Engellilik Tarihi Yazıları

ENGELLİLİK TARİHİ YAZILARI Essays on Disability History Editörler A. Resa AYDIN, İshak KESKİN, N. Zeynep YELÇE ENGELLİLİK TARİHİ YAZILARI ESSAYS ON DISABILITY HISTORY Editörler A. Resa AYDIN İstanbul Üniversitesi, İstanbul Tıp Fakültesi, Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı, İstanbul, Türkiye İshak KESKİN İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, İstanbul, Türkiye N. Zeynep YELÇE Sabancı Üniversitesi, Temel Geliştirme Direktörlüğü, İstanbul, Türkiye Yayıncı / Published by İstanbul Üniversitesi Yayınevi / Istanbul University Press İstanbul Üniversitesi Merkez Kampüsü, 34452 Beyazıt, Fatih / İstanbul - Türkiye https://iupress.istanbul.edu.tr Engellilik Tarihi Yazıları / Essays on Disability History Editörler: A. Resa Aydın, İshak Keskin ve N. Zeynep Yelçe E-ISBN: 978-605-07-0727-4 DOI: 10.26650/B/AA09.2020.007 İstanbul Üniversitesi Yayın No / Istanbul University Publication No: 5262 Bu çalışmaya atıfta bulunurken, referansa DOI numarasının dahil edilmesi önerilir. It is recommended that a reference to the DOI is included when citing this work. Bu çalışma Creative Commons Atıf-GayrıTicari 4.0 Uluslararası (CC BY-NC 4.0) lisansı altında online olarak yayındadır. This work is published online under the terms of Creative Commons AttributionNonCommercial 4.0 International License (CC BY-NC 4.0) https://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/ Kitabın telif hakkı bulunmaktadır. Online olarak yayınlanan Creative Commons versiyonu haricinde, yasal istisnalar ve geçerli lisans sözleşmelerinin koşulları dikkate alınmalıdır. This work is copyrighted. Except for the Creative Commons version published online, the legal exceptions and the terms of the applicable license agreements shall be taken into account. İlk yayınlanma tarihi Eylül, 2020 / First published September, 2020 iv İÇİNDEKİLER / CONTENTS ÖNSÖZ / PREFACE A. Resa AYDIN – N. Zeynep YELÇE ......................................................................................................ix 1. KISIM - PART 1 ENGELLİLİK ÇALIŞMALARI BAĞLAMINDA GENEL BİR DURUM DEĞERLENDİRMESİ AN OVERVIEW ON THE HISTORY OF DISABILITY STUDIES 1. BÖLÜM / CHAPTER 1 ENGELLİLİK TARİHİ ARAŞTIRMALARINA GENEL BİR BAKIŞ / A GENERAL OVERVIEW OF RESEARCH IN HISTORY OF DISABILITY N. Zeynep YELÇE .................................................................................................................................... 3 2. KISI M- PART 2 TOPLUMSAL VE KÜLTÜREL YAKLAŞIMLAR SOCIAL AND CULTURAL PERSPECTIVES 2. BÖLÜM / CHAPTER 2 ÜTOPYALARDA ENGELLİLİK / DISABILITY IN UTOPIAS Yunus BUCUKA ..................................................................................................................................... 23 3. BÖLÜM / CHAPTER 3 ÇİVİ YAZILI METİNLERDE ENGELLİLER: ESKİ MEZOPOTAMYA’DA FİZİKSEL VE ZİHİNSEL YETİ YİTİMLERİ / THE DISABLED IN CUNEIFORM TEXTS: PHYSICAL AND MENTAL IMPAIRMENTS IN ANCIENT MESOPOTAMIA Gökhan KAĞNICI .................................................................................................................................. 45 4. BÖLÜM / CHAPTER 4 İSLAM ÖNCESİ TÜRK TOPLUM HAYATINDA ENGELLİLİK / DISABILITIES IN PREISLAMIC TURKIC SOCIETY Ömer ÇANAK ......................................................................................................................................... 71 5. BÖLÜM / CHAPTER 5 DEME MECNÛN’A DELİ / DO NOT CALL MECNÛN CRAZY Müjgân ÜÇER ......................................................................................................................................... 79 6. BÖLÜM / CHAPTER 6 TÜRK HALK EDEBİYATI AÇISINDAN ENGELLİLİK MESELESİ: KELOĞLAN MASALLARI VE ÖRTÜK İŞLEV / THE MATTER OF DISABILITY IN TURKISH FOLK LITERATURE: A LATENT FUNCTION IN THE TALES OF KELOĞLAN Meltem Deniz DOĞAN .......................................................................................................................... 97 3. KISIM - PART 3 TIBBİ YAKLAŞIMLAR MEDICAL PERSPECTIVES 7. BÖLÜM / CHAPTER 7 ANTİK ÇAĞDAKİ İLK TEDAVİ MERKEZİ: ASKLEPİON / THE FIRST TREATMENT CENTER OF THE ANCIENT ERA: ASKLEPIEION Neşe KARS, Nursel BOLAT, Esennur SİRER, Ayşegül AKAYDIN .................................................... 109 v İÇİNDEKİLER / CONTENTS 8. BÖLÜM / CHAPTER 8 EDİRNE SULTAN II. BAYEZİD DARÜŞŞİFASI’NDAKİ GÖREVLİLER VE GÖREVLERİ / OFFICIALS AND THEIR DUTIES IN SULTAN BAYEZID II’S ENDOWMENT HOSPITAL AT EDIRNE Hilal YILMAZ ...................................................................................................................................... 119 9. BÖLÜM / CHAPTER 9 OSMANLI DEVLETİ’NDE SUN’Î UZUV ÜRETİMİ / THE PRODUCTION OF ARTIFICIAL LIMBS IN THE OTTOMAN EMPIRE Kamuran ŞİMŞEK ................................................................................................................................ 133 10. BÖLÜM / CHAPTER 10 OSMANLI DEVLETİ’NDE DELİLİĞİN TIBBİLEŞTİRİLMESİ VE 1876 BİMARHANELER NİZAMNAMESİ / THE 1876 REGULATION ON MENTAL ASYLUMS, AND THE MEDICALIZATION OF MADNESS IN THE OTTOMAN EMPIRE Fatih ARTVİNLİ ................................................................................................................................... 151 11. BÖLÜM / CHAPTER 11 DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE FİZİKSEL TIP VE REHABİLİTASYON (FİZİYATRİ) ALANININ GELİŞİM SÜRECİ / THE HISTORY OF PHYSICAL MEDICINE AND REHABILITATION (PHYSIATRY) IN TURKEY AND THE WORLD Tansu ARASIL, Ender BERKER, A. Resa AYDIN .............................................................................. 173 12. BÖLÜM / CHAPTER 12 20. YÜZYIL BAŞLARINDA OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA SAĞIRLIK VE DİLSİZLİK KUSURLARININ TEŞHİSİ VE TEDAVİ USULLERİNE BİR BAKIŞ (HEKİMBAŞIZÂDE DOKTOR MUHYİDDİN EFENDİ’YE GÖRE) / AN OVERVIEW OF DIAGNOSIS AND TREATMENT PROCEDURES OF DEAFNESS AND MUTENESS IN EARLY 20TH-CENTURY OTTOMAN EMPIRE (ACCORDING TO HEKIMBAŞIZÂDE DOCTOR MUHYIDDIN) Zeynel ÖZLÜ, Kerim TİRYAKİ ........................................................................................................... 187 4. KISIM - PART 4 KURUMSAL YAKLAŞIMLAR INSTITUTIONAL PERSPECTIVES 13. BÖLÜM / CHAPTER 13 OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE ENGELLİ BAKIMININ KURUMSAL YÜZÜ: DARÜLACEZE / THE CORPORATE FACE OF DISABLED CARE FROM THE OTTOMAN PERIOD TO TODAY: DARÜLACEZE Yusuf DURU ......................................................................................................................................... 219 14. BÖLÜM / CHAPTER 14 1994’TEN BUGÜNE İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ENGELLİLER MÜDÜRLÜĞÜ / THE ISTANBUL METROPOLITAN MUNICIPALITY DIRECTORATE OF DISABLED PEOPLE SINCE 1994 Yeliz YILDIZ KÖKENEK, Yaşar TINAR, Halil KARACAN, Nilay YAZICIOĞLU, İpek ESEN, Sevcan HALLAÇ .............................................................................................................. 231 vi İÇİNDEKİLER / CONTENTS 15. BÖLÜM / CHAPTER 15 İSTANBUL ELEKTİK, TRAMVAY VE TÜNEL İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜNDE (İETT) DÜNDEN BUGÜNE ERİŞİLEBİLİRLİK HİZMETLERİ / DEVELOPMENT OF ACCESSIBILITY SERVICES IN ISTANBUL MUNICIPAL PUBLIC TRANSPORTATION SYSTEMS (IETT) Osman ÇAKIR ...................................................................................................................................... 251 16. BÖLÜM / CHAPTER 16 ALTI NOKTA KÖRLER VAKFI’NIN TARİHÇESİ / THE HISTORY OF THE SIX DOTS FOUNDATION FOR THE BLIND Canan ÇAM YÜCEL ............................................................................................................................. 259 17. BÖLÜM / CHAPTER 17 ÇOCUK ZEKÂSINI KORUMA VE GELİŞTİRME DERNEĞİNİN KURULUŞU VE FAALİYETLERİ / THE ESTABLISHMENT AND ACTIVITIES OF THE ASSOCIATION FOR THE PROTECTION AND IMPROVEMENT OF CHILD INTELLIGENCE Gülşah PABUÇÇU, Betül BATIR, Eminalp MALKOÇ ....................................................................... 273 5. KISIM - PART 5 HUKUKSAL VE KAMUSAL YAKLAŞIMLAR LEGAL AND REGULATORY PERSPECTIVES 18. BÖLÜM / CHAPTER 18 TANZİMAT DÖNEMİNDE OSMANLI BÜROKRASİSİNDE ENGELLİ (SAĞIR-DİLSİZ) İSTİHDAMI / EMPLOYMENT OF PERSONS WITH DISABILITIES (DEAF-MUTE) IN THE OTTOMAN BUREAUCRACY DURING THE TANZIMAT PERIOD Sezai BALCI ......................................................................................................................................... 297 19. BÖLÜM / CHAPTER 19 RUMELİ BÖLGESİ’NİN MUHTELİF ŞEHİRLERİNDEKİ ENGELLİLERİN İSTATİSTİKLERİ VE OSMANLILARIN ENGELLİLERE YAKLAŞIMI / STATISTICS OF PERSONS WITH DISABILITIES IN VARIOUS CITIES OF RUMELIA AND OTTOMAN APPROACHES TOWARD DISABLED PEOPLE Huriye EMEN ....................................................................................................................................... 317 20. BÖLÜM / CHAPTER 20 19. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NİN “ENGELLİ” ALGISI VE MUHACİRLER ÖZELİNDE ENGELLİLERE YAKLAŞIMI / NINETEENTH-CENTURY OTTOMAN STATE PERCEPTIONS OF THE “DISABLED” AND ITS APPROACHES IN THE CONTEXT OF MIGRATION Ayşe PUL ............................................................................................................................................... 329 21. BÖLÜM / CHAPTER 21 OSMANLI DEVLETİ’NDE SAĞIR, DİLSİZ VE ÂMÂLARIN VE AİLELERİNİN ARZUHALLERİ / PETITIONS SUBMITTED BY THE DEAF, MUTE, BLIND, AND THEIR FAMILIES IN THE OTTOMAN EMPIRE Hürü SAĞLAM TEKİR ........................................................................................................................ 355 vii İÇİNDEKİLER / CONTENTS 22. BÖLÜM / CHAPTER 22 MODERN DÖNEMDEN GÜNÜMÜZE ASKERİ GEREKLİLİKLER AÇISINDAN ENGELLİ YURTTAŞ VE İKTİDAR İLİŞKİLERİ / DISABLED CITIZENS AND POLITICAL POWER IN TERMS OF MILITARY REQUIREMENTS: FROM THE MODERN ERA TO THE PRESENT Mustafa C. SADAKOĞLU ................................................................................................................... 371 6. KISIM - PART 6 EĞİTİM PERSPEKTİFİNDEN EDUCATIONAL PERSPECTIVES 23. BÖLÜM / CHAPTER 23 OSMANLI DEVLETİ’NDE ENGELLİ EĞİTİMİ / EDUCATION OF THE DISABLED IN THE OTTOMAN STATE Kamuran ŞİMŞEK ................................................................................................................................ 385 24. BÖLÜM / CHAPTER 24 İLK ENGELLİ ÜNİVERSİTELİ ÖĞRENCİLERİM / MY FIRST UNDERGRADUATE STUDENTS WITH DISABILITIES Claire ÖZEL .......................................................................................................................................... 397 7. KISIM - PART 7 ENGELLİ HAKLARI PERSPEKTİFİNDEN DISABILITY RIGHTS PERSPECTIVES 25. BÖLÜM / CHAPTER 25 TÜRKİYE’NİN AVRUPA BİRLİĞİ’NE KATILIM SÜRECİNDE ENGELLİ HAKLARI / RIGHTS OF THE DISABLED IN TURKEY’S ACCESSION PROCESS TO THE EUROPEAN UNION Bahar Yeşim DENİZ HABİBİ ............................................................................................................... 407 26. BÖLÜM / CHAPTER 26 TARİHSEL SÜREÇTE GÖRME ENGELLİ BİREYLER İÇİN RADYONUN ROLÜ: RADYO İLE GÖRME / THE ROLE OF THE RADIO FOR VISUALLY IMPAIRED INDIVIDUALS IN HISTORICAL PROCESS: TO SEE THROUGH THE RADIO Fırat TUFAN, Sedat KÖKAT ................................................................................................................ 421 27. BÖLÜM / CHAPTER 27 2000 SONRASI TÜRKİYE’DE ENGELLİ HAREKETİ / THE DISABILITY RIGHTS MOVEMENT IN TURKEY AFTER 2000 Engin YILMAZ ..................................................................................................................................... 441 28. BÖLÜM / CHAPTER 28 YÜKSEK MİMAR ŞÜKRÜ SÜRMEN’İN YAŞAMI, ESERLERİ, TÜRKİYE’DE ENGELLİLİK ÇALIŞMALARINA KATKILARI / THE LIFE AND WORKS OF MASTER ARCHITECT ŞÜKRÜ SÜRMEN AND HIS CONTRIBUTIONS TO DISABILITY STUDIES IN TURKEY Ilgın AYDINOĞLU ............................................................................................................................... 459 viii ÖNSÖZ / PREFACE Engellilik Tarihi Yazıları, 15-16 Kasım 2018 tarihinde İstanbul Üniversitesi Engelliler Uygulama Merkezi ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sağlık Daire Başkanlığı Engelliler Müdürlüğü işbirliği ile düzenlenen Dünden Bugüne Engellilik-Engellilik Araştırmaları Konferansı’nda sunulan çalışmalardan derlendi. Engellilik meselesini disiplinler arası bir yaklaşımla inceleyen ‘Engellilik Araştırmaları’, kuramsal ve uygulamalı bir bilim alanıdır. Bu alan 1970’li yıllarda Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’de başlayan engelli hakları hareketinin akademik çalışmalara yansımasıyla ortaya çıktı. Sonraki yıllarda engelliliği sosyal, kültürel, tarihsel, hukuki, politik ve etik yönleriyle ele alan disiplinler arası bir araştırma alanı olarak Amerika ve Avrupa’ya yayıldı, pek çok üniversitede lisansüstü, hatta lisans düzeyinde programlar başlatıldı. Türkiye’de 2017 yılında, engellilik araştırmalarının geliştirilmesi amacıyla, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Engellilik Araştırmaları Anabilim Dalı kurularak, yüksek lisans programı açıldı. Engellilik deneyiminin kişisel ve toplumsal düzeyde etkilerini incelemeyi hedefleyen bu programın belkemiğini oluşturan konulardan birisi de, toplumlarda engelliliğin tarihsel ve sosyokültürel boyutlarıydı. Türkiye’de engelliliğin tarihsel ve sosyo-kültürel boyutlarını ilgilendiren alanlarda farklı disiplinler tarafından yapılmış bazı çalışmalara rastlanmaktadır. Bununla birlikte, engellilik çalışmalarıyla ilgilenen araştırmacılar için kaynak ihtiyacı açık bir şekilde eksikliği hissedilen bir konudur. Engellilik Tarihi Yazıları bu amaçla yola çıkmış bir çalışmanın ürünüdür. 2018 Kasım ayında İstanbul’da gerçekleştirilen Engellilik Araştırmaları Konferansı’nın teması Türkiye’de engelliliğin tarihsel, kurumsal, hukuksal ve sosyo-kültürel açıdan incelenmesi hedef alınarak, Dünden Bugüne Engellilik olarak belirlenmişti. Bu konferansta düzenlenen çeşitli panellerde Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan geniş bir tarihsel süreç içinde eğitim, istihdam, sosyal yaşam, edebiyat, din gibi alanlarda engellilik konusunda araştırma sonuçları ve bildiriler sunuldu. Ayrıca, Türkiye’de fiziksel tıp ve rehabilitasyonun, özel eğitimin, engellilikle ilgili politikaları oluşturan ve yürüten kurumların tarihsel süreçleri, ilgili konuların uzmanları olan öğretim üyeleri ve bürokratlar tarafından aktarıldı. Engelli hakları ve savunuculuk konusunda sivil toplumdaki hareketlilik 2000 yılı öncesi ve sonrasında faaliyet gösteren önemli sivil toplum örgütü temsilcilerinin yer aldığı panellerde tartışıldı. Bu konferansta sunulan araştırmalardan bazıları ve konferansta sunulmamış olmakla birlikte konuya doğrudan katkı sunabilecek diğer araştırmalar Engellilik Tarihi Yazıları’nda bir araya getirildi. Böylelikle, Türkiye’de henüz yeni gelişmekte olan engellilik tarihi çalışmaları alanında ilk safhada izlenen yaklaşımları ve yapılan araştırmaları görmeyi mümkün kılan ilk derlemenin araştırmacılara sunulması hedeflendi. Engellilik Tarihi Yazıları, üzerinde yaşadığımız topraklarda yüzyıllar zarfında yaşamış olan engellilerin yaşamlarına, deneyimlerine, toplumsal konumlarına, algılanış biçimlerine farklı şekillerde yaklaşmak ve farklı açılardan değerlendirmek hedefiyle atılmış bir ilk adım. İSNAD Atıf Sistemi’nin kullanıldığı bu kitapta tıbbi, toplumsal ve kültürel, kurumsal, hukuki ve kamusal yaklaşımların yanı sıra konuyu istihdam, eğitim ve engelli hakları açısından irdeleyen çalışmalar bulunuyor. Umut odur ki, bu çalışmaların ortaya koyduğu unsurlar ve eksikler engellilik tarihi alanında yeni çalışmalara vesile olur, bu kitapta değinilen yaklaşımlar ve yazılar konuya yeni giren araştırmacılara biraz olsun ışık tutar. Aralık 2019 A. Resa AYDIN – N. Zeynep YELÇE ix