Alexandre Magno e Atenas

Alexandre฀Magno฀e฀Atenas MONOGRAFÍAS฀DA฀USC Nº฀216 Borja฀Antela฀Bernárdez Alexandre฀Magno฀e฀Atenas 2005 Universidade฀de฀Santiago de฀Compostela ficha ©฀฀Universidade฀de฀Santiago฀de฀Compostela,฀2005 Deseño฀da฀colección Alejandro฀Vidal Ilustración฀de฀cuberta José฀R.฀Gómez฀Sánchez Edita Servizo฀de฀Publicacións฀e฀Intercambio฀Científico Campus฀universitario฀sur 15782฀Santiago฀de฀Compostela www.usc.es/spubl ฀ Imprime Imprenta฀Universitaria Pavillón฀de฀Servicios Campus฀universitario฀sur Depósito฀legal฀฀C-????? ISBN฀฀??????? Índice 1.฀INTRODUCIÓN 2.฀MACEDONIA฀E฀AS฀POLEIS฀GREGAS฀NOS฀SÉCULOS฀V-VI฀A.฀C. 3.฀ALEXANDRE฀E฀AS฀POLEIS฀GREGAS:฀DE฀QUERONEA฀Á฀GUERRA฀LAMAICA 3.1.฀Grecia฀e฀Macedonia฀despois฀de฀Queronea 3.2.฀A฀Liga฀de฀Corinto฀e฀a฀ideoloxía฀da฀Koiné฀Eirené 3.3.฀Inicio฀do฀reinado฀de฀Alexandre 3.4.฀Novas฀revoltas฀en฀Grecia:฀a฀destrución฀de฀Tebas 3.5.฀O฀papel฀de฀Atenas฀na฀Revolta฀Tebana 3.6.฀Alexandre฀e฀a฀Renovación฀da฀Liga฀de฀Corinto 3.7฀Mercenarios฀gregos฀na฀campaña฀asiática฀de฀Alexandre 3.8฀A฀flota฀grega฀durante฀a฀campaña฀asíatica 3.9฀A฀revolta฀espartana฀de฀Axis฀III 3.10฀A฀queima฀do฀Palacio฀de฀Xerxes฀e฀a฀proclamación฀de฀Alexandre฀como฀ Señor฀de฀Asia 4.฀ALEXANDRE฀E฀OS฀GREGOS:฀IDEOLOXÍA฀E฀PROPAGANDA 4.1฀Alexandre฀e฀a฀Ideoloxía฀Panhelénica 4.2฀Caracteres฀definidores฀฀da฀monarquía฀macedonia. 4.3฀Alexandre฀e฀o฀mundo฀heroico:฀Emulación฀e฀Imitación. 4.4฀A฀imaxe฀de฀Alexandre฀e฀a฀representación฀de฀poder:฀o฀proceso฀de฀construción฀da฀Personalización฀de฀Poder. 4.5฀Alexandre฀e฀o฀seu฀aparato฀de฀Propaganda:฀Calístenes฀e฀a฀reacción฀dos฀ gregos 4.6฀Alexandre฀e฀Aristóteles 6 4.7฀A฀construción฀dun฀modelo฀filosófico 4.8฀Alexandre฀e฀as฀Escolas฀filosóficas 4.9฀Alexandre฀como฀paradigma฀do฀Tirano 5.฀O฀EDICTO฀DOS฀EXILIADOS฀E฀A฀AUTOCRACIA฀DE฀ALEXANDRE฀MAGNO 6.฀CONCLUSIÓNS Capítulo฀1 Introdución O฀estudo฀que฀agora฀presentamos฀baixo฀o฀título฀de฀Alexandre฀e฀Atenas฀ ten฀como฀obxectivos฀primarios฀analizar฀as฀relacións฀establecidas฀entre฀ estas฀dúas฀entidades฀históricas,฀Alexandre฀Magno฀e฀a฀polis฀de฀Atenas,฀ durante฀o฀reinado฀de฀aquel.฀Non฀obstante,฀e฀aínda฀que฀as฀pretensións฀de฀ estudo฀ que฀ se฀ plantexaron฀ dende฀ un฀ principio฀ para฀ esta฀ investigación฀ buscan฀ certa฀ exhaustividade,฀ non฀ pretende฀ comprender฀ todo฀ o฀ tema,฀ senón฀ que,฀ por฀ outra฀ parte,฀ o฀ nivel฀ de฀ atención฀ prestado฀ aos฀ diversos฀ aspectos฀observables฀das฀relacións฀que฀aquí฀trataremos฀de฀comprender฀ variará฀ en฀ función฀ da฀ importancia฀ que,฀ na฀ aoptica฀ coa฀ que฀ foi฀ planificado฀ esta฀ análise,฀ poidan฀ ter฀ para฀ a฀ consecución฀ dunha฀ conclusión฀ final.฀Polo฀tanto,฀procuraremos฀empregar฀a฀observación฀realizada฀sobre฀ Alexandre฀e฀Atenas฀฀de฀xeito฀que฀a฀imaxe฀adquirida฀polas฀súas฀conclusións฀ poda฀servirnos฀de฀ espello,฀reflexándonos฀ non฀ só฀ a฀ natureza฀ das฀ relacións฀de฀Alexandre฀Magno฀coa฀polis฀ática,฀senón฀tamén฀os฀trazos฀ fundamentais฀nos฀que฀se฀asentaron฀as฀relacións฀xerais฀do฀rei฀macedonio฀ cos฀gregos. Non฀obstante,฀todas฀estas฀observacións฀coas฀que฀asentamos฀con฀claridade฀os฀nosos฀obxectivos฀deben฀ser฀matizadas฀e฀explicadas฀polo฀ben฀ da฀ comprensión฀ do฀ lector.฀ Así฀ pois,฀ hai฀ que฀ dicir฀ que฀ cando฀ falamos฀ da฀relación฀cos฀gregos,฀referímonos฀aos฀gregos฀da฀Grecia฀continental,฀ posto฀que฀a฀realidade฀establecida฀no฀Asia฀Menor฀polas฀conquistas฀de฀ Alexandre฀impídenos฀observar฀as฀relacións฀destes฀gregos฀de฀ultramar฀ co฀macedonio฀coa฀mesma฀aoptica฀coa฀que฀nos฀achegamos฀aos฀do฀continente.฀Todo฀isto฀non฀implica฀necesariamente฀que฀non฀prestemos฀atención฀á฀฀comunidade฀helena฀de฀Asia฀Menor฀e฀das฀illas฀do฀Exeo,฀senón฀ 8 que฀tan฀só฀nos฀referiremos฀a฀ela฀no฀tocante฀aos฀vínculos฀establecidos฀ cos฀gregos฀do฀territorio฀da฀península฀balcánica,฀e฀no฀caso฀concreto฀da฀ investigación฀que฀agora฀estamos฀a฀piques฀de฀comezar,฀cando฀sexan฀importantes฀para฀comprender฀a฀evolución฀dos฀acontecementos฀vinculados฀ á฀historia฀de฀Alexandre฀e฀Atenas1. Outro฀punto฀que฀parece฀necesario฀de฀aclaración฀no฀plantexamento฀ co฀que฀se฀encarou฀este฀traballo฀é฀o฀da฀elección฀de฀Atenas฀como฀punto฀ de฀referencia฀para฀a฀comprensión฀do฀obxectivo฀xeral,฀Alexandre฀e฀os฀ gregos.฀A฀resposta฀a฀esta฀cuestión฀é,฀en฀certo฀xeito,฀o฀resultado฀natural฀ da฀observación฀dos฀materiais฀dispoñibles฀para฀o฀tempo฀de฀Alexandre,฀e฀ en฀xeral฀para฀a฀meirande฀parte฀do฀século฀IV฀a.฀C.฀no฀mundo฀grego,฀onde฀ non฀contamos฀con฀un฀Herodoto,฀un฀Tucídides฀o฀incluso฀con฀un฀Polibio,฀ co฀testemuño฀dos฀cales฀puidese฀aclararnos฀as฀escuras฀lagoas฀de฀coñecementos฀con฀que฀nos฀atopamos฀para฀dito฀período.฀Asimesmo,฀as฀chamadas฀Fontes฀de฀Alexandre2,฀moi฀posteriores฀no฀tempo฀á฀época฀histórica฀ que฀ relatan,฀ votan฀ só฀ unha฀ tenue฀ luz฀ sobre฀ todo฀ isto,฀ deixándonos฀ en฀ moitas฀ocasións฀máis฀dubidas฀que฀certezas,฀polo฀que฀recorrer฀a฀Atenas฀ é,฀en฀certo฀modo,฀unha฀resposta฀á฀propia฀dificultade฀do฀achegamento฀ ao฀noso฀tema,฀posto฀que฀a฀polis฀ateniense฀conta฀cun฀vasto฀número฀de฀ traballos,฀ estudos,฀ análises...฀ sobre฀ os฀ máis฀ diversos฀ aspectos฀ da฀ súa฀ historia,฀especialmente฀no฀período฀clásico,฀o฀cal฀favorece฀os฀nosos฀intereses฀e฀permite฀encarar,฀como฀xa฀dixeramos,฀a฀realización฀das฀páxinas฀ seguintes฀con฀certa฀seguridade฀e฀dunha฀forma฀seria. Con฀todo฀isto,฀e฀tras฀deixar฀claro฀que฀as฀nosas฀pretensións฀son฀as฀ de฀observar฀o฀comportamento฀de฀Alexandre฀Magno฀con฀Atenas฀(e฀viceversa)฀para฀acadar฀unha฀perspectiva฀máis฀xeral฀sobre฀as฀relacións฀do฀ conquistador฀macedonio฀cos฀gregos฀do฀último฀tercio฀do฀século฀IV฀a.฀C.,฀ temos฀que฀constatar฀agora฀que,฀con฀respecto฀ao฀apartado฀metodolóxico฀ trataremos฀ de฀ axustarnos฀ aos฀ parámetros฀ que฀ deben฀ dirixir฀ un฀ estudo฀ histórico฀do฀mundo฀grego฀en฀particular,฀e฀da฀Historia฀Antiga฀฀en฀xeral,฀ isto฀é,฀partindo฀en฀todo฀momento฀das฀observacións฀que฀os฀autores฀das฀ Fontes฀de฀Alexandre฀estableceron฀nas฀súas฀obras฀sobre฀o฀particular฀que฀ 9 nos฀ocupa,฀buscaremos฀analizar฀e฀aclarar฀as฀informacións฀que฀poidan฀ iluminar฀o฀noso฀coñecemento.฀Neste฀senso,฀consideramos฀de฀vital฀importancia,฀ para฀ a฀ apta฀ aproximación฀ ao฀ estudo฀ que฀ aquí฀ encaramos,฀ atopar,฀ a฀ través฀ das฀ nosas฀ fontes,฀ o฀ xeito฀ no฀ que฀ os฀ autores฀ das฀ Historias฀de฀Alexandre3฀entendían฀os฀feitos฀que฀nos฀relatan,฀e฀á฀súa฀vez,฀ entrever,฀ a฀ través฀ dos฀ seus฀ testemuños,฀ as฀ perspectivas฀ dos฀ coetáneos฀ de฀Alexandre,฀tentando฀coñecer฀qué฀reaccións฀e฀pensamentos฀provocou฀ a฀aventura฀do฀macedonio฀entre฀os฀homes฀do฀seu฀tempo4,฀฀tras฀o฀cal,฀e฀á฀ luz฀dos฀traballos฀comprendidos฀na฀bibliografía,฀pretenderemos฀expoñer฀ con฀claridade฀as฀causas฀e฀consecuencias฀do฀obxecto฀de฀estudo,฀isto฀é,฀o฀ cómo฀e฀o฀porqué,฀así฀como฀os฀xuízos฀emitidos฀polos฀especialistas,฀dun฀ xeito฀no฀que฀as฀dúas฀entidades฀analizadas฀se฀vinculan฀nun฀período฀que฀ supón฀un฀punto฀de฀inflexión฀na฀Historia฀de฀Grecia฀antiga฀e฀na฀Historia฀ da฀Humanidade฀mesma5. Por฀último,฀dentro฀desta฀especie฀de฀nota฀explicativa฀que฀estamos฀a฀ insertar฀ no฀ medio฀ do฀ presente฀ proemio,฀ quédanos฀ pendente฀ amosar฀ o฀ xeito฀ formal฀ no฀ que฀ decidimos฀ compartimentar฀ a฀ nosa฀ investigación,฀ así฀como฀as฀razóns฀de฀tal฀conformación฀estrutural.฀Desta฀forma,฀entón,฀ a฀exposición฀da฀investigación฀realizarase฀baseándonos฀en฀dúas฀temáticas฀que฀tomaremos฀como฀eixes฀centrais฀da฀construción฀expositiva,฀as฀ cales฀son,฀dunha฀banda฀o฀aspecto฀acontecemental฀ou฀factual,฀e฀doutra฀ banda฀o฀aspecto฀cultural฀ou฀de฀pensamento,฀das฀relacións฀de฀Alexandre฀ e฀Atenas.฀Estes฀dous฀parámetros,฀dun฀amplo฀contido,฀deben฀servirnos฀ para฀ tratar,฀ no฀ interior฀ de฀ cada฀ un฀ deles,฀ as฀ materias฀ máis฀ destacadas฀ para฀a฀consecución฀dos฀nosos฀obxectivos,฀así฀como฀dos฀resultados฀perseguidos,฀polo฀que,฀por฀exemplo,฀no฀apartado฀acontecemental฀(Capítulo฀ 2)฀veremos฀a฀adquisición฀do฀cargo฀de฀hegemón฀dos฀gregos฀por฀parte฀de฀ Alexandre฀dentro฀da฀estrutura฀política฀conformada฀pola฀vitoria฀macedonia฀na฀batalla฀de฀Queronea฀(338฀a.฀C.)฀e฀os฀significados฀e฀repercusións฀ disto฀na฀realidade฀estratéxico-política฀de฀Grecia,฀as฀relacións฀do฀novo฀ hegemón฀ con฀ Atenas,฀ as฀ causas,฀ consecuencias,฀ e฀ aopticas฀ atenienses฀ do฀ affaire฀ de฀ Tebas,฀ os฀ tratados฀ de฀ Atenas฀ (e฀ outros)฀ co฀ macedonio6,฀ 10 así฀como฀a฀realidade฀sociopolítica฀da฀Atenas฀do฀período฀338-323฀a.฀C.,฀ con฀Licurgo฀á฀cabeza,฀ademais฀do฀problema฀dos฀atenienses฀capturados฀ por฀o฀macedonio฀nas฀filas฀do฀exercito฀persa.฀Por฀outra฀parte,฀no฀capítulo฀adicado฀ao฀apartado฀sobre฀pensamento฀(Capítulo฀3),฀trataremos฀a฀ posible฀ influencia฀ no฀ programa฀ teórico-político฀ de฀ Alexandre฀ Magno฀ das฀obras฀de฀autores฀atenienses฀(ou฀incluídos฀dentro฀da฀esfera฀cultural฀ ateniense),฀como฀Isócrates฀ou฀Aristóteles,฀a฀relación฀do฀macedonio฀cos฀ artistas,฀filósofos,฀e฀o฀eido฀da฀cultura฀en฀xeral.฀ Dentro฀ deste฀ segundo฀ aspecto฀do฀estudo฀trataremos฀de฀afrontar,฀asimesmo,฀un฀tema฀en฀certo฀ xeito฀ complexo,฀ como฀ é฀ o฀ do฀ proceso฀ de฀ divinización฀ de฀ Alexandre,฀ onde฀analizaremos฀unha฀parte฀dos฀sistemas฀de฀propaganda฀ideolóxicos฀ asociados฀á฀campaña฀asiática,฀especialmente฀no฀que฀dito฀proceso฀afecta฀ á฀estrutura฀independente฀da฀polis฀ática฀(e฀de฀toda฀Grecia)฀pola฀natureza฀ impositiva฀da฀actitude฀de฀Alexandre฀a฀este฀respecto,฀cáles฀foron฀as฀vías฀ para฀ a฀ conformación฀ da฀ idea฀ da฀ divinización฀ de฀ Alexandre,฀ e฀ cómo฀ afectou฀isto฀ás฀súas฀relacións฀cos฀gregos. Existe,฀dende฀a฀nosa฀aoptica,฀un฀problema฀con฀un฀dos฀temas฀capitais฀dentro฀deste฀estudo,฀o฀Edicto฀dos฀Exiliados฀proclamado฀nos฀Xogos฀ Olímpicos฀do฀ano฀324฀a.฀C.฀por฀Nicanor฀de฀Estaxira฀como฀heraldo฀do฀ Rei฀Alexandre.฀Este฀aspecto฀da฀investigación,฀xunto฀coa฀fuga฀de฀Harpalo฀ e฀a฀petición฀de฀honras฀divinas฀por฀parte฀de฀Alexandre฀aos฀gregos,฀que฀ pola฀súa฀natureza฀deberan฀estar฀nos฀seus฀apartados฀respectivos,฀cremos,฀ non฀obstante,฀que฀a฀súa฀explicación฀será฀máis฀doada฀de฀comprender฀si฀ os฀ubicamos฀nun฀espazo฀aparte,฀estudando฀ambos฀en฀conxunto,฀ao฀final฀ do฀noso฀estudo,฀e฀en฀relación฀coa฀presentación฀das฀nosas฀conclusións฀ finais.฀ Por฀ outra฀ parte,฀ como฀ punto฀ de฀ inicio฀ da฀ nosa฀ investigación,฀ nun฀breve฀aserto฀que฀demos฀en฀chamar฀Macedonia฀e฀as฀Poleis฀gregas฀ nos฀séculos฀V฀e฀IV฀a.฀C.,฀compílanse฀algunhas฀informacións฀sobre฀as฀relacións฀establecidas฀entre฀Atenas฀e฀Macedonia฀durante฀os฀séculos฀VI-V฀ a.฀C.฀que฀favorecerán฀a฀obtención฀dunha฀฀perspectiva฀a฀nivel฀diacrónico฀ dos฀intereses฀de฀ambas฀partes฀e฀dos฀seus฀diversos฀vínculos฀ao฀longo฀de฀ dito฀período.฀O฀noso฀obxectivo฀no฀tocante฀á฀elaboración฀deste฀capítulo,฀ 11 que฀funciona฀como฀unha฀especia฀de฀introdución,฀é฀tan฀só฀de฀natureza฀ orientativa,฀e฀remata฀co฀entronamento฀de฀Filipo฀II,฀pai฀de฀Alexandre. Doutra฀ banda,฀ a฀ elaboración฀ deste฀ traballo฀ en฀ lingua฀ galega฀ pretende฀solventar฀a฀existencia฀dunha฀lagoa฀historiográfica,฀como฀é฀a฀da฀ inexistencia฀ de฀ estudos฀ de฀ Alexandre฀ Magno,฀ cando฀ menos฀ ata฀ onde฀ chega฀o฀meu฀coñecemento,฀na฀nosa฀lingua,฀polo฀que,฀ademais฀de฀ostentar฀a฀primicia฀nos฀mesmos,฀este฀traballo฀tentará฀dar฀unha฀solución฀a฀este฀ baleiro฀nas฀investigacións,฀desexando,฀simultaneamente,฀que฀o฀contido฀ destas฀ páxinas฀ poida฀ servir,฀ para฀ futuros฀ investigadores฀ sobre฀ o฀ tema฀ que฀aquí฀nos฀ocupa,฀como฀punto฀de฀partida฀para฀o฀desenrolo฀dunha฀produción฀historiográfica฀en฀galego฀sobre฀o฀macedonio฀e฀sobre฀a฀Historia฀ de฀Grecia฀Antiga. Ben,฀unha฀vez฀aclaradas฀as฀liñas฀xerais฀nas฀que฀se฀asenta฀este฀traballo,฀non฀resta฀senón฀agradecer฀ao฀lector฀a฀súa฀atención,฀e฀iniciar฀por฀ fin฀a฀exposición฀de฀nosa฀investigación.฀Pero,฀antes฀disto,฀creo฀necesario฀ compoñer฀ aquí฀ unha฀ sección฀ adicada฀ aos฀ agradecementos,฀ sendo฀ os฀ máis฀ importantes฀ os฀ compromisos฀ adquiridos฀ coas฀ persoas,฀ posto฀ que,฀aínda฀que฀estas฀liñas฀tiveron฀unha฀única฀autoría,฀a฀elaboración฀das฀ mesmas฀é฀debedora฀das฀axudas฀e฀apoios฀que,฀ao฀longo฀do฀proceso฀de฀ reflexión฀ e฀ composición,฀ fun฀ recibindo฀ de฀ forma฀ constante฀ por฀ parte฀ dun฀ grande฀ número฀ de฀ persoas,฀ todas฀ elas฀ ilustres฀ na฀ miña฀ vida.฀ Así฀ pois,฀ debo฀ destaca-lo฀ apoio฀ recibido฀ dende฀ toda฀ a฀ miña฀ familia,฀ e฀ en฀ especial,฀como฀sempre,฀da฀miña฀nai,฀pois฀sen฀o฀seu฀afecto,฀este฀traballo฀ nunca฀houbese฀chegado฀a฀escribirse.฀Asimesmo,฀sen฀aqueles฀contos฀que฀ meu฀pai฀me฀relataba฀sendo฀eu฀un฀neno฀sobre฀uns฀homes฀que฀construían฀ un฀cabalo฀de฀madeira฀ás฀portas฀de฀Troia,฀esta฀redacción฀probablemente฀ non฀existiría.฀Por฀outra฀parte,฀non฀podo฀expresar฀aquí,฀con฀verbas,฀a฀débeda฀por฀min฀adquirida฀a฀causa฀da฀axuda฀recibida฀dos฀mestres฀dos฀que฀ me฀declaro฀discípulo:฀primeiramente,฀debo฀salientar฀as฀orientacións฀e฀ comentarios฀do฀Profesor฀F.฀J.฀Gómez฀Espelosín,฀que฀dirixiron฀os฀meus฀ pasos฀cara฀á฀interpretación฀correcta.฀Doutra฀banda,฀ao฀grande฀Mestre฀J.฀ C.฀Bermejo฀Barrera,฀non฀obstante,฀débolle,฀sen฀dubida,฀a฀oportunidade฀ 12 de฀ realizar฀ esta฀ investigación,฀ pois฀ sen฀ o฀ seu฀ consello฀ agora฀ non฀ me฀ sentiría฀un฀historiador฀de฀Grecia,฀xa฀que฀guiou฀a฀miña฀aprendizaxe฀a฀ través฀dos฀elementos฀definidores฀da฀disciplina฀histórica.฀A฀el฀lle฀debo฀o฀ horizonte฀que,฀fai฀algún฀tempo,฀concibín฀฀para฀os฀meus฀estudos,฀débolle฀ o฀meu฀“Alexandre”. Pero,฀pese฀a฀todo,฀dúas฀persoas฀resultaron฀decisivas฀nesta฀composición.฀En฀primeiro฀lugar,฀volvo฀mentar฀á฀miña฀nai,฀Carmen฀Bernárdez,฀ pois฀o฀seu฀soño฀permíteme฀estar฀redactándolles฀isto,฀e฀que฀agora฀culmina฀neste฀punto.฀Sen฀o฀seu฀apoio,฀sen฀os฀seus฀soños฀e฀sen฀a฀súa฀confianza,฀nada฀disto฀tería฀sido฀posible,฀pois฀ela฀fíxoo฀todo.฀Non฀son฀senón฀ a฀prolongación฀do฀seu฀tesón฀e฀esforzo,฀a฀conclusión฀da฀súa฀valentía,฀o฀ froito฀do฀seu฀enérxico฀empuxe฀para฀chegar฀ata฀aquí.฀En฀segundo฀lugar,฀ á฀miña฀compañeira฀de฀aventuras,฀a฀Dra.฀Caty฀Abal,฀que฀se฀mantivo฀ao฀ meu฀ carón฀ nos฀ momentos฀ de฀ tolemia฀ e฀ nos฀ de฀ cordura,฀ quen฀ revisou฀ o฀texto฀antes฀que฀eu฀mesmo,฀e฀que฀me฀axuda฀a฀non฀se-lo฀Quixote฀dos฀ meus฀ Alexandres.฀ Desexaría฀ dende฀ aquí฀ adicarlles฀ todo฀ o฀ tempo฀ que฀ dediquei฀a฀este฀traballo฀para฀elas,฀polos฀momentos฀que,฀a฀causa฀de฀este฀ nos฀faltaron. NOTAS ฀ 1 ฀฀ 2 Sobre฀a฀relación฀de฀Alexandre฀cas฀cidades฀da฀costa฀do฀Mediterráneo฀oriental฀e฀as฀illas฀ do฀Exeo฀considero฀definitivo฀o฀estudo฀de฀E.฀BICKERMAN,฀“Alexandre฀le฀Grand฀et฀les฀ Villes฀d’Asie”฀en฀Revue฀des฀Etudes฀Grecques,฀nº฀47฀(1934),฀pp.฀346-374,฀que฀pode฀verse฀ completado฀polos฀comentarios,฀para฀a฀crítica฀do฀estudo฀realizado฀por฀Bickerman,฀de฀V.฀ EHRENBERG,฀Alexander฀and฀the฀Greeks,฀Basil฀Blackwell฀ed.,฀Oxford฀(1938),฀en฀especial฀no฀seu฀Cap.฀I:฀“Alexander฀and฀the฀liberated฀Greek฀cities”฀pp.฀1-51.฀Ante฀os฀apuntes฀ de฀ambos฀autores,฀certamente,฀pouco฀queda฀por฀esclarecer฀sobre฀este฀tema.฀Para฀o฀que฀ respecta฀ao฀noso฀estudo,฀votaremos฀man฀das฀conclusións฀de฀estes฀no฀momento฀final฀desta฀investigación,฀cando฀analicemos฀as฀implicacións฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados฀promulgado฀ por฀Alexandre฀en฀324฀(vid.฀infra,฀Cap.฀IV). Para฀unha฀indicación฀das฀edicións฀e฀traducións฀utilizadas฀para฀o฀estudo฀das฀Fontes฀de฀ Alexandre,฀é฀dicir,฀Arriano,฀Diodoro,฀Plutarco,฀Quinto฀Curcio฀Rufo฀e฀o฀epítome฀da฀obra฀ 13 ฀฀ 3 ฀฀ 4 ฀฀ 5 ฀฀ 6 de฀Pompeio฀Trogo฀por฀Xustino,฀véxase,฀ao฀final฀do฀presente฀traballo,฀a฀bibliografía฀empregada,฀especialmente฀o฀apartado฀de฀Obras฀Clásicas.฀É฀importante,฀non฀obstante,฀indicar฀ao฀lector฀o฀feito฀de฀que฀non฀tivemos฀en฀conta฀as฀informacións฀contidas฀no฀฀chamado฀ Pseudo-Calístenes,฀Vida฀e฀Fazañas฀de฀Alexandre฀de฀Macedonia,฀así฀como฀do฀Romance฀ de฀Alexandre,฀pola฀problemática฀inherente฀á฀natureza฀destas฀fontes,฀que฀dificultaría฀a฀ elaboración฀dunha฀análise฀a฀través฀do฀contido฀delas. Con฀este฀termo฀referímonos฀aos฀historiadores฀compañeiros฀de฀Alexandre,฀aqueles฀que฀ foron฀espectadores฀privilexiados฀da฀vida฀do฀conquistador,฀é฀dicir,฀Calístenes฀de฀Olinto,฀ Onesícrito,฀Nearco,฀Ptolomeo,฀Aristóbulo,฀Clitarco,฀Cares฀de฀Mitilene,฀Medeo฀de฀Larisa,฀Políclito฀de฀Larisa,...฀dos฀cales,฀por฀outra฀parte,฀non฀conservamos฀máis฀que฀pequenos฀ fragmentos฀contidos฀en฀obras฀de฀outros฀autores,฀fronte฀ao฀termo฀Fontes฀de฀Alexandre,฀ que฀utilizaremos฀para฀designar฀as฀obras฀de฀época฀posterior฀que฀se฀nos฀teñen฀conservado,฀ tal฀e฀como฀expuxemos฀xa฀en฀nota฀2฀(supra)฀. Seguindo฀deste฀xeito฀a฀L.฀Pearson฀na฀súa฀afirmación฀de฀que฀“the฀historians฀wants฀to฀find฀ out฀what฀actually฀happened,฀what฀Alexander฀did,฀and฀for฀what฀purpose;฀but฀there’s฀a฀ previous฀stage฀in฀the฀investigation฀–to฀find฀out฀what฀his฀contemporaines฀thought฀or฀said฀ that฀he฀[Alexandre]฀did฀or฀he฀should฀have฀done”,฀vid.฀L.฀PEARSON,฀The฀Lost฀Histories฀ of฀Alexander฀the฀Great,฀col.฀Philological฀Monographs,฀฀The฀American฀Philological฀Association,฀Florida฀(1960),฀páx.฀iii. Como฀xa฀establecía฀o฀propio฀J.฀G.฀DROYSEN฀no฀inicio฀do฀seu฀Alexandre฀Magno,฀ed.฀ Fondo฀de฀Cultura฀Económica,฀México฀D.฀C.฀(reimpr.฀2001),฀páx.฀3:฀“O฀nome฀de฀Alexandre฀Magno฀marca฀a฀fin฀dunha฀época฀da฀historia฀do฀mundo฀฀e฀o฀comezo฀de฀outra฀nova”.฀A฀ importancia฀vital฀que฀Alexandre฀e฀a฀súa฀obra฀supoñían฀para฀o฀decurso฀da฀Historia฀Universal฀na฀obra฀de฀Droysen฀reside฀na฀idea฀do฀autor฀sobre฀o฀Helenismo฀como฀o฀campo฀de฀ cultivo฀necesario฀para฀a฀xestación฀do฀Cristianismo.฀Sobre฀todo฀isto,฀vid.฀I.฀BORJA฀ANTELA฀BERNÁRDEZ,฀“J.฀G.฀Droysen฀e฀o฀primeiro฀Alexandre฀Científico”฀en฀Gallaecia,฀ nº฀19,฀pp.฀฀219-249. Para฀este฀particular฀basearémonos฀especialmente฀na฀documentación฀e฀resultados฀da฀investigación฀presentada฀por฀A.฀J.฀HEISSERER,฀Alexander฀the฀Great฀and฀the฀Greeks:฀the฀ epigraphic฀evidence,฀University฀of฀Oklahoma฀Press,฀Norman฀(1980). 14 Capítulo฀2 Macedonia฀e฀as฀poleis฀gregas nos฀séculos฀v-iv฀a.฀C. Baixo฀ este฀ título฀ xenérico฀ escóndese฀ o฀ desexo฀ de฀ trazar฀ unha฀ serie฀de฀liñas฀directrices฀que฀expliquen฀as฀relacións฀de฀Atenas฀co฀reino฀ macedonio฀ nas฀ etapas฀ anteriores฀ á฀ ascensión฀ de฀ Filipo฀ II฀ ao฀ trono,฀ a฀ natureza฀das฀cales฀vai฀estar฀marcada฀por฀unha฀constante฀variabilidade,฀ dependendo฀ de฀ diversos฀ ฀ elementos,฀ como฀ son฀ o฀ carácter฀ da฀ política฀ exterior฀desenrolada฀dende฀Atenas,฀o฀grao฀de฀apoio฀que฀o฀rei฀macedonio฀teña฀no฀seu฀reino฀fronte฀aos฀posibles฀usurpadores1,฀ou฀os฀propios฀ acontecementos฀capitais฀da฀Historia฀de฀Grecia.฀Sen฀embargo,฀antes฀de฀ comezar฀debemos฀advertir฀ao฀lector฀sobre฀a฀natureza฀das฀nosas฀fontes฀ de฀coñecemento฀para฀o฀mundo฀macedonio,฀posto฀que฀as฀informacións฀ que฀estas฀nos฀apuntan฀están฀condicionadas,฀dende฀un฀principio,฀por฀ser฀ cales฀ absolutamente฀ de฀ autoría฀ grega,฀ e฀ maiormente฀ ateniense,฀ o฀ que฀ significa฀que฀en฀diversas฀ocasións฀serán฀hostiles฀a฀Macedonia฀en฀razón฀ á฀situación฀diplomática฀existente฀e฀aos฀enfrontamentos฀de฀intereses฀de฀ ambos฀gobernos2. Para฀o฀estudo฀dos฀intereses฀atenienses฀en฀territorio฀macedonio฀creo฀ correcto,฀neste฀senso,฀segui-los฀estudos฀de฀E.฀Borza3฀para฀explicar฀as฀ causas฀ desta฀ variabilidade฀ de฀ relacións฀ entre฀ os฀ mundos฀ grego฀ e฀ macedonio฀a฀partir฀dos฀intereses฀de฀aquel฀con฀respecto฀aos฀vastos฀recursos฀ materiais฀ de฀ este,฀ destacando,฀ pola฀ súa฀ importancia฀ no฀ devir฀ dos฀ acontecementos฀do฀decurso฀da฀Historia฀de฀Grecia,฀a฀madeira฀e฀os฀seus฀ derivados,฀especialmente฀a฀brea4,฀pois฀ambos฀son฀imprescindibles฀para฀ a฀ produción฀ da฀ industria฀ naval,฀ e฀ no฀ caso฀ de฀ Atenas฀ supón฀ un฀ punto฀ vital฀durante฀o฀período฀clásico฀para฀o฀seu฀desenrolo฀en฀canto฀a฀potencia฀ 16 comercial฀e฀militar฀a฀través฀da฀Liga฀ateniense฀e฀a฀instauración฀da฀talasocracia,฀así฀como฀para฀afrontar฀os฀seus฀dous฀grandes฀enfrontamentos฀ bélicos฀ deste฀ período5,฀ como฀ son฀ as฀ Guerras฀ Médicas฀ e฀ a฀ Guerra฀ do฀ Peloponeso.฀ Deste฀ xeito,฀ temos฀ informacións฀ de฀ Teofrasto฀ acerca฀ da฀ madeira฀macedonia,฀especialmente฀do฀pino฀e฀do฀abeto฀como฀a฀de฀mellor฀calidade,฀sen฀parangón,฀para฀a฀construción฀naval6,฀o฀cal,฀unido฀ás฀ tamén฀moi฀ricas฀reservas฀de฀metais฀preciosos฀do฀territorio฀macedonio,฀ lévanos฀a฀que,฀a฀partires฀do฀século฀VI฀a.฀C.฀Macedonia฀tórnese,฀en฀palabras฀de฀Davies,฀nun฀Eldorado฀para฀os฀gregos7,฀no฀referente฀á฀xeración฀ de฀ materias฀ primas฀ e฀ recursos.฀ Todo฀ isto฀ favorecerá,฀ nun฀ principio,฀ o฀ establecemento฀ de฀ relacións฀ comerciais฀ entre฀ as฀ cidades฀ gregas฀ e฀ o฀ rei฀ macedonio,฀ que฀ ten฀ como฀ unha฀ das฀ súas฀ prerrogativas฀ rexias฀ o฀ control฀dos฀recursos฀naturais฀máis฀importantes฀do฀reino,฀especialmente฀ da฀ explotación฀ de฀ minas฀ e฀ bosques8,฀ polo฀ que฀ debemos฀ pensar฀ que฀ o฀ comercio฀estará฀regulado฀por฀tratados฀comerciais฀co฀rei.฀Outro฀punto฀a฀ ter฀en฀conta฀dentro฀destes฀tratados฀comerciais฀reside฀en฀que฀tales฀pactos฀ enmárcanse฀non฀só฀no฀ámbito฀económico,฀senón฀que,฀debido฀a฀que฀os฀ intereses฀ que฀ se฀ conxugan฀ son฀ tamén฀ militares,฀ posto฀ que฀ a฀ madeira฀ emprégase฀no฀desenrolo฀naval฀esencialmente,฀as฀relacións฀comerciais฀ con฀Macedonia฀suporán฀un฀punto฀estratéxico฀sobre฀o฀que฀apoiar฀a฀política฀exterior.฀Máis฀claramente,฀en฀palabras฀de฀Borza,฀“what฀the฀Greeks฀ wanted฀was฀access฀to฀Macedonian฀timber฀and,฀if฀possible,฀to฀deprive฀ adversaries฀ to฀ such฀ access”9.฀ Todo฀ isto,฀ evidentemente,฀ xerará฀ unha฀ constante฀diplomática฀nas฀relacións฀entre฀Macedonia฀e฀Grecia,฀ao฀converterse฀as฀fontes฀de฀riqueza฀natural฀macedonia฀nunha฀destacada฀arma฀ estratéxica฀pola฀que฀os฀reis฀trataban฀de฀manter฀a฀integridade฀nacional฀ fronte฀aos฀poderes฀estranxeiros฀no฀xogo฀polo฀control฀dos฀recursos. Descoñecemos฀con฀certeza฀o฀momento฀no฀que฀Atenas฀se฀interesa฀ por฀primeira฀vez฀pola฀vasta฀potencia฀forestal฀do฀norte,฀pero฀non฀resulta฀ difícil฀pensar฀que฀a฀abundancia฀e฀calidade฀da฀madeira฀macedonia฀sería฀ un฀ material฀ constantemente฀ desexado฀ por฀ unha฀ polis฀ que,฀ como฀ Atenas,฀ posúe,฀ na฀ súa฀ rexión฀ de฀ explotación฀ directa,฀ zonas฀ montañosas฀ 17 pero฀incapacitadas฀para฀surtir฀de฀recursos฀forestais฀á฀cidade10,฀xa฀que,฀ evidentemente,฀a฀madeira฀non฀só฀é฀un฀recurso฀a฀ter฀en฀conta฀en฀canto฀ ao฀desenrolo฀naval,฀senón฀tamén฀na฀construción฀de฀edificios,฀polo฀que฀ é฀unha฀materia฀requirida฀de฀forma฀constante,฀pero฀ademais,฀a฀súa฀importancia฀ comercial฀ aumenta฀ en฀ tempos฀ de฀ guerra.฀ Será฀ aí฀ cando฀ as฀ relacións฀ comerciais฀ con฀ Macedonia฀ adquiran฀ un฀ valor฀ vital฀ para฀ a฀ supervivencia.฀Como฀exemplo฀disto฀podemos฀falar฀do฀programa฀naval฀ de฀Temístocles฀como฀unha฀empresa฀imposible฀sen฀o฀sustento฀comercial฀ da฀madeira฀macedonia. Outro฀punto฀de฀contacto฀e฀de฀conflito฀entre฀ Macedonia฀ e฀ Atenas,฀ que฀se฀manterá฀ata฀os฀tempos฀de฀Filipo฀II,฀será฀o฀problema฀do฀abastecemento฀de฀gran฀por฀parte฀da฀polis฀ateniense,฀xa฀que฀os฀seus฀centros฀ de฀ subministro฀ están฀ emprazados฀ en฀ zonas฀ de฀ influencia฀ macedonia,฀ polo฀que฀Atenas฀buscará฀ao฀longo฀de฀toda฀a฀súa฀historia฀como฀entidade฀ organizativa฀independente฀o฀control฀das฀mesmas฀a฀través฀dos฀mesmos฀ métodos฀ que฀ apuntáramos฀ para฀ o฀ dominio฀ do฀ comercio฀ madeireiro,฀ e฀ outro฀ tanto฀ sucederá฀ cos฀ recursos฀ minerais,฀ especialmente฀ en฀ canto฀ ás฀zonas฀ricas฀en฀ouro฀e฀prata฀de฀Macedonia,฀que฀producirán฀a฀cobiza฀ dos฀gregos฀e฀intentos฀de฀todo฀tipo฀para฀a฀obtención฀do฀seu฀control.฀A฀ relevancia,฀polo฀tanto,฀dos฀intereses฀comerciais฀de฀Atenas฀e฀da฀Grecia฀ mesma฀en฀Macedonia฀provén,฀polo฀aquí฀exposto,฀de฀antigo,฀o฀cal฀denota฀ unha฀ constancia฀ nas฀ relacións฀ entre฀ Atenas฀ e฀ Macedonia,฀ como฀ mínimo฀ dende฀ as฀ Guerras฀ Médicas,฀ momento฀ no฀ que฀ ฀ supoñemos11฀ que฀ aparece฀ a฀ vida฀ civil฀ no฀ territorio฀ macedonio,฀ como฀ consecuencia฀ dos฀ constantes฀ contactos฀ de฀ Macedonia฀ co฀ mundo฀ grego฀ provocados฀ pola฀invasión฀de฀Grecia฀e฀Macedonia฀polos฀persas.฀A฀vitoria฀helena฀nas฀ Guerras฀Médicas฀suporá฀a฀liberación฀de฀Grecia,฀e฀con฀ela฀tamén฀a฀do฀ reino฀macedonio,฀o฀cal฀dará฀lugar฀a฀un฀proceso฀capital฀para฀a฀comprensión฀da฀realidade฀política฀do฀século฀IV฀a.฀C.,฀isto฀é,฀a฀helenización฀de฀ Macedonia12. Pasando,฀entón,฀á฀perspectiva฀macedonia฀dos฀acontecementos,฀e฀á฀ hora฀de฀comprender฀o฀desenrolo฀da฀helenización฀de฀Macedonia,฀existe฀ 18 un฀elemento฀que฀nos฀aportará฀de฀novo฀información฀sobre฀os฀contactos฀ ático-macedonios฀en฀momentos฀precedentes฀ao฀reinado฀de฀Filipo฀II13,฀ como฀ é฀ o฀ dunha฀ lenda,฀ recollida฀ por฀ Herodoto14,฀ do฀ Rei฀ Alexandre฀ I฀ Filheleno฀participando฀nas฀Guerras฀Médicas฀como฀aliado฀dos฀gregos,฀ segredo฀informador฀dos฀atenienses฀sobre฀os฀plans฀de฀ataque฀de฀Mardonio.฀Dende฀tempos฀da฀expedición฀escita฀de฀Darío฀do฀513฀a.฀C.฀aproximadamente,฀ os฀ reis฀ de฀ Macedonia฀ eran฀ vasalos฀ do฀ Gran฀ Rei฀ persa,฀ polo฀ que฀ estaban฀ obrigados฀ a฀ pagar฀ un฀ canon฀ ou฀ tributo,฀ así฀ como฀ a฀ responder฀ á฀ chamada฀ do฀ Gran฀ Rei฀ en฀ calidade฀ de฀ súbditos.฀ Por฀ todo฀ isto,฀ no฀ momento฀ das฀ Guerras฀ Médicas,฀ o฀ exército฀ macedonio฀ debe฀ incorporarse฀ao฀vasto฀conxunto฀da฀armada฀persa,฀para฀o฀cal฀Alexandre฀ I฀levará฀a฀cabo฀unha฀reforma฀militar15฀que฀permita฀ás฀tropas฀macedonias฀formar฀xunto฀co฀resto฀das฀milicias฀ao฀servicio฀do฀Gran฀Rei.฀Non฀ obstante,฀a฀vitoria฀de฀Grecia฀sobre฀Persia฀tamén฀dará฀lugar฀á฀liberación฀ de฀Macedonia,฀e฀polo฀tanto,฀a฀unha฀conxunción฀de฀relacións฀entre฀Macedonia฀ e฀ Grecia฀ que฀ por฀ parte฀ desta฀ saldarase฀ con฀ vínculos฀ de฀ tipo฀ comercial฀ como฀ os฀ que฀ estivemos฀ explicando฀ anteriormente,฀ mentres฀ que฀por฀parte฀de฀aquela฀expresaranse฀nunha฀intención฀de฀asimilación,฀ especialmente฀por฀parte฀das฀elites฀sociais,฀da฀cultura฀grega.฀Este฀feito฀ xerará฀ varias฀ historias฀ propagandísticas฀ sobre฀ a฀ natureza฀ helénica฀ da฀ casa฀real฀macedonia,฀que฀a฀través฀da฀figura฀mítica฀de฀Argo16฀tratará฀de฀ producir฀unha฀orixe฀grega฀para฀a฀casa฀real,฀explicando฀cómo฀un฀grupo฀ de฀arxivos,฀descendentes฀de฀Témeno17,฀chegaran฀nun฀tempo฀anterior฀a฀ Macedonia฀e฀impuxeran฀a฀súa฀vontade฀sobre฀os฀habitantes฀da฀zona,฀polo฀ que฀a฀familia฀real฀macedonia฀sería฀“les฀seigneurs฀grecs฀d’un฀peuple฀barbare,฀auxquels฀ils฀serait฀revenu฀a฀tâche฀d’helléniser฀leurs฀sujets”18.฀Todo฀ isto฀adquire฀co฀tempo฀un฀significado฀bifuncional,฀posto฀que฀explica฀a฀ natureza฀helena฀dos฀reis฀de฀Macedonia19฀e฀xustifica฀ese฀escuro฀pasaxe฀ herodoteo฀sobre฀a฀tendencia฀filo-ática฀de฀Alexandre฀I฀Filheleno20,฀que฀ á฀ súa฀ vez฀ permite฀ aos฀ macedonios฀ redimirse฀ da฀ súa฀ subxugación฀ aos฀ designios฀do฀Gran฀Rei฀durante฀os฀acontecementos฀das฀Guerras฀Medicas21,฀e฀con฀isto,฀ser,฀en฀certo฀grao,฀copartícipes฀da฀vitoria฀dos฀gregos,฀ 19 e฀ copartícipes฀ da฀ súa฀ propia฀ liberación.฀ Deste฀ modo,฀ a฀ consecuencia฀ directa฀das฀Guerras฀Médicas฀para฀Macedonia฀foi฀a฀súa฀incorporación฀á฀ esfera฀de฀relacións฀do฀mundo฀grego22,฀grazas฀aos฀elementos฀construídos฀ por฀ Alexandre฀ I฀ para฀ facilitar฀ dita฀ inserción,฀ e฀ que฀ denotan฀ o฀ desexo฀ do฀monarca฀de฀emular฀ás฀grandes฀poleis฀gregas฀e,฀ao฀mesmo฀tempo,฀de฀ desfrutar฀da฀súa฀protección23. Esta฀primeira฀incorporación฀de฀Macedonia฀ao฀mundo฀grego฀traerá฀ consigo฀ a฀ consolidación฀ das฀ relacións฀ comerciais฀ que฀ apuntabamos฀ no฀comezo฀desta฀introdución,฀favorecendo฀en฀maior฀grao฀o฀desenrolo฀ macedonio฀ en฀ tódolos฀ ámbitos,฀ e฀ potenciado฀ dende฀ a฀ coroa฀ para฀ que฀ así฀ aconteza,฀ conformando฀ así฀ a฀ helenización฀ como฀ un฀ instrumento฀ de฀goberno฀por฀parte฀dos฀reis฀macedonios฀máis฀que฀como฀un฀cambio฀ na฀procura฀de฀novas฀esixencias฀morais24.฀Así,฀todo฀este฀programa฀helenizador฀non฀é฀global,฀xeralizado฀para฀a฀sociedade฀macedonia,฀senón฀ que฀só฀é฀adoptado฀pola฀corte฀fronte฀ás฀potencias฀estranxeiras,฀mentres฀ que,฀ en฀ materia฀ de฀ política฀ interior,฀ seguen฀ a฀ manterse฀ as฀ estruturas฀ socio-económicas฀tradicionais฀da฀rexión,฀conservándose,฀por฀exemplo,฀ a฀organización฀de฀tipo฀aristocrático฀e฀o฀seu฀control฀comarcal฀do฀país.฀A฀ centralización฀do฀poder฀será฀un฀paso฀posterior,฀aínda฀que฀xa฀Alexandre฀ I฀ da฀ un฀ primeiro฀ pulo฀ cara฀ a฀ súa฀ conformación฀ coa฀ súa฀ reforma฀ do฀ exército,฀ ao฀ favorecer฀ a฀ igualdade฀ entre฀ a฀ cabalería฀ e฀ a฀ infantería,฀ devaluando฀a฀preeminencia฀da฀nobreza,฀e฀favorecendo฀o฀grao฀de฀“absolutización”฀do฀poder฀monárquico฀en฀Macedonia25. Alexandre฀I฀inicia฀tamén฀unha฀política฀expansionista฀cara฀Tracia฀e฀ a฀zona฀do฀Estrimón,฀un฀territorio฀rico฀en฀recursos฀mineiros,฀o฀que฀lle฀levará฀a฀un฀enfrontamento฀directo฀con฀Atenas฀polo฀control฀da฀zona.฀Este฀ enfrontamento,฀en฀plena฀pentecontecia,฀derivará฀en฀complicacións฀para฀ os฀atenienses,฀xa฀que฀una฀loita฀con฀Macedonia฀podería฀supoñerlle฀un฀bo฀ xustificante฀para฀que฀Esparta,฀pola฀que฀Alexandre฀I฀sentía฀claras฀simpatías,฀entrase฀no฀conflito,฀facendo฀periga-la฀situación฀de฀Atenas.฀Non฀ obstante,฀este฀problema฀non฀chegará฀a฀solucionarse,฀ e฀ cando฀ Pericles฀ 20 abandone฀ a฀ política฀ de฀ equilibrio฀ con฀ Esparta,฀ a฀ cuestión฀ macedonia฀ haberá฀de฀converterse฀nun฀foco฀de฀violencia. Tras฀a฀defunción฀de฀Alexandre฀I,฀Macedonia฀vivirá฀momentos฀de฀ debilidade฀ interna฀ pola฀ fragmentación฀ do฀ seu฀ territorio฀ e฀ a฀ perda฀ de฀ algunhas฀rexións฀do฀reino.฀A฀razón฀disto,฀a฀sucesión฀do฀monarca,฀será฀ un฀dos฀máis฀salientables฀puntos฀vulnerables฀da฀política฀interior฀macedonia,฀onde฀os฀tres฀candidatos฀ao฀trono,฀Pérdicas,฀Filipo฀e฀Alcetas฀(que฀ pronto฀será฀eliminado฀pola฀mortal฀coalición฀dos฀seus฀irmáns)26,฀dedicaranse฀a฀unha฀loita฀fratricida,฀enfrontándose฀entre฀eles฀polo฀trono,฀e฀tras฀ a฀segmentación฀do฀reino฀entre฀os฀candidatos,฀polo฀dominio฀de฀toda฀a฀ Macedonia27.฀Estes฀enfrontamentos฀que฀seguiron฀ao฀reinado฀de฀Alexandre฀ I฀ propiciaron฀ a฀ entrada฀ de฀ potencias฀ externas฀ na฀ política฀ interior฀ do฀reino,฀tanto฀por฀parte฀dos฀aliados฀de฀cada฀un฀dos฀combatentes฀pola฀ sucesión฀como฀por฀axentes฀externos฀á฀loita฀que฀aproveitaron฀este฀propicio฀momento฀de฀confusión฀para฀beneficiarse฀en฀pro฀dos฀seus฀intereses.฀ Neste฀proceso฀de฀violencia฀e฀desorde,฀Atenas,฀que฀vive฀un฀dos฀grandes฀ momentos฀da฀súa฀historia฀como฀potencia฀económica฀e฀militar,฀xoga฀ben฀ as฀súas฀cartas฀฀aliándose฀alternativamente฀con฀Filipo฀contra฀Pérdicas฀e฀ viceversa,฀e฀nalgún฀momento฀pode฀incluso฀que฀con฀ambos฀simultaneamente28,฀o฀cal฀debeulle฀reportar฀grandes฀beneficios฀no฀ámbito฀comercial,฀así฀como฀eliminárlle-la฀ameaza฀que฀o฀poder฀macedonio฀supuxera฀ en฀tempos฀aínda฀non฀moi฀lonxanos.฀Desta฀batalla฀polo฀trono฀podemos฀ dicir,฀ dun฀ xeito฀ un฀ tanto฀ sintético29,฀ que฀ Pérdicas฀ logrou฀ facerse฀ coa฀ vitoria฀sobre฀os฀seus฀irmáns,฀co฀que฀a฀situación฀volve฀a฀ser฀a฀de฀tempos฀ do฀primeiro฀Alexandre,฀posto฀que,฀unha฀vez฀resolto฀o฀problema฀sucesorio30,฀o฀novo฀monarca฀converte฀฀a฀liberación฀de฀Macedonia฀da฀inxerencia฀ estranxeira฀no฀seu฀principal฀obxectivo฀político.฀A฀fundación,฀dentro฀da฀ zona฀do฀reino฀que฀Filipo฀rexentara฀ata฀caer฀ante฀Pérdicas,฀de฀Anfípolis฀ en฀437฀a.฀C.,฀coa฀que฀Atenas฀pretendía฀controlar฀o฀golfo฀do฀Estrimón,฀ levantará฀as฀iras฀do฀novo฀rei฀macedonio,฀de฀xeito฀que฀no฀momento฀que฀ se฀lle฀presenta฀a฀oportunidade,฀e฀buscando฀unha฀derrota฀exemplarizante,฀ Pérdicas฀aproveitará฀o฀conflito฀de฀432฀a.฀C.฀entre฀Atenas฀e฀a฀Pótide฀para฀ 21 pedir฀ apoio฀ á฀ coalición฀ do฀ Peloponeso฀ e฀ entrar฀ nunha฀ guerra฀ aberta฀ contra฀Atenas,฀inaugurando฀con฀isto฀un฀período,฀que฀se฀estenderá฀ata฀a฀ fin฀do฀seu฀reinado,฀marcado฀polos฀constantes฀enfrontamentos฀e฀traizóns฀ cara฀Atenas31.฀Esta฀alianza฀co฀bando฀espartano฀non฀será,฀sen฀embargo,฀ un฀elemento฀constante,฀senón฀que,฀segundo฀a฀posición฀puntual฀na฀que฀ se฀atope฀o฀rei,฀servirá฀a฀un฀ou฀outro฀bando,฀violando฀tratados฀e฀alianzas฀ en฀ favor฀ dos฀ seus฀ propios฀ intereses฀ durante฀ o฀ conflito฀ da฀ Guerra฀ do฀ Peloponeso,฀de฀xeito฀que฀tratará฀de฀frear฀o฀avance฀do฀poder฀ateniense฀ combatendo฀coa฀polis฀por฀o฀control฀de฀Tracia฀e฀da฀Calcídica,฀mentres฀ que฀loitará฀contra฀Esparta฀por฀Brasidas฀en฀Tracia,฀buscando฀procurarse฀ o฀beneficio฀que฀para฀Macedonia฀podía฀reportar฀a฀loita฀entre฀estas฀dúas฀ grandes฀ potencias.฀ Desta฀ forma,฀ loxicamente฀ Pérdicas฀ buscará฀ o฀ ben฀ de฀ Macedonia฀ antes฀ que฀ o฀ beneficio฀ dos฀ seus฀ aliados,฀ enfrontándose,฀ segundo฀o฀momento,฀a฀un฀ou฀outro,฀sistema฀estratéxico฀que฀será฀unha฀ constante฀durante฀a฀Guerra฀do฀Peloponeso32,฀polo฀menos฀ata฀a฀chegada฀ de฀Arquelao,฀sucesor฀de฀Pérdicas,฀o฀que฀mellor฀impresión฀deixou,฀de฀ entre฀ os฀ reis฀ macedonios,฀ aos฀ habitantes฀ da฀ polis฀ de฀ Atenas33,฀ como฀ veremos,฀e฀en฀palabras฀de฀Momigliano,฀“plus฀sensible฀autre฀roi฀macédonien฀aux฀valeurs฀idéales฀da฀civilisation฀grecque”34. É฀ durante฀ o฀ reinado฀ de฀ Arquelao฀ (413-399฀ a.฀ C.)35฀ que฀ o฀ desexo฀ de฀emular฀ao฀mundo฀grego฀por฀parte฀do฀monarca฀macedonio฀adquire฀ verdadeiras฀proporcións฀de฀empresa฀nacional,฀a฀partires฀das฀reformas฀ da฀estrutura฀viaria฀e฀฀do฀exército36,฀o฀convite฀de฀grandes฀autores฀gregos฀á฀corte฀de฀Pella37,฀unha฀importante฀potenciación฀da฀vida฀civil฀ou฀a฀ fundación฀ duns฀ xogos฀ similares฀ aos฀ de฀ Olimpia฀ en฀ Dión38,฀ chegando฀ algúns฀autores฀a฀pensar฀na฀súa฀obra฀como฀un฀intento฀de฀facer฀rivalizar฀ Macedonia฀con฀Atenas฀como฀centro฀intelectual฀de฀Grecia39.฀Durante฀o฀ seu฀ reinado,฀ os฀ constantes฀ enfrontamentos฀ que฀ observamos฀ ao฀ longo฀ de฀todo฀o฀período฀anterior฀entre฀Macedonia฀e฀Atenas฀quedan,฀por฀uns฀ momentos,฀ aparcados฀ en฀ favor฀ da฀ concordia,฀ e฀ incluso฀ nos฀ difíciles฀ momentos฀que฀vive฀a฀polis฀ática฀na฀derradeira฀década฀do฀século฀V฀a.฀C.,฀ co฀fin฀da฀guerra฀contra฀Esparta,฀Arquelao฀manterase฀ao฀carón฀de฀Atenas฀ 22 como฀un฀aliado฀comercial,฀apoiando฀á฀polis฀฀e฀prestándolle฀importantes฀ axudas,฀ incluso฀ mostrándose฀ neutral฀ aos฀ acontecementos฀ bélicos฀ que฀ nese฀intre฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso฀son฀desfavorables฀a฀Atenas40.฀Esta฀ entente฀ cordiale฀ entre฀ ambos฀ terá฀ a฀ súa฀ máis฀ relevante฀ consecuencia,฀ para฀o฀asunto฀que฀nos฀ocupa,฀no฀recoñecemento฀do฀statu฀quo฀de฀Macedonia฀por฀Atenas฀no฀ámbito฀da฀฀política฀exterior,฀obtendo฀o฀monarca฀ a฀ liberación฀ de฀ ฀ Macedonia฀ do฀ dominio฀ marítimo฀ ateniense41.฀ Neste฀ senso,฀debe฀resaltarse฀a฀política฀comercial฀sobre฀a฀madeira฀macedonia฀ de฀Arquelao฀con฀Atenas42,฀favorecendo฀así฀a฀reconstrución฀da฀flota฀da฀ polis฀despois฀do฀desastre฀de฀Siracusa,฀o฀cal฀propiciou,฀en฀consecuencia,฀ a฀ colaboración฀ ateniense฀ na฀ toma฀ de฀ Pidna฀ no฀ 411,฀ con฀ Terámenes,฀ comandando฀ vinte฀ naves,฀ apoiando฀ ao฀ exército฀ de฀ Arquelao43.฀ Esta฀ situación฀ten฀o฀seu฀exemplo฀máis฀salientable฀nun฀edicto฀ateniense฀do฀ 407/406฀ a.฀ C.฀ no฀ que฀ tanto฀ Arquelao฀ como฀ a฀ súa฀ descendencia฀ eran฀ nomeados฀ proxenoi฀ e฀ evergetes฀ da฀ cidade฀ de฀ Atenas44,฀ contrastando฀ esta฀situación฀coa฀que฀xa฀sinalamos฀durante฀o฀reinado฀de฀Pérdicas.฀A฀ derrota฀de฀Atenas฀en฀404฀permitirá฀a฀Arquelao,฀non฀obstante,฀finalizar฀ a฀empresa฀do฀seu฀antecesor,฀asegurando฀a฀zona฀Calcídica฀e฀a฀desembocadura฀do฀Estrimón,฀ao฀desaparecer฀o฀máis฀importante฀opoñente฀polo฀ control฀da฀zona,฀co฀que฀o฀rei฀deixará฀tras฀de฀si฀unha฀Macedonia฀segura฀ e฀ libre฀ das฀ grandes฀ inxerencias฀ estranxeiras฀ que,฀ dende฀ a฀ morte฀ de฀ Alexandre฀I฀estiveran฀operando฀en฀prexuízo฀do฀reino45. Posteriormente,฀tras฀a฀morte฀de฀Arquelao,฀a฀privilexiada฀posición฀ acadada฀por฀este฀para฀Macedonia฀caerá,฀xunto฀coa฀situación฀sociopolítica฀ do฀ reino,฀ nun฀ complexo฀ período฀ de฀ inestabilidade,฀ produto,฀ en฀ certo฀xeito,฀das฀intrigantes฀condicións฀nas฀que฀ perece฀ Arquelao,฀ pola฀ xavelina฀dun฀tal฀Crateo฀durante฀unha฀expedición฀de฀caza,฀o฀que฀levou฀a฀ pensar฀nunha฀conspiración46.฀Con฀todo฀isto,฀Macedonia฀quedará฀rexida,฀ tras฀Arquelao,฀por฀Orestes,฀Aeropo฀e฀Pausanias47฀durante฀o฀período฀399394/393฀a.฀C..฀Despois฀disto,฀certa฀estabilidade฀volvería฀á฀casa฀real฀macedonia฀con฀Amintas฀III฀(393-370/69฀a.฀C.),฀aínda฀que฀dita฀estabilidade฀ non฀é฀aceptable฀para฀a฀Macedonia฀mesma,฀presionada฀agora฀polos฀seus฀ 23 veciños฀ilirios฀no฀norte฀e฀pola฀Liga฀Calcídica,฀que฀tras฀a฀fin฀da฀Guerra฀ do฀Peloponeso฀conseguira฀reforzar฀o฀seu฀poder,฀supoñendo฀agora฀unha฀ ameaza฀máis฀para฀o฀reino฀macedonio.฀Amintas,฀solicitando฀a฀axuda฀calcídica฀contra฀os฀ilirios,฀deberá฀ceder฀importantes฀dereitos฀comerciais,฀ aínda฀que฀esta฀alianza฀non฀deu฀excesivos฀resultados,฀xa฀que฀en฀393/2฀a.฀ C.฀os฀ilirios฀fanse฀con฀unha฀boa฀parte฀do฀reino,฀que฀Amintas฀non฀poderá฀ recuperar฀sen฀axuda฀estranxeira,฀nesta฀ocasión฀dende฀Tesalia.฀A฀pesar฀ disto,฀os฀aliados฀calcídicos฀ocuparán,฀durante฀a฀invasión฀iliria,฀zonas฀da฀ Baixa฀Macedonia฀no฀nome฀de฀Amintas,฀aínda฀que฀sen฀ningún฀ánimo฀de฀ restablecérllelas฀ao฀monarca,฀e฀nos฀anos฀seguintes฀expandirán฀dita฀dominación฀cara฀a฀zona฀de฀Terma,฀e฀chegarán฀incluso฀ata฀Pella฀(residencia฀ real฀ dende฀ Arquelao),฀ aproveitando฀ a฀ aparición฀ dun฀ pretendente฀ ao฀ trono฀de฀orixe฀descoñecido48,฀ao฀cal,฀probablemente,฀apoiaban฀os฀propios฀calcídicos.฀A฀resposta฀de฀Amintas฀será฀unha฀alianza฀cos฀ilirios฀e฀os฀ tesalios฀e฀a฀petición฀da฀axuda฀espartana,฀que฀rematará฀coa฀Liga฀Calcídica.฀Neste฀intre,฀Amintas฀recuperará฀a฀política฀de฀Pérdicas,฀ao฀buscar฀ a฀alianza฀con฀Atenas49,฀que฀dende฀378฀a.฀C.฀preparábase,฀coa฀reconstrución฀da฀Liga฀Ático-Délica฀a฀través฀da฀chamada฀Segunda฀Confederación฀ Ateniense,฀para฀frear฀o฀auxe฀do฀poder฀espartano50,฀o฀que฀desembocará฀ na฀paz฀de฀371฀a.฀C.,฀pola฀que฀se฀recoñecían฀os฀dereitos฀atenienses฀sobre฀ Anfípolis,฀deixando฀para฀a฀expansión฀macedonia฀o฀territorio฀tesalio51. En฀ 370/69฀ a.฀ C.฀ morren฀ tanto฀ Amintas฀ III฀ como฀ Jasón฀ de฀ Feras,฀ e฀ o฀ sucesor฀ da฀ coroa฀ macedonia,฀ Alexandre฀ II,฀ fillo฀ de฀ Amintas,฀ tras฀ pactar฀un฀tratado฀cos฀ilirios52,฀pon฀en฀práctica฀a฀política฀de฀intervención฀ macedonia฀en฀Tesalia฀que฀establecía฀o฀tratado฀de฀371,฀entrando฀neste฀ territorio฀por฀petición฀dos฀Alevadae฀de฀Larisa,฀á฀cabeza฀da฀rebelión฀da฀ nobreza฀tesalia฀contra฀o฀herdeiro฀lexítimo฀ao฀trono,฀Alexandre฀de฀Feras.฀ Con฀esta฀escusa,฀Alexandre฀entra฀en฀Tesalia,฀pero฀lonxe฀de฀responder฀ á฀petición฀pola฀que฀fora฀requirido,฀ocupa฀as฀prazas฀de฀Larisa฀e฀Cranón.฀ Este฀acto฀terá฀como฀consecuencia฀a฀petición฀de฀axuda฀a฀Tebas฀por฀parte฀ dos฀nobres฀tesalios53,฀e฀en฀368฀Pelópidas฀intervén฀en฀Tesalia฀en฀nome฀ de฀Tebas,฀liberando฀Larisa฀do฀control฀macedonio,฀para,฀seguidamente,฀ 24 entrar฀no฀territorio฀macedonio,฀onde฀Alexandre฀estaba฀a฀enfrontarse฀con฀ Ptolomeo฀de฀Aloro,฀o฀embaixador฀macedonio฀en฀Atenas฀en฀37554.฀Seguidamente,฀Pelópidas฀firmará฀unha฀alianza฀con฀Alexandre55฀pola฀que฀ Macedonia฀quedaría฀á฀mercé฀do฀novo฀poder฀hexemónico฀en฀Grecia. Alexandre฀II฀morre฀no฀curso฀dunha฀festa,฀e฀Ptolomeo56฀establecerase฀ no฀trono฀como฀rexente฀dos฀irmáns฀do฀defunto฀Alexandre,฀aínda฀menores฀ de฀idade.฀Na฀súa฀corta฀rexencia฀(368-365฀a.฀C.)฀o฀meirande฀problema฀de฀ Ptolomeo฀será฀a฀aparición฀dun฀pretendente฀ao฀trono,฀Pausanias57,฀quen,฀ con฀tropas฀gregas,฀tomara฀diversas฀prazas฀do฀territorio฀macedonio,฀obrigando฀ a฀ Ptolomeo฀ a฀ mover฀ peza฀ e฀ solicita-la฀ axuda฀ de฀ Ifícrates฀ para฀ que฀este,฀que฀loitaba฀contra฀Anfípolis฀cunha฀pequena฀flota,฀lle฀prestase฀ apoio฀dende฀Tracia.฀Esta฀intervención฀ateniense฀supoñía฀un฀enfrontamento฀con฀Tebas฀como฀potencia฀dominante฀no฀norte,฀o฀que฀levará฀a฀un฀ conflito฀a฀tres฀bandas฀polo฀control฀da฀zona,฀que฀se฀saldará฀coa฀vitoria฀ de฀Tebas฀e฀con฀un฀tratado฀de฀alianza฀entre฀esta฀e฀o฀novo฀rei฀macedonio,฀ Pérdicas฀III,฀polo฀cal฀Macedonia฀pasaba฀a฀ser,฀en฀opinión฀de฀Hammond,฀ un฀satélite฀do฀poder฀tebano58.฀Isto฀acontecía฀aproximadamente฀en฀367/6฀ a.฀C.,฀e฀pouco฀despois,฀en฀364/3฀a.฀C.,฀Pérdicas฀establecerá฀unha฀alianza฀ con฀Atenas59,฀e฀axudará฀ao฀exército฀ateniense฀comandado฀por฀Timoteo฀ a฀tomar฀Olinto฀e฀a฀buscar฀a฀toma฀de฀Anfípolis,฀aínda฀que฀esta฀resistirá฀o฀ ataque฀grazas฀ao฀apoio฀tracio฀e฀calcídico.฀Unha฀vez฀máis,฀o฀desexo฀do฀ rei฀macedonio฀de฀liberar฀ao฀seu฀reino฀das฀intromisións฀foráneas฀levará฀ a฀Pérdicas฀ao฀enfrontamento฀contra฀Atenas฀e฀a฀apoiar฀a฀Anfípolis฀fronte฀ aos฀atenienses.฀Tamén฀buscará฀frear฀aos฀ilirios฀polo฀norte,฀fenecendo฀en฀ 359฀nunha฀expedición฀contra฀estes,฀volvendo฀a฀deixar฀o฀reino฀de฀Macedonia฀á฀merco฀dos฀problemas฀dinásticos60฀e฀dos฀intereses฀estranxeiros,฀ como฀ se฀ o฀ período฀ que฀ estamos฀ a฀ tratar฀ de฀ revisar฀ nesta฀ introdución฀ non฀ fose฀ máis฀ que฀ a฀ repetición฀ continuada,฀ con฀ distintos฀ personaxes,฀ da฀mesma฀historia,฀onde฀Macedonia฀non฀logra฀consolidar฀o฀seu฀espazo฀ nin฀as฀súas฀relacións฀externas,฀e฀as฀súas฀debilidades฀políticas฀e฀militares฀ non฀ fosen฀ senón฀ un฀ mal฀ endémico฀ contra฀ o฀ que฀ os฀ gobernantes฀ non฀ 25 poden฀impoñer฀solucións฀definitivas,฀senón฀tan฀só฀medidas฀temporais,฀ agardando฀o฀que฀o฀futuro฀teña฀reservado. Aquí฀remata,฀coa฀morte฀de฀Pérdicas฀III,฀a฀introdución฀histórica฀que฀ estivemos฀ tratando฀ de฀ confeccionar฀ para฀ facilita-la฀ comprensión฀ dos฀ acontecementos฀seguintes฀na฀historia฀de฀Macedonia฀e฀Atenas.฀ao฀longo฀ da฀ exposición฀ apuntamos฀ xa฀ diversas฀ cuestións฀ recorrentes฀ ao฀ longo฀ de฀todo฀o฀período฀dende฀Alexandre฀I฀ata฀Pérdicas฀III,฀destacando฀especialmente฀a฀constante฀debilidade฀da฀coroa฀macedonia,฀a฀impotencia฀ para฀manter฀controlado฀e฀definido฀o฀territorio฀do฀reino,฀e฀o฀que฀é฀máis฀ importante฀ para฀ os฀ futuros฀ pasos฀ da฀ nosa฀ investigación,฀ a฀ constante฀ inxerencia,฀ e฀ con฀ ela฀ o฀ invariable฀ contacto฀ comercial,฀ das฀ potencias฀ gregas฀en฀terreo฀macedonio฀ou฀de฀influencia฀macedonia,฀froito฀da,฀xa฀ indicada,฀extensa฀riqueza฀de฀recursos,฀moitos฀deles฀dunha฀necesidade฀ vital฀para฀afrontar฀a฀historia฀dos฀acontecementos฀no฀século฀V฀e฀IV฀a.฀C..฀ Non฀obstante,฀de฀entre฀todas฀as฀potencias฀con฀intereses฀en฀Macedonia,฀ destaca฀Atenas฀como฀aquela฀máis฀comprometida฀coa฀historia฀do฀reino฀ no฀momento฀estudado,฀en฀parte฀polas฀razóns฀comerciais฀anteriormente฀ indicadas,฀e฀en฀parte฀tamén฀pola฀loita฀polo฀control฀da฀estratéxica฀zona฀ da฀fronteira฀entre฀Macedonia฀e฀Tracia฀(onde฀o฀asentamento฀de฀Anfípolis฀ é฀o฀exemplo฀máis฀locuaz฀para฀o฀que฀tratamos฀de฀expoñer),฀permitindo฀ ao฀seu฀dominador฀o฀control฀da฀parte฀oriental฀do฀Exeo฀e฀das฀portas฀cara฀ ao฀ comercio฀ coas฀ illas฀ e฀ co฀ Bósforo฀ e฀ Anatolia.฀ Sen฀ embargo,฀ fronte฀ a฀ estes฀ intereses,฀ atopámonos฀ cun฀ territorio฀ desorganizado,฀ un฀ reino,฀ en฀palabras฀de฀V.฀Alonso฀Troncoso,฀“subdesenrrolado”฀e฀“tercermundista”61฀aos฀ollos฀dos฀gregos,฀pero฀con฀un฀vastísimo฀capital฀en฀recursos,฀ que฀unha฀vez฀organizado,฀sería฀unha฀impoñente฀potencia฀na฀marxe฀do฀ mundo฀grego,฀e฀será฀a฀súa฀relación฀co฀teatro฀político฀da฀Hélade฀de฀fins฀ do฀século฀IV฀a.฀C.฀o฀que฀estudaremos฀nos฀próximos฀capítulos,฀aínda฀que฀ nesta฀ introdución฀ esperamos฀ que฀ cumprira฀ o฀ seu฀ obxectivo฀ si฀ logrou฀ amosa-lo฀erro฀da฀concepción฀de฀Macedonia฀como฀unha฀rexión฀á฀marxe฀ da฀evolución฀dos฀acontecementos฀da฀Historia฀de฀Grecia,฀senón฀que,฀ao฀ contrario,฀a฀Historia฀de฀Macedonia฀e฀a฀de฀Grecia,฀e฀especialmente฀a฀da฀ 26 propia฀Atenas,฀durante฀o฀período฀clásico,฀van฀xuntas,฀da฀man,฀cara฀o฀ reinado฀de฀Filipo฀II฀e฀o฀imperio฀de฀Alexandre62. NOTAS ฀฀ 1 ฀฀ ฀฀ 2 3 ฀฀ 4 ฀฀ 5 ฀฀ 6 ฀฀ 7 Como฀veremos,฀a฀Historia฀de฀Macedonia฀dende฀o฀reinado฀de฀Alexandre฀I฀estará฀marcada฀ en฀diversos฀momentos฀pola฀inestabilidade฀política฀do฀rei฀fronte฀aos฀posibles฀usurpadores,฀en฀ocasións฀aupados฀por฀faccións฀internas฀da฀propia฀Macedonia฀ou฀incluso฀polas฀ potencias฀da฀veciña฀Grecia,฀como฀Atenas฀ou฀Esparta,฀que฀buscan฀con฀isto฀un฀maior฀control฀dos฀seus฀intereses,฀especialmente฀comerciais฀e฀de฀recursos฀na฀zona.฀Para฀todo฀este฀ comentario฀do฀desenrolo฀da฀Historia฀de฀Macedonia฀ata฀mediados฀do฀século฀IV฀a.฀C.฀ seguiremos฀a฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe฀de฀Macédoine,฀Editions฀de฀l’Eclat,฀Combas฀ (1992),฀especialmente฀o฀capítulo฀I,฀titulado฀“La฀Macédoine฀d’Alexandre฀Philhellene฀à฀ Philippe฀II”,฀pp.฀23-61,฀así฀como฀a฀obra฀de฀J.฀R.฀ELLIS,฀Philip฀II฀and฀Macedonian฀Imperialism,฀Thames฀&฀Hudson,฀Londres฀(1976),฀pp.฀34-44. J.฀R.฀ELLIS,฀Philip฀II...,฀páx.฀6. Compilados฀por฀CAROL฀G.฀THOMAS฀(ed.),฀Makedonika,฀Regina฀Books,฀Claremont,฀ California฀(1995). O฀proceso฀de฀extracción฀de฀brea฀da฀madeira฀entre฀os฀macedonios฀esta฀recollido฀en฀Teofrasto,฀Historia฀das฀Plantas,฀9.31.1-3. E฀poderíamos฀dicir,฀sen฀temor฀a฀esaxerar,฀da฀historia฀xeral฀de฀Atenas฀como฀realidade฀ organizativa฀autónoma. Teofrasto,฀Historia฀das฀Plantas,฀฀1.9.2;฀4.55;฀5.2.1;฀7.1-3.฀฀Existen฀outras฀afirmacións฀ sobre฀a฀calidade฀da฀madeira฀macedonia฀e฀a฀súa฀especial฀utilidade฀para฀a฀construción฀naval:฀vid.฀Herodoto,฀V.฀23฀e฀Xenofonte,฀Helénicas,฀V.฀2.11ss. Vid.฀C.฀G.฀THOMAS฀(ed),฀op.฀cit.,฀páx.฀41.฀Na฀miña฀opinión,฀dita฀afirmación฀resulta฀un฀ pouco฀esaxerada,฀posto฀que฀tal฀situación฀tivese฀suposto฀un฀maior฀índice฀de฀emigración฀ grega฀a฀Macedonia฀en฀resposta฀aos฀continuos฀problemas฀de฀presión฀demográfica฀na฀Hélade฀ata฀a฀conquista฀do฀Imperio฀Persa฀por฀Alexandre฀(e฀non฀soamente,฀como฀aconteceu,฀ unha฀serie฀de฀asentamentos฀comerciais,฀de฀entre฀os฀cales฀as฀fundacións฀de฀Anfípolis฀ou฀ Metone฀por฀Atenas฀son฀un฀exemplo)฀ou฀incluso฀algún฀intento฀de฀conquista฀de฀Macedonia฀por฀algunha฀ou฀algunhas฀das฀potencias฀gregas฀(o฀cal,฀en฀opinión฀de฀Borza,฀é฀impensable,฀debido฀ás฀dimensións฀e฀natureza฀do฀reino฀macedonio:฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀101).฀฀A฀ pesar฀disto,฀e฀volvendo฀ás฀consideracións฀de฀Davies,฀citadas฀en฀nota฀13,฀J.฀R.฀ELLIS,฀ Philip฀II...,฀páx.฀8฀comprende฀como฀lícito฀falar฀de฀depredadores฀sobre฀o฀reino฀de฀Macedonia,฀destacando฀ao฀seu฀xuízo,฀de฀entre฀os฀gregos,฀a฀Atenas,฀Olinto฀e฀en฀certos฀momentos,฀tamén฀Tebas฀e฀Esparta,฀co฀que,฀por฀outra฀parte,฀desvela฀aos฀nosos฀ollos฀o฀marcado฀ carácter฀promacedonio฀da฀percepción฀histórica฀deste฀autor,฀detalle฀que฀deberemos฀ter฀en฀ 27 consideración฀ao฀observar฀os฀seus฀comentarios. Ibidem.,฀p.฀91.฀A฀este฀respecto,฀é฀probable฀que,฀aínda฀que฀indubidablemente฀o฀control฀ da฀explotación฀de฀estes฀recursos฀estivera฀baixo฀a฀supervisión฀ou฀vixilancia฀rexia,฀a฀súa฀ explotación฀mesma฀non฀sería฀realizada฀polo฀rei,฀senón฀por฀particulares,฀a฀través฀de฀licencias฀reais.฀Para฀unha฀descrición฀detallada฀dos฀recursos฀naturais฀da฀Macedonia฀antiga฀ a฀nivel฀xeográfico฀e฀dos฀momentos฀máis฀importantes฀de฀explotación฀de฀estes฀durante฀o฀ mundo฀antigo,฀vid.฀E.฀BORZA,฀“The฀Natural฀Resources฀of฀Early฀Macedonia”฀e฀“Timber฀and฀Politics฀in฀the฀Ancient฀World:฀Macedon฀and฀the฀Greeks”฀en฀C.฀G.฀THOMAS฀ (ed),฀op.฀cit.,฀pp.฀37-55฀e฀85-112฀respectivamente,฀así฀como฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀A฀ History฀of฀Macedonia,฀vol.฀I,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1972),฀adicado฀especialmente฀á฀ prehistoria฀e฀formación฀do฀reino฀de฀Macedonia,฀aínda฀que฀contén,฀ademais,฀importantes฀ descricións฀e฀informacións฀sobre฀os฀recursos฀naturais฀da฀súa฀xeografía,฀฀así฀como฀E.฀N.฀ BORZA,฀Before฀Alexander:฀Constructing฀Early฀Macedonia,฀Regina฀Books,฀Claremont,฀ California฀(1999).฀Tamén฀en฀A.฀DASCALAKIS,฀The฀Hellenism฀of฀the฀Ancient฀Macedonians,฀Institute฀for฀Balkan฀Studies,฀Tesalónica฀(1965),฀pp.฀6-7฀atopamos฀unha฀indicación฀das฀fontes฀de฀riqueza฀natural฀de฀Macedonia,฀máis฀alá฀da฀madeira.฀En฀castelán,฀e฀ dun฀xeito฀sintético,฀existe฀unha฀pequena฀descrición฀deste฀aspecto฀฀e฀da฀súa฀ampliación฀ en฀época฀de฀Filipo฀II฀e฀Alexandre฀en฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀Cambridge฀University฀Press,฀Madrid฀(1996),฀pp.฀5-15.฀O฀importante฀deste฀tema,฀non฀obstante,฀é฀ notar฀cómo฀a฀abundante฀bibliografía฀é฀indicativa฀da฀importancia฀para฀a฀comprensión฀da฀ Historia฀de฀Macedonia฀do฀฀amplo฀abanico฀de฀recursos฀dispoñibles฀neste฀territorio. 9฀฀ C.฀G.฀THOMAS฀(ed),฀op.฀cit.,฀páx.฀101. 10฀฀ Ibidem.,฀páx.฀86. 11฀฀ Vid.฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀23ss฀e฀E.฀BORZA,฀“Athenians,฀Macedonians฀ and฀the฀Origins฀of฀the฀Macedonian฀Royal฀House”฀en฀C.฀G.฀THOMAS฀(ed),฀op.฀cit.,฀pp.฀ 113-124. 12฀฀ Sobre฀ese฀respecto,฀sería฀lícito฀entrar฀agora฀no฀debate฀sobre฀se฀os฀macedonios฀eran฀ou฀ non฀gregos,฀pero฀iso฀é฀algo฀que฀non฀está฀comprendido฀dentro฀dos฀parámetros฀marcados฀ para฀este฀traballo,฀polo฀que฀deixaremos฀a฀un฀lado฀dita฀problemática฀por฀ser฀unha฀“question฀qui฀concerne฀a฀préhistoire฀et฀non฀l’histoire”:฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀ 23.฀Non฀obstante,฀para฀unha฀perspectiva฀deste฀debate฀historiográfico,฀vid.฀E.฀BADIAN,฀ “Greeks฀and฀Macedonians”,฀en฀Studies฀in฀the฀History฀of฀Art,฀Washington฀(1982),฀nº10,฀ pp.฀33-51.฀Por฀outra฀parte,฀dende฀un฀punto฀de฀vista฀lingüístico,฀é฀recomendable฀a฀consulta฀de฀A.฀DASCALAKIS,฀op.฀cit.,฀pp.฀59-95฀xa฀que,฀aínda฀que฀a฀súa฀intención฀é฀defender฀ o฀helenismo฀macedonio,฀na฀súa฀redacción฀expón฀tamén฀a฀situación฀e฀os฀principais฀puntos฀de฀conflicto฀do฀debate.฀Sen฀embargo,฀a฀máis฀acertada฀revisión,฀nun฀formato฀resumido,฀dos฀problemas฀derivados฀desta฀cuestión,฀aínda฀que฀xa฀un฀pouco฀antiga,฀atópase฀en฀G.฀ N.฀HATZIDAKIS,฀“L’Hellenisme฀da฀Macédoine”฀en฀Revue฀des฀Etudes฀Grecques,฀nº฀41฀ (1928),฀pp.฀390-415.฀Para฀unha฀investigación฀máis฀recente,฀vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀ “Literary฀Evidence฀for฀Macedonian฀Speech”฀en฀Historia,฀nº฀42฀(1994),฀pp.฀131-142.฀ Non฀obstante,฀é฀preciso฀que฀sinalemos฀que,฀na฀nosa฀opinión,฀coincidente฀co฀indicado฀ por฀A.฀DASCALAKIS,฀op.฀cit.,฀páx.฀3,฀para฀o฀momento฀no฀que฀se฀concentra฀a฀atención฀ deste฀estudo,฀é฀dicir,฀o฀reinado฀de฀Alexandre฀Magno,฀a฀Historia฀de฀Macedonia฀identifí฀฀ 8 28 case฀coa฀de฀Grecia฀como฀un฀todo฀único฀e฀indivisible. ฀฀ Momento฀en฀que฀establecemos,฀polas฀razóns฀expostas฀anteriormente,฀como฀punto฀final฀ desta฀revisión฀histórica฀ás฀relacións฀entre฀Atenas฀e฀Macedonia. 14฀฀ Herodoto,฀IX,฀45.฀Para฀unha฀lista฀dos฀reis฀macedonios฀precedentes฀vid.฀Herodoto,฀VIII,฀ 139.฀Como฀xa฀temos฀indicado฀en฀nota฀7,฀sobre฀os฀macedonios฀anteriores฀a฀Alexandre฀ I฀pode฀consultarse฀J.฀R.฀ELLIS,฀Philip...,฀pp.฀35s,฀aínda฀que฀para฀unha฀descrición฀máis฀ profusa฀remitimos฀á฀obra,฀xa฀antiga฀pero฀aínda฀vixente,฀de฀P.฀CLOCHÉ,฀Histoire฀da฀Macédoine฀jusqu’a฀l’evenement฀d’Alexandre฀le฀Grand,฀Payot,฀Paris฀(1960)฀pp.฀16-34. 15฀฀ Unha฀reforma฀do฀exército฀macedonio฀na฀que฀se฀tería฀construído฀un฀corpo฀formal฀de฀ cabalería฀e฀reconfigurado฀a฀infantería,฀o฀cal฀será฀o฀comezo฀da฀construción฀do฀esquema฀ militar฀que,฀tras฀as฀reformas฀dos฀seguintes฀monarcas฀(onde฀destacan฀as฀labores฀de฀Filipo฀ II),฀será฀herdado฀por฀Alexandre฀e฀constituirá฀a฀base฀da฀conquista฀macedonia฀do฀Imperio฀ Persa;฀vid.฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx฀27s฀e฀A.฀DASCALAKIS;฀op.฀cit.,฀páx.฀ 3,฀coincidindo฀ambos฀en฀sinalar฀as฀Guerras฀Médicas฀como฀a฀primeira฀aparición฀de฀Macedonia฀no฀horizonte฀político฀heleno. 16฀฀ Fillo฀de฀Zeus฀e฀de฀Níobe,฀descendente฀pola฀súa฀nai,฀de฀Océano฀e฀Tetis.฀ao฀parecer฀se฀lle฀ atribúe฀a฀introdución฀na฀Hélade฀do฀cultivo฀e฀sembra฀do฀trigo.฀฀Herdou฀a฀zona฀do฀Peloponeso,฀á฀que฀denominou฀Argos฀no฀seu฀honor.฀Vid.฀P.฀GRIMAL,฀Diccionario฀de฀Mitoloxía฀ Grega฀e฀Romana,฀ed.฀Paidos,฀Barcelona฀(1982),฀páx.฀46.฀Para฀un฀comentario฀das฀antigas฀ tradicións฀sobre฀os฀primeiros฀argéadas฀(nome฀que฀recibe฀a฀casa฀real฀macedonia),฀vid.฀A.฀ DASCALAKIS,฀op.฀cit.,฀pp.฀98-105. 17฀฀ Heraclida,฀bisneto฀de฀Hilo,฀o฀fillo฀de฀Heracles฀e฀Deianira,฀que฀conquistou฀o฀Peloponeso,฀ do฀cal฀obtivo฀Argos.฀Asociou฀ao฀seu฀xenro฀Deifontes฀tan฀intimamente฀ao฀seu฀goberno฀ que฀boa฀parte฀dos฀seus฀fillos฀buscaron฀o฀xeito฀de฀eliminar฀ao฀pai,฀e฀aínda฀que฀tiveron฀ éxito฀no฀parricidio,฀non฀lograron฀obter฀o฀poder,฀polo฀que฀houberon฀de฀exiliarse.฀Sobre฀ estes฀vid.฀ibidem.,฀páxs.฀130฀e฀500,฀así฀como฀o฀cadro฀dos฀heraclidas฀en฀258.฀Probablemente,฀a฀orixe฀mitolóxica฀da฀casa฀real฀macedonia฀se฀remonte฀a฀algún฀descendente฀de฀ estes฀exiliados.฀É฀importante฀sinalar฀aquí฀que,฀con฀isto,฀os฀reis฀macedonios฀tamén฀ligan฀ a฀súa฀ascendencia฀ao฀propio฀Heracles,฀o฀cal฀terá฀unha฀importancia฀capital฀para฀a฀comprensión฀da฀construción฀da฀xenealoxía฀divina฀de฀Alexandre฀Magno,฀como฀veremos฀no฀ capítulo฀III฀deste฀estudo฀(infra). 18฀฀ A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.,฀24. 19฀฀ Sobre฀a฀que฀Herodoto฀volverá฀a฀insistir฀ao฀falar฀do฀intento฀de฀Alexandre฀I฀de฀participar฀ nos฀xogos฀olímpicos.฀Ante฀a฀oposición฀dos฀gregos฀ante฀isto,฀Alexandre฀I฀houbo฀de฀amosar฀a฀súa฀orixe฀helénica฀sobre฀a฀base฀da฀súa฀descendencia฀arxiva,฀tras฀o฀cal฀lle฀permitiron฀ a฀súa฀participación,฀acadando฀o฀triunfo฀(Herodoto,฀V,฀22);฀sobre฀a฀viabilidade฀histórica฀ deste฀acontecemento,฀vid.฀C.฀G.฀THOMAS฀(ed),฀op.฀cit.,฀páx.฀116.฀Contra฀esta฀posible฀ participación฀dun฀macedonio฀nos฀xogos฀olímpicos฀tamén฀aparece฀o฀feito฀de฀que฀o฀rei฀ macedonio฀Arquelao฀fundase฀uns฀xogos฀de฀natureza฀similar฀aos฀realizados฀en฀Olimpia฀ en฀Dión,฀quizáis,฀en฀palabras฀de฀Borza,฀“as฀a฀«counter-Olympics»฀for฀a฀nation฀unable฀to฀ participate฀in฀the฀ancient฀festival฀at฀Elis”,฀ibidem.,฀páx.฀117.฀Para฀as฀fontes฀da฀existencia฀ de฀dito฀festival,฀vid.฀Diod.,฀XVII,฀16.3-4฀e฀Arriano,฀I,฀11.฀1฀(aínda฀que฀Arriano฀empraza฀mal฀a฀localización฀do฀mesmo,฀aproximándoo฀á฀antiga฀capital฀de฀Aegae,:฀vid.฀A.฀B.฀ 13 29 BOSWORTH,฀“Errors฀In฀Arrian”,฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº26฀(1976),฀páx.฀120). ฀฀ A฀fonte฀da฀cal฀puido฀ter฀sido,฀para฀Herodoto,฀o฀propio฀Alexandre฀I;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀ 118฀ss. 21฀฀ Como฀ben฀indica฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx฀24,฀este฀filhelenismo฀contrasta฀co฀ filomedismo฀de฀tempos฀anteriores. 22฀฀ Este฀proceso฀de฀helenización฀macedonia฀será฀completado฀grazas฀ás฀relacións฀que฀o฀monarca฀Alexandre฀I฀estableza฀con฀prestixiosos฀representantes฀da฀cultura฀grega,฀destacando฀especialmente฀a฀Píndaro,฀feito฀este฀que฀será฀unha฀constante฀das฀relacións฀dos฀reis฀macedonios฀“filhelenos”฀co฀mundo฀grego,฀co฀seu฀exemplo฀máis฀destacado฀nas฀invitacións฀ dos฀reis฀de฀Macedonia฀a฀artistas฀da฀talla฀de฀Eurípides฀(vid.฀infra),฀Timoteo,฀Agatón฀฀ou฀ Sócrates฀(todos฀eles฀invitados฀a฀Pella฀por฀Arquelao,฀o฀reinado฀do฀cal฀distínguese฀por฀un฀ especial฀apoio฀á฀polis฀ateniense),฀aínda฀que฀este฀último฀rexeitou฀a฀invitación;฀vid.฀ibidem.,฀฀páx.฀42. 23฀฀ Esta฀intención฀queda฀exemplificada฀na฀lenda฀que฀temos฀citado฀sobre฀a฀traizón฀de฀Alexandre฀I฀ao฀seu฀señor฀persa. 24฀฀ Ibidem.,฀páx.฀27. 25฀฀ Probablemente฀o฀elemento฀de฀maior฀importancia฀a฀ter฀en฀conta฀no฀estudo฀da฀reforma฀ militar฀atribuída฀a฀Alexandre฀I฀reside฀na฀modificación฀que฀conleva฀na฀Asemblea฀do฀pobo฀ en฀armas,฀posto฀que฀unha฀reconfiguración฀da฀importancia฀das฀tropas฀supón฀tamén฀unha฀reformulación฀das฀representacións฀na฀Asemblea,฀co฀que,฀equiparando฀a฀infantería฀á฀ cabalería฀Alexandre฀I฀equipara฀tamén฀a฀opinión฀dos฀infantes฀aos฀cabaleiros,฀é฀dicir,฀aos฀ nobres,฀co฀cal฀o฀rei฀apoia฀o฀seu฀goberno฀en฀ambos฀grupos,฀en฀vez฀de฀depender฀soamente฀ do฀consentimento฀nobiliar.฀Sobre฀isto,฀vid.฀ibidem.,฀pp.฀28-30. 26฀฀ A฀quen฀Momigliano฀ve฀como฀lexítimo฀sucesor฀de฀Alexandre฀I;฀vid.฀ibidem,฀páx฀32.฀Esta฀ visión฀non฀é฀compartida฀por฀R.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History฀of฀Macedonia,฀University฀of฀California฀Press,฀Londres฀(1990),฀páx.฀15,฀quen฀prefire฀a฀Pérdicas฀como฀herdeiro,฀ coincidindo,฀deste฀xeito,฀coas฀perspectivas฀de฀.฀R.฀ELLIS,฀Philip...,฀páx.฀37,฀quen฀nin฀ sequera฀menta฀a฀este฀Alcetas. 27฀฀ Vid.฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀pp.฀32-36.฀Hammond,฀non฀obstante,฀sostén฀que฀ nin฀a฀sucesión฀nin฀a฀división฀do฀reino฀por฀parte฀de฀Alexandre฀I฀parece฀probable,฀e฀que฀só฀ a฀súa฀morte฀de฀forma฀repentina฀(por฀asasinato฀ou฀en฀batalla)฀pode฀explicar฀o฀enfrontamento฀dos฀seus฀sucesores,฀e,฀asimesmo,฀só฀a฀Asemblea฀macedonia฀podería฀ter฀decidido฀ a฀fragmentación฀do฀reino;฀vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀A฀History฀of฀ Macedonia,฀vol.฀II,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1979),฀páx.฀115.฀Esta฀segmentación฀podería฀deberse,฀por฀outra฀parte,฀á฀enconada฀rivalidade฀existente฀entre฀a฀Alta฀e฀a฀Baixa฀ Macedonia,฀oeste฀e฀leste฀do฀reino฀respectivamente,฀segundo฀J.฀R.฀ELLIS,฀Philip...,฀páxs.฀ 8฀e฀36-40. 28฀฀ A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀33฀e฀E.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History...,฀páx.฀16. 29฀฀ Recordemos฀que฀o฀noso฀obxectivo฀non฀é฀asimilar฀a฀Historia฀de฀Macedonia฀na฀súa฀totalidade,฀senón฀tan฀só฀as฀súas฀relacións฀con฀Atenas฀e฀o฀mundo฀grego,. 30฀ A฀pesar฀da฀resistencia฀de฀Amintas,฀fillo฀de฀Filipo. 31฀ Que฀en฀429฀levará฀a฀Atenas฀a฀enviar฀a฀Sitalces,฀con฀150.000฀homes,฀para฀castigar฀a฀falta฀ 20 30 ฀฀ 32 ฀฀ 33 ฀฀ ฀฀ 34 35 ฀฀ 36 ฀฀ 37 ฀฀ ฀฀ 40฀฀ 38 39 de฀palabra฀do฀rei฀Pérdicas฀(posto฀que฀este฀firmara฀un฀pacto฀de฀alianza฀con฀Atenas฀na฀década฀dos฀30฀que฀favorecía฀a฀exportación฀madeireira฀cara฀a฀polis฀ática;฀vid.฀R.฀MEIGGS,฀ The฀Athenian฀Empire,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1972),฀páx.฀197),฀e฀durante฀un฀mes฀este฀ exército฀entregarase฀ao฀saqueo฀de฀Macedonia,฀deixando฀o฀reino฀nunha฀situación฀deplorable,฀e฀abrindo฀de฀novo฀o฀problema฀sucesorio฀co฀apoio฀de฀Atenas฀a฀Amintas,฀fillo฀de฀ Filipo.฀O฀relato฀de฀estes฀acontecementos฀aparece฀recollido฀por฀Tucídides,฀II,฀99-101;฀ vid.฀V.฀ALONSO฀TRONCOSO,฀Neutralidad฀y฀Neutralismo฀en฀la฀Guerra฀del฀Peloponeso฀(431-404฀a.฀C.),฀Edicións฀da฀Universidade฀Autónoma฀de฀Madrid,฀Madrid฀(1987),฀ páx.฀516. Para฀unha฀detallada฀exposición฀do฀papel฀de฀Macedonia฀na฀Guerra฀do฀Peloponeso,฀vid.฀ ibidem,฀pp.฀511-531,฀e฀en฀especial,฀sobre฀a฀política฀de฀Pérdicas฀na฀contenda,฀pp.514517.฀Non฀obstante฀cabe฀apuntar฀que฀o฀oportunismo฀foi฀unha฀política฀empregada฀en฀ambas฀direccións,฀é฀dicir,฀por฀parte฀tanto฀de฀Macedonia฀como฀de฀Atenas:฀vid.฀R.฀MEIGGS,฀ op.฀cit.,฀páx.฀197. Tucídides,฀II,฀100.1-2:฀“Estes฀macedonios,฀pois,฀ao฀ser฀incapaces฀de฀defenderse฀ante฀o฀ ataque฀de฀tan฀numeroso฀exército฀dirixíronse฀a฀lugares฀seguros฀e฀aos฀fortes฀que฀tiñan฀na฀ rexión.฀Non฀había฀moitos,฀senón฀que฀con฀posterioridade฀foi฀Arquéalo,฀o฀fillo฀de฀Pérdicas,฀ao฀chegar฀a฀ser฀rei,฀o฀que฀erixiu฀o฀que฀hai฀agora฀no฀país,฀trazou฀camiños฀rectos,฀e฀ organizou฀todo฀o฀relativo฀á฀guerra:฀cabalos,฀armas฀e฀outros฀preparativos,฀en฀maior฀cantidade฀que฀tódolos฀oito฀reis฀que฀houbo฀antes฀que฀el”.฀V.฀ALONSO฀TRONCOSO,฀op.฀ cit..,฀páx.฀518฀indícanos฀que฀“calquera฀estudo฀sobre฀o฀reinado฀de฀Arquelao฀ha฀de฀partir฀ deste฀xuízo฀absolutamente฀positivo฀na฀nosa฀fonte฀máis฀cualificada฀para฀facelo฀[Tucídides],฀sen฀perder฀tampouco฀de฀vista฀que฀esta฀nova฀etapa฀na฀historia฀de฀Macedonia฀estivo฀ acompañada฀dunha฀política฀exterior฀de฀neutralidade฀durante฀a฀guerra฀decélica”.฀Pese฀a฀ isto,฀a฀opinión฀tucidídea฀contrasta฀coa฀reflexada฀en฀Platón,฀Gorxias,฀479a฀que฀describe฀ a฀Arquelao฀como฀un฀tirano. A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe....,฀páx฀41. Que,฀ao฀parecer฀de฀ERRINGTON,฀A฀History...,฀25,฀libérase฀dos฀problemas฀sucesorios฀ (endémicos,฀como฀temos฀visto)฀ao฀trono฀macedonio฀eliminando฀aos฀demais฀candidatos. Unha฀vez฀máis,฀vid.฀Tucídides,฀II,฀100.1-2฀(citado฀en฀nota฀39).฀A.฀MOMIGLIANO,฀ Philippe...,฀páx.฀28ss.฀considera฀estas฀reformas฀mal฀atribuídas฀a฀Arquelao฀e฀propias฀de฀ Alexandre฀I,฀fronte฀á฀opinión฀dos฀demais฀autores฀consultados,฀que฀basean฀as฀súas฀conclusións฀no฀testemuño฀tucidideo. Vid.฀notas฀27฀e฀39.฀Sobre฀a฀estancia฀de฀Euripides฀en฀Macedonia฀vid.฀A.฀DASCALAKIS,฀op.฀cit.,฀pp.฀105-110.฀Eurípides฀chegou฀incluso฀a฀compoñer฀unha฀obra฀co฀título฀de฀ Arquelao,฀probablemente฀como฀un฀medio฀propagandístico฀de฀enfatizar฀a฀relación฀da฀familia฀real฀macedonia฀co฀liñaxe฀de฀Argos,฀e฀por฀extensión,฀con฀Heracles;฀vid.฀฀N.฀G.฀L.฀ HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀pp.฀11฀e฀138. Vid.฀n.฀23. A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀42฀e฀n.฀74. V.฀ALONSO฀TRONCOSO,฀op.฀cit.,฀páx.฀521฀indica฀unha฀invitación฀dos฀peloponesios฀ a฀Arquelao฀para฀que,฀continuando฀coa฀política฀do฀seu฀predecesor,฀se฀unise฀a฀eles,฀pacto฀ 31 ฀฀ ฀฀ 41 42 ฀฀ 43 ฀฀ 44 ฀฀ 45 ฀฀ 46 ฀฀ 47 ฀฀ ฀฀ 48 49 ฀฀ 50 ฀฀ 51 ฀฀ 52 ฀฀ ฀฀ 53 54 que฀o฀rei฀macedonio฀rexeitou,฀preferindo฀negarse฀a฀participar฀na฀guerra฀a฀favor฀dunha฀ maltreita฀Atenas. N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀E฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀137. Para฀o฀cal฀se฀acuñaron฀novas฀pezas฀numismáticas,฀especialmente฀tetróbolos฀de฀2’10฀a฀ 1’83฀grs.฀e฀aobolos฀de฀0’47฀grs.;฀vid.฀ibidem.,฀páx฀138. Unha฀cidade฀grega฀que฀anteriormente฀Atenas฀tentara฀controlar฀como฀emprazamento฀para฀unha฀base฀antimacedónica;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀137. Como฀ben฀indica฀Hammond,฀“What฀Archelaus฀had฀done฀[para฀merecer฀o฀nombramento฀ ao฀que฀fai฀referencia฀o฀decreto]฀was฀to฀let฀Athens฀have฀timber,฀oars,฀and฀other฀materials฀ for฀ship-building,฀and฀(if฀Meritt’s฀restorations฀are฀accepted)฀he฀allowed฀shipwrights฀ from฀Athens฀to฀build฀trireme฀hulls฀in฀his฀ports”.฀Unha฀vez฀máis฀sinalamos฀฀a฀importancia฀ que฀a฀madeira฀macedonia฀tiña฀para฀a฀política฀ateniense;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀139. Posto฀que฀“Athens฀was฀non฀longer฀able฀to฀interfere฀in฀the฀north,฀and฀Sparta฀had฀non฀wish฀ to”,฀E.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History...,฀páx฀27. Aínda฀que฀Hammond฀tamén฀fala฀da฀posibilidade฀de฀que฀todo฀isto฀fose฀resultado฀dun฀accidente;฀vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀167.฀O฀reseñable฀ unha฀vez฀máis฀é฀a฀continua฀existencia฀de฀intrigas฀sobre฀o฀trono,฀coas฀implicacións฀que฀ iso฀ten฀para฀a฀situación฀sociopolítica฀do฀reino. Seguimos฀tamén฀agora฀as฀conclusións฀de฀Hammond฀en฀ibidem.,฀páx.฀168,฀quen฀á฀súa฀ vez฀baséase฀en฀Diod.,฀XIV,฀37.6,฀84.6,฀89.2฀e฀XV,฀60.3.฀Hammond฀tamén฀nos฀fala฀dun฀ posible฀Amintas฀II฀entre฀Aeropo฀e฀Pausanias.฀Para฀un฀฀estudo฀en฀profundidade฀da฀problemática฀histórica฀sobre฀a฀sucesión฀dos฀soberanos฀macedonios฀durante฀este฀período,฀ vid.฀D.฀A.฀MARCH,฀“The฀Kings฀of฀Macedon:฀399-369฀b.฀C.”฀en฀Historia,฀nº฀44฀(1995),฀ pp.฀257-282. A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀฀páx.฀45. Unha฀vez฀máis,฀uno฀dos฀termos฀de฀esta฀alianza฀ático-macedonia฀será฀o฀comercio฀madeireiro;฀vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀178. A฀data฀que฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀46฀da฀para฀a฀alianza฀de฀Amintas฀e฀Atenas฀é฀375฀a.฀C.,฀baseándose฀na฀recuperación฀da฀hexemonía฀marítima฀por฀parte฀de฀Atenas฀ en฀376฀a.฀C.,฀tras฀a฀batalla฀de฀Naxos. Idem฀e฀s.฀Posiblemente฀esta฀alianza฀sexa฀a฀explicación฀da฀diverxencia฀de฀opinións฀que฀ en฀Atenas฀se฀tiña฀de฀Amintas,฀reflexada฀por฀exemplo,฀para฀o฀ano฀366฀a.฀C.,฀por฀Isócrates,฀ quen฀no฀seu฀Aqruidamo,฀46฀pon฀a฀Amintas฀como฀exemplo฀de฀loita฀contra฀os฀bárbaros฀ e฀modelo฀de฀actuación฀para฀a฀Hélade,฀mentres฀que฀en฀380฀a฀visión฀que฀se฀desprende฀do฀ seu฀Panexírico,฀126฀non฀é฀tan฀positiva,฀en฀función฀de฀alianza฀entre฀Esparta฀e฀Macedonia. Polo฀cal฀o฀monarca฀macedonio฀pagaba฀un฀tributo฀e฀entregaba฀ao฀seu฀irmán฀menor,฀Filipo฀ (posteriormente฀Filipo฀II)฀como฀refén;฀vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀ op.฀cit.,฀páx.฀181. Tras฀Leuctra฀e฀Mantinea฀(371฀e฀369฀a.฀C.),฀Tebas฀ostentaba฀a฀hexemonía฀en฀Grecia. Vid.฀Idem..฀Seguindo฀a฀J.฀R.฀ELLIS,฀Philip...,฀páx.฀43,฀este฀personaxe,฀á฀súa฀vez,฀era฀ cuñado฀de฀Alexandre฀II,฀e฀será,฀ao฀ano฀seguinte,฀o฀seu฀asasino,฀obtendo฀con฀isto฀o฀posto฀ 32 ฀฀ 55 ฀฀ 56 ฀฀ 57 ฀฀ 58 ฀฀ 59 ฀฀ 60 ฀฀ 61 ฀฀ 62 de฀rexente,฀xunto฀coa฀princesa฀Eurídice,฀novo฀príncipe฀Pérdicas฀(vid.฀Contra฀N.฀G.฀L.฀ HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀182-186฀que฀fan฀deste฀Ptolomeo฀un฀fillo฀ de฀Amintas฀II).฀Sexa฀como฀fose,฀parece฀ser฀que฀o฀tal฀Ptolomeo฀era฀un฀personaxe฀moi฀ próximo฀á฀corte,฀poñendo฀todo฀este฀episodio฀de฀manifesto฀a฀fraxilidade฀da฀situación฀política฀en฀Macedonia. Unha฀vez฀máis,฀esta฀alianza฀será฀un฀pacto฀forzoso,฀en฀beneficio฀da฀nova฀hexemonía฀tebana,฀con฀reféns฀que฀aseguren฀o฀seu฀cumprimiento.฀Tamén฀nesta฀ocasión฀o฀refén฀entregado฀ será฀o฀irmán฀menor฀do฀rei,฀Filipo฀(agora฀con฀trece฀ou฀catorce฀anos฀de฀idade,฀que฀xa฀tería฀ sido฀reposto฀polos฀ilirios฀-฀vid.฀nota฀64)฀xunto฀con฀outros฀trinta฀familiares฀das฀principais฀ familias฀macedonias;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀181. N.฀G.฀L.฀Hammond฀nos฀di฀deste฀que฀probablemente฀fose฀un฀fillo฀de฀Amintas฀II;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀182-186. Ibidem,฀páxs.฀175฀e฀184฀฀seguen฀a฀Diod.,฀XVI,฀2.6฀para฀afirmar฀que฀este฀personaxe฀pertencía฀á฀familia฀real฀macedonia฀(ó฀parecer,฀un฀fillo฀de฀Arquelao฀mencionado฀en฀Teopompo,฀Gr.฀Hist.฀115฀F฀29,฀aínda฀que฀polo฀carácter฀fragmentario฀da฀nosa฀información,฀ non฀podemos฀máis฀que฀supoñer฀todo฀isto),฀e฀sobre฀o฀seu฀pasado,฀indícanos฀que฀tería฀sido฀ exiliado฀por฀Amintas฀III. N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀185:฀“The฀terms฀[do฀tratado]฀ were฀an฀offensive฀and฀defensive฀alliance฀with฀Thebes,฀and฀the฀provision฀of฀hostages”.฀ A฀situación฀volve฀a฀ser฀similar฀á฀producida฀polo฀tratado฀entre฀Alexandre฀II฀e฀Tebas. A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀48฀considera฀esta฀alianza฀como฀un฀claro฀acto฀de฀ rebeldía฀contra฀a฀inxerencia฀tebana฀en฀Macedonia. A฀sucesión฀ao฀trono฀debátese,฀á฀morte฀de฀Pérdicas,฀entre฀dous฀candidatos฀claros,฀Filipo,฀irmán฀menor฀de฀Pérdicas,฀e฀Amintas,฀fillo฀de฀Pérdicas.฀A฀estes,฀hai฀que฀engadir฀un฀ terceiro,฀un฀tal฀Argaios,฀exiliado฀de฀Macedonia฀por฀Amintas฀III฀e฀agora฀ao฀servicio฀dos฀ atenienses฀(posiblemente฀residía฀en฀Atenas).฀Os฀intereses฀atenienses฀en฀Macedonia,฀e฀ especialmente฀a฀recuperación฀de฀Anfípolis,฀levarán฀a฀Atenas฀a฀apoiar฀a฀este฀último฀na฀ loita฀pola฀sucesión,฀cedéndolle฀trescentos฀soldados,฀que฀serán฀derrotados฀por฀Filipo,฀ quen,฀astutamente,฀devolve฀os฀prisioneiros฀atenienses฀capturados฀a฀Atenas฀e฀firma฀unha฀ Alianza฀con฀esta฀baixo฀termos฀que฀a฀polis฀ática฀non฀podía฀rexeitar;฀vid.฀E.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History...,฀páx.฀38. V.฀ALONSO฀TRONCOSO,฀op.฀cit.,฀páx.฀513.฀Pola฀miña฀parte,฀non฀estou฀de฀acordo฀co฀ uso฀destes฀termos฀de฀natureza฀contemporánea฀para฀designar฀realidades฀do฀Mundo฀Antigo,฀aínda฀que฀neste฀caso฀permite฀comprender฀con฀facilidade฀a฀imaxe฀que฀os฀gregos฀ podían฀ter฀de฀Macedonia. Debemos฀advertir฀aquí฀que฀encaramos฀o฀estudo฀dun฀aspecto฀vinculado฀coa฀temática฀ desenrolada฀ao฀longo฀deste฀capítulo,฀isto฀é,฀a฀Historia฀de฀Macedonia,฀noutra฀parte฀da฀ nosa฀investigación.฀O฀apartado฀en฀cuestión฀a฀revisión฀do฀cal฀decidimos฀pospoñer฀é฀o฀ da฀natureza฀do฀goberno฀macedonio,฀a฀súa฀estrutura฀como฀monarquía,฀funcionamento฀ e฀particularidades,฀e฀así,฀por฀comprender฀que฀o฀resultado฀da฀súa฀análise฀sería฀de฀maior฀ utilidade฀como฀elemento฀comparativo,฀decidimos฀emprazar฀a฀súa฀resolución฀no฀capítulo฀ III,฀adicado฀á฀cultura฀e฀as฀mentalidades,฀tal฀e฀como฀xa฀explicamos฀na฀descrición฀do฀plan฀ de฀traballo฀no฀que฀se฀fundamenta฀este฀presente฀estudo. Capítulo฀3 Alexandre฀e฀as฀poleis฀gregas: de฀Queronea฀á฀Guerra฀ Lamíaca No฀capítulo฀anterior฀analizámo-las฀relacións฀que฀entaboaron฀Macedonia฀e฀Atenas฀dende฀as฀Guerras฀Médicas฀como฀un฀medio฀para฀reflexar,฀ como฀xa฀indicamos,฀a฀constancia฀das฀mesmas฀e฀a฀súa฀importancia฀para฀ a฀ comprensión฀ do฀ decurso฀ dos฀ feitos฀ durante฀ o฀ período฀ clásico฀ ata฀ a฀ ascensión฀de฀Filipo฀II฀ao฀trono฀de฀Macedonia1.฀A฀partir฀de฀agora,฀pasando฀por฀alto฀o฀reinado฀de฀Filipo,฀centrarémonos฀no฀tema฀mesmo฀que฀ nos฀ocupa,฀como฀é฀a฀relación฀de฀Atenas฀e฀Alexandre฀III฀de฀Macedonia,฀ e฀ao฀longo฀das฀próximas฀liñas฀tentaremos,฀en฀principio,฀de฀expoñe-los฀ acontecementos฀máis฀destacados฀nos฀que฀ambas฀entidades฀se฀viron฀involucradas฀de฀xeito฀simultáneo,฀tras฀o฀cal฀buscaremos฀dar฀explicación,฀ se฀esta฀é฀posible,฀e฀comentario฀ás฀informacións฀expostas.฀No฀presente฀ capítulo,฀como฀xa฀dixemos,฀partiremos฀da฀análise฀das฀relacións฀no฀ámbito฀do฀feito,฀é฀dicir,฀do฀acto฀e฀do฀acontecemento. 3.1฀ ฀Grecia฀e฀Macedonia฀despois฀de฀Queronea Así฀ pois,฀ a฀ primeira฀ vez฀ en฀ que฀ Alexandre฀ e฀ Atenas฀ toman฀ contacto฀físico,฀segundo฀as฀informacións฀que฀posuímos,฀será฀no฀momento฀ en฀que,฀despois฀da฀batalla฀de฀Queronea2,฀o฀aínda฀príncipe฀macedonio฀ acompañe฀ás฀cinzas฀dos฀atenienses฀caídos฀durante฀o฀combate฀para฀que฀ a฀ cidade฀ se฀ fixese฀ cargo฀ delas฀ e฀ puidese฀ darlles฀ sepultura3.฀ Pompeio฀ Trogo,฀por฀boca฀de฀Xustino,฀dinos฀que฀“[Filipo]฀enviou฀a฀Atenas฀ao฀seu฀ fillo฀Alexandre฀e฀ao฀seu฀amigo฀Antípatro฀a฀pactar฀con฀eles฀a฀paz฀e฀a฀ami- 34 zade”4.฀Esta฀é฀a฀situación฀de฀Atenas฀tras฀Queronea,฀a฀situación฀dunha฀ polis฀vencida.฀Non฀obstante,฀como฀se฀pode฀inferir฀das฀verbas฀de฀Xustino,฀o฀trato฀que฀Filipo฀da฀a฀Atenas฀tras฀Queronea฀non฀é,฀en฀principio,฀ o฀dunha฀cidade฀conquistada,฀senón฀o฀dunha฀cidade฀derrotada,฀polo฀que฀ o฀seguinte฀paso฀no฀aspecto฀diplomático฀debe฀ser฀a฀firma฀dunha฀alianza.฀ En฀verdade,฀este฀golpe฀de฀efecto฀que฀Filipo฀leva฀a฀cabo฀ao฀repatria-los฀ cadáveres฀dos฀inimigos฀vencidos฀é฀recibido฀en฀Atenas฀con฀incertidume.฀ A฀vitoria฀na฀batalla฀deixara฀a฀Grecia฀completamente฀en฀mans฀de฀Filipo.฀ Atenas,฀de฀forma฀frenética,฀preparaba฀as฀súas฀fortificacións,฀con฀toda฀ a฀poboación฀refuxiándose฀nas฀murallas฀da฀cidade,฀e฀o฀feito฀de฀que฀se฀ barallen฀ medidas฀ de฀ caracter฀ completamente฀ extraordinario,฀ como฀ a฀ proposta฀de฀Hipérides฀de฀conceder฀a฀cidadanía฀a฀tódolos฀metecos฀e฀a฀ liberdade฀ a฀ tódolos฀ escravos฀ que฀ se฀ enrolasen฀ no฀ exército฀ ateniense5,฀ permítenos฀imaxinar฀o฀tipo฀de฀trato฀que฀esperaban฀recibir฀do฀vencedor.฀ A฀este฀fervedoiro฀de฀actividade฀defensiva฀será฀enviado฀Demades฀por฀Filipo฀como฀mensaxeiro฀sobre฀a฀repatriación฀dos฀cadáveres฀e฀prisioneiros฀ atenienses,฀quizá฀como฀unha฀mostra฀da฀“boa฀vontade”6฀de฀Filipo฀para฀ coa฀polis฀ática.฀Tras฀isto,฀tal฀e฀como฀observamos฀nas฀palabras฀de฀Xustino,฀reside฀o฀desexo฀de฀pacto฀e฀alianza฀por฀parte฀de฀Filipo.฀O฀feito฀de฀ non฀pedir฀rescate฀e฀a฀celeridade฀coa฀que฀Filipo฀devolve฀os฀prisioneiros฀ e฀cadáveres฀tamén฀deberon฀ter฀influído฀na฀recepción฀dos฀termos฀da฀paz฀ ou฀alianza,฀abrindo฀a฀vontade฀dunha฀boa฀cantidade฀de฀familias฀atenienses฀ao฀pacto฀con฀Filipo.฀Este฀pacto฀de฀alianza฀estipulaba฀a฀perda฀para฀ Atenas฀das฀posesións฀de฀ultramar฀no฀Quersoneso฀Tracio,฀aínda฀que฀non฀ se฀tocaban฀os฀territorios฀de฀Lemnos,฀Imbros,฀Esciros,฀Samos฀ou฀Dolos,฀ uns฀ termos฀ que฀ non฀ deben฀ sorprendernos,฀ á฀ luz฀ das฀ loitas฀ que฀ dende฀ tempos฀de฀Alexandre฀I฀supuxeran฀puntos฀de฀conflito฀entre฀Atenas฀e฀a฀ coroa฀ macedonia,฀ por฀ lo฀ que฀ podemos฀ entender฀ esta฀ reclamación฀ de฀ Filipo฀como฀unha฀merma฀do฀poder฀estratéxico฀ateniense.฀A฀cambio,฀Filipo฀restablecía฀Oropo,฀en฀poder฀beocio,฀á฀polis฀ática,฀e฀se฀lle฀permite฀a฀ Atenas฀o฀libre฀uso฀da฀súa฀flota฀e฀portos7,฀aínda฀que฀os฀termos฀do฀tratado฀ 35 obrigan฀tamén฀a฀Atenas฀a฀disolver฀a฀Liga฀marítima,฀outro฀importante฀ elemento฀estratéxico฀do฀poder฀ateniense. Non฀obstante,฀o฀máis฀relevante฀de฀todo฀isto฀é,฀en฀si,฀a฀propia฀natureza฀do฀tratado,฀establecido฀en฀relación฀de฀igualdade฀entre฀dúas฀entidades,฀e฀non฀entre฀un฀goberno฀e฀a฀súa฀nova฀posesión฀por฀dereito฀de฀ conquista.฀ Aquí฀ radica฀ o฀ senso฀ das฀ palabras฀ de฀ Xustino:฀ “a฀ paz฀ e฀ a฀ amizade”,฀ posto฀ que฀ a฀ derrota฀ en฀ Queronea฀ non฀ suporá฀ para฀ Atenas฀ unha฀perda฀de฀autonomía,฀senón฀que฀Filipo฀respectará฀(en฀teoría)฀a฀política฀interna฀da฀cidade,฀de฀xeito฀que฀a฀vida฀política฀de฀Atenas฀quedará฀ inalterada฀pola฀nova฀realidade฀conformada฀tras฀Queronea.฀G.฀T.฀Griffith฀ expresouno฀perfectamente฀ao฀afirmar฀que฀“so฀far฀the฀treaty฀carried฀the฀ imprint฀not฀of฀a฀dictated฀peace฀but฀of฀an฀instrument฀negotiated฀between฀ contracting฀parties฀of฀equal฀status”,฀e฀máis฀aínda,฀“democracy,฀Demosthenes,฀ everything฀ was฀ still฀ there,฀ unchanged฀ except฀ in฀ so฀ far฀ as฀ the฀ demos฀might฀decide฀to฀change฀something฀else”8.฀A฀resposta฀ateniense฀á฀ mensaxe฀de฀Demades฀será฀o฀envío฀de฀embaixadores฀a฀Filipo,฀embaixadores฀promacedonios9฀para฀que฀procuren฀un฀pacto฀cunhas฀condicións฀ que฀entren฀dentro฀dos฀parámetros฀que฀a฀cidade฀de฀Atenas฀estivese฀disposta฀a฀admitir,฀tras฀o฀cal฀Filipo฀envía฀a฀susodita฀caravana฀fúnebre,฀con฀ Alexandre฀á฀cabeza,฀e฀xunto฀con฀el,฀Antípatro฀e฀Alcibíades,฀escoltando฀ aos฀ prisioneiros฀ á฀ súa฀ patria.฀ A฀ xenerosidade฀ macedonia฀ coa฀ “descarriada”฀Atenas฀ten,฀quizais,฀o฀seu฀expoñente฀máis฀indicativo฀no฀feito฀de฀ que฀se฀lle฀permita฀ser฀refuxio฀de฀exiliados,฀converténdose,฀con฀iso,฀na฀ receptora฀de฀tódolos฀desexos฀antimacedonios฀dos฀gregos. Cabe฀preguntarse฀as฀razóns฀que฀levan฀a฀Filipo฀a฀tal฀grao฀de฀benevolencia,฀si฀temos฀en฀conta฀que฀este฀tipo฀de฀pacto฀non฀será฀xeneralizado,฀ como฀revela฀o฀exemplo฀de฀Tebas.฀Tras฀a฀derrota,฀Tebas฀rendese฀rapidamente฀ao฀macedonio,฀e฀os฀líderes฀da฀oposición฀a฀Filipo฀son฀condenados฀ a฀ morte฀ ou฀ desterrados.฀ Filipo฀ impuxo฀ unha฀ gornición฀ na฀ Acrópole฀ tebana฀como฀instrumento฀de฀control฀da฀política฀interna฀da฀polis,฀obrigou฀á฀cidade฀a฀reconstruír฀Platea,฀Tespia฀e฀Orcómenos,฀cedeu฀Oropo฀a฀ Atenas฀e฀reformulou฀a฀estrutura฀da฀Liga฀Beocia,฀trasladando฀o฀seu฀cen- 36 tro,฀orixinariamente฀en฀Tebas,฀a฀Onquestos,฀฀modificando฀a฀natureza฀da฀ súa฀composición฀ao฀establecer฀un฀consello฀de฀trescentos฀membros,฀gran฀ parte฀dos฀cales฀eran฀exiliados฀aos฀que฀agora฀se฀lles฀permitía฀retornar10,฀ conferindo฀con฀isto,฀ademais,฀unha฀meirande฀presenza฀nos฀órganos฀de฀ decisión฀ao฀resto฀das฀cidades฀beocias,฀ata฀o฀momento฀baixo฀o฀dominio฀ tebano11. A฀ distinción฀ de฀ trato฀ entre฀ a฀ “descarriada”฀ Atenas฀ e฀ a฀ “traidora”฀ Tebas฀reside฀en฀diversas฀consideracións฀propias฀da฀diferente฀posición฀ de฀ambas฀no฀panorama฀político฀de฀Grecia.฀Evidentemente,฀como฀centro฀comercial฀máis฀importante,฀como฀poder฀naval฀sen฀igual฀no฀Exeo,฀e฀ especialmente,฀como฀conciencia฀cultural฀de฀Grecia,฀Atenas฀é฀un฀aliado฀ desexado฀longo฀tempo฀por฀Filipo,฀que฀agora,฀na฀nova฀realidade฀estratéxica฀do฀mundo฀grego,฀xerada฀tras฀Queronea,฀Filipo฀quere฀manter฀en฀ paz฀ e฀ concordia.฀ Os฀ plans฀ de฀ conquista฀ do฀ Imperio฀ Persa฀ que฀ Filipo,฀ animado฀ polas฀ arengas฀ isocráticas12,฀ presentará฀ no฀ Consello฀ da฀ Liga฀ de฀ Corinto฀ non฀ poden฀ ser฀ desenrolados฀ de฀ ningún฀ xeito฀ sen฀ o฀ apoio฀ de฀ Atenas,฀ por฀ unha฀ parte฀ pola฀ necesidade฀ que฀ Filipo฀ terá฀ da฀ mariña฀ ateniense,฀e฀por฀outra฀porque,฀deixando฀tras฀de฀si฀unha฀Atenas฀hostil,฀a฀ revolta฀grega฀non฀se฀faría฀agardar,฀e฀no฀momento฀oportuno,฀Filipo฀encontraríase฀con฀dous฀frontes฀conxuntos,฀o฀asiático฀contra฀o฀Gran฀Rei฀e฀o฀ europeo,฀baixo฀o฀mando฀de฀Atenas฀e฀dun฀Demóstenes฀especializado฀en฀ levantar฀ao฀pobo฀contra฀o฀macedonio.฀Asimesmo,฀sería฀impensable,฀se฀ Filipo฀buscaba฀realmente฀a฀construción฀dunha฀Koiné฀Eirene,฀un฀ataque฀ contra฀Atenas,฀a฀xoia฀de฀Grecia13.฀Así,฀podemos฀establecer฀como฀moi฀ acertadas฀as฀verbas฀de฀W.฀Jaeger฀cando,฀reflexionando฀sobre฀todo฀isto,฀ afirma฀ que฀ “naturalmente,฀ [Filipo]฀ non฀ podería฀ ter฀ ningunhas฀ ganas฀ de฀ manchar฀ a฀ súa฀ vitoria฀ empregando฀ a฀ forza฀ contra฀ o฀ mantedor฀ das฀ gloriosas฀tradicións฀da฀Hélade”14.฀Por฀outra฀parte,฀Tebas,฀que฀exercera฀ a฀hexemonía฀en฀Grecia฀dende฀Mantinea,฀cara,฀como฀calquera฀potencia฀ dominadora,฀en฀diversos฀actos฀de฀crueldade฀aínda฀recentes฀na฀memoria฀grega,฀e฀asimesmo,฀a฀súa฀traizón฀en฀tempos฀das฀Guerras฀Médicas฀a฀ convertían฀na฀perfecta฀“cabeza฀de฀turco”฀sobre฀a฀que฀Filipo฀podía฀im- 37 poñer฀a฀súa฀severidade,฀que฀á฀súa฀vez฀serviría฀de฀acción฀exemplar฀para฀ calquera฀que฀fixese฀defección฀fronte฀á฀nova฀potencia฀hexemónica,฀Macedonia.฀Un฀elemento฀máis฀que฀podería฀explicar฀o฀duro฀trato฀de฀Filipo฀ á฀cidade฀beocia฀sería฀o฀cambio฀de฀bando฀de฀339฀a.฀C.฀en฀prexuízo฀de฀ Filipo15,฀aínda฀que฀tampouco฀podemos฀pensar฀que฀esta฀explicación฀teña฀ excesivo฀peso฀se฀temos฀en฀conta฀a฀constante฀política฀antimacedonia฀de฀ Atenas,฀con฀Demóstenes฀e฀as฀súas฀Filípicas฀á฀cabeza,฀dende฀antes฀incluso฀da฀฀Paz฀de฀Filócrates,฀nin฀tampouco฀a฀idea฀de฀J.฀Castro฀Sánchez฀de฀ que฀Filipo฀vería฀na฀Liga฀Beocia฀un฀perigo฀para฀a฀súa฀hexemonía,฀xa฀que฀ Atenas฀tamén฀tiña฀a฀฀súa฀liga฀marítima16,฀polo฀que,฀na฀miña฀opinión,฀as฀ razóns฀expostas,฀especialmente฀os฀plans฀de฀Filipo฀para฀Grecia฀tras฀a฀vitoria,฀son฀suficiente฀explicación฀para฀a฀diverxencia฀de฀trato฀ás฀vencidas฀ Atenas฀e฀Tebas.฀Por฀outra฀parte,฀este฀benévolo฀trato฀de฀Filipo฀a฀Atenas,฀ así฀como฀a฀impresión฀causada฀entre฀os฀atenienses฀pola฀embaixada฀fúnebre฀de฀Alexandre฀e฀Antípatro,฀que฀como฀sinaláramos฀xa,฀parece฀ser฀un฀ acto฀sen฀precedentes,฀levará฀á฀cidade฀de฀Atenas฀a฀recompensar฀ao฀rei฀e฀ ao฀príncipe฀macedonios฀coa฀cidadanía฀ateniense,฀así฀como฀a฀planificar฀a฀ erección฀de฀unha฀estatua฀de฀Filipo฀no฀Ágora17. Dentro฀do฀tratado฀de฀paz฀e฀alianza฀firmado฀con฀Atenas,฀non฀obstante,฀existía฀tamén฀un฀acordo฀polo฀que฀a฀polis฀entraría฀a฀formar฀parte฀ dun฀novo฀aorgano฀de฀regulación฀das฀relacións฀ internacionais฀ entre฀ as฀ poleis฀gregas,฀a฀Liga฀de฀Corinto.฀En฀algúns฀autores,฀a฀construción฀desta฀ asociación฀ das฀ poleis฀ gregas฀ en฀ Corinto฀ é฀ considerada฀ como฀ a฀ máis฀ salientable฀obra฀da฀vida฀de฀Filipo,฀por฀enriba฀da฀súa฀conformación฀de฀ Macedonia฀como฀nova฀potencia฀hexemónica฀ou฀da฀preparación฀do฀terreo฀político฀en฀Grecia฀para฀que,฀sobre฀os฀logros฀do฀seu฀pai,฀Alexandre฀ asentase฀o฀seu฀imperio฀e฀a฀nova฀realidade฀mundial฀que฀este฀conlevou฀ consigo,฀polo฀que,฀en฀razón฀da฀relevancia฀deste฀aorgano฀para฀o฀decurso฀ dos฀ acontecementos฀ posteriores฀ en฀ tempos฀ de฀ Alexandre,฀ parece฀ necesario฀adicarlle฀unha฀atención฀especial.฀Asimesmo,฀por฀ser฀esta฀institución฀de฀capital฀importancia฀para฀a฀comprensión฀do฀marco฀no฀que฀se฀ asentan฀as฀relacións฀de฀Alexandre,฀unha฀vez฀no฀trono฀macedonio,฀coa฀ 38 comunidade฀grega,฀o฀seu฀estudo฀pormenorizado฀achegarnos฀un฀pouco฀ máis฀á฀consecución฀do฀obxectivo฀de฀estudo฀que฀esta฀investigación฀pretende฀analizar. 3.2฀ ฀Liga฀de฀Corinto฀e฀a฀ideoloxía฀da฀Koiné฀Eirene A฀idea฀dunha฀paz฀xeral฀entre฀as฀comunidades฀de฀Grecia,฀dunha฀Koiné฀Eirene,฀é฀un฀punto฀de฀continuo฀debate฀ao฀longo฀do฀século฀IV฀a.฀C.18,฀ produto฀das฀constantes฀loitas฀internas,฀e฀especialmente,฀da฀Guerra฀do฀ Peloponeso19,฀que฀dividira฀aos฀gregos฀e฀“que฀causou฀infinitos฀males฀aos฀ aqueos,฀e฀precipitou฀ao฀Hades฀moitas฀almas฀valorosas฀de฀heroes,฀a฀quen฀ fixo฀presa฀de฀cans฀e฀pasto฀de฀aves”20.฀Filipo,฀xa฀en฀346฀a.฀C.,฀afirmara฀o฀ seu฀desexo฀de฀conformar฀dita฀paz฀xeral฀e฀común,฀e฀tras฀Queronea,฀onde฀ se฀erixe฀como฀o฀amo฀político฀de฀Grecia,฀comeza฀a฀construír฀este฀novo฀ orden฀de฀paz฀para฀a฀Hélade,฀baixo฀a฀supervisión฀das฀armas฀macedonias.฀ Para฀isto,฀como฀xa฀vimos฀nos฀exemplos฀presentados฀supra฀de฀Atenas฀ e฀ Tebas,฀ o฀ primeiro฀ paso฀ tras฀ a฀ súa฀ vitoria฀ será฀ o฀ establecemento฀ de฀ tratados฀ bilaterais฀ cos฀ vencidos฀ en฀ Queronea,฀ pactando,฀ ademais฀ de฀ con฀ Atenas฀ e฀ Tebas,฀ con฀ Eubea,฀ que฀ se฀ rende฀ sen฀ condicións฀ e฀ onde฀ Filipo฀impón฀unha฀gornición฀en฀Cálcide,฀ao฀igual฀que฀en฀Acarnania฀e฀ Ambracia,฀onde฀se฀establece฀outra฀gornición,฀e฀o฀mesmo฀acontece฀con฀ Corinto฀e฀a฀Confederación฀Aquea,฀que฀soportan฀unha฀nova฀gornición฀ macedonia.฀Todo฀o฀Peloponeso฀se฀pon฀en฀mans฀de฀Filipo,฀a฀excepción฀ de฀ Esparta,฀ polo฀ que฀ Filipo฀ emprenderá฀ unha฀ campaña฀ de฀ castigo฀ en฀ Laconia฀ coa฀ que฀ arrebatará฀ diversos฀ territorios฀ fronteirizos฀ aos฀ lacedemonios.฀En฀poucas฀palabras,฀as฀medidas฀xerais฀tomadas฀por฀Filipo฀ (salvo฀no฀caso฀sinalado฀para฀Atenas)฀serán฀de฀apoio฀aos฀seus฀partidarios฀ e฀de฀castigo,฀léase฀exilio฀ou฀condena,฀para฀os฀seus฀inimigos฀ou฀detractores.฀Isto฀aseguráballe฀o฀control฀da฀situación฀interna฀das฀cidades,฀฀con฀ gobernos฀amigos฀ou฀favorables฀á฀súa฀política,฀permitíndolle฀encarar฀a฀ reforma฀das฀relacións฀internacionais฀entre฀as฀poleis฀de฀Grecia฀coa฀seguridade฀de฀non฀topar฀oposición฀importante฀no฀seu฀camiño฀cara฀a฀paz฀ 39 común.฀Deste฀xeito,฀no฀inverno฀de฀338/337฀a.฀C.฀(Queronea฀sucedera฀ en฀agosto),฀Filipo฀invita฀aos฀gregos฀a฀unha฀reunión฀en฀Corinto,฀e฀a฀súa฀ finalidade฀ podemos฀ seguila฀ a฀ través฀ de฀ Xustino:฀ “Despois฀ de฀ deixar฀ en฀ orde฀ os฀ asuntos฀ de฀ Grecia21,฀ Filipo฀ ordena฀ que฀ sexan฀ convocadas฀ a฀ Corinto฀ embaixadas฀ de฀ tódolos฀ países,฀ para฀ consolidar฀ o฀ estado฀ da฀ situación฀presente.฀Alí฀estipulou฀as฀condicións฀de฀paz฀para฀toda฀Grecia,฀ segundo฀ os฀ méritos฀ de฀ cada฀ un฀ dos฀ estados22,฀ e฀ de฀ entre฀ todos฀ elixiu฀ ao฀consello฀de฀todos฀eles,฀unha฀especie฀de฀senado฀único.฀Soamente฀os฀ lacedemonios฀rexeitaron฀ao฀rei฀e฀as฀súas฀leis,฀considerando฀servidume,฀ e฀non฀paz,฀a฀que฀non฀resultara฀do฀acordo฀dos฀estados฀mesmos,฀senón฀ que฀ fora฀ proposta฀ polo฀ vencedor.฀ Despois฀ fíxanse฀ as฀ tropas฀ auxiliares฀de฀cada฀un฀dos฀estados,฀sexa฀que฀debera฀de฀prestarse฀axuda฀ao฀rei฀ con฀tal฀exército,฀si฀alguén฀o฀atacaba,฀sexa฀que฀tivese฀que฀facerse฀unha฀ guerra฀ baixo฀ o฀ seu฀ mando.฀ E฀ non฀ había฀ ningunha฀ dubida฀ de฀ que฀ con฀ estes฀ preparativos฀ apuntábase฀ ao฀ imperio฀ persa”฀ 23.฀ Destas฀ palabras฀ podemos฀entrever฀parte฀da฀conformación฀estrutural฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀ pero฀tan฀só฀unha฀pequena฀parte,฀e฀moi฀vagamente,฀polo฀que฀é฀necesario฀ un฀ comentario฀ explicativo฀ a฀ Xustino฀ e฀ á฀ natureza฀ da฀ Liga.฀ Así฀ pois,฀ Filipo฀establece฀unha฀alianza฀entre฀tódolos฀gobernos฀de฀Grecia฀(salvo฀ Esparta)฀para฀regular฀a฀nova฀situación฀en฀política฀internacional฀entre฀os฀ gregos,฀e฀polas฀palabras฀de฀Xustino,฀en฀principio฀poderíamos฀pensar฀na฀ Liga฀como฀unha฀alianza฀militar฀coa฀que฀se฀pena฀a฀quen฀rompa฀a฀paz,฀é฀ dicir,฀a฀quen฀levante฀as฀armas฀contra฀algún฀membro฀da฀Liga฀ou฀contra฀ o฀ propio฀ Filipo.฀ Non฀ obstante,฀ os฀ acordos฀ tomados฀ en฀ Corinto฀ polos฀ que฀ as฀ poleis฀ están฀ ligadas฀ en฀ alianza฀ son฀ máis฀ amplos฀ que฀ aqueles฀ que฀podemos฀inferir฀de฀Xustino,฀polo฀que฀deberemos฀recorrer฀a฀outras฀ informacións. Neste฀senso,฀a฀nosa฀máis฀valiosa฀guía฀será฀o฀discurso฀de฀PseudoDemóstenes,฀ XVII฀ titulado฀ Sobre฀ o฀ tratado฀ con฀ Alexandre,฀ un฀ discurso฀atribuído฀xa฀dende฀o฀mundo฀antigo฀a฀Hipérides,฀e฀con฀problemas฀ para฀ a฀ súa฀ datación24,฀ aínda฀ que฀ non฀ debe฀ ser฀ de฀ data฀ moi฀ lonxana฀ á฀ confirmación฀ de฀ Alexandre฀ como฀ hegemón฀ e฀ herdeiro฀ dos฀ cargos฀ de฀ 40 Filipo฀na฀Liga฀de฀Corinto.฀Se฀ben฀a฀información฀contida฀non฀se฀refire฀ directamente฀ao฀propio฀Filipo,฀senón฀ás฀actividades฀de฀Alexandre,฀supoñemos฀que฀as฀liñas฀xerais฀do฀pacto฀firmado฀en฀Corinto฀non฀deberon฀ ter฀ sufrido฀ modificación฀ algunha฀ salvo฀ no฀ concernente฀ ao฀ nome฀ do฀ hegemón.฀Ademais,฀o฀lapso฀de฀tempo฀entre฀a฀instauración฀da฀Liga฀por฀ Filipo฀en฀338/337฀a.฀C.฀e฀a฀confirmación฀de฀Alexandre฀no฀posto฀do฀seu฀ pai฀na฀Liga฀a฀principios฀de฀335฀a.฀C.฀non฀fai฀senón฀aseverar฀máis฀aínda฀ as฀ posibilidades฀ de฀ que฀ non฀ se฀ producira฀ cambio฀ algún฀ na฀ estrutura฀ diplomática฀pola฀que฀se฀rexe฀a฀Liga.฀Así฀pois,฀en฀dito฀discurso฀acusase฀ a฀Alexandre฀de฀transgredir฀unha฀serie฀de฀parámetros฀confirmados฀por฀ medio฀de฀xuramento฀nos฀pactos฀conformantes฀da฀paz฀xeral.฀En฀primeiro฀ lugar,฀o฀orador฀comenta฀que฀Alexandre,฀contrariamente฀aos฀xuramentos฀ constituíntes฀da฀alianza฀da฀paz฀xeral,฀restaurara฀aos฀tiranos,฀os฀fillos฀de฀ Filiades,฀en฀Mesenia,฀mostrando฀pouco฀respeto฀aos฀pactos฀acordados25.฀ Asimesmo,฀establecese฀que,฀segundo฀os฀termos฀do฀xuramento,฀calquera฀ que฀actúe฀no฀modo฀como฀o฀fixo฀Alexandre,฀é฀dicir,฀interferindo฀na฀autonomía฀interna฀de฀algún฀dos฀gobernos฀membros฀do฀pacto,฀convértese,฀ automaticamente,฀en฀inimigo฀de฀tódalas฀outras฀partes฀do฀tratado฀de฀paz,฀ e฀o฀seu฀territorio฀pasa฀a฀ser฀territorio฀hostil,฀de฀xeito฀que฀tódalas฀partes฀ contratantes฀do฀pacto฀de฀alianza฀deben฀unirse฀nunha฀campaña฀contra฀o฀ transgresor฀da฀paz,฀polo฀que,฀di฀o฀orador,฀se฀nos฀atemos฀ao฀convenido,฀ debe฀tratarse฀ao฀restaurador฀dos฀tiranos,฀a฀Alexandre,฀como฀inimigo26.฀ Deste฀modo,฀o฀autor฀do฀discurso฀prosigue฀proclamando฀que,฀segundo฀o฀ tratado,฀os฀gregos฀deben฀ser฀libres฀e฀independentes,฀e฀por฀esta฀causa฀é฀ absurdo฀que฀esta฀cláusula฀sexa฀a฀primeira฀do฀tratado,฀cando฀aquel฀escravizou฀a฀outros฀gregos27,฀cuestión฀que฀xustifica฀o฀levantamento฀armado฀ contra฀o฀transgresor฀da฀paz฀común฀e฀dos฀xuramentos฀do฀tratado. Aínda฀hai฀máis,฀posto฀que,฀seguindo฀as฀propias฀palabras฀do฀tratado,฀ “se฀algunha฀das฀partes฀depuxera฀a฀constitución฀establecida฀nalgún฀dos฀ demais฀ gobernos฀ no฀ momento฀ en฀ que฀ estes฀ presentaron฀ o฀ seu฀ xuramento฀de฀manter฀a฀paz,฀estes฀deberán฀ser฀tratados฀como฀inimigos฀por฀ tódalas฀ partes฀ da฀ paz”28,฀ isto฀ é,฀ polos฀ demais฀ gobernos฀ contratantes.฀ 41 Asimesmo,฀o฀texto฀indica฀que฀é฀tarefa฀e฀responsabilidade฀dos฀delegados฀ do฀ Congreso฀ de฀ Corinto฀ observar฀ que฀ nos฀ gobernos฀ contratantes฀ da฀ paz฀ se฀ respetan฀ as฀ normas฀ do฀ tratado฀ e,฀ por฀ elas,฀ que฀ non฀ existan฀ execucións฀nin฀desterros฀contrarios฀ás฀leis฀de฀eses฀mesmo฀gobernos,฀nin฀ confiscación฀de฀propiedades,฀nin฀partición฀de฀terras,฀nin฀cancelación฀฀de฀ débedas,฀nin฀emancipación฀de฀escravos฀con฀propósitos฀revolucionarios,฀ reservándose฀a฀pena฀de฀morte฀para฀aquel฀ou฀aqueles฀que฀non฀respetasen฀estas฀leis29,฀así฀como฀tampouco฀sería฀lícito฀que฀os฀exiliados฀foran,฀ portando฀ armas฀ e฀ con฀ intencións฀ hostís,฀ contra฀ algún฀ dos฀ gobernos฀ incluídos฀na฀paz฀común,฀de฀forma฀que,฀se฀isto฀acontecera,฀a฀cidade฀ou฀ goberno฀dende฀o฀que฀os฀exiliados฀partisen฀sería฀excluído฀do฀tratado,฀e฀ deste฀xeito฀converteríase฀en฀inimigo฀dos฀firmantes฀da฀paz30.฀Por฀último,฀ segundo฀a฀nosa฀fonte,฀o฀tratado฀impón฀que฀tódalas฀partes฀aliadas฀na฀paz฀ poden฀navegar฀libremente,฀e฀que฀ningunha฀outra฀pode฀impedir฀ou฀forzar฀ a฀un฀barco฀a฀atracar฀en฀porto,฀de฀xeito฀que฀aquel฀que฀non฀respete฀esta฀ cláusula฀do฀tratado฀será,฀ao฀igual฀que฀nos฀casos฀anteriores,฀considerado฀ inimigo฀dos฀aliados฀pola฀paz฀común,฀e฀con฀isto,฀os฀aliados฀deberán฀levantarse฀en฀armas฀contra฀o฀infractor31. Así฀ pois,฀ este฀ discurso฀ Sobre฀ o฀ tratado฀ con฀ Alexandre฀ indícanos,฀ cláusula฀a฀cláusula,฀os฀parámetros฀sobre฀os฀que฀se฀asenta฀a฀Koiné฀Eirene฀ e฀os฀pactos฀aos฀que฀están฀suxeitos฀os฀membros฀da฀Liga฀de฀Corinto32,฀ aínda฀ que฀ dende฀ o฀ caso฀ particular฀ de฀ Atenas.฀ Ademais,฀ ao฀ final฀ do฀ texto,฀o฀autor฀explica,฀ao฀citar฀un฀apéndice฀do฀tratado,฀฀que฀a฀polis฀formou฀parte฀deste฀tratado฀pola฀súa฀propia฀vontade,฀literalmente฀“polo฀seu฀ propio฀desexo”33.฀A฀información฀deste฀discurso฀lévanos฀agora฀a฀tratar฀ de฀comprender,฀unha฀vez฀que฀presentamos฀os฀parámetros฀xerais฀nos฀que฀ se฀asenta,฀as฀condicións฀xerais฀da฀alianza฀firmada฀entre฀os฀gregos฀(salvo฀ os฀lacedemonios)฀e฀Filipo,฀e฀posteriormente฀renovada฀con฀Alexandre34.฀ Do฀comentado฀podemos฀inferir฀que฀a฀Liga฀establecía฀a฀liberdade฀e฀independencia฀teóricas฀de฀tódolos฀membros฀firmantes฀da฀paz,฀así฀como฀ a฀súa฀capacidade฀de฀autonomía฀en฀política฀interna,฀a฀cal฀resgardábase฀ a฀través฀da฀vixilancia฀dos฀delegados฀da฀Liga,฀para฀que฀ningún฀goberno฀ 42 puidese฀ intervir฀ na฀ constitución฀ doutro.฀ Asimesmo,฀ tampouco฀ estaba฀ permitido฀cambiar฀a฀constitución฀establecida฀nunha฀polis฀no฀momento฀ en฀ que฀ se฀ firmou฀ o฀ pacto35,฀ e฀ por฀ outra฀ parte,฀ aquel฀ que฀ promovese฀ revoltas฀ou฀revolucións,฀esto฀é,฀aquel฀que฀pretendese฀ atentar฀ contra฀ a฀ nova฀situación฀de฀paz฀incorrería฀en฀delito฀contra฀os฀membros฀da฀Liga,฀ xa฀fose฀coa฀liberación฀de฀escravos,฀partición฀de฀terras฀ou฀medidas฀de฀ índole฀similar.฀Respetábase฀tamén฀a฀liberdade฀de฀circulación฀marítima฀ como฀un฀seguro฀para฀a฀continuidade฀das฀transaccións฀comerciais,฀e฀a฀ alianza฀ten฀dereito฀e฀deber฀de฀tratar฀a฀aquel฀que฀atente฀contra฀calquera฀ das฀ decisións฀ tomadas฀ polo฀ Consello฀ como฀ inimigo฀ dos฀ membros฀ da฀ Liga,฀ sexa฀ o฀ infractor฀ das฀ normas฀ estipuladas฀ polo฀ Consello฀ membro฀ o฀non฀da฀paz฀común฀e฀da฀alianza,฀co฀que฀os฀aliados฀deben฀emprender฀ a฀ guerra฀ contra฀ este฀ inimigo฀ como฀ transgresor฀ da฀ Koiné฀ Eirene฀ e฀ da฀ alianza฀panhelénica36. Todo฀isto฀é฀o฀que,฀ao฀parecer,฀estaba฀rexistrado฀na฀nova฀regulación฀ das฀relacións฀internacionais฀entre฀os฀gobernos฀de฀Grecia฀continental฀e฀o฀ rei฀de฀Macedonia฀en฀materia฀de฀política฀interna฀e฀de฀relacións฀socioeconómicas฀nun฀plano฀común฀e฀pacífico฀para฀as฀poleis.฀Non฀obstante,฀algo฀ do฀que฀Pseudo-Demóstenes฀XVII฀non฀fala฀é฀da฀regulación฀das฀relacións฀ exteriores,฀ é฀ dicir,฀ da฀ finalidade฀ militar฀ da฀ alianza฀ de฀ Corinto฀ para฀ a฀ guerra฀panhelénica฀de฀vinganza฀contra฀o฀Imperio฀Persa฀e฀o฀Gran฀Rei.฀O฀ problema฀desta฀cuestión฀radica฀en฀que฀os฀acordos฀multilaterais฀entre฀os฀ gobernos฀de฀Grecia฀na฀Época฀Clásica฀adoitaban฀a฀ser฀o฀marco฀dende฀o฀ cal฀o฀poder฀hexemónico฀do฀momento฀exercía฀a฀coerción฀e฀control฀dos฀ asuntos฀ dos฀ gregos฀ no฀ seu฀ propio฀ proveito37.฀ Asimesmo,฀ a฀ idea฀ dun฀ tratado฀de฀paz฀que฀regulase฀a฀paz฀común฀tampouco฀era฀unha฀novidade,฀ pois฀xa฀existían฀antecedentes฀nos฀acordos฀das฀décadas฀de฀370฀e฀360฀a.฀ C.,฀así฀como฀o฀intento฀do฀propio฀Filipo฀na฀paz฀dos฀anos฀346฀e฀344/343฀ a.฀ C..฀ Non฀ obstante,฀ a฀ novidade,฀ e฀ quizá฀ a฀ clave฀ para฀ ฀ comprender฀ a฀ nova฀organización฀estratéxica฀de฀Grecia฀reside฀na฀proclamación฀dunha฀ Guerra฀Panhelénica฀de฀rébancha฀contra฀o฀Imperio฀Persa฀polos฀ultraxes฀ de฀este฀cara฀Grecia฀no฀pasado.฀Este฀feito,฀este฀novo฀posizoamento฀dos฀ 43 gobernos฀de฀Grecia฀no฀Mediterráneo฀como฀poder฀unido฀fronte฀a฀Persia,฀ supón฀a฀necesidade฀de฀concibir฀a฀asociación฀dos฀gregos฀e฀Filipo฀na฀Liga฀ de฀ Corinto,฀ ante฀ todo,฀ como฀ unha฀ alianza฀ con฀ obxectivos฀ militares,฀ unha฀alianza฀con฀funcións฀bélicas. As฀reflexións฀que฀levan฀a฀Filipo฀a฀construír฀esta฀alianza฀contra฀Persia฀foron฀xa฀ben฀estudadas฀na฀meirande฀parte฀da฀bibliografía฀especializada฀sobre฀a฀figura฀do฀macedonio38,฀aínda฀que฀un฀elemento฀de฀discordia฀ é฀ a฀ natureza฀ e฀ funcións,฀ e฀ máis฀ aínda,฀ as฀ capacidades฀ e฀ poderes,฀ do฀ cargo฀de฀hegemón฀que฀o฀Consello฀da฀alianza฀outorga฀a฀Filipo,฀e฀que฀tras฀ a฀súa฀morte฀serán฀ratificados฀para฀Alexandre.฀Asimesmo,฀tamén฀resulta,฀ en฀certo฀xeito,฀problemático฀o฀feito฀da฀posibilidade฀de฀que฀Macedonia฀ formara฀ parte฀ ou฀ non,฀ como฀ membro,฀ da฀ alianza39.฀ Todo฀ isto฀ require฀ unha฀especial฀atención฀pola฀súa฀importancia฀para฀a฀correcta฀comprensión฀das฀estipulacións฀e฀acordos฀estipulados฀na฀alianza,฀polo฀que฀tentaremos฀tratar฀estas฀cuestións฀por฀partes. A฀Liga฀de฀Corinto,฀nome฀que฀se฀lle฀deu฀a฀esta฀institución฀en฀tempos฀recentes฀polos฀estudosos,฀é฀ante฀todo฀un฀tratado฀de฀paz฀plurilateral฀ que฀ estaría฀ regulado฀ por฀ un฀ organismo,฀ o฀ Sinedrión฀ ou฀ consello,฀ os฀ membros฀ do฀ cal฀ serían฀ elixidos฀ polos฀ enviados฀ de฀ cada฀ un฀ dos฀ gobernos฀ membros.฀ Sen฀ dubida฀ esta฀ será฀ a฀ gran฀ novidade฀ desta฀ Koiné฀ Eirene,฀ ao฀ tempo฀ que฀ a฀ diferenza฀ completamente฀ dos฀ anteriores฀ intentos฀ de฀ establecer฀ no฀ Mediterráneo฀ unha฀ regulación฀ das฀ relacións฀ intergubernamentais,฀ pois฀ aquelas฀ eran฀ definidas฀ como฀ vinculantes฀ a฀ tódolos฀gobernos,฀estivesen฀ou฀non฀en฀guerra฀no฀momento฀do฀tratado,฀ e฀en฀cada฀unha฀de฀elas฀existía฀un฀garante฀do฀cumprimento฀da฀paz.฀Este฀ desexo฀de฀acadar฀unha฀paz฀duradeira฀convertía฀tamén฀ás฀Koiné฀Eirene฀ en฀ tratados฀ sen฀ data฀ de฀ caducidade.฀ Deste฀ modo,฀ fronte฀ aos฀ tratados฀ bilaterais฀ estipulados฀ polos฀ contendentes฀ nun฀ enfrontamento฀ armado฀ típicos฀ dos฀ momentos฀ anteriores,฀ o฀ século฀ IV฀ caracterizarase฀ polos฀ intentos฀ de฀ instauración฀ destes฀ pactos฀ plurilaterais,฀ vinculantes฀ para฀ todos฀os฀gobernos฀do฀mediterráneo฀e฀concibindo฀a฀paz฀como฀obxectivo฀ esencial฀do฀cumprimento฀dos฀pactos,฀que฀un฀garante฀se฀comprometía฀ 44 a฀ facer฀ respetar.฀ Sen฀ embargo,฀ na฀ paz฀ firmada฀ por฀ Filipo฀ cos฀ gregos,฀ na฀alianza฀de฀Corinto,฀aparece฀ese฀novo฀elemento฀que฀é฀o฀sinedrión฀ou฀ consello,฀ un฀ organismo฀ de฀ representación฀ dos฀ gobernos฀ asociados฀ á฀ paz,฀co฀que฀cada฀aliado฀tería฀unha฀representación฀na฀toma฀de฀decisións฀ da฀ Liga.฀ Os฀ gobernos฀ ฀ adheridos฀ á฀ alianza฀ enviarían฀ un฀ número฀ de฀ representantes฀en฀función฀dos฀seus฀números฀de฀poboación฀e฀das฀súas฀ capacidades฀e฀efectivos฀militares,฀ou฀mellor฀dito฀no฀modo฀en฀que฀estas฀ capacidades฀quedaban฀reflectidas฀no฀exército฀conxunto฀da฀Liga,฀e฀por฀ Esquines฀sabemos฀que฀a฀elección฀dos฀seus฀embaixadores฀debía฀realizala฀cada฀membro,฀e฀que,฀cando฀menos฀en฀Atenas,฀estes฀representantes฀ (είρηνοφύλαξ)฀elixíanse฀a฀man฀alzada40.฀O฀consello฀conformado฀por฀estes฀representantes฀sería฀o฀encargado฀de฀regular฀o฀cumprimento฀das฀leis฀ xerais฀establecidas฀para฀o฀mantemento฀da฀Koiné฀Eirene,฀dirimindo฀as฀ diferencias฀entre฀os฀membros฀e฀mantendo฀a฀vixencia฀do฀tratado฀de฀paz฀e฀ alianza.฀Coa฀conformación฀deste฀organismo,฀non฀obstante,฀enfatizouse฀ a฀ influencia฀ ateniense฀ neste฀ organigrama฀ político฀ xerado฀ por฀ Filipo,฀ pois฀ este฀ sistema฀ representativo,฀ en฀ detrimento฀ do฀ esquema฀ típico฀ de฀ Koiné฀Eirene฀asegurada฀por฀medio฀dun฀garante,฀foi฀sinalada฀como฀similar฀á฀configuración฀da฀chamada฀Segunda฀Confederación฀Ateniense,฀que฀ por฀medio฀dos฀tratados฀de฀375฀e฀371฀pretendeu฀afirmar฀a฀liberdade฀dos฀ membros฀desta฀nova฀liga฀marítima฀como฀condición฀inherente฀á฀autonomía,฀para฀evitar฀os฀erros฀que฀no฀pasado฀levaran฀a฀Atenas฀a฀converter฀a฀ súa฀alianza฀Ático-Délica฀nun฀imperio฀ateniense41.฀Sen฀embargo,฀a฀primeira฀diferenza฀destacada฀entre฀a฀segunda฀liga฀marítima฀de฀Atenas฀e฀os฀ seus฀aliados฀e฀a฀organización฀filípica฀da฀Liga฀de฀Corinto฀é฀a฀prohibición฀ de฀cambio฀de฀constitucións฀entre฀os฀gobernos฀membros,฀xa฀sexa฀dende฀ o฀ interior,฀ por฀ medio฀ de฀ revoltas,฀ como฀ dende฀ o฀ exterior,฀ a฀ través฀ da฀ influencia฀doutro฀goberno฀ou฀de฀grupos฀de฀exiliados฀que฀traten฀de฀retornar,฀así฀como฀o฀mantemento฀de฀gornicións฀militares฀en฀diversos฀puntos฀ estratéxicos฀da฀Hélade฀(como฀Tebas,฀Ambracia,฀Calcis฀e฀Corinto)฀baixo฀ o฀pretexto฀de฀asegurar฀o฀control฀do฀orden฀e฀evitar฀posibles฀alteracións฀ ou฀levantamentos฀contra฀a฀paz฀pactada42,฀ou฀a฀regulación฀do฀número฀de฀ 45 representantes฀de฀cada฀goberno฀no฀consello฀en฀relación฀coas฀contribucións฀ militares฀ presentadas฀ por฀ cada฀ membro฀ para฀ as฀ necesidades฀ da฀ liga,฀particularmente฀a฀guerra฀contra฀Persia43. Se฀dunha฀parte฀temos฀o฀consello฀dos฀aliados,฀por฀outra฀estaría฀o฀hegemón,฀cargo฀designado฀para฀o฀control฀das฀forzas฀militares฀da฀alianza,฀ que฀ supervisaría฀ o฀ cumprimento฀ da฀ normativa฀ reguladora฀ da฀ Liga฀ en฀ tempos฀de฀guerra.฀Este฀cargo,฀realmente,฀parece฀que฀ven฀a฀suplantar฀o฀ papel฀do฀garante฀da฀paz฀común,฀da฀Koiné฀Eirene,฀pois฀en฀momentos฀de฀ enfrontamento฀bélico฀entre฀a฀Liga฀e฀un฀opoñente฀ou฀infractor฀das฀regulacións฀de฀paz,฀o฀hegemón฀tiña฀o฀control฀sobre฀os฀recursos฀e฀decisións฀ do฀consello.฀Con฀isto,฀o฀hegemón,฀en฀tempos฀de฀guerra,฀é฀o฀verdadeiro฀ regulador฀da฀Liga฀en฀materia฀de฀política฀común,฀e฀o฀encargado฀de฀remitir฀os฀problemas฀a฀dirimir฀por฀parte฀dos฀aliados฀á฀atención฀do฀consello,฀e฀ á฀súa฀vez,฀en฀tempos฀de฀paz฀é฀o฀executor฀oficial฀das฀medidas฀e฀decisións฀ producidas฀ polas฀ deliberacións฀ do฀ consello.฀ Neste฀ senso,฀ podemos฀ comprende-lo฀ como฀ unha฀ especie฀ de฀ xefe฀ policial฀ para฀ o฀ interior฀ de฀ Grecia฀e฀de฀xefe฀militar฀para฀a฀política฀exterior,฀en฀calidade฀de฀strategós฀ autokrátor.฀Evidentemente,฀o฀poder฀do฀que฀dispón฀lle฀permite฀desfrutar฀ dunha฀aoptima฀posición฀de฀poder฀sobre฀os฀aliados,฀o฀cal฀denota฀que฀a฀ constitución฀da฀alianza฀non฀só฀funciona฀como฀estrutura฀de฀ordenación฀ da฀ nova฀ formulación฀ estratéxica฀ de฀ Grecia฀ na฀ que฀ os฀ membros฀ están฀ aliados฀ para฀ a฀ consecución฀ dunha฀ situación฀ interna฀ de฀ paz฀ duradeira,฀ senón฀ tamén฀ como฀ alianza฀ ofensivo-defensiva฀ dos฀ gobernos฀ gregos฀ fronte฀aos฀demais฀poderes฀do฀Exeo,฀especialmente฀o฀Gran฀Rei44. A฀pesar฀de฀todo฀isto,฀e฀tal฀e฀como฀indica฀N.฀G.฀L.฀Hammond45,฀nas฀ fontes฀non฀hai฀indicación฀algunha฀da฀pertenza฀de฀Macedonia฀á฀alianza฀ helénica46.฀Esta฀disquisición฀provocou,฀e฀aínda฀mantén,฀numerosas฀proposicións฀ para฀ a฀ súa฀ resolución,฀ xerando฀ ao฀ seu฀ redor฀ un฀ verdadeiro฀ debate฀ historiográfico.฀ Partindo฀ das฀ noticias฀ dos฀ nosos฀ informadores,฀ sen฀embargo,฀sabemos฀que฀Filipo,฀antes฀de฀configurar฀a฀alianza฀corintia,฀establece฀tratados฀de฀alianza฀bilaterais฀con฀tódolos฀gregos,฀ou฀cando฀ menos฀con฀aqueles฀cos฀que฀non฀os฀tiña฀aínda,฀como฀Tebas฀ou฀Atenas฀e฀ 46 os฀aliados฀destas,฀a฀causa฀do฀seu฀enfrontamento฀bélico,฀polo฀que฀debemos฀entender฀que฀Filipo,฀antes฀de฀compoñerse฀os฀parámetros฀constitutivos฀da฀nova฀Koiné฀Eirene฀corintia,฀xa฀era฀aliado฀de฀aqueles฀gobernos฀ que฀posteriormente฀compoñerán฀a฀Liga,฀e฀por฀iso,฀obrigado฀por฀estes฀ tratados,฀debemos฀comprender฀que฀a฀súa฀situación฀de฀alianza฀lle฀vincula,฀formase฀ou฀non฀parte฀da฀Liga฀Corintia,฀aos฀regulamentos฀desta.฀A฀ miúdo฀cuestionouse฀tamén฀se฀a฀participación฀de฀Filipo฀nestes฀tratados฀ de฀alianza฀era฀vinculantes฀para฀o฀reino฀de฀Macedonia,฀ou฀só฀foran฀firmados฀coa฀persoa฀de฀Filipo.฀Sen฀embargo,฀como฀resposta฀a฀este฀interrogante฀hai฀que฀partir฀de฀que฀a฀figura฀de฀Filipo฀é฀a฀cabeza฀representativa฀ do฀goberno฀do฀reino฀de฀Macedonia,฀por฀lo฀que฀todas฀as฀súas฀accións฀son฀ vinculantes฀para฀o฀reino,฀de฀tal฀xeito฀que฀as฀súas฀accións฀persoais฀deben฀ pensarse฀sempre฀como฀actividades฀gobernamentais,฀pois฀deste฀xeito฀as฀ houbesen฀ comprendido฀ tamén฀ os฀ macedonios.฀ Por฀ todo฀ isto,฀ e฀ como฀ goberno฀condicionado฀polas฀regulacións฀pactadas฀na฀alianza฀da฀Liga฀de฀ Corinto,฀o฀papel฀de฀Filipo,฀no฀seu฀cargo฀de฀hegemón฀da฀Liga,฀será฀o฀de฀ garante฀da฀alianza฀e฀protector฀das฀súas฀decisións.฀Asimesmo,฀este฀posto฀ obtido฀por฀Filipo,฀por฀ser฀hereditario47,฀supón฀que฀o฀cargo฀de฀hegemón฀ estaría฀reservado฀ao฀monarca฀de฀Macedonia฀(na฀súa฀liña฀dinástica฀dos฀ Argeadas,฀cando฀menos),฀tal฀e฀como฀demostra฀o฀feito฀de฀que฀Alexandre,฀ unha฀vez฀confirmado฀como฀rei฀de฀Macedonia,฀busque฀tamén฀ser฀ratificado฀como฀herdeiro฀do฀cargo฀de฀seu฀pai฀na฀Liga฀e฀manteña฀os฀plans฀do฀ seu฀pai฀con฀respecto฀á฀declaración฀de฀guerra฀contra฀Persia,฀como฀parte฀ non฀só฀da฀política฀da฀Liga฀senón฀tamén฀da฀propia฀política฀exterior฀de฀ Macedonia.฀Se฀esto฀fose฀de฀outro฀xeito,฀o฀consello฀podería,฀apoiándose฀ no฀exército฀da฀alianza,฀ter฀nomeado,฀tras฀a฀morte฀de฀Filipo,฀un฀hegemón฀ que฀ fixese฀ emprender฀ unha฀ acción฀ contra฀ Macedonia,฀ en฀ vez฀ de฀ que฀ cada฀un฀dos฀gobernos฀descontentos฀coa฀lei฀macedonia฀decidiran฀unha฀ disidencia฀individual. As฀consecuencias฀da฀construción฀desta฀nova฀realidade฀política฀para฀ a฀situación฀de฀Grecia฀son,฀en฀certo฀xeito,฀evidentes,฀posto฀que฀formulan฀ a฀nova฀hexemonía฀macedonia฀asentándoa,฀como฀ocorrera฀anteriormente฀ 47 con฀Atenas฀e฀a฀súa฀Liga฀Ática฀ou฀coa฀Liga฀Beocia฀de฀Tebas,฀sobre฀un฀ marco฀institucional฀que฀fortaleza,฀por฀medio฀de฀tratados฀de฀alianza฀e฀de฀ paz,฀a฀nova฀posición฀dominante฀de฀Macedonia฀no฀concerto฀das฀forzas฀ helenas48,฀ aínda฀ que฀ con฀ algunhas฀ innovacións฀ con฀ respecto฀ as฀ súas฀ antecesoras,฀como฀é฀a฀forma฀aglutinadora฀de฀tódalas฀forzas฀da฀Hélade฀ (salvo฀Esparta)฀cara฀un฀obxectivo฀común,฀aínda฀que฀mantendo,฀en฀teoría,฀intacta฀a฀política฀interna,฀e฀con฀isto,฀a฀autonomía,฀de฀cada฀polis49,฀ ou฀a฀institucionalización฀dun฀consello฀representativo฀dos฀aliados.฀Non฀ obstante,฀a฀Liga฀de฀Corinto฀ten฀unha฀importante฀consecuencia฀a฀escala฀ internacional,฀ posto฀ que฀ supón฀ o฀ fin฀ dunha฀ etapa฀ na฀ política฀ grega,฀ marcada฀polo฀tratado฀do฀ano฀386฀a.฀C.,฀coñecida฀tamén฀como฀Paz฀de฀ Antálcidas฀ou฀a฀Paz฀do฀Rei,฀pola฀cal฀o฀Gran฀Rei฀establecíase฀como฀árbitro฀de฀calquera฀contenda฀no฀Exeo,฀e฀ameazaba฀a฀aqueles฀que฀iniciaran฀ hostilidades฀ contra฀ a฀ situación฀ convenida฀ por฀ dito฀ tratado฀ coa฀ guerra฀ por฀parte฀do฀Gran฀Rei50.฀Deste฀xeito,฀o฀Gran฀Rei฀declararía฀a฀guerra฀e฀ sufragaría฀aos฀exércitos฀de฀aqueles฀que฀se฀mantivesen฀dentro฀do฀convenio฀de฀paz฀contra฀o฀infractor.฀Esta฀Paz฀do฀Rei,฀que฀debemos฀entender฀ como฀a฀primeira฀Koiné฀Eirene,฀aínda฀que฀foi฀renovada฀en฀375,฀372/1,฀ 371/0฀e฀362,฀e฀asimesmo,฀houbo฀diversos฀intentos฀vanos฀para฀renova-lo฀ en฀368,฀367฀e฀346฀a.฀C51. De฀forma฀evidente,฀podemos฀observar฀a฀similitude฀constitutiva฀de฀ ambos฀tratados฀de฀paz,฀o฀de฀Antálcidas฀e฀o฀de฀Corinto,฀xa฀que฀ambas฀ establecen฀un฀marco฀para฀a฀relación฀pacífica฀dos฀gregos,฀e฀asimesmo,฀ un฀ protector฀ do฀ tratado,฀ e,฀ polo฀ tanto,฀ da฀ paz,฀ que฀ no฀ primeiro฀ caso฀ sería฀ o฀ Gran฀ Rei฀ e฀ no฀ segundo฀ o฀ propio฀ Filipo.฀ Asimesmo,฀ e฀ aínda฀ que฀ambos฀tratados฀estipulan฀a฀autonomía฀dos฀gregos฀da฀Hélade,฀ditos฀ pactos฀non฀son฀senón฀o฀marco฀para฀o฀establecemento฀hexemónico฀da฀ potencia฀ reguladora฀ do฀ pacto,฀ formalizando,฀ pola฀ vía฀ diplomática,฀ os฀ medios฀para฀o฀control฀das฀poleis฀por฀parte฀da฀potencia฀hexemónica,฀e฀ no฀seu฀carácter฀temporal,฀ambos฀se฀presentan฀como฀definicións฀a฀tempo฀ ilimitado฀ das฀ relacións฀ internacionais฀ entre฀ os฀ gobernos฀ de฀ Grecia 52.฀ Non฀obstante,฀o฀elemento฀de฀meirande฀repercusión฀no฀plano฀diplomá- 48 tico฀entre฀ambas฀radica฀en฀que฀a฀alianza฀helena฀de฀Corinto฀implica,฀en฀ realidade,฀na฀anulación฀dos฀parámetros฀estipulados฀en฀386฀a.฀C.,฀ao฀ser฀ declarada฀a฀guerra฀ao฀Gran฀Rei฀por฀parte฀dos฀aliados฀de฀Corinto฀e฀Filipo,฀de฀tal฀xeito฀que,฀seguindo฀o฀pactado฀na฀Paz฀do฀Rei,฀o฀emperador฀de฀ Persia฀sufragará฀a฀aqueles฀que฀están฀do฀seu฀lado฀contra฀a฀nova฀alianza,฀ como฀se฀verá,฀na฀campaña฀de฀Alexandre฀por฀Asia฀Menor฀ou฀na฀revolta฀ espartana฀comandada฀por฀Axis฀III.฀Por฀todo฀iso,฀a฀Liga฀de฀Corinto฀redefine฀o฀cadro฀da฀política฀internacional฀no฀marco฀do฀mar฀Exeo,฀rompendo฀ cos฀tratados฀anteriores. 3.3฀ Inicio฀do฀reinado฀de฀Alexandre Unha฀ vez฀ expostas,฀ polo฀ tanto,฀ as฀ directrices฀ políticas฀ que฀ marcarán฀ as฀ relacións฀ de฀ Alexandre฀ coas฀ poleis฀ gregas฀ sobre฀ a฀ base฀ das฀ institucións฀xeradas฀por฀Filipo,฀apoiándose฀no฀seu฀dominio฀militar฀de฀ Grecia53,฀é฀o฀momento฀de฀desembarazarse฀de฀Filipo฀e฀prestar฀atención฀ ao฀ reinado฀ de฀ Alexandre,฀ que฀ comeza,฀ tras฀ o฀ asasinato฀ de฀ seu฀ pai฀ en฀ outubro฀de฀336฀a.฀C฀por฀Pausanias54,฀durante฀o฀arcontado฀de฀Pitodoo฀en฀ Atenas55.฀As฀súas฀primeiras฀medidas฀como฀monarca฀foron฀as฀de฀atopar฀ e฀ castigar฀ aos฀ presuntos฀ culpables฀ do฀ asasinato฀ de฀ Filipo,฀ tras฀ o฀ cal฀ impuxo฀a฀orde฀entre฀as฀tropas฀e฀a฀poboación฀macedonia,฀afirmando฀que฀ tan฀só฀o฀nome฀do฀rei฀cambiara,฀non฀os฀plans฀e฀intereses฀de฀Macedonia56.฀ Así,฀Alexandre฀erixíase฀en฀continuador฀da฀obra฀que฀iniciara฀o฀seu฀pai฀e฀ que฀tiña฀por฀paso฀seguinte฀a฀“liberación”฀de฀Asia฀Menor฀e฀a฀guerra฀panhelénica฀de฀rébancha฀contra฀o฀Imperio฀Persa.฀En฀Macedonia฀se฀lle฀aclamou฀como฀ao฀novo฀rei฀que฀era,฀con฀esperanzas฀de฀futuro฀e฀confianza฀ nas฀capacidades฀que฀xa฀anteriormente฀demostrara,฀tanto฀no฀campo฀de฀ batalla57฀ coma฀ no฀ ámbito฀ da฀ diplomacia฀ e฀ do฀ goberno58.฀ A฀ situación฀ en฀Grecia,฀polo฀contrario,฀auguraba฀menores฀doses฀de฀optimismo฀para฀ pensar฀en฀que฀alguén฀puidese฀recoller฀con฀facilidade฀o฀testiño฀deixado฀ por฀Filipo,฀xa฀que฀ao฀coñecerse฀a฀noticia฀do฀rexicidio฀de฀Pausanias,฀a฀algarabía฀estendeuse฀por฀entre฀moitos฀dos฀membros฀da฀Liga฀de฀Corinto59.฀ 49 Alexandre฀ enviou฀ embaixadores฀ ás฀ poleis฀ gregas฀ afirmando฀ os฀ seus฀ desexos฀de฀manter฀a฀autonomía฀dos฀aliados฀e฀os฀tratados฀de฀alianza฀estipulados฀en฀Corinto,฀intentos฀diplomáticos฀que฀foron฀do฀todo฀en฀vano,฀ xa฀que฀a฀ninguén฀infundía฀temor฀un฀mociño60,฀por฀moi฀grande฀que฀fose฀ o฀exército฀que฀tivese฀ás฀súas฀costas,฀e฀máis฀aínda,฀os฀gregos,฀e฀especialmente฀ Demóstenes,฀ supoñían฀ que฀ o฀ novo฀ rapaz฀ que฀ agora฀ reinaba฀ en฀ Macedonia฀pertrecharíase฀na฀súa฀patria฀e฀o฀medo฀lle฀faría฀gardarse฀de฀ tentar฀impoñer฀os฀plans฀hexemónicos฀de฀seu฀pai61. Así฀ pois,฀ os฀ gregos,฀ seguros฀ de฀ que฀ o฀ macedonio฀ se฀ mantería฀ á฀ marxe฀ dos฀ asuntos฀ de฀ Grecia,฀ preocupado฀ polos฀ seus฀ propios฀ problemas,฀comezaron฀a฀tomar฀medidas฀para฀restaurar฀a฀orde฀anterior฀á฀derrota฀ de฀Queronea.฀Diodoro฀Sículo฀é,฀probablemente,฀o฀que฀mellor฀recolle฀a฀ situación฀do฀momento,฀en฀XVII,฀3.฀1-5:฀“Informado฀Alexandre฀de฀que฀ moitos฀ gregos฀ estaban฀ proclives฀ á฀ revolta,฀ embargoulle฀ unha฀ grande฀ ansiedade.฀En฀efecto,฀os฀atenienses฀(Demóstenes฀era฀o฀que฀incitaba฀ao฀ pobo฀contra฀os฀macedonios)฀alegráronse฀sobremaneira฀ao฀enterarse฀da฀ morte฀de฀Filipo,฀e฀non฀consentían฀en฀conceder฀aos฀macedonios฀a฀hexemonía฀ sobre฀ Grecia;฀ enviaron฀ uns฀ embaixadores฀ a฀ Átalo฀ en฀ segredo,฀ mediante฀ os฀ que฀ lle฀ propoñían฀ unha฀ acción฀ en฀ común,฀ e฀ invitaron฀ a฀ moitas฀outras฀cidades฀a฀loitar฀en฀defensa฀da฀súa฀liberdade.฀Os฀etolios฀ aprobaron฀ nunha฀ votación฀ facer฀ regresar฀ aos฀ acarnanios฀ que฀ tiveran฀ que฀optar฀polo฀exilio.฀Os฀ambraciotas,฀persuadidos฀por฀un฀tal฀Aristarco,฀ expulsaron฀ a฀ gornición฀ que฀ Filipo฀ emprazara฀ na฀ súa฀ cidade฀ e฀ fixeron฀ que฀esta฀se฀gobernara฀democraticamente.฀E฀de฀xeito฀similar฀os฀tebanos฀ fixeron฀aprobar฀en฀votación฀o฀desaloxo฀da฀gornición฀da฀porta฀Cadmea฀e฀ non฀conceder฀a฀Alexandre฀a฀hexemonía฀de฀Grecia.฀E฀os฀arcadios62,฀que฀ foron฀ os฀ únicos฀ que฀ non฀ outorgaran฀ a฀ hexemonía฀ a฀ Filipo,฀ tampouco฀ llela฀ concederon฀ agora฀ a฀ Alexandre.฀ Do฀ resto฀ dos฀ pobos฀ do฀ Peloponeso,฀os฀arxivos,฀eleos,฀os฀lacedemonios63฀e฀algúns฀outros฀lanzáronse฀ á฀procura฀da฀súa฀independencia”.฀A฀situación฀para฀o฀novo฀monarca฀de฀ Macedonia฀non฀era,฀certamente,฀demasiado฀prometedora,฀posto฀que฀á฀ resistencia฀helena฀habería฀que฀engadirlle฀a฀posibilidade฀dun฀ataque฀polo฀ 50 norte฀por฀parte฀das฀tribos฀pacificadas฀antano฀por฀Filipo฀ao฀comezo฀do฀ seu฀reinado64,฀así฀como฀a฀ameaza฀que฀para฀a฀estabilidade฀de฀Alexandre฀ no฀trono฀supoñía฀o฀exército฀en฀mans฀de฀Átalo฀que,฀xunto฀con฀Parmenión,฀fora฀enviado฀por฀Filipo฀como฀avanzádella฀do฀desembarco฀xeral฀en฀ Asia฀Menor฀para฀a฀súa฀posterior฀invasión฀e฀conquista. De฀todos฀estes฀problemas,฀o฀de฀maior฀risco฀para฀a฀pervivencia฀de฀ Alexandre฀no฀trono,฀e฀o฀de฀meirande฀interese฀para฀os฀nosos฀plans฀de฀ estudo,฀é฀o฀caso฀de฀Átalo.฀Diodoro฀sostén฀que฀Demóstenes฀tiña฀entrado฀ en฀ contacto฀ con฀ este฀ para฀ buscar฀ a฀ alianza฀ conxunta฀ contra฀ o฀ fillo฀ de฀ Filipo.฀ Átalo฀ formaba฀ parte฀ da฀ nobreza฀ macedonia,฀ e฀ cun฀ exército฀ ás฀ súas฀ ordes฀ e฀ tan฀ só฀ un฀ pouco฀ de฀ ambición฀ podería฀ converterse฀ nun฀ pretendente฀ ao฀ trono฀ de฀ Macedonia.฀ Asimesmo,฀ os฀ contactos฀ de฀ Demóstenes฀ con฀ este฀ poderían฀ delatar฀ un฀ arranxo฀ co฀ Gran฀ Rei,฀ estando฀ Átalo฀respaldado,฀si฀esto฀fose฀así,฀por฀tres฀forzas:฀o฀seu฀propio฀exército,฀ Demóstenes฀e฀os฀atenienses฀(máis฀todos฀aqueles฀gregos฀que฀quixeran฀ facer฀defección฀da฀Liga฀de฀Corinto฀,฀que฀como฀vimos,฀eran฀moitos),฀e฀ o฀Gran฀Rei,฀que฀vería฀así฀un฀medio฀fácil฀de฀eliminar฀a฀oposición฀macedonia฀e฀a฀ameaza฀que฀esta฀podería฀chegar฀a฀supoñer฀para฀o฀seu฀control฀ de฀Asia฀Menor.฀Sobre฀esto,฀e฀con฀relación฀ao฀que฀nos฀ocupa,฀é฀dicir,฀ás฀ relacións฀de฀Alexandre฀e฀Atenas,฀é฀necesario฀analizar฀en฀qué฀medida฀ Demóstenes฀podía฀ter฀contactado฀con฀Átalo,฀e฀asimesmo,฀co฀Gran฀Rei,฀ en฀busca฀de฀apoio฀contra฀Alexandre.฀Unha฀vez฀máis฀é฀Diodoro฀quen฀nos฀ da฀a฀primeira฀resposta,฀posto฀que฀en฀XVII,฀4.฀7-8,฀no฀contexto฀da฀embaixada฀ateniense฀a฀Alexandre฀tras฀a฀súa฀chegada฀a฀Grecia65,฀cóntanos฀ que฀“entre฀os฀embaixadores฀tamén฀se฀atopaba฀Demóstenes,฀aínda฀que฀ non฀acompañou฀aos฀outros฀ante฀Alexandre,฀senón฀que฀chegado฀ao฀Citerón฀regresou฀a฀Atenas,฀ben฀por฀temor฀ao฀que฀fora฀a฀súa฀política฀antimacedónica,฀ben฀que฀quixera฀presentar฀ante฀o฀rei฀dos฀persas฀฀a฀súa฀conduta฀ irreprochable.฀Dise฀que฀recibira฀unha฀grande฀suma฀de฀cartos฀dos฀persas฀ a฀fin฀de฀soster฀unha฀política฀antimacedónica,฀a฀propósito฀do฀cal฀contan฀ que฀ Esquines฀ denostaba฀ nun฀ discurso฀ a฀ Demóstenes฀ pola฀ súa฀ venalidade:฀«Agora,฀de฀momento฀o฀ouro฀do฀rei฀colmou฀os฀seus฀extravagantes฀ 51 gastos,฀pero฀nin฀sequera฀este฀lle฀será฀suficiente,฀pois฀nunca฀ningunha฀ fortuna฀bastou฀para฀colmar฀un฀carácter฀avaro»66”.฀Tamén฀Xustino฀fala฀ de฀Demóstenes฀como฀axente฀do฀rei฀persa67฀fronte฀a฀Alexandre฀en฀XI,฀ 2.฀7:฀“Cando฀[Alexandre]฀se฀atopaba฀en฀tales฀ preparativos฀ [da฀ guerra฀ contra฀Persia],฀se฀lle฀comunica฀que฀os฀atenienses฀e฀os฀lacedemonios68฀ pasáranse฀aos฀persas฀e฀que฀o฀responsable฀desta฀defección฀fora฀o฀orador฀ Demóstenes,฀ subornado฀ polos฀ persas฀ con฀ unha฀ gran฀ suma฀ de฀ ouro”.฀ As฀ razóns฀ de฀ Demóstenes฀ para฀ buscar฀ alianzas฀ contra฀ Alexandre฀ son฀ bastante฀claras,฀el฀que฀fora฀o฀meirande฀inimigo฀ da฀ política฀ de฀ Filipo,฀ como฀demostran฀as฀Filípicas,฀e฀neste฀intre฀se฀lle฀servía฀en฀bandexa฀a฀ oportunidade฀ de฀ crear฀ un฀ segundo฀ fronte฀ contra฀ Alexandre฀ na฀ persoa฀ de฀Átalo.฀As฀expectativas฀de฀Átalo฀con฀respecto฀ao฀trono฀Macedonio฀ tamén฀resultan฀bastante฀obvias฀grazas฀á฀narración฀de฀Plutarco,฀Alexandre,฀9.฀7-1169,฀na฀que฀brinda฀por฀que฀o฀matrimonio฀da฀súa฀sobriña฀con฀ Filipo฀ deixe฀ ao฀ reino฀ un฀ lexítimo฀ herdeiro฀ macedonio฀ ao฀ trono70.฀ A฀ mesma฀existencia฀dunha฀alianza฀matrimonial฀entre฀Átalo฀e฀a฀casa฀real,฀ así฀como฀coa฀nobreza฀por฀parte฀de฀Parmenión71,฀permítenos฀observar฀a฀ este฀personaxe฀en฀toda฀a฀súa฀dimensión,฀e฀entender฀a฀súa฀posición฀privilexiada฀e฀as฀súas฀claras฀opcións฀ao฀trono,฀amparadas,฀en฀maior฀medida,฀ polo฀respaldo฀que฀lle฀proporcionaba฀o฀seu฀propio฀exército.฀A฀entrada฀ do฀ Gran฀ Rei฀ en฀ escena฀ debese,฀ moi฀ probablemente,฀ a฀ aquilo฀ que฀ comentamos฀para฀a฀Paz฀de฀Antálcides,฀pola฀que฀este฀sufragaría฀a฀guerra฀ contra฀ calquera฀ que฀ se฀ mostrase฀ hostil฀ contra฀ o฀ seu฀ control฀ do฀ Exeo,฀ de฀xeito฀que,฀para฀o฀emperador฀de฀Persia฀seguiría฀vixente฀dito฀tratado฀ ao฀non฀estar฀vinculado฀de฀ningún฀xeito฀á฀Koiné฀Eirene฀dos฀gregos฀con฀ Filipo.฀É฀sorprendente,฀non฀obstante,฀o฀feito฀de฀que฀a฀meirande฀parte฀ das฀fontes฀non฀fagan฀excesiva฀mención฀do฀acontecido฀con฀Átalo,฀e฀que,฀ unha฀vez฀morto,฀non฀volva฀a฀ser฀referido฀en฀ningunha฀delas,฀a฀excepción฀de฀Quinto฀Curcio฀Rufo,฀do฀que฀descoñecemos฀a฀narración฀deste฀ mesmo฀episodio฀que฀agora฀nos฀ocupa,฀pero฀que฀presta฀unha฀pasmante฀ atención฀á฀relación฀de฀Alexandre฀e฀Átalo,฀ata฀o฀punto฀de฀facer฀dicir฀ao฀ rei฀macedonio฀que฀este฀fora฀o฀seu฀maior฀inimigo72฀e,฀asimesmo,฀cita-lo,฀ 52 xunto฀ con฀ Parmenión,฀ Filotas฀ e฀ Clito,฀ como฀ un฀ dos฀ caídos฀ polas฀ iras฀ de฀ Alexandre73.฀ Sen฀ embargo,฀ indícanos฀ tamén,฀ de฀ forma฀ expresa฀ (a฀ diferenza฀do฀episodio฀citado฀supra฀de฀Plutarco,฀no฀que฀as฀conclusións฀ infírense฀de฀forma฀indirecta)฀que฀xa฀antes฀da฀coroación,฀Alexandre฀tiña฀ en฀Átalo฀un฀inimigo74.฀Con฀isto,฀Átalo฀converterase฀nunha฀ferramenta฀ contra฀o฀novo฀rei฀macedonio,฀que฀cun฀bo฀uso฀podería฀dar฀aos฀gregos฀a฀ súa฀ansiada฀liberdade฀e฀autonomía. Recapitulemos,฀entón,฀por฀un฀intre,฀co฀fin฀de฀poder฀continuar฀con฀ claridade:฀tras฀a฀morte฀de฀Filipo,฀Alexandre฀é฀coroado฀e฀promete฀manter฀a฀política฀e฀proxectos฀do฀seu฀pai.฀Os฀gregos,฀crendo฀a฀Alexandre฀un฀ mozo฀temeroso,฀rebélanse฀ledamente,฀e฀os฀atenienses,฀con฀Demóstenes฀ á฀ cabeza,฀ comezan฀ a฀ buscar฀ alianzas฀ que฀ fortalezan฀ a฀ súa฀ posición฀ fronte฀ a฀ un฀ posible฀ ataque฀ de฀ Alexandre,฀ topando฀ no฀ pretendente฀ ao฀ trono฀de฀Macedonia฀Átalo฀a฀súa฀mellor฀baza฀para฀o฀xogo฀de฀estratexias฀ que฀se฀aveciña.฀Asimesmo,฀e฀segundo฀o฀estipulado฀en฀386฀a.฀C.,฀Demóstenes฀e฀o฀Gran฀Rei฀entran฀en฀contacto,฀de฀tal฀xeito฀que฀este฀apoia฀ a฀aquel฀economicamente฀na฀guerra฀contra฀Macedonia,฀o฀cal,฀á฀súa฀vez,฀ supón฀unha฀manifesta฀ruptura฀das฀estipulacións฀recollidas฀na฀alianza฀de฀ Corinto฀por฀parte฀de฀Demóstenes.฀A฀pregunta฀a฀responder฀en฀todo฀este฀ complexo฀entramado฀de฀estratexias฀e฀alianzas฀é,฀para฀a฀conclusión฀do฀ obxectivo฀proposto,฀saber฀en฀qué฀medida฀Demóstenes฀e฀as฀súas฀accións฀ son฀ representativas฀ das฀ actitudes฀ atenienses75฀ fronte฀ á฀ nova฀ situación฀ creada฀tras฀a฀morte฀de฀Filipo.฀Neste฀senso,฀N.฀G.฀L.฀Hammond฀considera฀que฀si฀existiu฀defección฀por฀parte฀de฀Atenas,฀representada฀na฀actitude฀de฀Demóstenes,฀cara฀a฀alianza฀de฀Corinto76.฀A฀opinión฀de฀Droysen฀ confirma฀ tamén฀ a฀ oposición฀ ateniense฀ a฀ seguir฀ manténdose฀ baixo฀ o฀ poder฀macedonio,฀e฀asimesmo,฀tamén฀considera฀reais฀os฀contactos฀con฀ Átalo฀e฀o฀Gran฀Rei฀de฀Demóstenes,฀mentres฀a฀cidade฀se฀preparaba฀para฀ a฀guerra฀contra฀Alexandre77,฀unha฀opinión฀que,฀de฀forma฀similar,฀tamén฀ presenta฀R.฀M.฀Errington78.฀A.฀B.฀Bosworth฀vai฀máis฀alá฀no฀seu฀estudo฀ das฀reaccións฀atenienses฀á฀morte฀de฀Filipo฀e฀afirma฀que฀en฀Atenas,฀en฀ dito฀período,฀existía฀unha฀grave฀preocupación฀pola฀democracia,฀de฀tal฀ 53 xeito฀que฀se฀toman฀medidas฀lexislativas฀en฀contra฀dun฀cambio฀constitucional,฀ como฀ unha฀ lei฀ proposta฀ por฀ Eucrates฀ na฀ novena฀ pritanía฀ de฀ 337/6฀a.฀C.,฀antes฀da฀morte฀de฀Filipo,฀que฀prohibe฀todo฀intento฀de฀abolir฀ a฀democracia฀e฀impoñer฀a฀tiranía฀sobre฀a฀cidade79.฀Este฀feito฀reflexa฀o฀ nerviosismo฀dos฀atenienses฀ante฀a฀posibilidade฀de฀que฀se฀lles฀impuxera฀ un฀goberno฀oligárquico฀ou฀un฀tirano฀como฀gobernante฀da฀polis,฀o฀cal฀ debe฀recordarnos฀ás฀medidas฀tomadas฀por฀Filipo฀contra฀Tebas80.฀Neste฀ contexto,฀e฀temendo฀pola฀súa฀autonomía,฀podemos฀supoñer฀que,฀baixo฀ a฀batuta฀de฀Demóstenes,฀os฀atenienses฀buscasen฀sacudirse฀o฀xugo฀macedonio฀imposto฀por฀Filipo฀por฀calquera฀medio.฀Así,฀e฀aínda฀que฀houbese฀ un฀ grupo฀ político฀ denominado฀ filomacedonio฀ (e,฀ moi฀ probablemente,฀ axentes฀macedonios฀observando฀a฀situación),฀os฀partidarios฀da฀democracia,฀símbolo฀de฀Atenas,฀terían฀apelado฀ao฀espírito฀da฀liberdade฀para฀ erguerse฀contra฀Macedonia.฀Hai฀que฀recordar,฀ademais,฀que฀Atenas฀era,฀ en฀certo฀xeito,฀a฀conciencia฀de฀Grecia,฀polo฀que฀as฀súas฀accións฀serían฀ un฀exemplo฀para฀un฀bo฀número฀de฀poleis,฀que,฀en฀vista฀das฀accións฀dos฀ atenienses,฀decidirían฀seguir฀o฀seu฀modelo฀e฀revelarse.฀Deste฀xeito,฀preparouse฀o฀exército฀e฀a฀flota,฀á฀espera฀da฀reacción฀de฀Alexandre.฀No฀resto฀ de฀ Grecia,฀ xa฀ o฀ viramos฀ por฀ boca฀ de฀ Diodoro,฀ a฀ situación฀ resultaba฀ similar฀ á฀ ateniense,฀ e฀ en฀ Tebas,฀ por฀ exemplo,฀ os฀ cidadáns฀ planeaban฀ expulsar฀ a฀ gornición฀ macedonia฀ da฀ Cadmea,฀ como฀ xa฀ fixeran฀ os฀ ambraciotas. A฀situación฀en฀Grecia฀era฀de฀revolta฀total.฀Alexandre,฀recentemente฀ coroado,฀ debe฀ decidir฀ sobre฀ cál฀ será฀ o฀ seu฀ primeiro฀ movemento,฀ en฀ vista฀dos฀múltiples฀problemas฀que฀asexan฀ao฀reino฀e฀a฀el฀mesmo฀como฀ monarca.฀ Non฀ obstante,฀ con฀ unha฀ clarividencia฀ loubada฀ en฀ diversas฀ fontes,฀Alexandre฀decide,฀en฀primeiro฀lugar,฀facer฀acto฀de฀presenza฀en฀ Grecia฀ e฀ frear฀ así฀ os฀ levantamentos,฀ infundindo฀ temor฀ aos฀ gobernos฀ das฀ poleis฀ e฀ facéndose฀ ratificar฀ no฀ cargo฀ do฀ seu฀ pai฀ como฀ hegemón฀ da฀ alianza฀ común,฀ co฀ que฀ o฀ tratado฀ da฀ Koiné฀ Eirene฀ volvería฀ a฀ estar฀ vixente฀ ao฀ ser฀ renovado.฀ Deste฀ xeito,฀ Alexandre฀ toma฀ unha฀ parte฀ do฀ exército฀macedonio฀e฀diríxese฀a฀Tesalia,฀onde,฀a฀través฀da฀diplomacia฀e฀ 54 a฀exaltación฀das฀glorias฀que฀no฀pasado฀estes฀compartiran฀con฀Filipo,฀así฀ como฀a฀liñaxe฀de฀Heracles81,฀que฀unía฀a฀Alexandre฀cos฀tesalios,฀co฀que฀ conseguiu฀de฀forma฀pacífica฀ser฀ratificado฀no฀cargo฀do฀seu฀pai฀como฀archón฀da฀Liga฀Tesalia,฀e฀lle฀ofreceron฀o฀seu฀apoio฀militar82฀e,฀de฀un฀xeito฀ similar,฀atráxose฀tamén฀aos฀enianos,฀malios฀e฀dolopios,฀que฀tiñan฀voto฀ no฀consello฀das฀anfictionías฀e฀grazas฀aos฀cales฀puido฀pasar฀libremente฀ as฀Termópilas83,฀aparecendo฀en฀Grecia฀sen฀ter฀nin฀sequera฀desenvaiñado฀ a฀espada.฀Deste฀xeito,฀as฀poleis฀atopáronse฀por฀sorpresa฀con฀un฀exército฀ macedonio฀que฀non฀sentiran฀chegar฀no฀medio฀dos฀preparativos฀da฀revolta,฀polo฀que฀o฀terror฀que฀lles฀infundiu฀a฀presenza฀do฀rei฀en฀territorio฀ heleno฀freou฀todo฀intento฀de฀sedición฀por฀parte฀dos฀antigos฀membros฀ da฀ Liga฀ de฀ Corinto84.฀ A฀ rauda฀ actuación฀ de฀ Alexandre฀ foi฀ a฀ clave฀ do฀ seu฀ éxito.฀ Así,฀ Alexandre,฀ aproveitando฀ a฀ pervivencia฀ da฀ conxuntura฀ política฀ xerada฀ polo฀ seu฀ pai,฀ convocou฀ aos฀ anfictións฀ nas฀ Termópilas฀ para฀ obter฀ deles฀ o฀ recoñecemento฀ da฀ súa฀ hexemonía.฀ Non฀ obstante,฀ os฀ tebanos฀ e฀ atenienses฀ aínda฀ non฀ compareceran฀ ante฀ o฀ rei,฀ polo฀ que฀ Alexandre฀avanzou฀cara฀Beocia฀na฀procura฀dalgunha฀resistencia,฀pero฀ esta฀non฀apareceu,฀polo฀que฀Tebas,฀a฀฀disposición฀do฀macedonio,฀capitulará,฀ e฀ Atenas฀ comezará฀ os฀ preparativos฀ para฀ soporta-lo฀ asedio฀ que฀ agardaba฀recibir฀do฀novo฀rei,฀con฀medidas฀similares฀ás฀tomadas฀tras฀a฀ batalla฀de฀Queronea฀polo฀medo฀ás฀represalias฀de฀Filipo,฀e฀enviáronse฀ embaixadores฀á฀presenza฀do฀rei,฀entre฀os฀que,฀en฀principio฀se฀atopaba฀ o฀ mesmo฀ Demóstenes85,฀ para฀ que฀ ratificasen฀ a฀ Alexandre฀ na฀ súa฀ posición฀ hexemónica฀ e,฀ asimesmo,฀ tratasen฀ de฀ calmar฀ a฀ posible฀ ira฀ do฀ mozo฀rei.฀As฀fontes฀o฀relatan฀tal฀e฀como฀agora฀reproducimos86:฀Arriano฀ dinos฀que,฀tras฀ser฀proclamado฀rei,฀“[Alexandre]฀presentouse฀cos฀seus฀ exércitos฀ ante฀ o฀ Peloponeso.฀ Tras฀ reunir฀ alí฀ aos฀ gregos฀ que฀ habitan฀ esta฀rexión,฀lles฀reclamou฀a฀caudillaxe฀da฀expedición฀contra฀os฀persas,฀ caudillaxe฀ que฀ outrora฀ lle฀ outorgaran฀ a฀ Filipo.฀ Obtivo฀ Alexandre,฀ en฀ efecto,฀o฀asentimento฀de฀todos,฀excepto฀dos฀lacedemonios,฀que฀responderon฀que฀non฀tiñan฀por฀costume฀servir฀como฀acompañantes฀a฀ninguén,฀ senón,฀máis฀ben,฀ser฀eles฀os฀caudillos฀de฀outros87.฀Pola฀súa฀parte,฀tamén฀ 55 a฀cidade฀de฀Atenas฀intentou฀sublevarse฀contra฀os฀macedonios,฀pero฀os฀ seus฀ cidadáns฀ sentiron฀ medo฀ ante฀ a฀ primeira฀ incursión฀ de฀ Alexandre฀ contra฀as฀súas฀terras,฀polo฀que฀accederon฀a฀darlle฀a฀preeminencia฀que฀ reclamaba,฀meirande฀incluso฀que฀a฀que฀lle฀deran฀a฀Filipo”88.฀Plutarco฀ é฀moito฀máis฀parco,฀e฀tan฀só฀menciona฀que฀Alexandre฀é฀ratificado฀no฀ cargo฀de฀hegemón฀en฀Corinto,฀tras฀o฀cál฀será฀felicitado฀por฀moitos฀políticos฀ e฀ oradores,฀ aínda฀ que฀ coloca฀ erradamente฀ este฀ episodio฀ tras฀ a฀ destrución฀de฀Tebas89.฀A฀parte฀que฀conservamos฀da฀historia฀de฀Curcio฀ non฀recolle฀esta฀pasaxe,฀e฀Diodoro,฀unha฀vez฀máis,฀é฀a฀nosa฀fonte฀máis฀ elocuente฀nesta฀cuestión,฀pois฀en฀XVII,฀2.฀1-9฀reproduce฀correctamente฀ a฀orde฀dos฀acontecementos฀e฀dá฀perfecta฀conta฀dos฀detalles฀que฀temos฀ comentado฀ supra90.฀ É฀ interesante฀ o฀ xeito฀ en฀ que฀ Diodoro฀ conta฀ que฀ Alexandre฀tratou฀aos฀embaixadores฀atenienses:฀“Alexandre฀deu฀aos฀embaixadores฀atenienses฀amizosas฀respostas,฀co฀que฀librou฀ao฀pobo฀do฀seu฀ gran฀temor”91.฀En฀canto฀aos฀ambraciotas,฀Alexandre฀deu฀o฀seu฀visto฀bo฀ ante฀o฀cambio฀de฀constitución,฀de฀oligarquía฀a฀democracia,฀tal฀e฀como฀ recolle฀Diodoro,฀XVII,฀4.฀3,฀aínda฀que฀expulsaran฀a฀gornición฀macedonia฀establecida฀por฀Filipo.฀O฀rei฀estableceu฀de฀novo฀diversas฀gornicións฀ militares฀en฀Grecia,฀exactamente฀en฀Corinto,฀Tebas,฀Calcis฀e,฀de฀novo,฀ en฀Ambracia92. É฀bo฀momento฀para฀facer฀balance฀e฀analiza-las฀respostas฀atenienses฀ aos฀movementos฀e฀actitude฀de฀Alexandre.฀En฀verdade฀é฀estraño฀o฀trato฀ que฀Alexandre,฀ao฀longo฀da฀meirande฀parte฀do฀seu฀reinado,฀dispensa฀a฀ Atenas฀ como฀ un฀ punto฀ privilexiado฀ do฀ que฀ necesita฀ irremisiblemente฀ a฀ súa฀ colaboración.฀ Deste฀ modo,฀ ao฀ igual฀ que฀ acontecera฀ con฀ Filipo,฀ a฀reformulación฀dos฀xuramentos฀da฀alianza฀en฀Corinto,฀paralela฀á฀ratificación฀de฀Alexandre฀no฀posto฀do฀seu฀pai,฀levouse฀a฀cabo฀dun฀xeito฀ pacífico,฀facendo฀que฀a฀oposición฀anterior฀á฀chegada฀do฀rei฀ao฀territorio฀ da฀ Hélade฀ parecese฀ totalmente฀ inexistente฀ ou฀ froito฀ da฀ vontade฀ dun฀ pequeno฀ grupo฀ de฀ disidentes฀ opostos฀ á฀ hexemonía฀ macedonia,฀ e฀ non฀ unha฀ idea฀ presente฀ na฀ maior฀ parte฀ da฀ poboación฀ das฀ poleis฀ aliadas.฀ Neste฀senso,฀creo฀que฀Droysen฀comprendeu฀perfectamente฀este฀feito฀ao฀ 56 afirmar฀que฀“non฀entraba฀dentro฀nos฀designios฀de฀Alexandre฀dar฀pábulo฀ e฀ importancia฀ por฀ medio฀ de฀ medidas฀ violentas฀ a฀ un฀ movemento฀ que฀ lle฀conviña฀facer฀parecer,฀dentro฀de฀lo฀posible,฀como฀a฀obra฀desatinada฀ dun฀partido”93.฀Sen฀embargo,฀o฀problema฀con฀Atenas฀era฀maior฀que฀o฀ da฀resistencia฀á฀autoridade฀do฀rei,฀coma฀fixeran฀o฀resto฀dos฀gobernos,฀ senón฀ que,฀ polos฀ seus฀ contactos฀ con฀ Átalo฀ e฀ o฀ Gran฀ Rei฀ convertíase฀ en฀ violadora฀ da฀ Koiné฀ Eirene,฀ e฀ co฀ elo,฀ en฀ traidora฀ á฀ alianza฀ corintia฀ e฀ inimiga฀ do฀ resto฀ dos฀ aliados.฀ Pero฀ nin฀ sequera฀ con฀ isto฀ Alexandre฀ decidiu฀impoñer฀sancións฀de฀tipo฀algún฀aos฀atenienses.฀Evidentemente,฀ era฀consciente,฀como฀xa฀o฀fora฀o฀seu฀pai,฀da฀importancia฀capital฀da฀flota฀ ateniense฀nos฀plans฀de฀conquista฀de฀Asia,฀sen฀a฀participación฀da฀cal฀a฀ campaña฀ estaba฀ abocada฀ con฀ total฀ seguridade฀ ao฀ fracaso.฀ Asimesmo,฀ facer฀ punir฀ a฀ Atenas฀ a฀ súa฀ traizón฀ con฀ algún฀ castigo฀ suporía฀ deixar฀ aos฀atenienses฀con฀desexos฀de฀rébancha฀tras฀de฀si฀cando฀o฀rei฀cruzase฀ o฀Exeo,฀e฀sabendo฀xa฀a฀estratexia฀do฀Gran฀Rei฀de฀apoiar฀a฀aqueles฀que฀ puideran฀aliárselle฀na฀loita฀contra฀Macedonia,฀o฀perigo฀dunha฀coalición฀ ático-persa฀ era฀ un฀ risco฀ que฀ o฀ novo฀ macedonio฀ non฀ podía฀ permitirse฀ correr,฀e฀trataría฀de฀evitar฀a฀calquera฀prezo,฀ e฀ o฀ prezo,฀ nesta฀ ocasión,฀ sería฀ pasar฀ por฀ alto฀ as฀ estratexias฀ diplomáticas฀ de฀ Atenas฀ con฀ Átalo.฀ Ademais,฀ a฀ seguridade฀ de฀ saberse฀ liberado฀ do฀ perigo฀ que฀ supoñía฀ o฀ pretendente฀Átalo฀tería฀facilitado฀a฀súa฀indulxencia฀cara฀á฀cidade.฀En฀ efecto,฀pouco฀despois฀de฀ser฀coroado฀rei,฀Alexandre฀condenou฀á฀morte฀ a฀Átalo฀por฀traizón,฀enviando฀a฀Hecateo฀de฀Cardia฀na฀súa฀procura฀para฀ que฀llo฀levase฀vivo฀a฀Macedonia,฀ou฀no฀caso฀de฀que฀non฀fose฀posible,฀ acabase฀coa฀súa฀vida.฀Á฀súa฀condena,฀Átalo฀respondeu฀enviando฀mensaxeiros฀ao฀rei฀con฀garantías฀da฀súa฀fidelidade,฀e฀coa฀carta฀recibida฀de฀ Demóstenes฀como฀proba฀dela94.฀Hecateo฀cumpriu฀a฀súa฀misión฀e฀deu฀ morte฀a฀Átalo,฀para฀posteriormente฀redirixir฀as฀tropas฀deste฀e฀reunirse฀ con฀ Parmenión95,฀ co฀ que฀ este฀ perigo฀ tamén฀ desaparecía฀ da฀ escena,฀ e฀ Alexandre,฀ con฀ toda฀ a฀ situación฀ controlada,฀ podía฀ adicarse฀ tranquilamente฀aos฀plans฀e฀preparativos฀da฀campaña฀contra฀Persia฀e฀á฀labor฀de฀ apaciguar฀e฀someter฀de฀novo฀ao฀poder฀macedonio฀aos฀pobos฀do฀norte. 57 Tras฀todo฀isto,฀vimos฀cómo฀a฀actitude฀de฀Alexandre฀cos฀gregos,฀e฀ tamén฀cos฀macedonios,฀era฀a฀de฀manter฀a฀política฀e฀os฀propósitos฀do฀seu฀ pai,฀continuando฀a฀obra฀deste฀onde฀a฀morte฀lle฀obrigara฀a฀abandonar,฀ confirmando,฀co฀isto,฀o฀manifesto฀de฀Alexandre฀nada฀máis฀ser฀coroado,฀ que฀ atopamos฀ nas฀ fontes,฀ polo฀ que฀ só฀ o฀ nome฀ do฀ rei฀ mudara,฀ pero฀ o฀ resto฀ da฀ política฀ macedonia,฀ os฀ plans฀ e฀ proxectos฀ establecidos฀ para฀ o฀ futuro,฀ se฀ manteñen,฀ establecendo฀ unha฀ continuidade฀ entre฀ Filipo฀ e฀ Alexandre.฀ Non฀ obstante,฀ o฀ máis฀ importante฀ é฀ facer฀ notar฀ que,฀ coa฀ actuación฀de฀Alexandre฀na฀súa฀primeira฀incursión฀na฀Hélade,฀as฀súas฀ pretensións,฀probablemente,฀non฀foron฀tanto฀proseguir฀coa฀política฀de฀ seu฀pai฀como฀facer฀notar฀aos฀gregos฀o฀seu฀plan฀de฀levar฀a฀cabo฀esa฀continuidade,฀poñendo฀en฀práctica฀esa฀máxima,฀xa฀citada,฀que฀Diodoro฀e฀ Xustino96฀poñen฀nos฀beizos฀do฀recen฀coroado฀Alexandre,฀pola฀que฀este฀ afirmaba฀que฀nada฀cambiara฀na฀situación฀de฀Grecia฀e฀Macedonia฀tras฀ a฀morte฀de฀Filipo,฀salvo฀o฀nome฀do฀monarca.฀Por฀isto,฀Alexandre฀conseguira฀manter฀a฀raia฀as฀secesións฀dos฀helenos฀sen฀ter฀sequera฀desenvaiñado฀a฀espada฀nin฀vertido฀a฀máis฀mínima฀gota฀de฀sangre,฀helena฀ou฀ macedonia.฀Coa฀súa฀acción,฀proclamaba฀a฀súa฀actitude฀fronte฀a฀Grecia,฀ e฀asimesmo,฀con฀gran฀intelixencia,฀e฀certamente,฀unhas฀pequenas฀doses฀ de฀oportunismo,฀obtivera฀na฀súa฀man,฀en฀cuestión฀de฀días฀dende฀a฀súa฀ coroación,฀ aquilo฀ que฀ a฀ Filipo฀ lle฀ custara฀ toda฀ a฀ súa฀ vida฀ e฀ esforzos:฀ a฀ posesión฀ das฀ posicións฀ máis฀ destacadas฀ de฀ Grecia.฀ Co฀ seu฀ acto฀ de฀ presenza,฀e฀de฀presentación,฀en฀Grecia฀lograra฀os฀títulos฀de฀xeneral฀da฀ Liga฀Tesalia,฀o฀recoñecemento฀por฀parte฀da฀alianza฀corintia฀como฀hegemón฀dos฀gregos฀e฀a฀transferencia฀dos฀poderes฀de฀strategós฀autokrátor฀ para฀a฀campaña฀contra฀Persia,฀certificando฀así฀a฀súa฀posición฀de฀poder฀ sobre฀a฀Hélade97.฀Deste฀xeito,฀podemos฀concibir฀a฀súa฀visita฀a฀Grecia฀ como฀ un฀ segundo฀ paso฀ da฀ súa฀ lexitimación฀ como฀ herdeiro฀ de฀ Filipo.฀ Evidentemente,฀todo฀isto฀non฀puidera฀ter฀sido฀posible฀para฀o฀novo฀monarca฀se฀non฀contase฀coa฀infraestrutura฀que฀Filipo฀tiña฀xerado฀a฀través฀ da฀ súa฀ paulatina฀ absorción฀ de฀ poder,฀ xa฀ que฀ Alexandre,฀ neste฀ senso,฀ non฀establece฀nada฀novo฀sobre฀Grecia,฀senón฀que฀impón฀a฀súa฀posición฀ 58 e฀apropiase฀dos฀cargos฀que฀o฀seu฀pai฀obtivera฀por฀dereito฀de฀conquista฀ ou฀pola฀súa฀sagacidade฀diplomática,฀como฀herdeiro฀non฀só฀do฀trono฀de฀ Macedonia,฀ senón฀ tamén฀ do฀ resto฀ das฀ prerrogativas฀ adquiridas฀ polo฀ seu฀proxenitor.฀Deste฀modo,฀H.฀Bengtson98฀comprende฀que฀na฀primeira฀ incursión฀ de฀ Alexandre฀ en฀ Grecia฀ non฀ debeu฀ ter฀ sido฀ necesaria฀ unha฀ renovación฀legal฀da฀alianza฀corintia฀entre฀os฀gregos฀e฀Alexandre,฀senón฀ que฀ tan฀ só฀ se฀ lle฀ foron฀ transferidos฀ a฀ Alexandre฀ os฀ poderes฀ e฀ mando฀ especial฀para฀a฀campaña฀persa.฀En฀efecto,฀nas฀fontes฀atopámonos฀corroboracións฀ a฀ esta฀ hipótese,฀ posto฀ que฀ Plutarco฀ establece฀ a฀ elección฀ de฀Alexandre฀como฀hegemón฀tras฀o฀affaire฀de฀Tebas99,฀e฀A.฀J.฀Heisserer฀ analiza,฀no฀primeiro฀capítulo฀do฀seu฀estudo100,฀un฀fragmento฀epigráfico฀ ateniense฀ no฀ que฀ supón฀ que฀ se฀ estipula฀ a฀ renovación฀ dos฀ tratados฀ de฀ paz฀e฀alianza,฀determinados฀pola฀Liga฀corintia,฀entre฀Atenas฀e฀o฀novo฀ monarca฀macedonio,฀e฀data฀esta฀inscrición,฀tras฀expoñer฀a฀controversia฀ existente฀ na฀ comunidade฀ historiográfica,฀ en฀ 336฀ a.฀ C.,฀ evidentemente฀ no฀momento฀de฀coroación฀do฀mozo฀Alexandre.฀Sería฀posible฀seguir฀a฀ Heisserer,฀e฀supoñer฀que฀a฀inscrición฀fíxose,฀por฀todo฀isto,฀na฀primeira฀ expedición฀ de฀ Alexandre฀ a฀ Grecia.฀ Non฀ obstante,฀ é฀ posible฀ tamén,฀ tendo฀en฀conta฀o฀exposto฀por฀Bengtson,฀pensar฀na฀renovación฀formal฀da฀ Liga฀e฀dos฀pactos฀que฀ela฀implica,฀na฀segunda฀expedición฀de฀Alexandre฀ a฀Grecia,฀tras฀a฀destrución฀de฀Tebas.฀Outro฀punto฀corrobora฀esta฀idea,฀ posto฀que฀se฀o฀fragmento฀epigráfico฀de฀Atenas฀expón฀as฀obrigas฀entre฀ ambas฀partes฀para฀a฀guerra฀contra฀Persia,฀e฀asimesmo,฀nela฀concértanse฀ os฀ pagos฀ de฀ tropas,฀ hai฀ que฀ ter฀ en฀ conta฀ que฀ na฀ primeira฀ fundación฀ dos฀ pactos฀ de฀ alianza฀ en฀ tempos฀ de฀ Filipo,฀ este฀ xa฀ solicitara฀ o฀ pago฀ de฀tropas฀aos฀aliados,฀e฀non฀hai฀razón฀para฀supoñer฀que฀non฀lle฀fosen฀ concedidos,฀polo฀que฀se,฀tan฀só฀un฀ano฀despois,฀na฀primeira฀campaña฀ en฀ Grecia,฀ Alexandre฀ volve฀ a฀ solicitar฀ novos฀ efectivos,฀ produciríanse฀ algunhas฀ reacción฀ entre฀ os฀ atenienses฀ que฀ as฀ fontes฀ terían฀ recollido,฀ ademais฀de฀xerar฀certo฀malestar฀en฀Atenas.฀Xa฀vimos,฀á฀súa฀vez,฀o฀xeito฀ en฀ que฀ Alexandre฀ trata฀ á฀ polis฀ ateniense,฀ perdoando฀ a฀ súa฀ traizón฀ e฀ violación฀das฀pautas฀marcadas฀pola฀alianza฀corintia.฀Empero,฀todo฀este฀ 59 coidado฀co฀que฀Alexandre฀trata฀á฀cidade฀sería฀vano฀se฀despois฀solicitara฀ un฀novo฀desembolso฀para฀aumentar฀os฀efectivos฀militares฀ás฀súas฀ordes฀ en฀ tan฀ breve฀ espazo฀ de฀ tempo,฀ correndo฀ tamén฀ o฀ perigo฀ de฀ xerar฀ un฀ enfrontamento฀entre฀Atenas฀e฀Macedonia฀que฀non฀favorecería฀aos฀seus฀ plans.฀Pese฀a฀todo,฀se฀establecemos฀esa฀mesma฀petición฀no฀marco฀da฀segunda฀expedición฀alexandrina฀á฀Hélade,฀o฀seu฀poder,฀tras฀derruír฀Tebas,฀ lle฀permitiría฀facer฀calquera฀solicitude฀aos฀aliados,฀sen฀medo฀a฀unha฀revolta,฀xa฀que฀a฀súa฀actitude฀con฀Tebas฀debeu฀ter฀฀deixado฀ben฀claro฀que฀ o฀rei฀non฀dubidaría฀en฀empregar฀a฀coerción฀e฀a฀violencia฀contra฀o฀que฀ se฀opuxera฀aos฀seus฀designios฀e฀proxectos.฀Asimesmo,฀na฀segunda฀expedición,฀como฀veremos,฀os฀efectivos฀aliados฀non฀só฀aumentarían฀o฀seu฀ poder฀militar,฀e฀co฀isto,฀o฀seu฀control฀efectivo฀sobre฀Grecia,฀senón฀que฀ os฀soldados฀do฀continxente฀aliado฀servirían฀aos฀propósitos฀do฀rei฀como฀ reféns฀que฀aseguran฀a฀lealdade฀dos฀gregos฀ao฀macedonio.฀Por฀todo฀isto,฀ considero฀que฀a฀hipótese฀de฀Bengtson฀sobre฀a฀transferencia฀dos฀poderes฀ de฀Filipo฀a฀Alexandre฀sen฀renovación฀formal฀da฀Liga฀parece฀válida฀e฀ racional,฀explicando฀correctamente฀a฀orde฀dos฀acontecementos. Lexitimado,฀entón,฀en฀calidade฀de฀herdeiro฀de฀Filipo,฀Alexandre฀ten฀ as฀mans฀libres,฀con฀Grecia฀controlada,฀e฀liberado฀do฀perigo฀da฀coalición฀ a฀ tres฀ bandas฀ (Atenas,฀ Persia฀ e฀ o฀ exército฀ de฀ Átalo)฀ que฀ estivemos฀ a฀ analizar,฀só฀debe฀estar฀pendente฀de฀ultimar฀os฀detalles฀para฀a฀campaña฀ persa,฀ dentro฀ dos฀ cales฀ entra฀ a฀ pacificación฀ do฀ norte฀ de฀ Macedonia,฀ como฀un฀xeito฀de฀asegurarse฀de฀non฀deixar฀detrás฀de฀si฀posibles฀inimigos฀nun฀momento฀posterior,฀o฀que฀agravaría฀a฀súa฀situación฀unha฀vez฀ no฀Asia,฀e฀asimesmo,฀probar฀e฀exercitar฀o฀seu฀exército฀nun฀terreo฀difícil฀ e฀descoñecido,฀con฀pobos฀moi฀belicosos101,฀permitíndolle฀así฀facer฀balance฀da฀forza฀e฀capacidades฀da฀súa฀milicia.฀Esta฀campaña฀cara฀o฀norte,฀ contra฀os฀veciños฀ilirios฀e฀tracios฀de฀Macedonia฀debe฀entenderse,฀entón,฀ como฀ un฀ tipo฀ de฀ manobras,฀ case฀ que฀ como฀ prácticas฀ que฀ Alexandre฀ aproveita฀para฀facer฀co฀seu฀continxente,฀como฀un฀medio฀para฀evaluar฀as฀ súas฀capacidades. 60 3.4฀ Novas฀revoltas฀en฀Grecia:฀A฀destrución฀de฀Tebas Mentres฀tanto,฀en฀Grecia฀xéstase฀de฀novo฀a฀revolta,฀ante฀a฀ausencia฀ do฀novo฀rei,฀e฀unha฀vez฀máis฀Atenas฀e฀Tebas฀levarán฀o฀protagonismo฀ nas฀reaccións฀antimacedónicas,฀con฀Demóstenes฀como฀artífice฀da฀sedición.฀As฀fontes฀nos฀informan฀de฀que,฀durante฀o฀período฀que฀Alexandre฀ pasa฀ en฀ campaña฀ contra฀ as฀ tribos฀ do฀ norte,฀ Demóstenes฀ fai฀ correr฀ o฀ rumor฀da฀morte฀do฀macedonio฀en฀batalla฀contra฀os฀bárbaros102.฀Arriano,฀ dun฀xeito฀razoado,฀expón฀que฀“era฀este฀un฀rumor฀moi฀difundido฀e฀que฀ andaba฀en฀boca฀de฀moitos;฀debido฀a฀que฀facía฀tempo฀que฀estaba฀ausente฀ e฀non฀se฀tiñan฀novas฀del,฀conxecturaban฀(que฀é฀o฀que฀adoita฀acontecer฀ en฀ situacións฀ tales)฀ segundo฀ os฀ seus฀ propios฀ desexos,฀ descoñecendo฀ a฀ realidade”103.฀ Non฀ obstante,฀ a฀ meirande฀ información฀ sobre฀ a฀ natureza฀do฀rumor฀difundido฀por฀Demóstenes฀provén฀da฀obra฀de฀Xustino,฀ quen฀establece฀que฀“o฀responsable฀desta฀defección฀fora฀o฀orador฀Demóstenes,฀ subornado฀ polos฀ persas฀ con฀ unha฀ gran฀ suma฀ de฀ ouro;฀ este฀ aseguraba฀ que฀ tódalas฀ tropas฀ dos฀ macedonios฀ xunto฀ co฀ seu฀ rei฀ terían฀ sido฀aniquiladas฀polos฀tríbalos104฀e฀fixera฀entrar฀na฀asemblea฀unha฀testemuña฀que฀dicía฀que฀el฀tamén฀fora฀ferido฀na฀batalla฀na฀que฀o฀rei฀caeu.฀ Con฀esta฀crenza,฀lle฀din฀[a฀Alexandre],฀cambiáranse฀os฀ánimos฀de฀case฀ tódolos฀estados฀e฀as฀gornicións฀dos฀macedonios฀estaban฀cercadas”105.฀ A฀ esta฀ situación฀ hai฀ que฀ engadir฀ a฀ actividade฀ desenrolada฀ por฀ certos฀ exiliados฀tebanos฀que,฀retornando฀á฀súa฀patria,฀precipitan฀aos฀seus฀compatriotas฀ ao฀ levantamento.฀ É฀ moi฀ probable฀ que฀ este฀ sexa฀ o฀ nexo฀ que฀ nos฀permita฀asociar฀o฀labor฀de฀Demóstenes฀á฀revolta฀tebana,฀pois฀moi฀ probablemente฀o฀lugar฀dende฀onde฀estes฀tebanos฀exiliados฀terían฀estado฀ refuxiados฀fora฀a฀mesma฀Atenas106.฀Estas฀circunstancias฀repoñen฀o฀desexo฀de฀revolta฀no฀ánimo฀dos฀gregos,฀que฀se฀preparan฀para฀unha฀nova฀ batalla฀contra฀os฀macedonios,฀aos฀que฀esperan฀atopar฀desconcertados฀e฀ sen฀orden,฀ao฀carecer฀do฀home฀que฀poida฀goberna-los฀e฀conduci-los฀á฀ vitoria.฀Non฀obstante,฀a฀realidade฀é฀moi฀diferente.฀Esta฀situación฀leva฀ aos฀tebanos฀a฀un฀levantamento฀aberto฀contra฀Macedonia,฀exemplificado฀ 61 na฀medida฀tebana฀de฀illar฀á฀gornición฀macedonia฀establecida฀na฀cidade,฀ para฀evitar฀que฀lle฀cheguen฀suministros฀dende฀o฀฀exterior฀e฀forza-los,฀ mediante฀sitio,฀a฀saír฀do฀seu฀emprazamento฀para฀acabar฀con฀eles107. Á฀hora฀de฀analizar฀esta฀segunda฀revolta฀grega฀ao฀poder฀macedonio,฀ é฀necesario,฀unha฀vez฀máis,฀falar฀da฀Paz฀de฀Antálcidas,฀posto฀que฀a฀explicación฀que฀realizaramos฀anteriormente฀das฀súas฀condicións฀e฀da฀súa฀ vixencia,฀en฀tempos฀de฀Alexandre,฀para฀o฀Gran฀Rei฀explican฀unha฀parte฀ do฀testemuño฀das฀fontes.฀Así,฀cando฀Xustino฀nos฀fala฀da฀defección฀dos฀ gregos,฀ faino฀ nestes฀ termos:฀ “Cando฀ [Alexandre]฀ se฀ atopaba฀ nestes฀ preparativos฀[da฀guerra฀contra฀Persia],฀se฀lle฀comunica฀que฀os฀atenienses฀e฀os฀lacedemonios฀pasáranse฀aos฀persas”108.฀Diodoro฀vai฀máis฀alá฀ e฀fala฀dun฀Demóstenes฀que,฀como฀claro฀axente฀do฀rei฀persa฀na฀Hélade,฀ sufraga฀o฀armamento฀dos฀tebanos:฀“Igualmente฀[os฀tebanos]฀mandaron฀ tamén฀unha฀legación฀en฀solicitude฀de฀alianza฀aos฀atenienses,฀quen฀tras฀ recibir฀ de฀ Demóstenes฀ como฀ agasallo฀ un฀ abundante฀ arsenal฀ de฀ armas฀ equiparon฀con฀elas฀aos฀que฀carecían”109.฀Xa฀temos฀falado฀da฀posición฀ de฀Demóstenes฀en฀dito฀período฀como฀posible฀enlace฀entre฀os฀desexos฀ helénicos฀de฀liberación฀e฀os฀do฀rei฀persa฀de฀asegurarse฀a฀súa฀preeminencia฀sobre฀Grecia,฀tal฀e฀como฀establecía฀o฀tratado฀de฀Antálcidas.฀Este฀relato฀de฀Diodoro฀revélanos,฀ademais,฀cómo฀a฀revolta฀dos฀tebanos฀contra฀ a฀gornición฀macedonia฀establecida฀xa฀dende฀Queronea฀na฀Cadmea฀non฀ é฀unha฀actitude฀illada,฀senón฀compartida฀por฀boa฀parte฀dos฀aliados110.฀ Tan฀só฀a฀repentina,฀e฀inesperada111,฀aparición฀de฀Alexandre฀ante฀a฀polis฀ tebana฀permite฀comprender฀o฀feito฀de฀que฀os฀gregos฀non฀se฀enfrontasen฀ en฀ coalición฀ contra฀ o฀ macedonio112.฀ Unha฀ vez฀ máis,฀ a฀ celeridade฀ dos฀ seus฀ actos฀ será฀ unha฀ das฀ claves฀ do฀ seu฀ éxito.฀ Así฀ pois,฀ aqueles฀ que฀ pretendían฀apoiar฀con฀tropas฀e฀con฀cartos฀aos฀tebanos,฀volveranse฀atrás฀ ante฀a฀presenza฀de฀Alexandre฀na฀Hélade,฀esperando฀expectantes฀o฀resultado฀da฀batalla.฀Entón,฀Demóstenes฀negarase฀a฀proporcionar฀os฀cartos฀ cos฀que฀os฀tebanos฀esperaban฀subornar฀aos฀xenerais฀arcadios฀para฀obter฀ o฀seu฀apoio113,฀e฀tamén฀a฀asemblea฀ateniense,฀en฀principio฀a฀favor฀do฀ levantamento฀do฀bando฀rebelde,฀decide฀evitar฀o฀enfrontamento฀con฀Ma- 62 cedonia฀e฀abandona฀a฀Tebas฀á฀súa฀sorte.฀As฀tropas฀peloponesas฀tamén฀ dan฀ marcha฀ atrás,฀ ao฀ igual฀ que฀ os฀ etolios114.฀ Tebas฀ quedase฀ soa฀ ante฀ Macedonia,฀aínda฀que฀segura฀das฀súas฀posibilidades,฀posto฀que฀os฀seus฀ efectivos฀dentro฀da฀cidade฀eran฀maiores฀que฀os฀que฀Alexandre฀tiña฀para฀ sitialos,฀e฀na฀súa฀confianza฀de฀considerarse฀os฀mellores฀guerreiros฀de฀ Grecia,฀protexidos฀polas฀murallas฀que฀tiveran฀freado฀xa฀aos฀espartanos฀ na฀década฀do฀370฀a.฀C.,฀con฀prisioneiros฀macedonios฀cos฀que฀presionar฀ a฀Alexandre฀e฀na฀creza฀de฀que฀o฀rei,฀no฀seu฀ataque,฀quedaría฀encerrado฀ entre฀dous฀frontes:฀o฀tebano฀e฀o฀dos฀seus฀aliados฀de฀Atenas,฀Etolia,฀Argos,฀Arcadia฀e฀Élide,฀e฀na฀espera฀de฀apoios฀económicos฀de฀Persia. É฀estraño,฀a฀pesar฀de฀todo,฀o฀comportamento฀das฀poleis฀gregas฀en฀ todo฀este฀proceso,฀dende฀a฀morte฀de฀Filipo,฀posto฀que฀a฀pregunta฀que฀ se฀nos฀formula,฀partindo฀do฀razoamento฀sobre฀os฀acontecementos,฀é฀o฀ porqué,฀ a฀ razón฀ que฀ leva฀ aos฀ gregos฀ disidentes฀ a฀ presentar฀ oposición฀ a฀ Alexandre฀ na฀ primeira฀ expedición฀ do฀ macedonio฀ a฀ Grecia,฀ aínda฀ que฀dita฀oposición,฀polas฀razóns฀expostas,฀non฀chega฀a฀materializarse฀ e,฀en฀cambio,฀agardar฀un฀breve฀espazo฀de฀tempo฀para฀repetir฀a฀experiencia,฀ provocando฀ a฀ segunda฀ expedición฀ de฀ Alexandre฀ a฀ Grecia,฀ e฀ tratar฀de฀obter,฀polos฀mesmos฀medios฀que฀a฀primeira฀vez,฀a฀liberación฀ da฀ hexemonía฀ macedonia,฀ aínda฀ que฀ con฀ unha฀ total฀ desorganización฀ e฀ desconfianza฀ nas฀ súas฀ posibilidades.฀ Non฀ obstante,฀ nesta฀ segunda฀ oportunidade฀a฀cabeza฀da฀revolta฀levará฀o฀levantamento฀ata฀as฀súas฀últimas฀consecuencias,฀moi฀probablemente฀porque฀a฀ninguén฀se฀lle฀podía฀ ocorrer฀cómo฀de฀graves฀serían฀estas.฀Quizais฀a฀razón฀de฀todo฀isto฀sexa฀ o฀ impacto฀ emocional฀ que฀ na฀ Hélade฀ produzo฀ Queronea,฀ de฀ tal฀ xeito฀ que฀os฀gregos,฀aínda฀que฀coherentes฀coa฀súa฀actitude฀política฀de฀loita฀ pola฀autonomía,฀se฀comprenden฀incapaces฀para฀facer฀fronte฀á฀potencia฀ militar฀macedonia.฀Non฀obstante,฀non฀creo฀que฀esta฀sexa฀unha฀explicación฀convincente฀para฀comprender฀realmente฀os฀feitos฀que฀as฀fontes฀nos฀ relatan.฀Outro฀punto฀de฀vista,฀establecido฀por฀Hammond,฀dispón฀que฀os฀ aliados฀da฀Koiné฀Eirene฀enfróntanse฀a฀Macedonia฀sobre฀a฀base฀da฀súa฀ alianza฀de฀Paz฀Común115,฀de฀xeito฀que฀o฀que฀atentaría฀contra฀a฀Paz฀Co- 63 mún฀sería฀o฀rei฀macedonio,฀ao฀manter฀á฀gornición฀macedonia฀na฀Acrópole฀tebana,฀e฀non฀os฀insurrectos฀de฀Tebas,฀polo฀que฀estes฀estarían฀no฀ seu฀dereito฀para฀pedir฀o฀apoio฀dos฀aliados฀contra฀o฀inimigo฀externo.฀A฀ pesar฀de฀ser฀esta฀unha฀boa฀explicación,฀tampouco฀creo฀que฀nos฀permita฀ adquirir฀unha฀aoptica฀real฀das฀razóns฀que฀levaron฀aos฀gregos฀a฀actuar฀ tal฀e฀como฀o฀fixeron.฀A.฀B.฀Bosworth฀sostén฀todo฀o฀contrario,฀é฀dicir,฀ que฀a฀insurrección฀tebana฀non฀é฀senón฀unha฀violación฀clara฀do฀tratados฀ xurados฀en฀Corinto,฀posto฀que฀os฀exiliados฀retornados฀mudaran฀a฀constitución฀tebana,฀da฀oligarquía฀imposta฀por฀Filipo฀a฀unha฀democracia,฀o฀ cal฀estaba฀prohibido฀polas฀leis฀da฀Liga,฀e฀xustifica฀a฀actitude฀tebana฀por฀ medio฀do฀ouro฀persa฀enviado฀polo฀recen฀coroado฀Darío฀III฀Codomano,฀ ao฀que,฀na฀súa฀opinión,฀os฀tebanos฀consideraban฀verdadeiro฀regulador฀ da฀vida฀grega,฀e฀con฀isto,฀a฀Alexandre฀como฀un฀tirano฀conquistador฀do฀ poder฀polas฀armas116,฀e฀polo฀tanto,฀un฀usurpador,฀(o฀cal฀nin฀é฀de฀todo฀ certo฀nin฀de฀todo฀falso),฀aínda฀que฀todo฀isto฀non฀leva฀a฀comprender฀a฀ revolta฀ en฀ si฀ mesma.฀ Pola฀ súa฀ parte,฀ Droysen฀ concorda฀ coa฀ opinión฀ de฀Bosworth฀no฀tocante฀ao฀ouro฀persa,฀enviado฀por฀Darío฀III฀para฀soliviantar฀ Grecia,฀ aínda฀ que฀ tamén฀ concede฀ unha฀ especial฀ importancia฀ ao฀duro฀trato฀que฀Tebas฀recibira฀de฀Filipo฀e,฀por฀extensión,฀tamén฀de฀ Alexandre,฀e฀igualmente฀baralla฀a฀importancia฀do฀rumor฀da฀morte฀de฀ Alexandre฀como฀unha฀das฀causas฀das฀primeiras฀fases฀da฀actitude฀secesionista,฀provocando฀unha฀reacción฀en฀cadea฀por฀toda฀Grecia฀contra฀os฀ partidarios฀de฀Alexandre฀e฀as฀gornicións฀macedonias,฀que฀se฀atoparán,฀ en฀pleno฀momento฀de฀xúbilo,฀coa฀verdade,฀isto฀é,฀ao฀rei฀en฀Onquestos฀ co฀seu฀exército.฀Deste฀xeito,฀as฀súas฀conclusións฀son,฀quizais,฀as฀máis฀ completas฀de฀cantas฀temos฀revisado117. Probablemente฀o฀que฀aconteceu฀foi฀tan฀só฀un฀espellismo,฀como฀na฀ primeira฀campaña,฀dun฀levantamento฀da฀Hélade,฀aínda฀que฀neste฀caso฀ o฀ espellismo฀ estivo฀ máis฀ preto฀ que฀ a฀ primeira฀ vez฀ de฀ converterse฀ en฀ real.฀ Expliquemos฀ isto฀ máis฀ detidamente:฀ os฀ tebanos฀ antimacedonios฀ volven฀a฀casa฀e฀soliviantan฀ás฀masas฀contra฀os฀macedonios,฀tratan฀de฀ expulsar฀ a฀ gornición฀ da฀ Cadmea฀ e฀ enfróntanse฀ abertamente฀ ao฀ poder฀ 64 macedonio.฀O฀resto฀de฀Grecia,฀ante฀esto,฀cre฀estar฀fronte฀ao฀comezo฀da฀ súa฀liberación,฀e฀apréstanse฀a฀apoiar฀a฀insurrección.฀O฀rumor฀da฀morte฀ do฀rei,฀e฀o฀ouro฀que฀Darío฀pon฀en฀mans฀de฀Demóstenes฀e฀algúns฀outros,฀ fan฀o฀resto,฀pero฀a฀aparición฀en฀persoa฀do฀mozo฀rei฀e฀hegemón,฀como฀ na฀súa฀primeira฀visita฀a฀Grecia,฀á฀fronte฀do฀exército,฀frea฀o฀xúbilo฀dos฀ helenos฀ e฀ lles฀ devolve฀ á฀ realidade,฀ unha฀ realidade฀ controlada฀ polas฀ armas฀ macedonias.฀ Todo฀ iso฀ leva฀ a฀ aqueles฀ que฀ pretendían฀ axudar฀ a฀ Tebas฀no฀seu฀levantamento฀a฀pararse฀e฀recapacitar,฀e฀mentres,฀a฀agardar฀o฀resultado฀da฀contenda,฀tras฀o฀cal฀tomarán฀partido฀polo฀vencedor,฀ mentres฀que฀a฀polis฀beocia฀non฀pode฀senón฀seguir฀coa฀súa฀actitude฀ata฀ as฀derradeiras฀consecuencias,฀posiblemente฀co฀convencemento฀de฀que฀ o฀triunfo฀está฀á฀alcance฀da฀súa฀man,฀e฀inconsciente฀de฀que฀os฀reforzos฀ que฀están฀a฀agardar฀non฀chegarán฀nunca.฀O฀medo฀á฀coerción฀e฀as฀penas฀ que฀o฀rei฀imporía,฀se฀vencese,฀resultan฀uns฀bos฀argumentos฀para฀evitar฀ contrariarlle฀ apoiando฀ aos฀ insurrectos,฀ polo฀ que฀ é฀ máis฀ seguro฀ evitar฀ dar฀sustento฀algún฀a฀Tebas,฀e฀tras฀a฀vitoria฀de฀Alexandre,฀os฀posizonamentos฀de฀aqueles฀que฀ofreceran฀inicialmente฀a฀súa฀axuda฀a฀Tebas,฀sen฀ chegar฀a฀proporcionárllela,฀serán฀de฀condena฀contra฀os฀rebeldes฀e฀loubanzas฀para฀a฀actitude฀de฀Alexandre฀fronte฀a฀aqueles฀que฀quebrantaran฀ a฀Koiné฀Eirene,฀referíndose฀aos฀tebanos.฀Observemos,฀pois,฀cales฀foron฀ as฀reaccións฀dos฀gregos฀fora฀de฀Tebas฀ante฀a฀revolta,฀e฀especialmente,฀ as฀actitudes฀dos฀gregos฀protagonistas฀de฀noso฀estudo,฀os฀atenienses. Tal฀e฀como฀vimos,฀a฀segunda฀revolta฀grega฀á฀hexemonía฀macedonia฀ baixo฀o฀goberno฀de฀Alexandre฀é฀moi฀similar฀á฀primeira,฀con฀comportamentos฀aparentemente฀iguais.฀Atenas฀participará฀activamente,฀no฀plano฀ político,฀con฀apoio฀diplomático฀a฀Tebas฀en฀todo฀momento฀e฀o฀desexo฀de฀ prestar฀tamén฀apoio฀militar฀e฀económico,฀aínda฀que฀estes฀non฀cheguen฀ a฀materializarse฀debido฀á฀súbita฀aparición฀de฀Alexandre฀en฀Onquestos.฀ Demóstenes,฀pola฀súa฀parte,฀personifica฀nas฀fontes฀ás฀diversas฀faccións฀ que,฀dentro฀da฀polis฀ática,฀pretenden฀aproveitar฀a฀oportunidade฀da฀ausencia฀de฀Alexandre฀para,฀con฀apoio฀persa,฀tratar฀de฀eliminar฀o฀sistema฀ de฀poder฀establecido฀tras฀Queronea,฀e฀nas฀fontes฀vemos฀reflexado฀o฀seu฀ 65 protagonismo฀ nos฀ acontecementos฀ ao฀ establecer฀ ao฀ orador฀ ateniense฀ como฀cabeza฀da฀sublevación118.฀E฀esta฀política฀antimacedónica฀verase฀ representada฀tamén฀no฀resto฀das฀poleis฀participantes฀da฀revolta฀e฀proclives฀a฀unha฀coalición฀helena฀que฀se฀enfronte฀a฀Macedonia.฀De฀feito,฀se฀ Alexandre฀non฀chegara฀con฀tal฀premura,฀probablemente฀tivese฀topado฀ unha฀situación฀na฀que฀se฀vería฀na฀obriga฀de฀disputar฀unha฀nova฀Queronea,฀e฀con฀iso,฀teríanse฀dificultado฀as฀relacións฀heleno-macedonias,฀ prexudicando฀así฀os฀plans฀para฀a฀conquista฀persa฀que฀o฀rei฀macedonio฀ tiña฀preparada,฀xa฀que฀esta฀sería฀empresa฀imposible฀sen฀o฀soporte฀dos฀ aliados฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀e฀especialmente,฀sen฀a฀axuda฀marítima฀dos฀ atenienses119.฀Evidentemente,฀como฀conciencia฀de฀Grecia,฀Atenas฀tentará฀de฀encabezar฀a฀loita฀contra฀o฀inimigo฀macedonio,฀pero,฀consciente฀ das฀súas฀posibilidades,฀o฀seu฀ánimo฀virase฀abaixo฀ao฀ver฀as฀súas฀expectativas฀reducidas฀a฀simples฀anhelos฀cando฀se฀percaten฀da฀presenza฀do฀ exército฀de฀Alexandre.฀O฀desexo฀de฀autonomía,฀de฀retornar฀ao฀poder฀e฀ gloria฀pasadas,฀poden฀ser฀as฀causas฀do฀seu฀protagonismo฀nos฀primeiros฀ momentos฀da฀revolta,฀co฀seu฀apoio฀incondicional฀á฀loita฀de฀Tebas.฀Non฀ obstante,฀ será฀ o฀ medo฀ o฀ condicionante฀ último฀ dos฀ actos฀ de฀ Atenas,฀ que฀preferirá฀evitar฀o฀risco฀da฀derrota฀(e฀das฀súas฀consecuencias)฀ante฀ Alexandre฀a฀procurar฀a฀vitoria฀sobre฀os฀macedonios฀apoiando฀militarmente฀a฀Tebas120.฀Deste฀xeito,฀é฀moi฀significativa฀a฀reacción฀ateniense฀ á฀derrota฀de฀Tebas฀por฀Alexandre,฀que฀as฀fontes฀nos฀relatan฀como฀de฀ submisión฀ ao฀ poder฀ do฀ mozo฀ rei,฀ e฀ dun฀ xeito฀ paradóxico,฀ de฀ rexeitamento฀á฀actitude฀rebelde฀dos฀tebanos,฀aplaudindo฀as฀duras฀medidas฀de฀ Alexandre฀contra฀Tebas. A฀toma฀de฀Tebas฀foi฀unha฀verdadeira฀carnicería฀protagonizada฀polo฀ desexo฀de฀sangre฀e฀rébancha.฀Tras฀a฀vitoria,฀Alexandre฀arrasa฀a฀cidade฀ de฀Tebas,฀respectando฀tan฀só฀a฀casa฀de฀Píndaro121.฀En฀canto฀aos฀tebanos,฀ decidiuse฀ que฀ foran฀ vendidos฀ como฀ escravos,฀ mulleres฀ e฀ nenos฀ incluídos.฀O฀xeito฀en฀que฀se฀levaron฀a฀cabo฀estas฀decisións฀non฀queda฀ de฀todo฀claro฀nas฀fontes,฀aínda฀que฀os฀autores฀modernos฀son฀cales฀unánimes122฀ao฀atribuír฀a฀decisión฀das฀medidas฀tomadas฀contra฀Tebas,฀tras฀ 66 a฀batalla,฀ao฀Consello฀da฀Liga฀de฀Corinto.฀Non฀obstante,฀é฀importante฀ precisar฀que฀este฀consello,฀moi฀probablemente,฀non฀estaba฀conformado฀ pola฀ representación฀ de฀ tódolos฀ aliados,฀ senón฀ por฀ aqueles฀ aos฀ que฀ o฀ hegemón฀conferira฀as฀posicións฀do฀consello123,฀polo฀que฀é฀probable฀que฀ as฀ votacións฀ foran฀ realizadas฀ polos฀ aliados฀ que฀ participaran฀ no฀ combate,฀é฀dicir,฀os฀aliados฀beocios฀de฀Alexandre,฀foceos,฀tespios,฀plateos฀ e฀ orcomenios,฀ que฀ tiñan฀ sobradas฀ razóns฀ para฀ desexar฀ a฀ destrución฀ de฀ Tebas124.฀ As฀ fontes฀ sosteñen฀ que฀ a฀ responsabilidade฀ de฀ tan฀ duro฀ trato฀ non฀ debe฀ atribuírse฀ ao฀ macedonio,฀ senón฀ máis฀ ben฀ a฀ estes฀ aliados฀seus฀que฀lle฀acompañaron฀na฀loita,฀que฀se฀tomaron,฀naquel฀intre,฀ a฀rébancha฀polas฀inxurias฀que฀sufriran฀dos฀tebanos฀no฀pasado125,฀aínda฀ que฀está฀claro฀que฀as฀duras฀medidas฀tomadas฀contra฀a฀cidade฀forman฀ parte฀ da฀ demostración฀ de฀ autoridade฀ que฀ Alexandre฀ realizou฀ coa฀ súa฀ acción฀ contra฀ Tebas126.฀ Necesitado฀ dunha฀ acción฀ exemplifícante฀ coa฀ que฀deixar฀seguros฀os฀asuntos฀en฀Grecia฀antes฀de฀cruzar฀o฀Helesponto,฀ a฀revolta฀lle฀serviu฀en฀bandexa฀o฀obxectivo฀que฀necesitaba,฀unha฀polis฀ importante,฀ e฀ a฀ oportunidade฀ de฀ zanxar฀ dunha฀ vez฀ por฀ todas฀ os฀ desexos฀rebeldes฀dos฀gregos฀anhelantes฀de฀autonomía.฀Deste฀modo,฀tería฀ infundido฀o฀medo฀no฀corazón฀dos฀helenos,฀que฀agora฀podían฀apreciar฀ cáles฀podían฀ser฀as฀consecuencias฀dunha฀actitude฀contraria฀aos฀desexos฀ da฀potencia฀hexemónica,฀Macedonia.฀Así,฀asegurábase฀Alexandre฀que฀ a฀súa฀mensaxe฀para฀a฀Hélade฀acerca฀da฀traizón฀á฀Liga,฀é฀dicir,฀a฀Macedonia,฀ chegaba฀ alto฀ e฀ claro฀ a฀ tódolos฀ recunchos฀ de฀ Grecia,฀ e฀ o฀ seu฀ significado฀era฀sinxelo฀de฀entender฀para฀os฀gobernos฀aliados:฀a฀defección฀significaba฀a฀destrución.฀Con฀isto฀proclamábase฀tamén฀o฀inicio฀da฀ Guerra฀Panhelénica,฀ao฀punir฀Tebas฀o฀filomedismo฀que฀manifestara฀en฀ diversas฀ocasións,฀sendo฀as฀Guerras฀Médicas฀o฀exemplo฀paradigmático฀ do฀ mesmo127,฀ e฀ que,฀ sen฀ buscar฀ tan฀ lonxe,฀ volvera฀ a฀ aparecer฀ na฀ súa฀ rebelión฀antimacedonia,฀como฀vimos. Resulta฀interesante฀sinalar฀a฀opinión฀de฀E.฀M.฀Errington,฀quen฀comprende,฀na฀súa฀reflexión฀sobre฀este฀particular,฀que฀a฀destrución฀de฀Tebas฀ é฀máis฀que฀unha฀mera฀alteración฀no฀clima฀das฀relacións฀entre฀Macedo- 67 nia฀e฀os฀seus฀veciños฀de฀Grecia,฀xa฀que฀divulga฀unha฀política฀฀e฀unha฀ actitude฀ enteiramente฀ diferentes,฀ adscribindo฀ así฀ a฀ Macedonia฀ unha฀ meirande฀importancia฀para฀os฀gregos฀do฀que฀o฀era฀en฀tempos฀de฀Filipo,฀ e฀ deste฀ xeito,฀ un฀ incremento฀ na฀ importancia฀ de฀ Macedonia฀ implica,฀ como฀ mínimo,฀ un฀ meirande฀ control฀ da฀ mesma฀ sobre฀ a฀ Hélade.฀ Polo฀ tanto,฀comparativamente,฀a฀destrución฀de฀cidades฀por฀Filipo฀fora฀levada฀ a฀cabo฀en฀rexións฀onde฀este฀pretendía฀implantar฀un฀dominio฀efectivo฀e฀ directo.฀Entón,฀Filipo,฀aínda฀poñendo฀aos฀gregos฀baixo฀a฀súa฀presión,฀ incluso,฀tras฀Queronea,฀relacionouse฀con฀estes฀tratando฀de฀respectar฀a฀ vía฀diplomática,฀buscando฀establecer฀unha฀asociación฀que฀favorecese฀a฀ xestación฀da฀Paz฀Común128.฀Fronte฀a฀isto,฀o฀tratamento฀dos฀gregos฀por฀ Alexandre฀como฀súbditos,฀de฀tal฀xeito฀que฀estes฀teñan฀que฀ceder฀en฀favor฀ dos฀intereses฀de฀Macedonia,฀dos฀cales฀Alexandre฀é฀o฀seu฀representante,฀ cobra฀unha฀aparencia฀inmediata฀nas฀ruínas฀de฀Tebas.฀Así,฀homoxeneizase฀o฀trato฀dado฀ás฀zonas฀baixo฀control฀macedonio,฀onde฀non฀hai฀xa฀ inhibición฀algunha฀para฀o฀uso฀directo฀da฀forza,฀como฀o฀que฀Alexandre฀ proporciona฀ á฀ Hélade.฀ Sobre฀ isto,฀ Errington฀ ven฀ a฀ corroborar฀ aquilo฀ que฀ nós฀ apuntaramos฀ xa฀ anteriormente,฀ ao฀ dicir฀ que฀ as฀ estruturas฀ da฀ Paz฀Común฀convértense฀nun฀instrumento฀para฀o฀control฀dos฀intereses฀ de฀Alexandre,฀que฀son,฀por฀extensión,฀os฀da฀propia฀Macedonia129.฀Por฀ iso,฀o฀duro฀castigo฀inflixido฀á฀polis฀tebana฀supón฀unha฀demostración฀de฀ poder,฀como฀sinalamos฀xa,฀pero฀asimesmo,฀tamén฀supón฀un฀paso฀máis฀ cara฀a฀absolutización฀do฀poder฀do฀hegemón฀e฀rei฀de฀Macedonia,฀de฀tal฀ maneira฀que฀poderíamos฀falar฀dun฀proceso,฀iniciado฀na฀conformación฀ da฀estrutura฀institucional฀da฀Liga฀de฀Corinto฀por฀Filipo,฀o฀desenrolo฀do฀ cal฀derivará,฀coa฀actividade฀política฀e฀a฀conquista฀realizada฀por฀Alexandre,฀ a฀ través฀ das฀ confirmacións฀ do฀ poder฀ real,฀ cara฀ o฀ modelo฀ de฀ rei฀ helenístico.฀Estamos,฀pois,฀ante฀a฀xestación฀dunha฀nova฀realidade฀política,฀a฀cál฀é฀percibida฀polos฀gregos฀do฀momento,฀e฀deste฀xeito,฀a฀revolta฀ tebana฀é฀un฀intento฀de฀frear฀a฀evolución฀de฀dito฀proceso,฀aínda฀que,฀por฀ desgraza฀para฀eles,฀o฀resultado฀da฀súa฀rebeldía฀só฀serviu฀para฀conferir฀ un฀maior฀poder฀(e฀unha฀maior฀liberdade฀para฀o฀uso฀do฀mesmo)฀ao฀rei฀ 68 macedonio/hegemón,฀permitíndolle฀facer฀uso฀da฀autocracia฀sen฀deixar฀ opción฀a฀que฀ninguén฀puidese฀frear฀a฀súa฀vontade. En฀canto฀ás฀reaccións฀da฀comunidade฀helena฀ante฀o฀atroz฀resultado฀ da฀ revolta฀ dos฀ tebanos,฀ e฀ en฀ especial,฀ ás฀ repercusións฀ que฀ podemos฀ inferir฀na฀actitude฀dos฀atenienses฀con฀respecto฀á฀impactante฀conclusión฀ do฀episodio฀da฀revolta฀tebana,฀as฀fontes฀concordan฀no฀feito฀de฀que,฀no฀ momento฀en฀que฀se฀coñeceu฀a฀nova,฀Atenas฀atopábase฀celebrando฀os฀ Grandes฀Misterios130,฀e฀ao฀enterarse฀das฀noticias฀sobre฀o฀destino฀final฀ da฀cidade฀tebana,฀abandonaron฀ao฀momento฀as฀celebracións฀para฀prepararse฀para฀as฀posibles฀represalias฀que฀o฀macedonio฀puidera฀tratar฀de฀ impoñer฀á฀cidade฀ática.฀Seguindo฀a฀Arriano,฀enviáronse฀embaixadores฀ ao฀ rei,฀ escollidos฀ de฀ entre฀ os฀ partidarios฀ de฀ Macedonia,฀ a฀ notificar฀ a฀ Alexandre฀ o฀ regocixo฀ da฀ cidade฀ pola฀ súa฀ volta฀ san฀ e฀ salvo฀ das฀ campañas฀do฀norte฀e฀pola฀súa฀actitude฀fronte฀aos฀rebeldes฀tebanos131.฀Non฀ obstante,฀o฀monarca,฀aínda฀que฀amistoso,฀pediu฀responsabilidades฀aos฀ atenienses,฀ reclamando฀ a฀ Demóstenes,฀ Licurgo,฀ Hipérides,฀ Polieucto,฀ Cares,฀ Caridemo,฀ Efialtes,฀ Diotimo฀ e฀ Mérocles,฀ dez฀ oradores฀ contrarios฀á฀hexemonía฀macedonia132,฀a฀quen฀Alexandre฀responsabilizou฀do฀ alzamento฀ tebano฀ con฀ igual฀ culpa฀ que฀ aqueles฀ que฀ promoveran฀ a฀ sedición฀no฀interior฀da฀polis฀beocia,฀e฀asimesmo,฀das฀ofensas฀que฀tanto฀ o฀ seu฀ pai฀ Filipo฀ coma฀ el฀ mesmo฀ recibiran฀ de฀ Atenas.฀ Os฀ atenienses,฀ ante฀ isto,฀ responderon฀ cunha฀ nova฀ embaixada฀ solicitando฀ clemencia฀ contra฀os฀condenados,฀ao฀que฀Alexandre฀accedeu,฀aínda฀que฀solicitou,฀ a฀cambio฀da฀súa฀indulxencia,฀que฀Caridemo฀marchara฀ao฀exilio,฀o฀cal฀ así฀ sucedeu,฀ uníndose฀ Caridemo฀ ás฀ forzas฀ do฀ Gran฀ Rei133.฀ As฀ razóns฀ da฀indulxencia฀do฀rei,฀segundo฀Arriano,฀poderían฀ser฀a฀veneración฀que฀ o฀ macedonio฀ sentía฀ pola฀ polis฀ ática,฀ atribuída฀ á฀ influencia฀ que฀ o฀ seu฀ mestre฀ Aristóteles฀ exercera฀ noutrora฀ sobre฀ el฀ como฀ titor฀ seu,฀ ou,฀ por฀ outra฀parte,฀o฀desexo฀de฀non฀deixar฀ningún฀problema฀ou฀posible฀descontento฀ás฀súas฀costas฀na฀súa฀inmediata฀saída฀cara฀o฀Asia.฀Plutarco,฀ máis฀sintético,฀tan฀só฀conta฀que฀tras฀a฀destrución฀de฀Tebas,฀Alexandre฀ reconciliouse฀ cos฀ atenienses฀ a฀ pesar฀ das฀ simpatías฀ amosadas฀ coa฀ re- 69 volta฀e฀cos฀exiliados฀tebanos,฀a฀quen฀a฀cidade฀dera฀cobixo.฀As฀causas฀ que฀explican฀o฀comportamento฀de฀Alexandre,฀a฀xuízo฀de฀Plutarco,฀son฀ tamén฀dúas:฀ou฀ben฀o฀rei฀estaba฀satisfeito฀xa฀coas฀medidas฀implantadas฀ para฀Tebas,฀ou฀ben฀desexaba฀realizar฀unha฀boa฀acción฀para฀limpar฀a฀súa฀ conciencia,฀e฀indultou฀aos฀atenienses,฀invitándonos฀a฀rexer฀os฀asuntos฀ da฀ súa฀ cidade,฀ porque฀ si฀ el฀ desaparecía,฀ Atenas฀ sería฀ a฀ encargada฀ de฀ gobernar฀Grecia134.฀Este฀relato฀tan฀só฀mostra฀as฀liñas฀xerais฀do฀decurso฀ dos฀feitos.฀Xustino135฀actúa฀de฀forma฀similar฀ao฀historiador฀de฀Queronea,฀aínda฀que฀con฀datos฀máis฀informativos฀que฀os฀subministrados฀por฀ aquel,฀e฀deste฀xeito,฀relata฀a฀acollida฀dos฀exiliados฀tebanos฀por฀parte฀de฀ Atenas,฀pois฀considera฀o฀historiador฀que฀esta฀foi฀a฀causa฀de฀que฀Alexandre฀ordenase฀que฀lle฀fosen฀entregados฀os฀oradores฀e฀xenerais,฀aos฀que฀ responsabilizaba฀ dos฀ ánimos฀ de฀ revolta฀ na฀ polis฀ ática.฀ Os฀ atenienses฀ non฀só฀non฀cederon฀á฀dita฀orde,฀senón฀que฀se฀prepararon฀para฀a฀guerra฀ que฀ esperaban฀ de฀ Alexandre,฀ e฀ ao฀ final฀ lograron฀ salvar฀ aos฀ oradores,฀ aínda฀que฀os฀xenerais฀foron฀obrigados฀a฀marchar฀ao฀exilio,฀os฀cales,฀por฀ outra฀parte,฀foron฀a฀incrementar฀os฀efectivos฀do฀Gran฀Rei.฀Os฀datos,฀en฀ xeral,฀ concordan฀ cos฀ recibidos฀ das฀ fontes฀ anteriormente฀ comentadas,฀ aínda฀que,฀unha฀vez฀máis,฀Diodoro฀nos฀explica฀coidadosamente฀a฀situación฀do฀momento,฀concordando฀en฀maior฀medida฀co฀relato฀de฀Arriano,฀ permitíndonos฀completa-los฀detalles฀dos฀sucesos.฀Deste฀xeito,฀o฀sículo฀ expón136฀que฀foi฀Alexandre฀quen฀enviou฀unha฀embaixada฀a฀Atenas฀reclamando฀aos฀oradores฀máis฀hostís฀á฀súa฀política,฀destacando฀entre฀eles฀ Demóstenes฀e฀Licurgo,฀ao฀que฀a฀Asemblea฀ateniense,฀en฀deliberación,฀ respondeu,฀por฀boca฀de฀Demades,฀con฀unha฀intercesión฀pola฀vida฀dos฀ reclamados,฀e฀o฀propio฀Demades฀foi฀enviado฀á฀presenza฀do฀rei฀para฀pedir฀a฀absolución฀dos฀requiridos฀e,฀asimesmo,฀tamén฀para฀solicitar฀do฀rei฀ o฀dereito฀da฀cidade฀de฀Atenas฀a฀acoller฀aos฀exiliados฀tebanos,฀o฀cal฀foi฀ aceptado฀polo฀macedonio137. En฀resume,฀os฀atenienses,฀tras฀a฀derrota฀de฀Tebas,฀temen฀polas฀súas฀ responsabilidades฀na฀secesión,฀e฀Alexandre฀solicita฀que฀lle฀sexan฀entregadas฀as฀personalidades฀que฀encabezan฀o฀grupo฀político฀da฀oposición฀ 70 ateniense฀á฀política฀macedonia,฀para฀que฀sexan฀xulgados฀polo฀Sinedrión฀฀ de฀Corinto138,฀ademais฀de฀prohibir฀a฀recepción฀por฀parte฀de฀Atenas฀dos฀ exiliados฀tebanos.฀Os฀atenienses฀néganse,฀enviando฀a฀Demades,฀a฀quen฀ Alexandre฀xa฀debía฀coñecer฀pola฀súa฀participación฀estelar,฀tras฀a฀derrota฀ de฀Queronea,฀como฀mensaxeiro฀de฀Filipo฀para฀os฀atenienses139,฀para฀que฀ trate฀de฀obter฀un฀acordo฀co฀rei฀que฀salve฀ás฀personalidades฀requiridas฀e฀ permita฀o฀asilo฀aos฀refuxiados฀en฀Atenas.฀Alexandre,฀que฀non฀adoitaba฀ desdeñar฀ unha฀ oportunidade฀ para฀ amosarse฀ magnánimo140,฀ rexeitará฀ orden฀de฀exilio141,฀aínda฀que฀pida฀a฀expulsión฀do฀xeneral฀Caridemo142,฀ e฀asimesmo,฀tamén฀accede฀ás฀peticións฀sobre฀os฀tebanos.฀Ante฀tan฀pequeno฀prezo฀pola฀súa฀salvación,฀os฀atenienses฀consenten.฀ 3.5฀ O฀papel฀de฀Atenas฀na฀Revolta฀Tebana Existen฀dous฀puntos฀en฀todo฀este฀feito,฀relatado฀polas฀fontes,฀que฀ merecen฀unha฀explicación฀coidadosa฀para฀acadar฀a฀súa฀completa฀comprensión,฀xa฀que฀as฀fontes฀non฀reflexionan฀sobre฀eles.฀O฀primeiro฀de฀eles฀ é฀a฀reacción฀ateniense฀á฀toma฀de฀Tebas,฀isto฀é,฀a฀primeira฀embaixada฀ enviada฀pola฀Asemblea฀para฀felicitar฀ao฀rei฀na฀súa฀vitoria฀ante฀os฀pobos฀ do฀norte฀e,฀o฀que฀chama฀a฀nosa฀atención,฀para฀congratular฀a฀Alexandre฀ pola฀ súa฀ actitude฀ ante฀ a฀ revolta฀ tebana.฀ O฀ segundo฀ é฀ o฀ problema฀ dos฀ refuxiados฀tebanos฀que฀son฀recibidos฀en฀Atenas,฀e฀a฀clemente฀decisión฀ de฀Alexandre฀de฀permitir฀que฀os฀atenienses฀presten฀asilo฀a฀estes.฀ En฀canto฀ao฀primeiro฀punto,฀xa฀víramos฀na฀narración฀de฀Arriano,฀ xa฀ exposta,฀ cómo฀ unha฀ primeira฀ embaixada฀ ateniense,฀ en฀ busca฀ do฀ aplacamento฀ da฀ posible฀ ira฀ do฀ rei฀ ante฀ as฀ simpatías฀ e฀ colaboracións฀ atenienses฀ na฀ secesión฀ tebana,฀ aplaude฀ a฀ resolución฀ final฀ da฀ destrución฀da฀gran฀polis฀beocia.฀Os฀autores฀modernos฀foron฀moi฀críticos฀con฀ esta฀ actitude฀ ateniense฀ ante฀ a฀ desgraza฀ de฀ Tebas143.฀ Non฀ obstante,฀ os฀ atenienses฀ debían฀ coidar฀ dos฀ seus฀ propios฀ asuntos,฀ xa฀ que฀ a฀ ninguén฀ podía฀preocupar฀xa฀Tebas,฀destruída.฀Por฀iso฀os฀atenienses฀deberon฀ver฀ neste฀comportamento฀o฀único฀xeito฀de฀salvar฀a฀súa฀cidade฀de฀calquera฀ 71 ameaza฀que฀Alexandre฀puidese฀pensar฀como฀medio฀para฀resarcirse฀da฀ traizón฀ateniense.฀Recordemos,฀ademais,฀que฀o฀labor฀do฀historiador฀é฀ o฀de฀observador฀que,฀a฀través฀da฀análise฀dos฀acontecementos,฀trata฀de฀ reflexionar฀e฀explicar฀as฀causas฀e฀razóns฀dos฀feitos฀e฀comportamentos฀ dos฀humáns฀ante฀unha฀situación฀dada,฀pero฀non,฀asimesmo,฀erixirse฀en฀ xuíces฀ do฀ pasado฀ nin฀ das฀ accións฀ dos฀ homes฀ doutro฀ tempo,฀ aos฀ que,฀ por฀outra฀parte,฀o฀historiador฀nunca฀chegará฀a฀comprender฀de฀todo฀pola฀ distancia฀temporal฀e฀conceptual฀que฀separa฀ao฀estudoso฀do฀seu฀obxecto฀ de฀estudo.฀ En฀ canto฀ ao฀ segundo฀ punto,฀ o฀ referente฀ aos฀ exiliados฀ tebanos,฀ a฀ súa฀ explicación฀ é฀ realmente฀ problemática.฀ Diversos฀ autores฀ o฀ vinculan฀á฀primeira฀embaixada฀ateniense฀congratulando฀a฀Alexandre,฀de฀tal฀ xeito฀que฀as฀felicitacións฀agocharían฀o฀desexo฀de฀solicitar฀permiso฀para฀ recibir฀aos฀exiliados฀na฀cidade144.฀Coa฀recepción฀e฀asilo฀aos฀fuxitivos฀ superviventes฀da฀destrución฀de฀Tebas,฀Atenas฀incurrira฀nun฀grave฀delito฀ contra฀a฀comunidade฀dos฀helenos,฀segundo฀as฀estipulacións฀reguladoras฀ do฀Consello฀corintio,฀dando฀asilo฀a฀individuos฀declarados฀expresamente฀ como฀traidores฀á฀Paz฀Común.฀O฀risco฀que฀Atenas฀corría฀con฀esta฀medida฀podería,฀en฀certo฀xeito,฀xustificar฀a฀actitude฀congraciadora฀cara฀o฀ rei฀pola฀carnicería฀que฀este฀levara฀a฀cabo฀na฀polis฀beocia.฀Non฀obstante,฀ o฀ estraño฀ neste฀ punto฀ non฀ é฀ que฀ Atenas฀ de฀ refuxio฀ aos฀ prófugos145,฀ senón฀a฀reacción฀de฀Alexandre฀pasando฀por฀alto,฀ao฀final฀do฀relato฀das฀ fontes,฀a฀culpabilidade฀de฀Atenas฀no฀desenrolo฀da฀revolta฀e฀a฀súa฀violación฀directa฀das฀normas฀da฀Paz฀Común.฀Unha฀vez฀máis฀estamos฀ante฀ un฀ trato฀ favorable฀ por฀ parte฀ do฀ macedonio฀ para฀ coa฀ polis฀ ática.฀ Sen฀ embargo,฀as฀razóns,฀neste฀caso,฀para฀comprender฀a฀indulxencia฀do฀rei฀ con฀Atenas฀resultan฀máis฀claras฀de฀ver฀que฀nas฀ocasións฀anteriores.฀Así฀ ben,฀aínda฀que฀Atenas฀tivera฀graves฀responsabilidades฀na฀conformación฀ da฀secesión,฀non฀chegara฀a฀participar฀directamente,฀como฀vimos,฀polo฀ que฀o฀seu฀delito฀quedaría฀mitigado,฀e฀non฀só฀iso,฀senón฀que,฀como฀xa฀ indicamos,฀esta฀non฀fora฀a฀única฀polis฀que฀estivese฀tentando฀dar฀apoio,฀ indirectamente,฀ao฀levantamento,฀polo฀que฀castigar฀a฀Atenas฀implicaría฀ 72 a฀obriga฀de฀castigar฀฀tamén฀ao฀resto฀da฀Hélade.฀Polo฀tanto,฀a฀gravidade฀ coa฀que฀Alexandre฀se฀comportara฀con฀Tebas฀fai฀pensar฀que฀non฀quixera฀ ampliar฀ tal฀ crueldade฀ cara฀ o฀ resto฀ dos฀ gregos,฀ posto฀ que฀ necesitaba฀ da฀ súa฀ colaboración,฀ e฀ asimesmo,฀ unha฀ vez฀ realizado฀ un฀ escarmento฀ que฀exemplificara฀simultaneamente฀o฀seu฀poder฀e฀a฀súa฀intransixencia฀ para฀con฀aqueles฀que฀non฀estiveran฀de฀seu฀lado,฀non฀existía฀necesidade฀ algunha฀de฀ampliar฀a฀crueldade฀mostrada฀con฀Tebas฀a฀calquera฀outro฀ infractor,฀especialmente฀si฀este฀se฀retractaba฀ante฀o฀rei,฀tal฀e฀como฀Atenas฀estaba฀tentando฀facer฀coa฀súa฀embaixada฀agasalladora.฀A฀todo฀isto฀ hai฀ que฀ engadir฀ o฀ feito฀ de฀ que,฀ si฀ Alexandre฀ invocara฀ o฀ filomedismo฀ tebano฀como฀unha฀das฀desculpas฀para฀cometer฀a฀destrución฀da฀polis,฀dificilmente฀podería฀agora฀erixirse฀en฀defensor฀de฀Grecia฀e฀vingador฀dos฀ agravios฀dos฀persas฀se฀tomaba฀algún฀tipo฀de฀medida฀para฀danar฀á฀cidade฀ de฀Atenas,฀sendo฀esta฀a฀heroína฀das฀Guerras฀Médicas146.฀Igualmente,฀as฀ consideracións฀políticas฀que฀frearon฀a฀seu฀pai฀tras฀Queronea,฀que฀foron฀ as฀mesmas฀que฀contiveron฀ao฀propio฀Alexandre฀na฀primeira฀revolta฀helena฀ao฀seu฀poder,฀volven฀agora฀a฀estar฀presentes฀na฀conciencia฀do฀mozo฀ rei,฀que฀se฀sabe฀necesitado฀da฀cidade฀para฀a฀consecución฀dos฀seus฀plans฀ no฀Asia.฀Por฀outra฀parte,฀gran฀número฀de฀autores,฀influídos฀polo฀xuízo฀ das฀ fontes,฀ queren฀ ver฀ no฀ comportamento฀ de฀ Alexandre฀ cara฀ ฀ Atenas฀ certo฀respeto,฀debido฀ás฀ensinanzas฀que฀Aristóteles฀lle฀impartira฀sendo฀ neno,฀ ao฀ espírito฀ egrexio฀ de฀ Atenas฀ en฀ Grecia฀ como฀ salvagarda฀ dos฀ valores฀helenos,฀aínda฀que,฀na฀miña฀opinión,฀considero฀máis฀probables,฀ polo฀seu฀carácter฀pragmático,฀as฀explicacións฀expostas฀anteriormente. 3.6฀ Alexandre฀e฀a฀Renovación฀da฀Liga฀de฀Corinto Tras฀ toda฀ esta฀ serie฀ de฀ acontecementos,฀ Alexandre฀ volve฀ a฀ Macedonia฀ para฀ rematar฀ cos฀ preparativos฀ da฀ guerra฀ contra฀ Persia.฀ Non฀ obstante,฀ baseándonos฀ nos฀ comentarios฀ expostos฀ supra฀ sobre฀ a฀ posibilidade฀dunha฀renovación฀dos฀tratados฀de฀alianza฀mutua฀establecidos฀ por฀e฀para฀a฀Paz฀Común฀rexida฀dende฀a฀Liga฀de฀Corinto,฀e฀con฀axuda฀ 73 do฀ texto฀ epigráfico฀ exposto฀ por฀ Heisserer147,฀ tentaremos฀ agora฀ de฀ enmarcar฀฀neste฀punto฀da฀nosa฀exposición฀a฀reformulación฀ou฀refundación฀ da฀alianza฀helena฀entre฀Alexandre฀e฀os฀gregos,฀cousa฀que,฀seguindo฀os฀ nosos฀propios฀criterios,฀xa฀presentados,฀non฀debeu฀ter฀acontecido฀tras฀ o฀primeiro฀levantamento฀de฀Grecia฀contra฀Alexandre฀(posto฀que,฀neste฀ senso,฀é฀probable฀que,฀en฀dito฀momento,฀só฀se฀lle฀entregasen฀ao฀macedonio฀os฀poderes฀e฀privilexios฀que,฀en฀vida,฀ostentara฀o฀seu฀pai฀na฀Liga฀ corintia,฀a฀modo฀de฀herdanza,฀pero฀sen฀refundación฀formal฀do฀pacto฀de฀ alianza),฀senón฀neste฀momento฀mesmo฀que฀agora฀analizamos,฀é฀dicir,฀ tras฀a฀destrución฀de฀Tebas฀e฀a฀submisión฀total฀da฀Hélade฀ao฀poder฀do฀ mozo฀monarca. Vexamos,฀ entón,฀ en฀ primeiro฀ lugar,฀ o฀ texto฀ comentado฀ por฀ Heisserer฀e฀as฀súas฀implicacións฀para฀os฀acontecementos฀que฀pretendemos฀ elucidar.฀Segundo฀a฀interpretación฀deste฀autor,฀o฀texto฀amosaría฀unha฀ parte฀do฀tratado฀da฀alianza฀de฀asistencia฀mutua฀entre฀o฀hegemón฀e฀os฀ gregos,฀ e฀ asimesmo,฀ entre฀ os฀ propios฀ gregos฀ entre฀ si฀ en฀ tempos฀ de฀ Alexandre148.฀Sen฀embargo,฀o฀autor,฀seguindo฀a฀J.฀A.฀O.฀Larsen149,฀sinala฀que฀o฀texto฀epigráfico฀non฀debe฀ser฀entendido฀como฀unha฀renovación฀da฀Liga,฀senón฀como฀a฀elaboración฀dun฀novo฀tipo฀de฀compromiso฀ entre฀as฀dúas฀entidades,฀Alexandre฀hegemón฀e฀os฀gregos150,฀e฀no฀caso฀ particular฀do฀texto฀conservado,฀Alexandre฀e฀Atenas,฀por฀ser฀nesta฀polis฀ onde฀se฀atopou฀o฀fragmento.฀Deste฀xeito,฀non฀hai฀renovación฀da฀Liga,฀ senón฀renovación฀dos฀tratados฀bilaterais฀de฀alianza฀establecidos฀por฀Filipo151,฀quizais฀os฀mesmos฀que฀foron฀convenidos฀tras฀Queronea฀e฀antes฀ da฀fundación฀da฀Liga.฀O฀problema฀provén฀do฀posible฀erro฀de฀Plutarco,฀ que฀ establece฀ a฀ renovación฀ dos฀ tratados฀ de฀ alianza฀ cos฀ gregos฀ tras฀ a฀ destrución฀ de฀ Tebas152,฀ o฀ cal฀ podería฀ expresar฀ un฀ segundo฀ momento฀ de฀confirmación฀da฀autoridade฀de฀Alexandre฀como฀hegemón฀dos฀gregos฀ a฀ través฀ da฀ renovación฀ dos฀ tratados฀ de฀ alianza฀ a฀ nivel฀ individual฀ cos฀gobernos฀aliados.฀Tal฀e฀como฀temos฀exposto฀na฀explicación฀sobre฀ os฀acontecementos฀da฀segunda฀insurrección฀helena฀contra฀Alexandre,฀ dito฀tratado฀sería฀posible,฀unha฀vez฀reafirmado฀de฀forma฀irrexeitable฀o฀ 74 poder฀de฀Alexandre฀na฀Hélade,฀co฀seu฀derroche฀de฀autoridade฀na฀toma฀ de฀ Tebas.฀ Indubidablemente,฀ sería฀ o฀ momento฀ apropiado฀ para฀ que฀ o฀ macedonio฀forzase฀aos฀gregos฀a฀calquera฀tipo฀de฀pacto,฀xa฀que฀ningún฀ dos฀aliados฀ousaría฀negarse฀aos฀seus฀requirimentos.฀Por฀outra฀parte,฀e฀ centrándonos฀no฀segmento฀epigráfico฀citado,฀neste฀establécense฀as฀responsabilidades฀atenienses฀nos฀pagos฀de฀tropas฀que,฀supoñemos,฀debían฀ realizarse฀no฀marco฀da฀guerra฀contra฀Persia฀como฀apoio฀ao฀hegemón฀e฀ pola฀alianza฀de฀axuda฀mutua฀establecida฀con฀Alexandre153.฀฀Deste฀xeito,฀ estamos฀ante฀un฀texto฀o฀contido฀do฀cal฀estipularía฀os฀efectivos฀militares฀ para฀a฀campaña฀persa฀que฀Atenas฀debe฀responsabilizarse฀de฀sufragar.฀ Sabemos฀que฀Filipo฀solicitara฀levas฀entre฀os฀aliados฀da฀Liga฀para฀obter฀ efectivos฀suficientes฀para฀afrontar฀o฀inminente฀paso฀ao฀Asia,฀e฀que฀o฀seu฀ asasinato฀truncou฀a฀saída฀da฀expedición,฀que฀xa฀tiña฀a฀súa฀avanzádella฀ en฀ territorio฀ persa฀ buscando฀ asentarse฀ no฀ terreo฀ á฀ espera฀ da฀ chegada฀ do฀continxente฀principal,฀que฀baixo฀o฀mando฀de฀Filipo฀habería฀de฀cruzar฀o฀Helesponto฀en฀breve.฀Sen฀embargo,฀Filipo฀morre,฀e฀Alexandre฀é฀ coroado฀rei฀e฀recoñecido฀como฀hegemón.฀Aquí฀é฀onde฀aparece฀o฀problema,฀posto฀que฀Heisserer฀data฀o฀texto฀epigráfico฀neste฀intre,฀aínda฀que฀ se฀isto฀fose฀de฀tal฀xeito,฀sería฀explicable,฀e฀ata฀agardado฀polo฀novo฀rei,฀ un฀ levantamento฀ dos฀ aliados,฀ que฀ recentemente฀ sufragaran฀ o฀ recrutamento฀de฀tropas฀para฀Filipo,฀e฀nun฀ano฀eran฀obrigadas฀de฀novo฀ao฀pago฀ de฀efectivos฀militares,฀esta฀vez฀por฀orde฀de฀Alexandre.฀Por฀todo฀isto,฀e฀ axudados฀polas฀palabras฀de฀Plutarco,฀consideramos฀que฀o฀tratado฀debe฀ entenderse฀como฀estipulado฀en฀335,฀tras฀o฀sofocamento฀dos฀tebanos,฀e฀ non฀en฀336,฀como฀pretende฀Heisserer154.฀฀ Pasando฀ agora฀ á฀ información฀ adquirible฀ das฀ liñas฀ do฀ tratado฀ exposto฀ por฀ Heisserer,฀ podemos฀ apreciar,฀ a฀ través฀ del,฀ a฀ conformación฀ das฀relacións฀entre฀o฀hegemón฀e฀os฀membros฀da฀alianza฀no฀ámbito฀das฀ regulacións฀militares155.฀A฀partir฀disto,฀sabemos฀que฀o฀hegemón฀ten฀o฀ dereito฀a฀solicitar฀levas฀entre฀os฀membros฀da฀Paz฀Común,฀e฀que฀o฀gasto฀ das฀mesmas,฀así฀como฀a฀soldada฀dos฀efectivos฀proporcionados฀por฀cada฀ membro฀deberán฀ser฀sufragadas฀por฀cada฀goberno฀aliado,฀en฀beneficio฀ 75 do฀ mantemento฀ da฀ Koiné฀ Eirene.฀ Esta฀ soldada฀ comporíase฀ asimesmo฀ de฀ dúas฀ partes:฀ unha฀ monetaria฀ e฀ a฀ outra฀ en฀ especia156.฀ Ditas฀ obrigacións,฀así฀como฀a฀cantidade฀de฀efectivos฀solicitados฀a฀cada฀membro฀en฀ razón฀das฀súas฀capacidades฀económicas฀e฀de฀poboación฀estarían฀estipuladas฀de฀antemán฀polos฀tratados฀dos฀membros฀da฀Liga฀co฀hegemón157.฀ Debe฀ser฀tido฀en฀conta฀que,฀no฀contexto฀histórico฀sobre฀o฀que฀estamos฀ investigando,฀ os฀ mercenarios฀ gregos฀ compoñían฀ un฀ grupo฀ importante฀ de฀ poboación,฀ produto฀ das฀ interminables฀ guerras฀ en฀ Grecia฀ dende฀ as฀ Guerras฀ Médicas,฀ e฀ especialmente,฀ dende฀ a฀ Guerra฀ do฀ Peloponeso,฀ e฀ durante฀todo฀o฀século฀IV฀convertéronse฀nun฀elemento฀básico฀da฀sociedade฀helena,฀de฀tal฀xeito฀que฀dito฀período฀sería฀incomprensible฀sen฀a฀ súa฀análise.฀Pola฀importancia฀que฀este฀grupo฀merece฀para฀o฀tema฀que฀ nos฀ocupa,฀lle฀dedicaremos฀agora฀un฀breve฀espazo,฀aínda฀que฀tentaremos฀centrarnos,฀fundamentalmente,฀nas฀tropas฀mercenarias฀gregas฀ao฀ servicio฀de฀Alexandre฀na฀súa฀conquista฀asiática. 3.7฀ Mercenarios฀gregos฀na฀campaña฀asiática฀de฀Alexandre Se฀ ben฀ parece฀ evidente฀ a฀ participación฀ de฀ mercenarios฀ gregos฀ no฀ exército฀que,฀con฀Alexandre฀á฀cabeza,฀partira฀para฀cruzar฀o฀Helesponto฀ e฀ conquistar฀ o฀ Asia,฀ levando฀ a฀ cabo,฀ así,฀ a฀ guerra฀ de฀ vinganza฀ que฀ a฀ alianza฀panhelénica฀que฀Filipo฀e฀Alexandre฀planearan,฀é฀estraño,฀á฀luz฀ das฀fontes,฀o฀reducido฀número฀destes฀no฀comezo฀da฀campaña.฀Arriano,฀ na฀súa฀narración,฀indica฀as฀cifras฀xerais฀do฀exército฀de฀Alexandre฀á฀súa฀ partida฀da฀Hélade,฀aínda฀que฀non฀distingue฀entre฀macedonios฀e฀aliados,฀ e฀establece฀o฀número฀dos฀efectivos฀en฀30.000฀homes฀de฀infantería,฀arqueiros฀e฀tropas฀lixeiras,฀ademais฀de฀5.000฀xinetes158.฀Nin฀Xustino,฀nin฀ Curcio,฀de฀quen฀non฀conservamos฀a฀súa฀narración฀da฀saída฀do฀exército฀ da฀Hélade฀cara฀o฀Asia,฀comentan฀cifras฀sobre฀o฀exército฀de฀Alexandre.฀ Plutarco,฀por฀razóns฀que฀parecen฀bastante฀claras,฀expresa฀unha฀opinión฀ similar฀á฀de฀Arriano,฀ao฀falar฀de฀entre฀30.000฀e฀34.000฀infantes,฀e฀4.000฀ a฀5.000฀xinetes159,฀aínda฀que฀tampouco฀establece฀cántos฀de฀estes฀eran฀ 76 gregos฀contratados฀ou฀enviados฀pola฀alianza฀dos฀gregos.฀Polo฀contrario,฀ o฀ testemuño฀ de฀ Diodoro฀ esclarece,฀ en฀ parte,฀ as฀ dubidas฀ provocadas฀ polo฀resto฀das฀fontes,฀ao฀describir฀os฀efectivos฀militares฀do฀macedonio฀ nas฀ súas฀ respectivas฀ compartimentacións,฀ e฀ así,฀ comunícanos฀ que฀ o฀ exército฀estaba฀constituído฀por฀12.000฀infantes฀macedonios,฀7.000฀aliados฀e฀5.000฀mercenarios,฀todos฀estes฀baixo฀o฀mando฀de฀Parmenión.฀Con฀ eles,฀7.000฀odrisios,฀tríbalos฀e฀ilirios,฀e฀outros฀1.000฀entre฀arqueiros฀e฀ agrianos,฀resultando฀disto฀un฀total,฀para฀as฀contas฀do฀sículo,฀de฀30.000฀ soldados฀ de฀ infantería160.฀ En฀ canto฀ á฀ cabalería,฀ habería฀ 1.800฀ xinetes฀ baixo฀ o฀ mando฀ de฀ Filotas,฀ fillo฀ de฀ Parmenión,฀ outros฀ 1.800฀ xinetes฀ tesalios฀baixo฀o฀mando฀de฀Calas,฀fillo฀de฀Harpalo,฀e฀outros฀600฀gregos฀ baixo฀o฀mando฀de฀Erixio,฀así฀como฀900฀entre฀tracios,฀peonios฀e฀pródromos,฀baixo฀o฀mando฀de฀Casandro,฀de฀xeito฀que฀as฀contas฀de฀Diodoro฀ revelan฀4.500฀xinetes฀en฀total161.฀Asimesmo,฀en฀Europa,฀baixo฀mando฀ de฀Antípatro,฀terían฀quedado,฀seguindo฀aínda฀a฀testemuña฀de฀Diodoro,฀ un฀total฀de฀12.000฀infantes฀e฀1.500฀xinetes162. Con฀estes฀materiais฀extraídos฀da฀documentación,฀podemos฀establecer฀que฀o฀número฀de฀gregos฀baixo฀o฀mando฀de฀Alexandre฀sería,฀aproximadamente,฀ de฀ uns฀ 12.600฀ entre฀ os฀ aliados฀ e฀ mercenarios฀ ao฀ mando฀ ás฀ ordes฀ de฀ Parmenión฀ e฀ os฀ suxeitos฀ á฀ autoridade฀ de฀ Erixio,฀ máis฀ os฀ 1.800฀xinetes฀tesalios,฀aínda฀que฀estes฀últimos฀deben฀entenderse฀como฀ efectivos฀aliados฀ao฀rei฀macedonio,฀e฀en฀menor฀medida฀como฀efectivos฀ dos฀aliados฀á฀Paz฀Común.฀O฀resultante฀de฀todo฀isto฀é฀que฀o฀grupo฀de฀ gregos฀que฀parte฀con฀Alexandre฀conformaría฀un฀36’5%163฀do฀total฀dos฀ efectivos฀ que฀ acompañan฀ ao฀ rei฀ na฀ súa฀ aventura฀ persa.฀ Se฀ temos฀ en฀ conta,฀non฀obstante,฀que฀o฀groso฀dos฀soldados฀gregos฀son฀de฀infantería,฀e฀que฀tan฀só฀as฀tropas฀de฀Erixio฀son฀de฀cabalería,฀será฀útil฀calcular฀ o฀ porcentaxe฀ de฀ infantes฀ gregos฀ na฀ infantería฀ total฀ de฀ Alexandre,฀ o฀ resultado฀do฀cal฀sería฀de฀un฀40%164.฀Aínda฀que฀todo฀isto฀non฀son฀máis฀ que฀cábalas฀e฀charadas฀numéricas฀das฀cales฀non฀podemos฀extraer฀unha฀ fiabilidade฀aplastante,฀o฀resultado฀dos฀cálculos฀que฀estamos฀levando฀a฀ cabo฀permítenos฀observar฀cómo,฀ao฀principio฀ao฀menos,฀o฀continxente฀ 77 grego฀partícipe฀da฀aventura฀persa฀non฀chega฀á฀metade฀dos฀efectivos฀militares฀do฀exército฀de฀Alexandre.฀É฀sorprendente฀que,฀sendo฀o฀xefe฀militar฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀e฀en฀poder฀do฀dereito฀a฀solicitar฀levas฀e฀pagos฀ para฀os฀soldados฀por฀parte฀dos฀aliados฀á฀Paz฀Común,฀non฀gozase฀dun฀ máis฀amplo฀número฀de฀combatentes฀por฀parte฀do฀exército฀dos฀gregos,฀ tendo฀en฀conta฀que฀a฀campaña฀que฀pretendía฀realizar฀era฀unha฀campaña฀ panhelénica฀e,฀asimesmo,฀era฀tamén฀unha฀guerra฀de฀vinganza฀dos฀gregos฀contra฀a฀inxerencia฀do฀Gran฀Rei฀na฀política฀da฀Hélade,฀ademais฀da฀ revancha฀que฀con฀ela฀pretendían฀inflixir฀aos฀persas฀polos฀ataques฀das฀ Guerras฀Médicas.฀A฀meirande฀parte฀dos฀autores฀estiman฀que฀o฀reducido฀ número฀do฀exército฀co฀que฀Alexandre฀partiu฀para฀a฀conquista฀asiática฀ debese฀á฀precaria฀situación฀das฀finanzas฀do฀rei,฀xa฀que฀Filipo฀forzara฀o฀ tesouro฀real฀macedonio฀nos฀últimos฀anos฀da฀súa฀vida฀nas฀súas฀continuas฀ campañas฀polo฀control฀da฀Hélade.฀Sen฀embargo,฀un฀home฀que฀ten฀á฀súa฀ disposición฀toda฀Grecia,฀e฀á฀cal฀pode฀solicitar฀envíos฀de฀tropas฀segundo฀ o฀ seu฀ desexo,฀ dito฀ problema฀ non฀ debería฀ frearlle฀ en฀ ningún฀ senso.฀ A฀ pesar฀ disto,฀ tal฀ e฀ como฀ vimos,฀ as฀ cousas฀ parecen฀ ter฀ acontecido฀ así,฀ polo฀que฀teremos฀que฀prestar฀especial฀atención฀a฀calquera฀dato฀que฀nos฀ permita฀dar฀unha฀explicación฀lóxica฀a฀todo฀isto.฀Creo,฀sobre฀isto,฀que฀ unha฀ das฀ razóns฀ para฀ comprender฀ o฀ reducido฀ tamaño฀ da฀ milicia฀ que฀ acompaña฀ ao฀ rei฀ ao฀ Asia฀ está฀ nos฀ efectivos฀ de฀ combatentes฀ deixados฀ en฀Macedonia,฀baixo฀a฀autoridade฀de฀Antípatro,฀coa฀axuda฀dos฀cales฀o฀ vello฀xeneral฀macedonio฀debía฀controlar฀a฀Paz฀Común฀entre฀os฀gobernos฀de฀Grecia,฀así฀como฀os฀posibles฀ataques฀que฀contra฀esta฀puidesen฀ iniciar฀os฀persas฀e฀os฀seus฀aliados165,฀tratando,฀asimesmo,฀de฀frear฀o฀poder฀do฀fluxo฀de฀ouro฀persa฀que฀chegaba฀ata฀Europa฀buscando฀lealdades฀ corrompibles฀polos฀cartos฀que฀pusexen฀as฀súas฀actividades฀ao฀servicio฀ do฀Gran฀Rei,฀e฀polo฀tanto,฀evidentemente,฀en฀contra฀do฀dominio฀macedonio.฀As฀tropas฀de฀Antípatro,฀deste฀xeito,฀asegurarían฀o฀cumprimento฀ da฀paz,฀reprimindo,฀se฀fose฀necesario166,฀calquera฀tipo฀de฀ruptura฀dos฀ pactos฀ de฀ alianza฀ entre฀ os฀ gregos,฀ xa฀ fose฀ por฀ diverxencias฀ entre฀ os฀ membros฀ ou฀ por฀ accións฀ (secesións)฀ contra฀ a฀ hexemonía฀ macedonia.฀ 78 Antípatro฀ era,฀ pois,฀ delegado฀ do฀ hegemón,฀ adicado,฀ supoñemos,฀ ao฀ control฀ interno฀ de฀ Grecia,฀ funcionando฀ aproximadamente,฀ xunto฀ cos฀ combatentes฀ que฀ Alexandre฀ deixara฀ ao฀ seu฀ cargo,฀ como฀ policía฀ para฀ a฀política฀intergubernamental฀de฀Grecia,฀e฀como฀encargado฀do฀mantemento฀da฀situación฀de฀paz฀establecida฀polos฀pactos฀da฀Liga฀de฀Corinto฀ e฀polos฀tratados฀co฀hegemón.฀Empero,฀descoñecemos฀se฀algúns฀de฀entre฀ a฀milicia฀encargada฀a฀Antípatro฀eran฀gregos฀ou฀tan฀só฀macedonios฀e฀os฀ seus฀aliados฀do฀norte฀e฀de฀Tesalia.฀ Unha฀segunda฀razón฀para฀o฀pequeno฀número฀de฀tropas฀aliadas฀entre฀os฀soldados฀de฀Alexandre฀podería฀ser฀a฀xa฀aducida฀para฀explicar฀a฀ corrección฀ da฀ datación฀ do฀ texto฀ epigráfico฀ presentado฀ por฀ Heisserer฀ supra,฀é฀dicir,฀que฀o฀feito฀de฀que฀Filipo฀tivese฀solicitado฀levas฀entre฀os฀ aliados฀de฀Corinto฀pouco฀antes฀da฀súa฀morte฀supuxera฀para฀Alexandre฀ unha฀limitación฀das฀súas฀capacidades฀como฀hegemón,฀por฀un฀lado฀para฀ impedir฀o฀descontento฀dos฀aliados,฀e฀por฀outra฀porque฀os฀posibles฀efectivos฀restantes฀en฀Grecia฀fosen,฀tras฀a฀solicitude฀de฀Filipo฀de฀soldados,฀ menores,฀e,฀polo฀tanto,฀tivese฀que฀conformarse฀co฀que฀os฀gobernos฀de฀ Grecia฀puidesen฀subministrarlle.฀Sen฀embargo,฀se฀isto฀acontecese฀así,฀a฀ pregunta฀a฀contestar฀non฀sería฀o฀porqué฀do฀pequeno฀número฀de฀soldados฀ gregos฀que฀acompañan฀a฀Alexandre,฀senón฀aonde฀se฀atopan฀os฀soldados฀ enviados฀a฀Filipo.฀Teñamos฀en฀conta฀que฀se,฀no฀breve฀espazo฀de฀tempo฀ existente฀entre฀a฀fundación฀da฀Liga฀por฀Filipo฀e฀a฀marcha฀ao฀Asia฀polo฀ seu฀fillo฀houbo฀dous฀recrutamentos฀de฀tropas฀entre฀os฀gobernos฀de฀Grecia,฀ os฀ efectivos฀ do฀ primeiro฀ recrutamento฀ estarían฀ aínda฀ ao฀ servicio฀ dos฀macedonios฀cando฀se฀produzo฀o฀segundo฀recrutamento.฀Quizais฀o฀ segundo฀recrutamento฀foi฀de฀menor฀entidade฀que฀o฀primeiro,฀e฀ambos฀ puideron฀ ter฀ servido฀ para฀ licenciar฀ tropas฀ macedonias฀ das฀ que฀ acompañaran฀a฀Filipo฀en฀toda฀unha฀vida฀de฀campañas฀e฀batallas,฀ata฀a฀morte฀ deste.฀Tamén฀é฀posible฀que฀dito฀grupo฀de฀recrutados฀pasara,฀con฀Parmenión฀e฀Átalo,฀ao฀Asia฀xunto฀co฀exército฀de฀avanzádella฀enviado฀por฀Filipo,฀pois,฀recordémolo,฀os฀efectivos฀aliados฀estiveron,฀tras฀a฀chegada฀de฀ Alexandre฀ao฀Asia,฀baixo฀as฀ordes฀de฀Parmenión,฀cando฀menos,฀ata฀que฀ 79 foi฀asasinado฀por฀orde฀do฀rei.฀Sexa฀como฀fose,฀dita฀explicación฀resulta฀ excesivamente฀complicada฀como฀para฀ser฀tomada,฀dende฀o฀noso฀punto฀ de฀vista,฀como฀única,฀e฀a฀parquedade฀coa฀que฀as฀fontes฀compoñen฀o฀seu฀ relato฀limita฀calquera฀posible฀conclusión฀que฀tratemos฀de฀propoñer. Existe฀ unha฀ terceira฀ posibilidade,฀ aínda฀ que฀ non฀ é฀ en฀ si฀ mesma฀ explicativa฀ de฀ aquilo฀ que฀ agora฀ tratamos,฀ senón฀ das฀ relacións฀ entre฀ Alexandre฀e฀os฀gregos฀durante฀a฀súa฀campaña฀contra฀Persia.฀Así,฀trataremos฀de฀observar,฀en฀liñas฀xerais,฀o฀índice฀de฀presenza฀helena฀na฀corte฀ de฀Alexandre,฀como฀un฀medio฀de฀observar฀o฀nivel฀de฀importancia฀dos฀ gregos฀na฀campaña฀alexandrina,฀de฀tal฀xeito฀que฀si฀coincide฀aproximadamente฀coa฀menor฀presenza฀no฀exército฀do฀macedonio,฀veremos฀todo฀ iso฀como฀parte฀da฀política฀do฀mozo฀rei฀para฀cos฀gregos.฀Para฀esta฀observación,฀seguiremos,฀de฀novo,฀as฀investigacións฀de฀E.฀N.฀Borza,฀quen฀ conclúe167฀ que฀ Alexandre,฀ na฀ súa฀ aventura฀ persa,฀ utiliza฀ gregos฀ para฀ tarefas฀para฀as฀cales฀non฀pode฀contar฀con฀macedonios,฀especialmente฀ en฀cuestións฀culturais฀(filósofos,฀poetas,฀artistas,...).฀Sobre฀o฀uso฀de฀tropas฀gregas,฀e฀tras฀un฀análise฀da฀prosopografía฀realizada฀por฀H.฀Berve168,฀ Borza฀estima฀que฀o฀rei฀prefería฀non฀facer฀uso฀delas,฀salvo฀que฀non฀quedase฀outra฀alternativa,฀e฀en฀misións฀ou฀tarefas฀non฀demasiado฀comprometedoras,฀ e฀ probablemente฀ con฀ certa฀ desconformidade.฀ Asimesmo,฀ segundo฀puidemos฀apreciar฀xa฀nas฀fontes,฀estas฀tropas฀helenas฀sempre฀ estaban฀baixo฀o฀mando฀de฀xenerais฀macedonios.฀O฀uso฀de฀oficiais฀gregos฀no฀seu฀exército฀sería฀igual฀de฀limitado,฀e฀con฀empregos฀moi฀específicos,฀salvo฀casos฀particulares฀moi฀sinalados.฀Entón,฀Borza฀comprende฀ que฀as฀funcións฀dos฀gregos฀no฀exército฀e฀a฀corte฀de฀Alexandre฀serían฀ similares฀ás฀que฀os฀helenos฀desempregaban฀para฀Darío฀III฀Codomano฀ o฀terían฀desempregado฀para฀Xerxes.฀ao฀seu฀xuízo,฀Alexandre฀non฀tería฀ política฀de฀helenización฀algunha,฀de฀tal฀xeito฀que฀a฀presenza฀grega฀no฀ exército฀era฀meramente฀figurativa฀e฀como฀apoio฀á฀milicia฀macedonia.฀ Esta฀afirmación฀lévanos฀a฀pensar฀no฀feito฀de฀que,฀para฀o฀tema฀que฀agora฀ analizamos,฀a฀presenza฀do฀continxente฀grego฀no฀exército฀do฀rei฀macedonio฀no฀seu฀cargo฀de฀hegemón฀non฀sería฀senón฀de฀apoio฀ao฀exército฀ 80 macedonio,฀ base฀ da฀ campaña฀ persa,฀ o฀ que฀ se฀ traduce,฀ en฀ conclusión,฀ na฀ necesidade฀ de฀ comprender฀ a฀ campaña฀ alexandrina฀ como฀ campaña฀ macedónica฀e฀non฀tanto฀helénica.฀A฀partires฀disto,฀entendese฀tamén฀que฀ Alexandre฀non฀confiaba฀nas฀capacidades฀militares฀dos฀gregos฀fronte฀ás฀ posibilidades฀ de฀ manobra฀ e฀ combate฀ da฀ súa฀ infantería฀ macedonia169.฀ Evidentemente,฀ nunha฀ guerra฀ panhelénica,฀ o฀ rei฀ debía฀ estar฀ acompañado฀por฀soldados฀gregos,฀pero,฀moi฀probablemente,฀un฀dos฀cometidos฀ clave฀de฀dito฀exército฀era฀servir฀como฀reféns฀do฀rei฀que฀asegurarían฀a฀ cooperación฀dos฀gobernos฀da฀Hélade฀cos฀plans฀do฀macedonio,฀así฀como฀ evitar฀ probables฀ levantamentos฀ armados฀ na฀ súa฀ contra170.฀ Así,฀ esta฀ é฀ unha฀ explicación฀ posible฀ e฀ razoable,฀ se฀ entendemos฀ que฀ o฀ exército฀ grego฀non฀ía฀a฀ter฀funcións฀militares฀de฀importancia฀na฀campaña,฀tal฀e฀ como฀parece฀desprenderse฀do฀estudo฀observado฀de฀E.฀Borza.฀Con฀todo฀ isto,฀ advertimos,฀ conforme฀ a฀ aventura฀ persa฀ de฀ Alexandre฀ vai฀ avanzando฀no฀terreo฀e฀conferíndolle฀maior฀poder,฀cómo฀o฀rei฀non฀conta฀cos฀ efectivos฀helenos,฀ata฀que,฀chegado฀o฀momento,฀poida฀sustitui-los฀por฀ soldados฀persas฀educados฀nas฀armas฀ao฀xeito฀macedonio,฀instruídos฀por฀ ordes฀de฀Alexandre,฀co฀fin฀de฀suplantar฀aos฀gregos฀no฀exército฀do฀rei,฀ tras฀o฀cal฀este฀poderá฀licenciar฀á฀tropa฀helena฀en฀Ecbatana฀en฀330฀a.฀C.,฀ cando฀xa฀era฀dono฀do฀Imperio฀Persa.฀ En฀canto฀á฀cuestión฀dos฀mercenarios,฀debemos฀analizar฀a฀súa฀participación฀na฀campaña฀asiática฀dende฀dous฀puntos฀de฀vista,฀isto฀é,฀como฀ partícipes฀do฀exército฀do฀rei฀macedonio฀e,฀por฀outra฀banda,฀como฀empregados฀do฀Gran฀Rei฀contra฀os฀efectivos฀panhelénicos,฀posto฀que฀os฀ soldados฀gregos฀a฀soldo฀estiveron฀en฀ambos฀ bandos฀ da฀ batalla,฀ e,฀ segundo฀para฀quen฀loitasen,฀isto฀é,฀polo฀ouro฀panhelénico฀ou฀polo฀persa,฀a฀ súa฀situación฀debe฀tentar฀de฀ser฀comprendida฀a฀través฀de฀parámetros฀diferentes.฀Comezaremos฀polo฀tema฀menos฀problemático,฀isto฀é,฀a฀análise฀ das฀milicias฀mercenarias฀gregas฀ao฀servicio฀ de฀ Alexandre฀ e฀ a฀ alianza฀ helena.฀Como฀xa฀vimos฀nas฀fontes171,฀o฀grupo฀destes฀que฀acompañou฀a฀ Alexandre฀nos฀comezos฀da฀campaña฀asiática฀estaba฀composto฀por฀uns฀ 5.000.฀De฀novo,฀empero,฀atopamos฀o฀mesmo฀problema฀que฀apuntáramos฀ 81 para฀o฀exército฀dos฀gregos฀aliados,฀posto฀que,฀á฀luz฀dos฀testemuñas,฀non฀ parece฀que฀os฀mercenarios฀de฀Alexandre฀tiveran฀excesivo฀peso฀dentro฀ das฀grandes฀batallas฀libradas฀entre฀o฀rei฀macedonio฀e฀os฀persas172,฀posto฀ que฀en฀Gránico฀non฀son฀mencionados,฀e฀en฀Isos฀aparecen฀testemuñados฀ baixo฀ o฀ mando฀ de฀ Menandro฀ como฀ reserva฀ da฀ falanxe173,฀ quizais฀ coa฀ función฀de฀cubrir฀posibles฀ocos฀da฀infantería฀e฀engadir฀maior฀forza฀ao฀ empuxe฀ da฀ mesma,฀ funcións฀ totalmente฀ secundarias.฀ En฀ Gaugamela,฀ baixo฀o฀mando฀de฀Cleandro,฀aparecen฀formando฀no฀฀flanco฀dereito,฀así฀ como฀dous฀continxentes฀mercenarios฀de฀cabalería.฀Non฀obstante,฀non฀ parece฀que฀o฀seu฀uso฀tivera฀sido฀básico฀no฀esquema฀da฀planificación฀das฀ batallas฀ por฀ parte฀ do฀ xeneral฀ dos฀ gregos฀ e฀ monarca฀ macedonio,฀ polo฀ que฀Parke฀considera฀que฀isto฀deberíase,฀como฀xa฀acontecera฀con฀Filipo,฀ ao฀asunto฀da฀lealdade฀dos฀mercenarios฀gregos,฀e฀a฀súa฀cuestionable฀fidelidade฀a฀Alexandre,฀un฀tema฀que฀xa฀observamos฀ao฀tratar฀as฀relacións฀ de฀Alexandre฀hegemón฀coas฀tropas฀dos฀aliados฀gregos.฀Este฀problema฀ levaría฀a฀Alexandre฀a฀empregar฀mercenarios฀para฀labores฀fora฀das฀grandes฀batallas,฀isto฀é,฀como฀corpo฀de฀pacificación,฀é฀dicir,฀en฀misións฀de฀ expedición฀ e฀ apoio฀ para฀ o฀ control฀ total฀ de฀ zonas฀ xa฀ conquistadas,฀ ou฀ como฀gornicións฀de฀apoio฀á฀imposición฀da฀súa฀soberanía฀nos฀territorios฀ conquistados,฀xa฀sexa฀en฀capitais฀de฀satrapías฀acompañando฀aos฀gobernadores฀ designados฀ por฀ Alexandre฀ ou฀ en฀ localidades฀ cunha฀ posición฀ estratéxica฀ que฀ fose฀ necesaria฀ para฀ o฀ dominio฀ efectivo฀ dunha฀ rexión,฀ ou฀ incluso฀ en฀ cidades฀ que฀ tiveran฀ loitado฀ en฀ contra฀ do฀ conquistador.฀ Asimesmo,฀ é฀ destacable,฀ dentro฀ dos฀ usos฀ empregados฀ por฀ Alexandre฀ para฀os฀seus฀mercenarios,฀o฀que฀maior฀importancia฀ten฀para฀o฀posterior฀ decurso฀ dos฀ acontecementos฀ da฀ Historia฀ de฀ Grecia฀ é,฀ sen฀ dúbida,฀ o฀ asentamento฀destes฀combatentes฀a฀soldo฀en฀cuarteis฀de฀nova฀creación,฀ a฀ medio฀ camiño฀ entre฀ asentamentos฀ militares฀ e฀ cidades฀ helénicas,฀ co฀ fin฀ de฀ manter฀ pacificados฀ e฀ dominados฀ os฀ territorios฀ conquistados฀ de฀ Asia,฀dende฀Exipto฀ata฀a฀India.฀Este฀proceder฀de฀Alexandre฀explica฀a฀ importancia฀da฀poboación฀grega฀nas฀monarquías฀helenísticas฀de฀Asia,฀e฀ 82 asimesmo,฀o฀estatuto฀dos฀soldados฀gregos฀na฀política฀social฀dos฀gobernos฀do฀Helenismo174.฀ Pasando฀ agora฀ ao฀ estudo฀ dos฀ gregos฀ empregados฀ como฀ mercenarios฀contra฀o฀continxente฀aliado฀encabezado฀polo฀hegemón,฀temos฀que฀ comezar฀ por฀ establece-la฀ continuidade฀ do฀ fluxo฀ de฀ individuos฀ gregos฀ en฀calidade฀de฀soldados฀asalariados฀ás฀ordes฀dos฀reis฀do฀Imperio฀Persa,฀ así฀como฀dos฀seus฀sátrapas,฀ao฀longo฀de฀todo฀o฀século฀IV฀a.฀C.,฀do฀cal฀o฀ relato฀que฀Xenofonte฀compón฀na฀súa฀Anábase฀é฀unha฀proba฀de฀incalculable฀valor฀histórico฀e฀indescritible฀beleza฀narrativa. Cando฀ Filipo฀ planeou฀ a฀ súa฀ campaña฀ asiática,฀ probablemente฀ era฀ consciente฀de฀que฀o฀corpo฀bélico฀máis฀importante฀co฀que฀contaban฀os฀ persas฀era฀o฀dos฀mercenarios฀gregos฀ao฀servicio฀do฀Gran฀Rei,฀grupos฀ conformados฀por฀exiliados,฀expatriados฀ou฀xentes฀que,฀ante฀as฀dificultades฀económicas฀e฀o฀aumento฀do฀nivel฀de฀pobreza฀na฀Grecia฀continental฀ e฀Asia฀Menor,฀decidiran฀buscar฀o฀seu฀sustento฀e฀labor฀no฀arte฀das฀armas.฀Algúns฀incluso฀eran฀inimigos฀de฀Macedonia฀que฀terían฀combatido฀ contra฀ Filipo฀ ou,฀ máis฀ adiante,฀ contra฀ Alexandre,฀ e฀ que,฀ coa฀ derrota฀ das฀súas฀poleis฀de฀orixe฀a฀mans฀destes,฀enrolaríanse฀na฀armada฀persa.฀ Nas฀ fontes฀ para฀ o฀ estudo฀ da฀ Historia฀ de฀ Alexandre,฀ os฀ mercenarios฀ gregos฀ ao฀ servicio฀ de฀ Persia฀ están฀ personificados฀ polo฀ máis฀ incisivo฀ dos฀ inimigos฀ contra฀ os฀ que฀ Alexandre฀ tivo฀ que฀ enfrontarse,฀ Memnón฀ de฀Rodas.฀O฀seu฀estatuto,฀tras฀a฀alianza฀de฀Corinto,฀era฀o฀de฀traidores฀a฀ Grecia฀e฀á฀alianza฀helena฀para฀a฀Koiné฀Eirene,฀por฀prestar฀os฀seus฀servicios฀ao฀inimigo฀dos฀gregos฀e฀loitar฀contra฀o฀exército฀aliado,฀e฀por฀isto,฀ Alexandre฀supo฀actuar฀en฀consecuencia,฀tal฀e฀como฀exemplifica฀o฀relato฀ que฀ Arriano฀ compón฀ sobre฀ a฀ batalla฀ de฀ Gránico175.฀ Nel฀ lemos฀ cómo,฀ tras฀derrotar฀ao฀exército฀persa,฀Alexandre฀volveuse฀contra฀a฀infantería฀ mercenaria,฀composta฀por฀uns฀20.000176,฀e฀acabou฀con฀ela,฀salvándose฀ tan฀ só฀ 2.000฀ gregos฀ que฀ foron฀ feitos฀ prisioneiros฀ e,฀ por฀ orde฀ do฀ rei,฀ enviados฀a฀Macedonia฀para,฀segundo฀Arriano,฀traballar,฀é฀dicir,฀como฀ reos฀condenados฀a฀traballos฀forzados177.฀Plutarco,฀na฀súa฀narración,฀non฀ expresa฀máis฀información฀que฀a฀subministrada฀por฀Arriano,฀aínda฀que฀ 83 nos฀ di฀ que฀ os฀ mercenarios฀ gregos,฀ ante฀ a฀ retirada฀ persa,฀ refuxiáronse฀ nun฀bo฀lugar฀á฀espera฀dos฀acontecementos,฀e฀que฀dende฀alí฀suplicaron฀ garantías฀ do฀ rei฀ antes฀ de฀ renderse,฀ aínda฀ que฀ o฀ macedonio฀ deixouse฀ levar฀pola฀paixón฀e฀decidiu฀atacarlles฀sen฀cuartel฀e฀deste฀feito฀o฀exército฀ do฀monarca฀obtivo฀máis฀feridos฀e฀mortos฀que฀no฀resto฀da฀batalla,฀posto฀ que฀ agora฀ loitaban฀ contra฀ homes฀ experimentados฀ na฀ batalla฀ e,฀ ademais,฀desesperados178.฀Non฀é฀difícil฀adiviñar฀que฀os฀plans฀de฀Alexandre฀ pretendían,฀con฀tal฀actitude,฀amosar฀unha฀vez฀máis฀as฀consecuencias,฀ para฀ aqueles฀ que฀ se฀ opuñan฀ á฀ súa฀ vontade,฀ do฀ seu฀ poder,฀ e,฀ con฀ isto,฀ exemplificar฀o฀trato฀que฀calquera฀traidor฀á฀alianza฀helena฀recibiría฀do฀ hegemón.฀Non฀habería฀para฀eles฀nin฀tregua฀nin฀cuartel.฀Alexandre฀sabía฀ que฀ o฀ maior฀ potencial฀ bélico฀ co฀ que฀ podía฀ topar฀ nos฀ seus฀ enfrontamentos฀ contra฀ Darío฀ III฀ eran฀ os฀ continxentes฀ de฀ mercenarios฀ gregos,฀ unha฀infantería฀que฀podería฀darlle฀excesivos฀quebradeiros฀de฀cabeza฀no฀ futuro,฀polo฀que,฀con฀esta฀acción,฀infundiría฀o฀temor฀en฀aqueles฀gregos฀ que฀aínda฀estivesen฀ao฀servicio฀persa฀e,฀deixando฀as฀cousas฀claras,฀amosaría฀o฀único฀tipo฀de฀trato฀que฀estes฀recibirían฀do฀conquistador.฀A฀xuízo฀ de฀Parke,฀tras฀esta฀vitoria฀o฀mensaxe฀de฀Alexandre฀chegaría฀a฀tódolos฀ mercenarios฀ gregos,฀ de฀ xeito฀ que฀ o฀ rei,฀ dende฀ este฀ actuación,฀ só฀ tivo฀ que฀tratar฀con฀mercenarios฀gregos฀en฀gornicións฀de฀cidades฀estratéxicas฀ de฀Persia179,฀como฀por฀exemplo฀Halicarnaso.฀Empero,฀o฀éxito฀do฀escarmento฀levado฀a฀cabo฀en฀Gránico฀non฀foi฀total,฀xa฀que฀aínda฀podemos฀ atopar฀mercenarios฀gregos฀ao฀servicio฀de฀Darío฀en฀Isos฀e฀Gaugamela,฀ e฀incluso฀despois,฀algúns฀seguen฀fieis฀ao฀Gran฀Rei,฀como฀é฀o฀caso฀de฀ Patrón฀da฀Fócide฀e฀Glauco฀de฀Etolia,฀líderes฀dun฀grupo฀de฀mercenarios฀ gregos฀que฀acompañarán฀a฀Darío฀na฀súa฀fuxida฀a฀través฀de฀Bactria180.฀ ao฀ final,฀ tras฀ a฀ morte฀ de฀ Darío,฀ estes฀ homes,฀ que฀ permaneceran฀ leais฀ ao฀seu฀señor,฀refuxiáronse฀nos฀montes฀tapurios,฀segundo฀Arriano181,฀e฀ cando฀Alexandre฀estivo฀nas฀proximidades฀do฀campamento฀mercenario,฀ enviaron฀unha฀legación฀a฀tratar฀co฀monarca฀macedonio,฀quen฀reiterou฀ a฀súa฀postura฀de฀non฀realizar฀concesións฀de฀ningún฀tipo฀a฀aqueles฀que฀ tivesen฀participado฀no฀bando฀persa182.฀Os฀mercenarios฀rendéronse฀para฀ 84 que฀Alexandre฀os฀xulgase.฀Arriano฀cífranos฀nuns฀1.500.฀Máis฀adiante,฀ ao฀voltar฀ao฀campamento฀e฀topar฀alí฀aos฀mercenarios฀gregos,฀acompañados฀ por฀ un฀ grupo฀ de฀ embaixadores฀ lacedemonios฀ que฀ estiveran฀ en฀ tratos฀co฀Gran฀Rei,฀Alexandre฀ordenou฀encarceralos฀a฀todos,฀por฀violalos฀ pactos฀ da฀ Liga฀ helena,฀ salvo฀ aos฀ sinopenses,฀ posto฀ que฀ estes฀ non฀ formaban฀parte฀da฀coalición฀grega,฀senón฀que฀eran฀aliados฀de฀Persia,฀ polo฀que฀non฀terían฀infrinxido฀ningunha฀norma฀da฀Liga฀Corintia฀ao฀non฀ ser฀partícipes฀dela.฀Tamén฀liberou฀o฀monarca฀a฀aqueles฀que฀estivesen฀ enrolados฀ao฀servicio฀dos฀persas฀nun฀momento฀anterior฀á฀firma฀dos฀tratados฀de฀alianza฀entre฀os฀gregos,฀posto฀que฀estes฀tampouco฀incorreran฀ en฀culpa฀algunha,฀ao฀estar฀xa,฀no฀momento฀da฀conformación฀da฀alianza฀ helena,฀ás฀ordes฀dos฀persas,฀polo฀que฀eran฀eximidos฀de฀calquera฀responsabilidade฀contra฀a฀alianza.฀Non฀obstante,฀ao฀resto฀enrolounos฀no฀seu฀ exército฀co฀mesmo฀salario฀que฀percibían฀de฀Darío,฀e฀deixounos฀baixo฀ o฀mando฀de฀Andrónicos,฀que฀era฀quen฀lles฀dirixira฀ata฀o฀momento183.฀ En฀ canto฀ aos฀ lacedemonios,฀ Alexandre฀ decidiu฀ encarcera-los,฀ quizais฀ para฀face-los฀comparecer,฀posteriormente,฀ante฀o฀consello฀da฀Liga฀de฀ Corinto฀para฀que฀os฀membros฀de฀este฀xulgasen฀nas฀accións฀de฀aqueles฀ contra฀a฀Paz฀Común184. Con฀ estes฀ exemplos฀ recollidos฀ polas฀ fontes฀ podemos฀ aseverar฀ os฀ comentarios฀realizados฀para฀aproximarnos฀á฀comprensión฀das฀relacións฀ instituídas฀entre฀os฀gregos฀e฀Alexandre,฀xa฀fose฀como฀aliados,฀mercenarios฀ou฀inimigos.฀É฀momento,฀por฀tanto,฀de฀continuar฀o฀noso฀estudo฀ sobre฀Atenas฀e฀o฀macedonio,฀e฀xa฀que฀estamos฀definindo฀as฀conexións฀ instauradas฀ no฀ campo฀ da฀ aventura฀ asiática฀ do฀ monarca฀ macedonio฀ e฀ hegemón฀dos฀gregos,฀é฀preciso฀que฀tratemos฀de฀compoñer฀un฀retrato฀das฀ relacións฀ entre฀ Atenas฀ e฀ Alexandre฀ no฀ referente฀ ao฀ aspecto฀ do฀ apoio฀ militar฀ estritamente฀ ateniense฀ á฀ campaña,฀ dentro฀ do฀ cal฀ buscaremos฀ centrarnos฀no฀análise฀da฀flota฀ateniense฀enviada฀en฀apoio฀a฀Alexandre,฀ posto฀que,฀tal฀e฀como฀xa฀apuntamos,฀a฀necesidade฀de฀dito฀soporte฀ateniense฀ debeu฀ ser฀ unha฀ das฀ claves฀ para฀ o฀ discernimento฀ das฀ relacións฀ entre฀Atenas฀e฀Alexandre฀ata฀o฀momento฀da฀saída฀deste฀cara฀o฀Asia.฀ 85 3.8฀ A฀flota฀grega฀durante฀a฀campaña฀asíatica Seguindo,฀para฀o฀estudo฀da฀flota฀aliada฀baixo฀o฀mando฀do฀hegemón,฀ a฀ N.฀ G.฀ L.฀ Hammond,฀ sabemos฀ que฀ o฀ total฀ do฀ número฀ de฀ naves฀ que฀ conformaban฀o฀continxente฀naval฀que฀acompañaba฀a฀Alexandre฀era฀de฀ 160฀naves,฀de฀entre฀as฀que฀Atenas฀tería฀subministrado฀tan฀só฀20185,฀unha฀ cifra฀ aproximadamente฀ similar฀ á฀ que฀ ao฀ parecer฀ terían฀ cedido฀ tamén฀ outros฀gobernos,฀especialmente฀as฀illas฀do฀Exeo,฀como฀Quíos,฀Ténedos฀ e฀outras.฀Tal฀e฀como฀víramos฀para฀o฀exército฀de฀terra,฀a฀flota฀estará฀en฀ mans฀de฀un฀home฀da฀súa฀confianza,฀neste฀caso฀non฀macedonio฀de฀orixe,฀ senón฀ dun฀ grego฀ feito฀ macedonio186,฀ Nearco฀ de฀ Creta.฀ De฀ todo฀ isto฀ despréndese฀o฀desexo฀de฀Alexandre฀de฀facer฀unha฀guerra฀terrestre,฀sen฀ basear฀ a฀ súa฀ ofensiva฀ no฀ potencial฀ marítimo฀ heleno,฀ senón฀ máis฀ ben฀ utiliza-lo฀como฀medio฀polo฀que฀cerciorarse฀da฀seguridade฀dos฀aliados฀ do฀Exeo,฀as฀illas฀asociadas฀á฀Liga฀de฀Corinto฀ou฀con฀tratados฀de฀alianza฀ firmados฀entre฀estas฀e฀Alexandre,฀así฀como฀para฀evitar฀que฀a฀contraofensiva฀persa฀puidese฀acadar฀o฀territorio฀da฀Grecia฀continental,฀de฀xeito฀ que฀a฀presenza฀da฀flota฀grega฀no฀Exeo฀case฀parece฀funcionar฀como฀un฀ cortalume,฀ un฀ muro฀ que฀ separe฀ o฀ mundo฀ grego฀ do฀ mundo฀ baixo฀ dominio฀ persa฀ en฀ guerra฀ con฀ Alexandre.฀ Moi฀ probablemente,฀ esta฀ foi฀ a฀ función฀esencial฀desempregada฀polo฀conxunto฀de฀naves฀que฀conformaban฀o฀continxente฀heleno฀baixo฀a฀autoridade฀de฀Alexandre,฀ademais฀do฀ transporte฀de฀tropas฀e฀o฀control฀e฀mantemento฀da฀seguridade฀do฀Exeo,฀ entendendo฀seguridade฀por฀eliminación฀de฀calquera฀posible฀perigo฀ou฀ problema฀para฀o฀hegemón,฀baixo฀as฀ordes฀do฀cal฀debía฀responder฀prioritariamente฀a฀flota.฀Por฀isto,฀dende฀este฀punto฀de฀vista฀podemos฀chegar฀ a฀comprender฀que฀Alexandre฀decida,฀tras฀obter฀a฀vitoria฀en฀Gránico,฀disolver฀a฀flota,฀xa฀que฀consideraba฀que฀dominando฀a฀costa,฀a฀flota฀persa฀ non฀ tería฀ ningún฀ lugar฀ onde฀ repostar,฀ polo฀ que฀ estaría฀ inutilizada,฀ co฀ que฀a฀flota฀aliada฀tampouco฀tería฀utilidade฀algunha,฀aínda฀que,฀como฀os฀ feitos฀posteriores฀amosaron,฀esta฀decisión฀foi฀non฀só฀precipitada,฀senón฀ tamén฀claramente฀errónea.฀Sen฀embargo,฀algúns฀autores฀consideraron฀ 86 positivamente฀o฀despido฀da฀flota฀aliada฀por฀parte฀do฀rei฀macedonio,฀e฀ cren฀que฀o฀novo฀conquistador฀se฀viu฀na฀obriga฀disto฀por฀mor฀da฀prudencia,฀e฀aducen฀razóns฀como฀a฀desmedida฀diferenza฀de฀número฀entre฀ a฀flota฀aliada,฀que฀como฀xa฀dixemos฀era฀de฀160฀naves,฀fronte฀ás฀400฀ao฀ servicio฀do฀Gran฀Rei187,฀ou฀como฀que฀Alexandre฀non฀quería฀arriscar฀o฀ poderío฀militar฀da฀infantería฀macedonia฀ao฀pedir฀aos฀seus฀infantes฀que฀ loitasen฀ en฀ batallas฀ navais฀ e฀ como฀ mariños,฀ algo฀ que,฀ posiblemente,฀ non฀chegaría฀a฀ter฀funcionado฀dun฀xeito฀aoptimo188.฀ Sexa฀ como฀ fose,฀ Alexandre฀ licenciou฀ a฀ flota฀ dos฀ aliados,฀ e฀ tan฀ só฀ unha฀ reducida฀ flota฀ macedonia,฀xunto฀con฀un฀pequeno฀grupo฀de฀naves฀escollidas฀entre฀as฀ conformantes฀ do฀ continxente฀ aliado189฀ adicouse฀ a฀ surtir฀ a฀ Alexandre฀ dende฀o฀mar฀e฀a฀asegurar฀a฀tranquilidade฀das฀rutas฀máis฀importantes฀do฀ comercio,฀como฀a฀ruta฀dende฀o฀mar฀Negro฀ata฀a฀Hélade฀que,฀pasando฀ por฀Bizancio,฀proveía฀aos฀gregos฀de฀gran฀e฀outros฀enseres.฀ A฀pesar฀de฀ter฀sido฀un฀erro,฀o฀feito฀de฀centrar฀a฀guerra฀no฀control฀ das฀ zonas฀ de฀ costa฀ para฀ obrigar฀ aos฀ persas฀ a฀ render฀ a฀ súa฀ flota฀ tivo฀ éxito,฀e฀tras฀a฀caída฀de฀Tiro฀a฀forza฀marítima฀persa฀que฀alí฀loitara฀únese฀ á฀de฀Alexandre.฀Entón,฀o฀Exeo฀quedaba฀practicamente฀baixo฀dominio฀ do฀ macedonio.฀ Non฀ obstante,฀ non฀ termina฀ aquí฀ a฀ nosa฀ investigación,฀ posto฀que฀cabe฀preguntarse฀aínda฀un฀par฀de฀cuestións฀con฀respecto฀ás฀ relacións฀de฀Alexandre฀coa฀flota.฀En฀primeiro฀lugar,฀resulta฀estraño฀que฀ Alexandre฀buscara฀sempre฀congraciarse฀con฀Atenas฀ao฀evitar฀darlle฀o฀ duro฀trato฀que,฀pola฀realización฀doutras฀accións฀similares,฀tiña฀imposto฀ a฀ diversos฀ gobernos,฀ sendo฀ o฀ caso฀ de฀ Tebas฀ exemplo฀ paradigmático฀ disto,฀e฀ao฀final,฀que฀a฀contribución฀ateniense฀ao฀exército฀naval฀do฀hegemón฀teña฀sido฀dunha฀cuanto฀tan฀ínfima฀como฀esas฀20฀naves฀aproximadamente฀que฀vimos฀de฀referir,฀fronte฀ás฀350฀que฀aproximadamente฀debía฀ conter฀o฀arsenal฀naval฀ateniense190.฀Ante฀isto,฀quizais฀debésemos฀pensar฀ no฀desexo฀de฀Alexandre฀de฀facer฀unha฀guerra฀por฀terra,฀posto฀que฀a฀súa฀ potencia฀marítima฀non฀era฀dunha฀entidade฀suficiente฀para฀facer฀fronte฀á฀ dos฀persas,฀ao฀tempo฀que฀a฀facilidade฀para฀o฀recrutamento฀de฀tropas฀terrestres,฀e฀en฀especial฀de฀infantería,฀reforzaría฀tamén฀os฀acontecementos฀ 87 cara฀este฀interese฀de฀evitar฀unha฀guerra฀baseada฀en฀combates฀navais191.฀ Asimesmo,฀a฀necesidade฀da฀colaboración฀ateniense฀que฀leva฀ao฀macedonio฀a฀facer฀gala฀da฀súa฀benevolencia฀con฀dita฀polis฀pode฀establecerse฀ en฀máis฀puntos฀que฀o฀estritamente฀militar,฀xa฀que฀Atenas,฀como฀potencia฀ comercial,฀ aseguraría฀ coa฀ súa฀ participación฀ no฀ mundo฀ aberto฀ por฀ Alexandre฀ a฀ creación฀ dunha฀ realidade฀ mercantil฀ dinámica฀ e฀ rentable,฀ favorecendo฀ así฀ os฀ intereses฀ de฀ Alexandre.฀ Un฀ último฀ elemento฀ a฀ ter฀ en฀ conta,฀ como฀ xa฀ temos฀ indicado฀ no฀ seu฀ momento,฀ é฀ a฀ natureza฀ de฀ Atenas฀como฀conciencia฀de฀Grecia,฀polo฀que฀mantendo฀a฀súa฀amizade,฀ Alexandre฀logra฀tamén฀certas฀garantías฀de฀seguridade฀para฀a฀súa฀posición฀na฀Hélade.฀Non฀obstante,฀non฀deixa฀de฀ser฀sorprendente฀o฀pequeno฀ uso฀que฀Alexandre฀dá฀a฀un฀continxente฀naval฀que฀podería฀ter฀facilitado฀ o฀seu฀labor฀de฀conquista฀e฀acelerado฀o฀asentamento฀da฀nova฀realidade฀ de฀Asia฀Menor฀no฀marco฀do฀eixo฀económico฀que฀era฀o฀Exeo,฀tendo฀en฀ conta,฀tamén,฀o฀crecemento฀da฀potencia฀naval฀ateniense฀baixo฀a฀administración฀ de฀ Licurgo,฀ que฀ terá฀ como฀ consecuencia฀ un฀ rexurdimento฀ económico฀da฀polis฀que฀levará฀a฀Atenas฀de฀novo฀á฀cabeza฀da฀economía฀ grega192.฀ Este฀ reducido฀ emprego฀ da฀ flota฀ volve฀ a฀ reforzar฀ a฀ idea฀ da฀ intención฀do฀novo฀monarca฀macedonio฀de฀servirse฀das฀tripulacións฀de฀ esta฀como฀garantes฀da฀cooperación,฀ocupando฀un฀lugar฀especial฀o฀continxente฀naval฀ateniense,฀que฀como฀xa฀apuntaramos,฀non฀é฀licenciado฀ co฀resto฀da฀flota,฀senón฀que฀é฀mantido฀ao฀servicio฀do฀macedonio.฀Como฀ veremos฀na฀sublevación฀de฀Axis฀III,฀esta฀actitude฀deu฀os฀฀seus฀froitos฀a฀ Alexandre,฀coa฀neutralidade฀de฀Atenas฀ante฀o฀levantamento. 3.8฀ Prisioneiros฀gregos฀en฀mans฀de฀Alexandre Case฀ temos฀ rematado฀ de฀ analiza-los฀ vínculos฀ instituídos฀ entre฀ Alexandre฀ hegemón฀ e฀ conquistador฀ e฀ Atenas฀ e฀ a฀ Hélade,฀ aínda฀ que฀ réstanos฀ aínda฀ un฀ último฀ episodio฀ destas฀ relacións฀ para฀ finalizar฀ este฀ apartado฀ do฀ noso฀ estudo.฀ Xa฀ comentamos฀ a฀ captura฀ de฀ 2.000฀ mercenarios฀gregos฀ao฀servicio฀de฀Persia฀por฀parte฀do฀exército฀de฀Alexandre฀ 88 na฀batalla฀de฀Gránico,฀e฀de฀cómo฀estes฀foron฀enviados฀a฀Macedonia฀a฀ traballar193.฀Esta฀cuestión฀volverá฀a฀aparecer฀en฀diversas฀ocasións฀nas฀ fontes,฀con฀embaixadores฀que฀solicitan฀ao฀rei฀macedonio฀a฀liberación฀ de฀aqueles฀prisioneiros฀que฀sexan฀cidadáns฀atenienses,฀para฀que฀sexan฀ levados฀a฀xuízo฀na฀cidade฀de฀Atenas.฀Realmente,฀o฀primeiro฀problema฀ co฀ que฀ nos฀ achamos฀ é฀ que,฀ si฀ Alexandre฀ capturara฀ ao฀ que,฀ segundo฀ as฀normas฀da฀Liga฀corintia,฀eran฀traidores฀á฀alianza฀helena฀e฀á฀Koiné฀ Eirene,฀o฀que฀debía฀ter฀feito฀sería฀envialos฀a฀Grecia฀para฀que฀fosen฀xulgados฀polo฀consello฀da฀Liga฀helena,฀pero฀a฀súa฀decisión฀é฀a฀de฀mandar฀ a฀estes฀prisioneiros฀a฀Macedonia฀como฀traballadores฀forzosos.฀Con฀isto฀ podería฀estar฀incorrendo฀en฀algunha฀ilegalidade฀con฀respecto฀ás฀estipulacións฀da฀alianza,฀aínda฀que,฀recordémolo,฀o฀hegemón฀tiña฀plenos฀poderes฀en฀tempos฀de฀guerra,฀o฀que฀outorgaba฀ao฀macedonio฀licencia฀para฀ actuar฀segundo฀o฀seu฀xuízo.฀Entón,฀a฀pregunta฀a฀contestar฀é฀o฀porqué฀da฀ súa฀acción,฀qué฀razón฀hai฀para฀manter฀a฀estes฀homes฀illados฀de฀Grecia.฀ Hai฀que฀dicir,฀antes฀de฀proseguir,฀que,฀tras฀volver฀de฀Exipto฀e฀parando฀ en฀Tiro,฀os฀embaixadores฀atenienses฀enviados฀para฀congratular฀ao฀macedonio฀ polas฀ súas฀ vitorias฀ logran,฀ por฀ fin,฀ tras฀ interceder฀ unha฀ vez฀ máis฀pola฀vida฀dos฀seus฀compatriotas฀en฀cativerio,฀acada-la฀liberación฀ dos฀mesmos194.฀Ata฀o฀momento,฀Alexandre฀negárase฀á฀liberación฀dos฀ prisioneiros฀escusándose฀na฀guerra฀contra฀Persia,฀de฀xeito฀que฀non฀os฀liberaría฀ata฀que฀esta฀non฀tivese฀rematado.฀Agora,฀non฀obstante,฀a฀guerra฀ aínda฀non฀chegara฀á฀súa฀fin,฀pero฀o฀mozo฀rei฀debía฀considerar฀que฀este฀ estaba฀próximo฀xa,฀á฀espera฀do฀enfrontamento฀definitivo฀contra฀Darío,฀ que฀terá฀lugar฀en฀Gaugamela.฀A.฀B.฀Bosworth฀explicou฀as฀causas฀deste฀ cambio฀de฀actitude฀de฀Alexandre฀tendo฀en฀conta฀a฀situación฀política฀da฀ Hélade฀en฀dito฀momento,฀con฀Antípatro฀e฀Macedonia฀en฀guerra฀contra฀ Esparta,฀como฀veremos฀de฀cedo,฀de฀modo฀que฀a฀Alexandre฀lle฀interesaba฀ ante฀ todo,฀ centrado฀ como฀ estaba฀ no฀ seu฀ próximo฀ enfrontamento฀ con฀Darío,฀non฀ter฀que฀preocuparse฀polos฀gregos,฀polo฀que฀a฀liberación฀ dos฀ cautivos฀ pretendería,฀ de฀ novo,฀ congratularse฀ cos฀ atenienses฀ para฀ evitar฀ dificultades฀ diplomáticas฀ con฀ estes฀ que฀ derivasen฀ no฀ apoio฀ de฀ 89 Atenas฀aos฀lacedemonios฀e฀á฀loita฀entre฀estes฀e฀Antípatro.฀Así,฀Atenas฀ mantívose฀ á฀ marxe฀ da฀ revolta฀ espartana,฀ considerando฀ Bosworth฀ que฀ a฀expectación฀levantada฀pola฀liberación฀dos฀prisioneiros฀tería฀sido฀un฀ factor฀ determinante฀ para฀ explicar฀ a฀ actitude฀ neutral฀ dos฀ atenienses195.฀ Aproximadamente,฀ Hammond196฀ coincide฀ tamén฀ nas฀ conclusións฀ de฀ Bosworth,฀ como฀ tamén฀ fai฀ Droysen197,฀ aínda฀ que฀ sen฀ un฀ comentario฀ exhaustivo฀ da฀ cuestión.฀ Realmente,฀ a฀ proposición฀ parece฀ razoable,฀ e฀ tendo฀en฀conta฀que฀as฀preocupacións฀de฀Alexandre฀debían฀estar฀máis฀ centradas฀ no฀ Asia฀ que฀ en฀ Grecia,฀ calquera฀ medida฀ que฀ lle฀ permitise฀ evitar฀problemas฀cos฀gregos฀serían฀ben฀vistas฀polo฀conquistador.฀Aínda฀ así,฀ creo฀ que฀ tamén฀ debe฀ conferírselle฀ certo฀ peso฀ ao฀ feito฀ de฀ que฀ a฀ situación฀ do฀ Exeo฀ estivese,฀ salvo฀ no฀ referente฀ á฀ revolta฀ espartana,฀ en฀ calma,฀polo฀que฀a฀retención฀dos฀cautivos฀por฀parte฀de฀Alexandre฀xa฀non฀ tería฀excesivo฀sentido,฀se฀o฀que฀temía฀dos฀mercenarios฀capturados฀fose฀ que฀puidesen฀ser฀un฀punto฀xerador฀de฀conflitos฀no฀centro฀de฀Grecia.฀Tal฀ e฀como฀estaban฀as฀cousas,฀e฀co฀dominio฀efectivo฀que฀Macedonia,฀por฀ mans฀ de฀ Antípatro,฀ tiña฀ sobre฀ a฀ Hélade,฀ dita฀ posibilidade,฀ aínda฀ que฀ dentro฀ do฀ razoable,฀ resultaba,฀ en฀ certa฀ medida,฀ pouco฀ preocupante.฀ Considero,฀por฀todo฀isto,฀que฀ambas฀explicacións฀deben฀observarse฀en฀ conxunto,฀o฀cal฀favorece฀a฀comprensión฀de฀dito฀problema.฀Asimesmo,฀ tamén฀merece฀ser฀meditado฀o฀coñecemento฀de฀Alexandre฀da฀proximidade฀da฀batalla฀final฀contra฀Darío198,฀que฀só฀pode฀ter฀como฀consecuencia฀o฀fin฀da฀guerra฀para฀Alexandre,฀xa฀sexa฀pola฀vitoria฀sobre฀o฀Gran฀ Rei฀ou฀coa฀súa฀morte,฀polo฀que฀debemos฀entender฀estas฀medias฀congratuladoras฀para฀coa฀Hélade฀como฀posibles฀precaucións฀ante฀o฀desenrolo฀ final฀da฀contenda. Co฀comentario฀deste฀episodio฀rematamos,฀polo฀tanto,฀co฀apartado฀ das฀relacións฀no฀ámbito฀da฀campaña฀asiática.฀Unha฀vez฀exposta฀a฀situación฀ de฀ Alexandre฀ como฀ rei฀ de฀ Macedonia฀ e฀ hegemón฀ dos฀ gregos฀ en฀ calidade฀de฀strategós฀autokrátor,฀tan฀só฀nos฀queda฀observar฀os฀momentos฀nos฀que,฀durante฀a฀campaña฀de฀Asia,฀Alexandre฀e฀Grecia,฀e฀especialmente฀Atenas,฀vense฀vinculados฀directamente,฀máis฀alá฀das฀cuestións฀ 90 belixerantes฀contra฀Persia,฀que฀xa฀expuxemos.฀Dentro฀deste฀punto฀da฀ análise฀ observaremos,฀ entón,฀ a฀ revolta฀ espartana฀ encabezada฀ polo฀ rei฀ Axis฀III,฀o฀episodio฀de฀Taíde,฀ou฀a฀dedicación,฀tras฀a฀vitoria฀en฀Gránico,฀ das฀panoplias฀persas฀enviadas฀a฀Atenas฀en฀honor฀da฀deusa฀Atenea.฀ 3.9฀ A฀revolta฀espartana฀de฀Axis฀III Comezando,฀entón,฀coa฀chamada฀revolta฀ de฀ Axis฀ III,฀ isto฀ é,฀ o฀ levantamento฀espartano฀contra฀a฀hexemonía฀macedonia฀comandada฀por฀ Axis฀III199,฀o฀primeiro฀que฀debe฀sinalarse฀é฀o฀problema฀que฀presentan฀ as฀fontes,฀o฀que฀derivou,฀entre฀os฀estudosos,฀en฀diversas฀disquisicións฀ e฀controversias฀de฀carácter฀filolóxico฀e฀cronolóxico,฀debaténdose฀estas฀ cuestións฀a฀través฀das฀publicacións฀especializadas200.฀Nós,฀por฀ser฀este฀ un฀ tema฀ colateral฀ ao฀ centro฀ de฀ nosa฀ investigación,฀ prescindiremos฀ de฀ entrar฀ en฀ ditas฀ problemáticas,฀ e฀ deste฀ modo,฀ verémonos฀ obrigados฀ a฀ seleccionar฀ coidadosamente฀ as฀ narracións฀ das฀ fontes,฀ tentando,฀ non฀ obstante,฀de฀ter฀en฀conta฀os฀apuntes฀sinalados฀polos฀especialistas฀para฀a฀ observación฀da฀cuestión.฀Así฀pois,฀o฀primeiro฀problema฀co฀que฀nos฀atopamos,฀seguindo฀a฀breve฀exposición฀de฀G.฀E.฀M.฀de฀Ste.฀Croix201,฀é฀o฀de฀ datar฀o฀verdadeiro฀inicio฀da฀revolta,฀para฀o฀que฀existen฀dúas฀opinións,฀ a฀primeira฀que฀dataría฀o฀levantamento฀espartano฀no฀ano฀331฀a.฀C.,฀seguindo฀a฀narración฀de฀Quinto฀Curcio฀en฀VI,฀1.฀21,฀na฀que฀este฀menciona฀ que฀dita฀rebelión฀á฀hexemonía฀macedonia฀tivo฀lugar฀antes฀da฀batalla฀de฀ Gaugamela202,฀é฀dicir,฀que฀a฀revolta฀tería฀acontecido฀arredor฀do฀outono฀ de฀331฀a.฀C.203.฀Non฀obstante,฀a฀segunda฀opción฀para฀a฀datación฀deste฀ acontecemento฀supón฀que฀a฀cronoloxía฀correcta฀da฀rebelión฀sería฀entre฀ marzo฀e฀xuño฀de฀330฀a.฀C.,฀baseándose฀nunha฀ mención฀ de฀ Esquines,฀ Contra฀Ctesifonte,฀133฀e฀no฀texto฀de฀Arriano,฀III,฀24.฀4,฀no฀que฀se฀afirma฀ a฀presenza฀de฀embaixadores฀espartanos฀en฀Hircania,฀xunto฀cos฀mercenarios฀gregos฀que฀permaneceran฀fieis฀a฀Darío฀ata฀o฀fin,฀narración฀que฀xa฀ comentamos฀con฀anterioridade฀con฀outros฀obxectivos฀(vid.฀supra),฀co฀ que฀a฀revolta฀tería฀sucedido฀con฀posterioridade฀á฀vitoria฀de฀Alexandre฀ 91 en฀ Gaugamela204.฀ Evidentemente,฀ este฀ problema฀ cronolóxico฀ condiciona฀as฀conclusións฀que฀se฀poidan฀extraer฀dos฀acontecementos฀que฀rodearon฀a฀revolta฀lacedemonia.฀Empero,฀é฀interesante฀facer฀notar฀que฀as฀ causas฀que฀puideron฀motivar฀o฀levantamento฀parecen฀claras฀na฀exposición฀de฀Diodoro฀XVII,฀62.฀1,฀na฀que฀comprende฀฀que฀en฀razón฀ao฀medo฀ ao฀enorme฀poder฀adquirido฀por฀Alexandre฀na฀súa฀vitoria฀contra฀Darío,฀ moi฀probablemente฀en฀Isos205,฀decidiron฀tratar฀de฀revocar฀a฀hexemonía฀ macedonia฀facendo฀fronte฀ao฀exército฀de฀Antípatro฀en฀Grecia฀para,฀en฀ palabras฀de฀Diodoro,฀“loitar฀pola฀súa฀liberdade”206.฀A฀pesar฀disto,฀outro฀ inconvinte฀ven฀a฀complicar฀máis฀a฀cuestión,฀posto฀que฀o฀problema฀de฀ datación฀deriva฀tamén฀nun฀problema฀de฀coñecemento฀sobre฀a฀potencia฀ militar฀da฀que฀Antípatro฀podía฀dispoñer฀no฀intre฀do฀levantamento฀espartano.฀Tras฀a฀vitoria฀de฀Isos,฀Alexandre฀solicita฀ao฀rexente฀de฀Macedonia฀ que฀lle฀envíe฀reforzos,฀e฀para฀isto฀ordena฀a฀Ptolomeo฀seléucida,฀Ceno฀ e฀Meleagro฀que฀viaxen฀á฀súa฀patria฀para฀traer฀ao฀Asia฀os฀reforzos฀que฀ Alexandre฀ordenara฀recrutar฀a฀Antípatro207,฀así฀como฀a฀Cleandro฀facer฀ unha฀leva฀de฀soldados208.฀Isto฀acontece฀en฀334/3209.฀En฀333฀os฀legados฀ volven฀ coas฀ tropas฀ solicitadas฀ de฀ Macedonia210,฀ e฀ en฀ 332฀ Cleandro฀ tamén฀ retorna฀ a฀ xunto฀ do฀ rei฀ coas฀ tropas฀ mercenarias฀ recrutadas฀ no฀ Peloponeso211.฀Estando฀Alexandre฀en฀Exipto,฀chegan฀á฀súa฀presenza,฀en฀ 331,฀un฀continxente฀de฀tropas,฀enviado฀por฀Antípatro,฀de฀400฀mercenarios฀gregos฀ás฀ordes฀de฀Meneto฀ou฀Ménidas,฀fillo฀de฀Hegesandro,฀e฀500฀ xinetes฀tracios212.฀Por฀último,฀en฀332,฀Alexandre฀envía฀a฀Amintas,฀fillo฀ de฀ Andrómenes,฀ con฀ dez฀ naves฀ a฀ Macedonia฀ co฀ encargo฀ de฀ recrutar฀ a฀ tódolos฀ mozos฀ aptos฀ para฀ a฀ milicia213,฀ e฀ a฀ finais฀ do฀ 331214฀ Amintas฀ volverá฀ cos฀ reforzos฀ requiridos฀ polo฀ rei215.฀ Existen฀ algúns฀ grupos฀ de฀ reforzos฀ máis฀ sinalados฀ nas฀ fontes216,฀ pero฀ os฀ citados฀ dan฀ unha฀ idea฀ da฀ situación฀ do฀ momento.฀ Todo฀ isto฀ fai฀ pensar฀ que฀ o฀ levantamento฀ peloponesio฀buscaría฀atoparse฀a฀un฀Antípatro฀sen฀un฀gran฀número฀de฀ efectivos,฀posto฀que฀a฀meirande฀parte฀dos฀seus฀soldados฀terían฀estado฀ viaxando฀ cara฀ ao฀ Asia฀ nos฀ últimos฀ anos฀ como฀ apoio฀ ao฀ exército฀ de฀ Alexandre,฀polo฀que฀os฀sublevados฀deberon฀pensar฀en฀que฀a฀súa฀mellor฀ 92 oportunidade฀de฀vitoria฀se฀lle฀presentaría฀cando,฀ademais฀de฀considerar฀ a฀ Antípatro฀ relativamente฀ desarmando,฀ se฀ desata฀ en฀ Tracia฀ unha฀ revolta฀anti-macedonia217,฀o฀que฀favorecía฀as฀posibilidades฀de฀éxito฀dos฀ espartanos,฀ao฀estar฀Antípatro,฀con฀isto,฀atrapado฀entre฀dous฀frontes,฀e฀ asimesmo,฀debilitado฀no฀seu฀potencial฀militar.฀Evidentemente,฀as฀cousas฀non฀sucederon฀como฀esperaban฀os฀espartanos฀e฀os฀seus฀aliados,฀pois฀ Antípatro฀acabou฀vencendo฀en฀Megalópolis฀a฀unha฀coalición฀de฀poleis฀ aunadas฀baixo฀o฀mando฀do฀rei฀Axis฀III฀de฀Esparta218,฀que,฀a฀xuízo฀das฀ fontes,฀loitou฀valorosamente฀ata฀o฀final฀e฀deixou฀a฀súa฀vida฀no฀campo฀ de฀ batalla219.฀ ao฀ parecer,฀ outra฀ das฀ razóns฀ aducidas฀ polas฀ fontes฀ para฀ a฀ elección฀ do฀ momento฀ para฀ a฀ revolta฀ foi฀ a฀ crenza฀ de฀ que฀ os฀ persas฀ apoiarían฀aos฀insurrectos฀con฀ouro฀e฀tropas,฀algo฀que฀realmente฀en฀certa฀ medida฀debeu฀acontecer220,฀dentro฀do฀marco฀das฀accións฀bélicas฀persas฀ no฀Exeo฀buscando฀socavar฀a฀posición฀hexemónica฀de฀Alexandre฀en฀toda฀ a฀zona,฀pero฀sen฀que฀estes฀reforzos,฀moi฀posiblemente฀unicamente฀de฀ caracter฀económico,฀puidesen฀marcar฀unha฀diferenza฀esencial฀no฀desenrolo฀do฀combate,฀que฀como฀dicimos,฀acabou฀decantando฀a฀vitoria฀para฀ o฀bando฀liderado฀por฀Antípatro. Vexamos฀ agora฀ o฀ desenrolo฀ dos฀ acontecementos฀ e฀ os฀ gobernos฀ aliados฀ de฀ Esparta฀ contra฀ Antípatro.฀ Seguindo฀ a฀ E.฀ I.฀ McQueen,฀ que฀ emprega฀como฀fonte฀a฀Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀165221,฀os฀aliados฀ de฀ Esparta฀ na฀ rebelión฀ foron฀ Élide,฀ Acaia,฀ a฀ excepción฀ de฀ Pelene,฀ e฀ Arcadia,฀coa฀excepción฀de฀Megalópolis.฀Corinto,฀aliada฀tradicional฀de฀ Esparta,฀ non฀ se฀ uniu฀ á฀ revolta,฀ posiblemente฀ freados฀ pola฀ gornición฀ macedonia฀imposta฀na฀cidade฀tras฀Queronea,฀que฀previña,฀coa฀súa฀presenza,฀calquera฀tipo฀de฀movemento฀hostil฀contra฀Macedonia฀por฀parte฀ dos฀ corintios222.฀ Argos,฀ Mesenia฀ e฀ Megalópolis,฀ pola฀ súa฀ parte,฀ tampouco฀se฀uniron฀á฀coalición฀rebelde,฀probablemente฀en฀razón฀da฀hostilidade฀ tradicional฀ destes฀ cara฀ Esparta223.฀ En฀ canto฀ aos฀ participantes,฀ as฀razóns฀aducidas฀por฀McQueen฀parten฀da฀hostilidade฀natural฀destes฀ gobernos฀a฀unha฀inxerencia฀externa฀no฀Peloponeso,฀e,฀asimesmo,฀cada฀ un฀tiña฀as฀súas฀propias฀razóns฀para฀estar฀descontentos฀coa฀hexemonía฀ 93 macedonia฀instaurada฀dende฀Queronea.฀Á฀súa฀vez,฀a฀alianza฀tradicional฀ destes฀ gobernos฀ favoreceu฀ o฀ apoio฀ conxunto฀ para฀ a฀ consecución฀ dun฀ obxectivo฀común.฀Deste฀xeito,฀a฀unión฀destes,฀e฀o฀apoio฀persa฀a฀Esparta,฀ xunto฀ co฀ seu฀ asentamento฀ en฀ Creta,฀ facía฀ que฀ os฀ rebeldes,฀ na฀ crenza฀ de฀ que฀ os฀ efectivos฀ de฀ Antípatro฀ quedaran฀ debilitados฀ en฀ razón฀ das฀ constantes฀levas฀realizadas฀para฀apoiar฀as฀necesidades฀de฀efectivos฀que฀ Alexandre฀ proclamaba,฀ cos฀ seus฀ constantes฀ requirimentos฀ de฀ tropas฀ para฀o฀dominio฀do฀Asia,฀puidesen฀pensar฀que฀a฀vitoria,฀se฀había฀de฀presentarse,฀sería฀neste฀apropiado฀intre,฀respaldados,฀ademais,฀pola฀revolta฀ tracia฀ que฀ agora฀ ocupaba฀ a฀ atención฀ de฀ Antípatro224.฀ Non฀ obstante,฀ a฀ revolta฀non฀tivo฀éxito,฀e฀Ste.฀Croix฀considera฀que฀quizais฀os฀sublevados฀ desmereceran฀ as฀ capacidades฀ de฀ recrutamento฀ de฀ Macedonia,฀ posto฀ que฀é฀posible฀que,฀aparte฀de฀tódolos฀efectivos฀militares฀proporcionados฀ a฀Alexandre,฀Antípatro฀tivese฀aínda฀un฀exército฀numeroso฀e฀capaz฀de฀ facer฀fronte฀a฀unha฀posible฀revolta฀en฀territorio฀grego225.฀A฀derrota฀en฀ Megalópolis฀pon฀de฀manifesto,฀entón,฀o฀erro฀cometido฀polos฀rebeldes,฀ por฀unha฀parte,฀considerando฀que฀o฀momento฀era฀propicio฀para฀a฀insurrección226.฀ Asimesmo,฀ aínda฀ que฀ recibiran฀ apoio฀ persa,฀ o฀ Gran฀ Rei,฀ nestes฀momentos,฀non฀podería฀tampouco฀tratar฀de฀axudar฀en฀demasía฀ a฀ninguén,฀ocupado฀como฀estaba฀tentando฀rexeitar฀a฀un฀invasor฀que,฀a฀ cada฀paso,฀se฀facía฀máis฀forte฀e฀poderoso. Tras฀ a฀ batalla,฀ establécense฀ os฀ termos฀ de฀ responsabilidade฀ dos฀ rebeldes฀ por฀ atentar฀ contra฀ a฀ Paz฀ Común.฀ Antípatro,฀ como฀ delegado฀ en฀Grecia฀do฀hegemón,฀podía฀impoñer฀as฀condicións฀que฀considerase฀ oportunas,฀pero฀decidiu฀someter฀o฀castigo฀aos฀insurrectos฀ao฀xuízo฀do฀ consello฀ da฀ Liga฀ de฀ Corinto.฀ Élide,฀ Acaia฀ e฀ Texea฀ eran฀ membros฀ da฀ Liga,฀polo฀que฀a฀súa฀culpabilidade,฀en฀certo฀xeito,฀era฀maior,฀aínda฀que฀ realmente฀o฀promotor฀da฀revolta฀era฀Esparta,฀a฀quen฀se฀responsabilizou฀ en฀ meirande฀ medida฀ do฀ ataque฀ contra฀ a฀ coalición฀ helena.฀ O฀ consello฀ de฀Corinto฀impuxo฀aos฀insurrectos฀membros฀da฀alianza฀unha฀pena฀de฀ 120฀talentos฀que฀estes฀debían฀reportar฀a฀Megalópolis฀polo฀asedio฀que฀ levaran฀a฀cabo฀contra฀ela,฀aínda฀que฀Texea฀foi฀perdoada,฀probablemente฀ 94 por฀ ter฀ recapitulado฀ antes฀ da฀ batalla227.฀ En฀ canto฀ a฀ Esparta,฀ o฀ testemuño฀de฀Diodoro,฀XVII,฀73.฀5฀infórmanos฀de฀que฀o฀consello฀preferiu฀ delegar฀a฀decisión฀sobre฀o฀castigo฀que฀correspondía฀a฀esta฀en฀mans฀de฀ Alexandre228,฀ de฀ xeito฀ que฀ Antípatro฀ tomou฀ cincuenta฀ reféns฀ lacedemonios฀ e฀ Esparta฀ viuse฀ obrigada฀ a฀ enviar฀ unha฀ legación฀ a฀ Alexandre฀ para฀coñecer฀o฀castigo฀polo฀resultado฀da฀súa฀acción229.฀Non฀obstante,฀ o฀ máis฀ interesante฀ desta฀ revolta฀ é,฀ non฀ xa฀ o฀ levantamento฀ de฀ algúns฀ gobernos฀de฀Grecia฀contra฀o฀intenso฀e฀progresivo฀incremento฀de฀poder฀ que฀ Macedonia฀ está฀ adquirindo฀ na฀ súa฀ aventura฀ persa,฀ nin฀ tampouco฀ que฀a฀derrota฀dos฀insurrectos฀supoña,฀en฀definitiva,฀unha฀reafirmación฀ da฀ hexemonía฀ macedonia฀ sobre฀ a฀ Grecia฀ continental฀ asentada฀ sobre฀ o฀ poder฀ da฀ súa฀ invencible฀ capacidade฀ militar,฀ senón฀ as฀ reaccións฀ dos฀ gregos฀non฀partícipes฀na฀rebelión,฀pero฀coa฀esperanza฀de฀que฀esta฀lles฀ permitise฀sacudirse฀o฀dominio฀macedonio,฀aínda฀que฀nin฀sequera฀con฀ dita฀expectativa฀se฀adhiran฀á฀coalición฀encabezada฀por฀Esparta.฀Para฀a฀ análise฀deste฀problema,฀e฀por฀ser฀o฀noso฀obxecto฀principal฀de฀estudo,฀ trataremos฀este฀tema฀dende฀a฀perspectiva฀de฀Atenas,฀que฀nos฀servirá฀de฀ exemplo฀paradigmático฀para฀comprender฀a฀actitude฀dos฀gregos฀que฀se฀ abstiveron฀de฀acompañar฀aos฀rebeldes,฀aínda฀que฀soñasen,฀coma฀eles,฀ coa฀posibilidade฀de฀acabar฀co฀control฀macedonio. A฀postura฀tomada฀por฀Atenas฀con฀relación฀ao฀levantamento฀comandado฀por฀Esparta฀foi฀moi฀criticado฀por฀diversos฀autores230฀que฀responsabilizan฀á฀polis฀ática฀do฀fracaso฀da฀revolta,฀a฀causa฀da฀negativa฀desta฀a฀ unirse฀á฀coalición฀de฀insurrectos.฀Diodoro,฀en฀XVII,฀62.฀7฀nos฀informa฀ da฀non฀participación฀de฀Atenas฀na฀rebelión฀en฀base฀ao฀trato฀de฀excepción฀que฀Alexandre฀lles฀concedía฀entre฀os฀demais฀ gregos,฀ o฀ cal฀ pode฀ referirse฀á฀devolución฀dos฀prisioneiros฀de฀Gránico,฀xa฀apuntado,฀aínda฀ que฀non฀necesariamente231.฀Atenas฀permanece,฀en฀certo฀senso,฀fiel฀ao฀ macedonio,฀ aínda฀ que฀ as฀ súas฀ razóns,฀ como฀ estamos฀ analizando,฀ son฀ máis฀que฀evidentes,฀xa฀que฀Alexandre฀seguía฀tendo฀no฀seu฀poder฀vinte฀ trirremes฀que฀retivera฀ao฀seu฀servicio฀tras฀o฀licenciamento฀da฀flota232,฀ coa฀escusa฀de฀servirlle฀para฀o฀transporte฀dos฀materiais฀de฀asedio,฀pois฀ 95 esa฀é฀a฀explicación฀oficial฀da฀actitude฀do฀mozo฀rei,฀posto฀que฀ao฀manter฀ no฀seu฀poder฀as฀susoditas฀trirremes,฀retiña฀consigo฀a฀4.000฀atenienses,฀ tripulantes฀das฀naves,฀o฀que฀lle฀confería฀un฀poder฀ coercitivo฀ sobre฀ as฀ actitudes฀dos฀atenienses฀para฀con฀el,฀obrigando฀a฀estes฀a฀condescender฀ coas฀ súas฀ decisións.฀ Non฀ obstante,฀ o฀ gran฀ problema฀ da฀ revolta,฀ tanto฀ para฀Atenas฀como฀para฀moitos฀outros฀gobernos฀de฀Grecia฀que฀se฀mantiveron฀á฀marxe฀ou,฀incluso,฀que฀aportaron฀axudas฀a฀Antípatro,฀tal฀e฀como฀ estipulaba฀o฀tratado฀de฀alianza฀defensiva฀mutua฀xurado฀polos฀aliados฀de฀ Corinto,฀ non฀ eran฀ tanto฀ as฀ consideracións฀ de฀ carácter฀ particular฀ que฀ freaban฀a฀súa฀actividade฀anti-macedonia฀como฀o฀feito฀de฀que฀á฀cabeza฀ e฀dirección฀da฀revolta฀estivese฀Esparta.฀As฀diverxencias฀que฀tiñan฀sido฀ causa฀e฀consecuencia฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso฀aínda฀estaban฀frescas฀na฀ memoria฀dun฀grande฀número฀de฀poleis,฀que฀vían฀na฀revolta฀un฀intento฀ de฀Esparta฀por฀volver฀a฀impoñer฀a฀súa฀vontade฀sobre฀a฀Hélade,฀e฀tras฀a฀ súa฀arenga฀á฀loita฀pola฀liberdade฀dos฀gregos฀esconderíase฀a฀intención฀de฀ restaurar฀a฀súa฀propia฀hexemonía฀primeiro฀sobre฀o฀Peloponeso,฀e฀posteriormente,฀sen฀dúbida,฀sobre฀toda฀Grecia233.฀Deste฀xeito,฀cando฀Atenas,฀ en฀323,฀solicite฀o฀apoio฀da฀comunidade฀helena฀para฀enfrontarse฀a฀Macedonia฀no฀que฀se฀denominou฀a฀Guerra฀Lamíaca,฀moitos฀de฀aqueles฀que฀ na฀revolta฀espartana฀decidiran฀non฀intervir฀apoiarán฀aos฀atenienses฀no฀ seu฀enfrontamento฀contra฀Macedonia.฀Vimos฀tamén฀que฀o฀instante฀en฀ que฀se฀produce฀a฀revolta฀dos฀insurrectos,฀estes฀consideraban฀ter฀atopado฀ o฀mellor฀momento฀para฀desbancar฀a฀Macedonia฀da฀súa฀posición฀hexemónica,฀esperando฀atopar฀a฀un฀Antípatro฀que฀fraqueara฀numericamente฀ fronte฀á฀coalición฀rebelde,฀aínda฀que฀estaban฀totalmente฀errados.฀Como฀ xa฀apuntaramos,฀o฀momento฀elixido฀para฀tratar฀de฀rematar฀co฀dominio฀ macedonio฀sobre฀a฀Hélade฀non฀era,฀en฀efecto,฀o฀adecuado.฀Isto฀debeu฀ ter฀ tamén฀ un฀ gran฀ peso฀ para฀ os฀ non฀ participantes,฀ que฀ puideron฀ ver฀ nesta฀acción฀un฀ataque฀suicida฀e฀prematuro฀contra฀o฀vigoroso฀exército฀ de฀ Antípatro234.฀ Tal฀ e฀ como฀ demostra฀ o฀ decurso฀ dos฀ acontecementos,฀ a฀ elección฀ de฀ Atenas฀ de฀ inactividade฀ nesta฀ cuestión฀ foi,฀ realmente,฀ unha฀opción฀acertada.฀Non฀obstante,฀a฀unanimidade฀sobre฀a฀actitude฀a฀ 96 seguir฀con฀respecto฀á฀revolta฀non฀foi฀unha฀das฀características฀entre฀os฀ membros฀do฀demos฀ateniense.฀A.฀B.฀Bosworth235฀cre฀que฀se฀debería฀poñer฀en฀relación฀o฀debate฀desta฀cuestión฀co฀pronunciamento฀público฀do฀ discurso฀que฀nós฀coñecemos฀como฀Pseudo-Demóstenes,฀XVII,฀do฀cal฀ xa฀fixemos฀unha฀minuciosa฀análise฀noutro฀lugar฀deste฀estudo฀(vid.฀supra).฀Seguindo฀a฀exposición฀que฀este฀autor฀realiza฀dos฀acontecementos,฀ vemos฀que฀Esparta฀debeu฀centrar฀a฀maior฀parte฀da฀súa฀estratexia฀diplomática฀con฀respecto฀ao฀levantamento฀en฀tentar฀obter฀o฀apoio฀de฀Atenas.฀ Evidentemente,฀ se฀ ambas฀ poleis฀ chegasen฀ a฀ unir,฀ unha฀ vez฀ máis,฀ as฀ súas฀forzas฀contra฀o฀inimigo฀común,฀quén฀sabe฀qué฀tivese฀acontecido.฀ Sorprendentemente,฀foi฀Demóstenes฀o฀que฀creou฀un฀clima฀de฀sospeita฀ no฀demos฀con฀respecto฀á฀posibilidade฀de฀que฀aquela฀acción฀de฀revolta฀ fose฀a฀outorgar฀aos฀lacedemonios฀unha฀nova฀posibilidade฀de฀instaurar฀ a฀súa฀vontade฀sobre฀a฀Hélade,฀polo฀que฀as฀deliberacións฀entre฀os฀atenienses฀alargáronse฀excesivamente,฀dando฀tempo฀a฀Antípatro฀a฀resolver฀ os฀seus฀problemas฀no฀norte฀e฀quedarse฀coas฀mans฀libres฀para฀ocuparse฀ da฀rebelión฀co฀coidado฀que฀esta฀merecía.฀Atenas฀volveu฀a฀temer฀pola฀ súa฀existencia,฀xa฀que฀o฀recordo฀de฀Tebas฀debía฀estar฀aínda฀moi฀vivo฀ na฀mente฀dos฀gregos,฀polo฀que฀preferiu฀non฀arriscar฀a฀súa฀posición฀de฀ cordialidade฀para฀con฀Macedonia,฀e฀decidiu฀manterse฀á฀marxe.฀O฀resto฀ da฀historia฀xa฀é฀coñecida,฀polo฀que฀non฀tornaremos฀sobre฀ela. Con฀ Axis,฀ pois,฀ termina฀ a฀ nosa฀ composición฀ acotecemental฀ entre฀ Atenas฀ e฀ Alexandre,฀ seguindo฀ ese฀ esquema฀ cronolóxico฀ que฀ marcou฀ a฀ estrutura฀ deste฀ capítulo.฀ Non฀ obstante,฀ tal฀ e฀ como฀ xa฀ sinaláramos,฀ consideramos฀que฀este฀capítulo฀estaría฀incompleto฀sen,฀cando฀menos,฀ citar฀ os฀ episodios฀ da฀ dedicación฀ das฀ panoplias฀ persas฀ a฀ Atenea฀ por฀ Alexandre฀tras฀Gránico฀e฀a฀queima฀do฀palacio฀de฀Xerxes฀en฀Persépolis฀ polo฀novo฀monarca.฀Á฀hora฀da฀súa฀observación,฀tentaremos฀describi-los฀ de฀ forma฀ paralela,฀ posto฀ que,฀ na฀ miña฀ opinión,฀ son฀ dúas฀ representacións฀do฀mesmo฀fenómeno.฀Comezando,฀entón,฀polo฀primeiro฀deles฀no฀ tempo,฀isto฀é,฀a฀dedicación฀das฀panoplias฀persas฀enviadas฀a฀Atenas฀por฀ Alexandre฀para฀honrar฀á฀deusa฀Atenea,฀esta฀anécdota฀aparece฀contada฀ 97 nas฀ fontes฀ tras฀ a฀ batalla฀ de฀ Gránico,฀ aínda฀ que฀ tan฀ só฀ é฀ recollida฀ por฀ Arriano฀e฀Plutarco236.฀Alexandre,฀vitorioso฀ante฀o฀seu฀primeiro฀enfrontamento฀cos฀persas฀en฀Asia,฀decidiu฀honrar฀á฀deusa฀Atenea฀enviando฀a฀ Atenas฀300฀panoplias฀completas237.฀Xunto฀con฀esta฀dedicatoria฀Alexandre฀envía฀tamén฀unhas฀verbas:฀“Alexandre,฀fillo฀de฀Filipo,฀e฀os฀gregos฀ —excepto฀os฀lacedemonios—,฀dos฀bárbaros฀que฀habitan฀Asia”238.฀Plutarco฀menciona฀como฀causa฀deste฀comportamento฀de฀Alexandre฀o฀seu฀ desexo฀de฀facer฀pública฀en฀Grecia฀a฀súa฀vitoria฀fronte฀ao฀exército฀persa.฀ Ben,฀a฀anécdota฀non฀se฀compón฀de฀nada฀máis,฀aínda฀que฀é฀certo฀que฀ soamente฀desta฀dedicatoria฀xa฀podemos฀inferir฀unha฀explicación฀para฀ isto.฀Esta฀claro,฀como฀ben฀indica฀Plutarco,฀que฀o฀desexo฀de฀Alexandre฀ é฀o฀de฀facerse฀notar฀en฀Grecia,฀dar฀a฀coñecer฀aos฀gregos฀que฀a฀guerra฀ de฀rébancha฀contra฀o฀Imperio฀Persa฀comezou,฀e฀que฀Alexandre,฀na฀primeira฀disputa,฀venceu.฀Pero฀hai฀algo฀máis฀que฀un฀desexo฀comunicativo,฀ xa฀que฀a฀forma฀coa฀que฀aparece฀redactada฀a฀dedicatoria฀de฀Alexandre฀ implica฀ o฀ seu฀ desexo฀ de฀ que฀ dita฀ información฀ sexa฀ considerada฀ con฀ carácter฀oficial฀(e฀quizás฀por฀iso฀a฀reviste฀coa฀parafernalia฀relixiosa฀en฀ honor฀ de฀ Atenea):฀ a฀ dedicatoria฀ esta฀ enunciando฀ os฀ termos฀ baixo฀ os฀ cales฀se฀firmaron฀os฀pactos฀de฀alianza฀dentro฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀isto฀ é,฀por฀unha฀parte฀Alexandre,฀fillo฀de฀Filipo,฀e฀por฀outra,฀os฀gregos,฀que฀ son฀as฀dúas฀partes฀asociadas฀na฀guerra฀contra฀Persia.฀De฀aí฀que฀se฀explicite฀a฀ausencia฀de฀colaboración฀espartana฀na฀batalla.฀Alexandre฀está฀ informando฀aos฀aliados฀de฀que฀todo฀sigue฀segundo฀o฀plan฀previsto,฀é฀ dicir,฀que฀venceron.฀Tamén฀é฀sintomática฀a฀elección฀da฀deusa฀Atenea,฀ matrona฀ non฀ só฀ dos฀ heroes฀ e฀ da฀ guerra,฀ senón฀ tamén,฀ en฀ certo฀ xeito,฀ do฀panhelenismo239.฀฀Con฀isto,฀parece฀como฀si฀Alexandre฀inaugurara฀a฀ campaña฀persa฀e฀a฀guerra฀de฀rébancha฀contra฀os฀agravios฀que฀nas฀Guerras฀Médicas฀os฀persas฀inflixiran฀á฀Hélade240.฀Sen฀embargo,฀o฀curioso฀ desta฀dedicatoria฀é฀o฀resultado฀da฀mesma฀e฀os฀efectos฀que฀este฀resultado฀ puideron฀ter฀producido.฀Sabemos฀que฀en฀mobilizacións฀de฀emerxencia,฀ as฀cidades฀podían฀chegar฀a฀equipar฀as฀súas฀tropas฀cos฀escudos฀e฀armas฀ que฀ foran฀ adicados฀ nos฀ templos฀ das฀ poleis241.฀ Deste฀ xeito,฀ resulta฀ es- 98 traño฀ que฀ Alexandre฀ realice฀ esta฀ dedicatoria,฀ pois฀ estas฀ armas฀ que฀ el฀ presenta฀en฀honor฀de฀Atenea฀poderían฀ser฀empregadas฀pola฀cidade฀en฀ calquera฀tipo฀de฀enfrontamento฀armado฀entre฀esta฀polis฀e฀Macedonia.฀ Parecería,฀ entón,฀ como฀ si฀ Alexandre฀ armase฀ aos฀ seus฀ inimigos.฀ Podemos฀tratar฀de฀explicar฀este฀interrogante฀a฀través฀dos฀bos฀desexos฀de฀ concordia฀do฀mozo฀rei฀para฀coa฀polis฀ática,฀para฀o฀que฀quizais฀o฀reducido฀número฀destes฀equipos฀militares฀sexa฀unha฀boa฀xustificación,฀pois฀ en฀si฀non฀permitirían฀armar฀máis฀que฀a฀un฀puñado฀de฀homes,฀polo฀que฀ a฀súa฀dedicación,฀entendida฀dentro฀dos฀parámetros฀expostos,฀non฀sería฀ senón฀un฀xeito฀de฀indicar฀a฀Atenas,฀dun฀xeito฀metafórico,฀a฀ausencia฀de฀ intención฀por฀parte฀de฀Alexandre฀de฀levar฀a฀cabo฀ningún฀ataque฀contra฀a฀ cidade฀ática.฀Sexa฀como฀fose,฀parece฀que฀este฀suceso฀debemos฀vinculalo,฀como฀amosan฀as฀nosas฀interpretacións,฀ao฀desexo฀de฀concordia฀de฀ Alexandre฀para฀con฀Atenas. 3.10฀ A ฀ ฀queima฀do฀Palacio฀de฀Xerxes฀e฀a฀proclamación฀de฀ Alexandre฀como฀Señor฀de฀Asia Pasemos฀agora฀ao฀episodio฀da฀queima฀do฀palacio฀de฀Xerxes฀en฀Persépolis.฀As฀fontes฀que฀recollen฀este฀feito฀son฀Arriano,฀Curcio,฀Diodoro฀ e฀ Plutarco242,฀ aínda฀ que฀ Arriano฀ é฀ moito฀ máis฀ breve฀ que฀ os฀ demais฀ e฀ non฀ relata฀ o฀ protagonismo฀ que฀ nesta฀ escena฀ tivo฀ unha฀ cortesana฀ ateniense,฀de฀nome฀Taíde,฀amante฀de฀Ptolomeo,฀a฀quen฀se฀lle฀atribúe฀a฀idea฀ de฀incendiar฀o฀palacio฀de฀Xerxes฀como฀pago฀polo฀incendio฀da฀Acrópole฀ ateniense฀durante฀as฀Guerras฀Médicas243.฀Alexandre฀aceptou,฀aínda฀que฀ Arriano฀ describe฀ cómo฀ Parmenión฀ tratou฀ de฀ convencer฀ ao฀ rei฀ de฀ que฀ mudara฀de฀opinión,฀xa฀que,฀ao฀seu฀xuízo,฀non฀debían฀destruírse฀as฀propiedades฀de฀un฀mesmo244.฀O฀certo฀é฀que฀case฀tódolos฀autores฀consultados฀coinciden฀en฀que฀neste฀acontecemento฀Alexandre฀pretende฀vingar฀ as฀inxurias฀que฀os฀persas฀cometeran฀contra฀Grecia฀durante฀as฀Guerras฀ Médicas.฀ Dun฀ xeito฀ orixinal,฀ H.฀ Jeanmarie฀ pensou฀ tamén฀ na฀ posible฀ vinculación฀existente฀entre฀este฀episodio฀e฀a฀asociación฀de฀Alexandre฀ 99 cos฀atributos฀do฀deus฀Dionisos,฀pois,฀por฀unha฀parte฀este฀suceso฀acontece฀durante฀a฀celebración฀dun฀banquete,฀co฀viño,฀atributo฀báquico฀por฀ excelencia,฀presidindo฀o฀festexo,฀que฀por฀outra฀parte฀debía฀estar฀marcado฀polo฀o฀sentimento฀de฀vitoria,฀e฀por฀outra,฀a฀queima฀deste฀palacio฀ persa฀podería฀recordarnos฀á฀queima฀do฀palacio฀de฀Penteo฀por฀Dionisos฀ na฀lenda฀báquica245.฀Se฀temos฀en฀conta฀que฀a฀figura฀de฀Penteo฀encarnaba฀un฀simbolismo฀relixioso฀como฀prototipo฀do฀impío฀castigado฀polo฀ seu฀orgullo,฀esta฀interpretación฀non฀pode฀senón฀remitirnos฀á฀figura฀de฀ Xerxes,฀a฀quen฀a฀súa฀hybris฀ou฀exceso฀de฀orgullo฀lle฀levara฀a฀tratar฀de฀ someter฀ao฀Helesponto฀á฀súa฀vontade฀por฀medio฀dunha฀ponte฀de฀barcos,฀ e฀ a฀ horadar฀ o฀ monte฀ Atos฀ para฀ dende฀ alí฀ contemplar฀ a฀ batalla฀ contra฀ os฀ gregos246.฀ Deste฀ xeito,฀ Alexandre,฀ no฀ seu฀ primeiro฀ papel฀ de฀ novo฀ Dionisos,฀eríxese฀en฀vingador฀dos฀actos฀de฀Xerxes฀contra฀os฀gregos฀e,฀ en฀especial,฀contra฀os฀deuses,฀e฀a฀queima฀do฀palacio฀debe฀advertirse,฀na฀ súa฀temática฀panhelénica,฀dentro฀desta฀significación. Sen฀ embargo,฀ aparte฀ das฀ expostas,฀ existe฀ unha฀ causa฀ máis฀ para฀ a฀ súa฀ actitude.฀ Nestes฀ intres,฀ Alexandre฀ era฀ xa฀ dono฀ de฀ Persia฀ e฀ dominador฀efectivo฀de฀Asia.฀Chegara฀ata฀Persépolis฀tras฀vencer฀a฀Darío฀en฀ Gaugamela฀como฀xeneral฀supremo฀das฀forzas฀aliadas฀gregas,฀pero฀coa฀ derrota฀de฀Darío฀e฀a฀caída฀do฀Imperio฀Persa,฀a฀posición฀de฀Alexandre฀ como฀hegemón฀xa฀non฀tiña฀razón฀de฀ser,฀posto฀que,฀na฀súa฀definición฀ institucional,฀o฀hegemón฀era฀un฀strategós฀autokrátor฀para฀a฀guerra฀contra฀os฀persas.฀Pero฀agora฀xa฀non฀hai฀Imperio฀Persa.฀Coa฀queima฀do฀palacio,฀polo฀tanto,฀ao฀igual฀que฀co฀licenciamento฀do฀continxente฀aliado,฀ Alexandre฀non฀só฀recorda฀aos฀gregos฀que฀a฀súa฀loita฀contra฀Persia฀ten฀ como฀motivo฀a฀causa฀panhelénica247,฀senón฀que฀coa฀toma฀de฀Persépolis,฀ e฀en฀especial฀coa฀destrución฀do฀palacio฀de฀Xerxes,฀dá฀por฀conclusa฀a฀ campaña฀ panhelénica฀ de฀ vinganza,฀ sendo฀ a฀ queima฀ do฀ palacio฀ o฀ colofón,฀a฀vinganza฀material฀tomada฀sobre฀os฀persas฀por฀parte฀do฀representante฀dos฀gregos.฀Deste฀xeito,฀Alexandre฀remata฀coa฀súa฀asociación฀ militar฀ con฀ Grecia,฀ e฀ a฀ partir฀ dese฀ intre,฀ a฀ súa฀ atención฀ centrarase฀ xa฀ non฀ en฀ acabar฀ con฀ Darío,฀ senón฀ en฀ atopalo,฀ e฀ tras฀ o฀ asasinato฀ deste,฀ 100 en฀castigar฀aos฀culpables,฀posto฀que฀todo฀iso฀lle฀permite฀afirmar฀o฀seu฀ dereito฀de฀sucesión฀ao฀trono฀de฀Darío฀sen฀caer฀en฀problemas฀institucionais,฀de฀tal฀xeito฀que฀o฀mozo฀monarca฀pasa฀de฀ser฀invasor฀a฀conquistador,฀e฀de฀conquistador฀a฀Gran฀Rei฀do฀novo฀imperio฀macedónico-persa.฀ Se฀ entendíamos฀ a฀ dedicatoria฀ a฀ Atenea฀ como฀ a฀ inauguración฀ da฀ guerra฀panhelénica,฀a฀queima฀do฀palacio฀de฀Persépolis฀é฀a฀fin฀da฀mesma,฀ conformando,฀asimesmo,฀un฀medio,฀como฀dixemos,฀de฀materializar฀a฀ consecución฀ dos฀ obxectivos฀ marcados฀ dentro฀ da฀ guerra฀ panhelénica฀ de฀ rébancha,฀ é฀ dicir,฀ poñer฀ punto฀ e฀ final฀ á฀ colaboración฀ militar฀ entre฀ os฀ aliados฀ e฀ Alexandre248,฀ aínda฀ que,฀ ademais,฀ ao฀ adquirir฀ Alexandre฀ o฀ poder฀ do฀ Gran฀ Rei,฀ xunto฀ coa฀ súa฀ posición฀ de฀ hegemón,฀ comeza฀ o฀ proceso฀que฀xa฀sinalamos,฀e฀que฀comentaremos฀xunto฀coa฀análise฀do฀ Edicto฀ dos฀ Exiliados,฀ do฀ aumento฀ da฀ autocracia฀ do฀ macedonio,฀ que,฀ coa฀adquisición฀da฀súa฀nova฀posición฀en฀Asia฀e฀libre฀das฀necesidades฀ que฀ata฀o฀momento฀tivera฀dos฀seus฀aliados฀gregos,฀pasará฀a฀tratar฀aos฀ individuos฀coma฀súbditos฀seus,฀incluíndo฀aos฀gregos฀entre฀os฀territorios฀ baixo฀a฀súa฀soberanía.฀E฀en฀certo฀xeito,฀non฀carecía฀de฀razón,฀xa฀que,฀ na฀teoría,฀Grecia฀e฀Alexandre฀estaban฀aliados,฀aínda฀que฀sen฀poderes฀de฀ ningunha฀das฀partes฀para฀interferir฀na฀política฀interna฀do฀outro,฀formalmente,฀Alexandre฀era,฀dende฀o฀affaire฀de฀Tebas฀e฀a฀derrota฀dos฀rebeldes฀ en฀Megalópolis,฀o฀señor฀de฀Grecia.฀Tras฀a฀queima฀do฀palacio฀de฀Persépolis,฀tamén฀será฀señor฀do฀Asia. NOTAS ฀ 1 ฀ 2 Non฀entraremos฀aquí,฀por฀non฀ser฀necesario฀para฀o฀desenrolo฀do฀obxectivo฀marcado฀para฀ este฀estudo,฀na฀natureza฀do฀goberno฀de฀Filipo฀II,฀isto฀é,฀se฀actuaba฀como฀rexente฀do฀seu฀ sobriño฀Amintas฀ou฀como฀monarca฀mesmo฀de฀Macedonia.฀Para฀resolver฀esta฀cuestión,฀ remito,฀non฀obstante,฀á฀bibliografía฀citada฀no฀apartado฀da฀Introdución,฀especialmente฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀pp.฀203-215,฀e฀R.฀M.฀ERRINGTON,฀ A฀History...,฀páx.฀37฀ss,฀aínda฀que฀creo฀que฀a฀cuestión฀segue,฀en฀gran฀medida,฀aberta฀a฀ discrepancias. A฀importancia฀desta฀batalla฀para฀o฀decurso฀dos฀acontecementos฀posteriores฀foi฀xa฀es- 101 tudada฀por฀un฀gran฀número฀de฀autores.฀Asimesmo,฀unha฀análise฀estratéxica-militar฀e฀ política฀da฀batalla฀aparece฀en฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Victory฀of฀Macedon฀at฀Chaeronea”฀en฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Studies฀in฀Greek฀History,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀ (1973),฀pp.฀534-558฀e฀F.฀E.฀ADCOCK,฀The฀Greek฀and฀Macedonian฀Art฀of฀War,฀Univ.฀ of฀california฀Press,฀Berkeley฀(1975),฀páxs.฀27฀e฀77,฀quen,฀á฀súa฀vez,฀considera฀a฀Filipo฀o฀ único฀artífice,฀coa฀súa฀estratexia,฀da฀vitoria฀macedonia,฀fronte฀ao฀papel฀preponderante฀e฀ decisivo฀atribuido฀polas฀fontes฀a฀Alexandre฀(vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀9.฀2,฀así฀como฀o฀ comentario฀pertinente฀en฀J.฀R.฀HAMILTON,฀Plutarch:฀Alexander.฀A฀Commentary,฀Bristol฀Classical฀Press,฀Londres฀(1999),฀páx.฀23). 3฀ A฀información฀está฀recollida฀en฀Xustino,฀IX,฀4.฀4.฀Seguindo฀a฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀ G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀606฀e฀n.฀4,฀esta฀anécdota฀tamén฀aparece฀en฀฀Polibio,฀V,฀ 10.฀4฀s.฀e฀Plutarco,฀Demóstenes,฀22.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Alejandro฀Magno,฀ed.฀Alianza,฀Madrid฀(1992),฀páx.฀43,฀explica฀cómo฀este฀acto฀de฀escoltar฀as฀cinzas฀dos฀inimigos฀ caídos฀tras฀unha฀batalla฀ata฀a฀súa฀patria฀non฀tivera฀acontecido฀antes,฀é฀unha฀acción฀sen฀ precedentes฀(vid.฀Contra฀N.฀LORAUX,฀“Mourir฀devant฀Troie,฀Tomber฀pour฀Athènes:฀ Da฀Glorie฀du฀Héros฀a฀L’Idée฀da฀Cité”฀en฀G.฀GNOLI฀e฀J.-P.฀VERNANT฀(dirs.),฀La฀Mort,฀ Les฀Morts฀dans฀les฀Sociétés฀Anciennes,฀Cambridge฀University฀Press,฀Cambridge฀(1982),฀ páx.฀27).฀Asimesmo,฀esta฀é฀a฀única฀ocasión,฀á฀luz฀das฀fontes,฀na฀que฀Alexandre฀pon฀o฀pé฀ en฀Atenas. 4฀ Xustino,฀IX,฀4.฀5.฀ 5฀ Vid.฀Pseudo-Plutarco,฀Vidas฀dos฀Dez฀Oradores,฀849A.฀Unha฀decisión฀que฀“manifesta฀ unha฀vontade฀excepcional฀de฀sacrificar฀ata฀os฀mesmos฀fundamentos฀da฀orde฀social”,฀en฀ palabras฀de฀J.฀PASCUAL฀GONZÁLEZ,฀Grecia฀en฀el฀siglo฀IV฀a.฀C.:฀del฀฀imperialismo฀ espartano฀a฀la฀muerte฀de฀Filipo฀de฀Macedonia,฀ed.฀Síntesis,฀Madrid฀(1997),฀páx.฀188,฀a฀ quen฀sigo,฀xunto฀con฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀pp.฀604-623฀e฀ R.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History...,฀pp.฀84-90,฀para฀a฀comprensión฀destes฀acontecementos.฀A฀crítica฀situación฀vivida฀en฀Atenas฀ante฀o฀temor฀dun฀ataque฀de฀Filipo฀contra฀a฀cidade฀tras฀a฀derrota฀sufrida฀en฀Queronea฀pode฀verse,฀co฀patetismo฀que฀debeu฀caracterizar฀ as฀emocións฀destes฀difíciles฀instantes,฀en฀Licurgo,฀Contra฀Leócrates,฀16฀e฀37-42. 6฀ Asimesmo,฀tamén฀o฀envío฀do฀seu฀propio฀fillo,฀Alexandre,฀como฀cabeza฀da฀legación฀que฀ transportaba฀os฀corpos฀dos฀caídos฀podería฀verse฀dentro฀desa฀intencionalidade฀amistosa฀ de฀Filipo฀con฀Atenas.฀Non฀obstante,฀debe฀apuntarse฀aquí฀que,฀segundo฀Esquines,฀Contra฀ Ctesifonte,฀131,฀a฀verdadeira฀razón฀pola฀que฀Filipo฀non฀tería฀atacado฀Atenas฀tras฀Queronea฀debíase฀a฀que฀as฀víctimas฀do฀sacrificio฀non฀lle฀foran฀favorables. 7฀฀ O฀que฀denota,฀indubidablemente,฀o฀interese฀do฀rei฀macedonio฀pola฀potencia฀marítima฀ ateniense. 8฀฀ Ambas฀citas฀en฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀607. 9฀฀ O฀propio฀Demades,฀xunto฀con฀Focio฀e฀Esquines.฀Sobre฀esta฀facción฀política฀de฀Atenas฀ que฀normalmente฀denominamos฀promacedonia,฀vid.฀o฀noso฀capítulo฀seguinte. 10฀฀ Estes฀exiliados฀serían฀partidarios฀de฀Macedonia,฀exiliados฀pola฀súa฀oposición฀á฀guerra฀ contra฀Filipo.฀Coa฀introdución฀de฀estes฀partidarios฀seus฀no฀consello฀da฀Liga฀Beocia,฀Filipo฀pon฀este฀aorgano฀baixo฀a฀súa฀vontade฀e฀control. 11฀฀ Xustino,฀IX,฀4.฀6-10฀cóntanolo฀deste฀xeito:฀“En฀canto฀aos฀tebanos,฀non฀só฀lles฀vendeu฀ 102 ฀฀ 12 ฀฀ 13 ฀฀ 14 ฀฀ ฀฀ 15 16 ฀฀ 17 aos฀seus฀prisioneiros฀de฀guerra,฀senón฀tamén฀a฀sepultura฀para฀o฀seus฀mortos.฀aos฀cidadáns฀importantes,฀a฀uns฀degolounos฀e฀a฀outros฀obrigounos฀ao฀desterro,฀apoderándose฀ dos฀bens฀de฀todos฀eles.฀Fixo฀volver฀á฀patria฀a฀quen฀se฀fora฀expulsado฀inxustamente.฀De฀ entre฀estes฀desterrados฀deu฀ao฀estado฀trescentos฀xuíces฀e฀gobernantes.฀Cando฀os฀máis฀ poderosos฀eran฀acusados฀ante฀eles฀como฀reos฀precisamente฀de฀telos฀exiliado฀inxustamente,฀foron฀dunha฀firmeza฀tal฀que฀todos฀se฀confesaban฀responsables฀e฀sostiñan฀que฀tivera฀sido฀mellor฀para฀a฀república฀cando฀se฀lles฀había฀condenado฀que฀cando฀se฀lles฀había฀ repatriado.฀Verdadeiramente฀admirable฀a฀súa฀ousadía:฀emiten,฀como฀poden,฀unha฀sentencia฀sobre฀os฀xuíces฀da฀súa฀vida฀e฀da฀súa฀morte,฀desprezan฀a฀absolución฀que฀os฀seus฀ inimigos฀poden฀darlles฀e,฀xa฀que฀non฀poden฀vingarse฀con฀feitos,฀exercen฀a฀súa฀liberdade฀ coa฀palabra”.฀Seguindo฀a฀L.฀A.฀TRITLE฀(ed.),฀The฀Greek฀World฀in฀the฀Fourth฀Century,฀ Routledge฀ed.,฀Londres฀e฀Nova฀York฀(1997),฀páx.฀102,฀as฀consecuencias฀da฀derrota฀de฀ Tebas฀son฀relatadas฀tamén฀en฀Diodoro,฀XVI,฀87.฀3฀e฀Pausanias,฀IV,฀27.฀3.฀Para฀entender฀ esta฀actitude฀de฀Filipo฀con฀Tebas฀hai฀que฀ter฀en฀conta฀tamén฀que,฀con฀anterioridade฀á฀ asociación฀de฀esta฀con฀Atenas฀e฀á฀súa฀oposición฀conxunta,฀xunto฀con฀outras,฀en฀Queronea฀contra฀Filipo,฀a฀polis฀beocia฀estivera฀aliada฀co฀rei฀macedonio,฀tal฀e฀como฀nos฀notifica฀Demóstenes,฀Contra฀Filipo.฀Cuarto฀Discurso,฀9-11.฀Asimesmo,฀o฀cambio฀de฀bando,฀ do฀de฀Filipo฀ao฀de฀Atenas,฀producido฀entre฀os฀tebanos฀parece฀ter฀sido฀mérito฀único฀do฀ propio฀Demóstenes:฀vid.฀Plutarco,฀Demóstenes,฀18฀e฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀ Defensa฀de฀Ctesifonte,฀214s.฀ao฀parecer,฀a฀alocución฀do฀orador฀foi฀espectacular,฀xa฀que฀ “puxo฀fora฀de฀si฀aos฀tebanos”:฀Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀257. Sobre฀esta฀posibilidade,฀así฀como฀sobre฀as฀ideas฀de฀Isócrates฀en฀relación฀con฀Alexandre,฀ falaremos฀no฀capítulo฀deste฀estudo฀adicado฀ao฀eido฀do฀pensamento฀e฀da฀cultura. O฀paralelo฀directo฀que฀se฀faría฀entre฀a฀figura฀do฀asediador฀de฀Atenas฀Filipo฀e฀o฀tirano฀ arrasador฀de฀templos฀Xerxes฀non฀beneficiaría,฀de฀ningún฀xeito,฀as฀aspiracións฀da฀nova฀ hexemonía฀macedonia,฀nin฀sería฀unha฀boa฀publicidade฀para฀quen฀pretende฀erixirse฀como฀ vingador฀das฀afrontas฀persas.฀Por฀outra฀parte,฀en฀Atenas฀eran฀tamén฀conscientes฀deste฀ trato฀de฀favor฀recibido฀de฀parte฀de฀Filipo:฀vid.฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀Defensa฀ de฀Ctesifonte,฀65. W.฀JAEGER,฀Demóstenes.฀La฀agonía฀de฀Grecia,฀Fondo฀de฀Cultura฀Económica,฀México฀ D.฀F.฀(1945),฀páx.฀231. Esta฀idea฀é฀aportada฀por฀J.฀PASCUAL฀GONZÁLEZ,฀op.฀cit.,฀páx.฀188.฀ Na฀edición฀de฀Xustino฀da฀Biblioteca฀Clásica฀Grédos,฀ed.฀Grédos,฀Madrid฀(1995),฀páx.฀ 196฀nota฀314. N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀A฀History฀of฀Greece฀to฀322฀b.฀C.,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀ (1967),฀páx.฀570s.฀A฀proposta฀deste฀tipo฀de฀honores฀para฀o฀monarca฀macedonio฀e฀o฀novo฀ príncipe฀debeu฀provir฀de฀Demades,฀segundo฀lemos฀no฀seu฀discurso฀Sobre฀os฀doce฀anos,฀ 9s.฀Asimesmo,฀tamén฀os฀xenerais฀enviados฀na฀compaña฀de฀Alexandre,฀especialmente฀ Antípatro,฀recibiron฀a฀cidadanía฀ateniense฀e฀o฀título฀de฀proxenos,฀segundo฀Hipérides,฀ Fragm,฀77.฀Esta฀medida,฀máis฀alá฀de฀calquera฀intención฀e/ou฀importancia฀política฀que฀ se฀lle฀quixera฀atribuír,฀responde,฀en฀realidade,฀a฀unha฀función฀de฀protocolo฀e฀de฀congratulación฀para฀co฀rei฀macedonio฀e฀os฀seus฀achegados,฀debida฀ao฀trato฀favorable฀recibido฀ de฀este฀pola฀cidade,฀pero฀que฀debe฀remitirnos฀unha฀vez฀máis฀a฀exemplos฀de฀cesión฀da฀ 103 ฀฀ ฀฀ 18 19 ฀฀ ฀฀ 20 21 ฀ 22 ฀ ฀฀ 23 24 ฀฀ ฀฀ 25 26 ฀ 27 ฀฀ 28 ฀฀ ฀฀ 29 30 proxenia฀ateniense฀a฀anteriores฀soberanos฀macedonios,฀tal฀e฀como฀temos฀visto฀na฀Introdución:฀vid.฀S.฀PERLMAN,฀“A฀Note฀on฀the฀Political฀Implications฀of฀Proxenia฀in฀ the฀Fourth฀Century฀b.฀C.”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀8฀(1958),฀pp.฀185-191.฀A.฀GEROLYMATOS,฀Espionage฀and฀Treason,฀ed.฀Gieben,฀Amsterdam฀(1986),฀páx.฀7฀sinala฀a฀ Alexandre฀I฀de฀Macedonia฀como฀a฀máis฀antiga฀referencia฀á฀cesión฀por฀parte฀de฀Atenas฀ do฀título฀de฀proxenos฀(seguindo฀a฀Herodoto,฀VIII,฀136),฀polo฀que,฀se฀entendemos฀esta฀ institución฀como฀hereditaria,฀a฀proposta฀deste฀título฀para฀Filipo฀e฀Alexandre฀non฀sería฀ senón฀unha฀renovación฀da฀mesma฀para฀os฀herdeiros฀de฀aquel,฀pois฀como฀xa฀vimos,฀tamén฀Arquelao฀tería฀recibido฀estes฀honores. Como฀veremos,฀no฀seu฀momento,฀no฀capítulo฀seguinte฀desta฀investigación. Recordemos฀os฀primeiros฀versos฀da฀Historia฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso฀nos฀que฀Tucídides฀indica฀que฀esta฀guerra฀é฀“a฀maior฀das฀habidas”฀(I,฀1.฀1). Homero,฀Ilíada,฀I,฀2-4.฀Permítame฀o฀lector฀esta฀licencia฀poética. Con฀isto,฀supoñemos฀que฀Xustino฀se฀refire฀ás฀alianzas฀entre฀Filipo฀e฀os฀demais฀gobernos฀ de฀Grecia฀tras฀Queronea. Estes฀méritos,฀probablemente,฀fan฀referencia฀ao฀seu฀posicionamento฀estratéxico฀a฀favor฀ ou฀en฀contra฀de฀Filipo฀antes฀do฀establecemento฀da฀paz฀común,฀é฀dicir,฀os฀gobernos฀meritorios฀serían฀os฀aliados฀de฀Filipo. Xustino,฀IX,฀5.฀1-5. Problema฀no฀que฀non฀entraremos,฀por฀non฀ser฀estrictamente฀necesario฀para฀o฀seu฀uso฀e฀ porque,฀asimesmo,฀tal฀tarefa฀é฀ocupación฀para฀a฀Filoloxía฀Clásica. Ps-Demóstenes,฀XVII,฀4. Ps-Demóstenes฀XVII,฀6.฀O฀texto฀prosigue,฀dicindo฀que฀quizais฀Alexandre฀xustifique฀a฀ súa฀acción฀en฀Mesenia฀a฀razón฀de฀que฀os฀fillos฀de฀Filiades฀eran฀tiranos฀de฀esta฀antes฀da฀ conformación฀do฀tratado,฀pero฀entón฀sería฀unha฀incongruencia฀por฀parte฀de฀Alexandre฀ non฀aplicar฀a฀mesma฀regra฀aos฀tiranos฀de฀Lesbos,฀que฀tamén฀se฀estableceran฀nun฀momento฀anterior฀ao฀tratado,฀aínda฀que฀neste฀caso฀os฀tiranos฀de฀Lesbos฀terían฀sido฀expulsados฀polo฀rei฀macedonio. Ps-Demóstenes฀XVII,฀8;฀supoñemos฀que฀o฀texto฀fai฀referencia฀ás฀medidas฀tomadas฀contra฀Tebas฀tras฀a฀súa฀rebelión฀en฀336฀a.฀C.฀contra฀a฀gornición฀macedonia฀establecida฀na฀ Cadmea,฀e฀por฀extensión,฀contra฀o฀goberno฀macedonio.฀Sen฀embargo,฀nun฀plano฀máis฀ xeral,฀o฀autor฀do฀discurso฀pode฀tamén฀pretender฀referirse฀ao฀concepto฀de฀autonomía฀que,฀ como฀veremos฀no฀seguinte฀capítulo,฀era฀unha฀condición฀sine฀qua฀non฀da฀natureza฀definidora฀da฀polis.฀Asimesmo,฀tamén฀o฀chamamento฀á฀liberdade฀e฀defensa฀dos฀gregos฀é฀outra฀ constante฀da฀política฀intergobernamental฀da฀Hélade,฀como฀estudaremos฀tamén฀no฀lugar฀ mencionado. Ps-Demóstenes฀XVII,฀10.฀Tamén฀este฀parámetro฀da฀paz฀foi฀pasado฀por฀alto฀por฀parte฀ do฀rei฀macedonio,฀Alexandre,฀posto฀que฀impuxo฀a฀Chaeron฀como฀tirano฀de฀Pelene฀e฀ expulsou฀a฀gran฀parte฀da฀súa฀poboación,฀doando฀as฀súas฀propiedades฀aos฀escravos฀(PsDemóstenes฀XVII,฀11). Ps-Demóstenes฀XVII,฀15. Ps-Demóstenes฀XVII,฀16. 104 ฀ Ps-Demóstenes฀XVII,฀19. ฀฀ Evidentemente,฀existe฀unha฀limitación฀en฀dita฀fonte,฀posto฀que,฀aínda฀que฀nomea฀diversas฀disposicións฀establecidas฀por฀a฀“paz฀común”,฀non฀podemos฀saber฀se฀nos฀fala฀de฀ todas฀elas฀ou฀se,฀polo฀contrario,฀tan฀só฀cita฀aquelas฀nas฀que฀Alexandre฀incorreu฀nunha฀ negación฀do฀tratado.฀ 33฀฀ Ps-Demóstenes฀XVII,฀30. 34฀฀ A฀idea฀da฀renovación฀do฀tratado,฀negando฀así฀a฀posibilidade฀dunha฀reforma฀no฀seo฀da฀ Liga,฀con฀Alexandre฀está฀recollida฀en฀Arriano,฀I,฀1.฀1-2;฀Plutarco,฀Alexandre,฀14.฀1;฀Diodoro,฀XVII,฀4.฀9;฀Xustino,฀XI,฀1.฀5. 35฀฀ Debemos฀advertir฀sobre฀esta฀cláusula฀o฀moi฀probable฀aumento฀de฀poder฀dos฀partidarios฀ de฀Filipo฀tras฀a฀súa฀vitoria฀en฀Queronea,฀de฀tal฀xeito฀que฀serían฀estes,฀xusto฀antes฀da฀ firma฀do฀pacto฀de฀alianza฀de฀Corinto,฀os฀que฀detentarían฀o฀poder฀na฀meirande฀parte฀das฀ cidades,฀impoñendo฀nelas฀réximes฀favorables฀ao฀macedonio,฀polo฀que฀a฀cláusula,฀lonxe฀ de฀servir฀como฀garante฀de฀autonomía,฀debe฀entenderse฀como฀garante฀do฀poder฀de฀Filipo฀ sobre฀a฀Hélade.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀“Autonomia:฀Use฀and฀Abuse฀of฀Political฀Terminology”฀en฀Studi฀Italiani฀di฀Filologia฀Classica,฀nº฀85฀(1989),฀pp.฀páx.฀147. 36฀฀ Estas฀conclusións฀xerais฀nosas฀sobre฀a฀estrutura฀da฀Liga฀de฀Corinto฀coinciden฀coas฀indicadas฀nos฀demais฀autores฀consultados:฀vid.฀G.฀CAWKWELL,฀Philip฀of฀Macedon,฀Faber฀ &฀Faber฀ed.,฀Bristol฀(1978),฀pp.฀169-176;฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Philip฀of฀Macedon,฀ Duckworth฀ed.,฀Londres฀(1994),฀pp.฀159-162;฀J.฀PASCUAL฀GONZÁLEZ,฀op.฀cit.,฀páx.฀ 188s;฀฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀op.฀cit.,฀páx.฀624ss.฀ 37฀฀ Seguindo฀a฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀271,฀“Como฀todos฀os฀gregos฀ sabían,฀a฀historia฀dos฀acordos฀multilaterais฀durante฀o฀século฀anterior฀[refírese฀ao฀s.฀IV฀ a.฀C.]฀fora฀a฀historia฀dunha฀explotación฀por฀parte฀da฀potencia฀dominante,฀fora฀esta฀Esparta฀ou฀Tebas.฀Un฀tratado฀de฀paz฀podía฀garantir฀a฀autonomía฀de฀tódolos฀gregos,฀pero฀o฀ estado฀máis฀poderoso฀imporía฀o฀seu฀propio฀concepto฀de฀autonomía”.฀Fronte฀a฀estes฀tratados฀bilaterais฀que฀só฀vinculaban฀a฀aqueles฀gobernos฀que฀se฀encontraran฀en฀guerra฀no฀ momento฀da฀firma฀da฀paz฀(tipo฀Esparta-Atenas฀tras฀o฀fin฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso),฀as฀ Koiné฀Eirene฀deben฀definirse฀como฀tratados฀plurilaterais,฀condicionantes฀para฀tódolos฀ gregos. 38฀฀ Aínda฀que฀nós฀retomaremos฀este฀tema฀no฀capítulo฀seguinte,฀adicado฀ao฀pensamento,฀ centrándonos฀nas฀bases฀filosóficas฀da฀Koiné฀Eirene฀e฀a฀Guerra฀Panhelénica,฀e฀prestando฀ especial฀atención฀á฀figura฀de฀Isócrates.฀ 39฀฀ As฀conclusións฀discordantes฀entre฀os฀autores฀que฀tentaron฀tratar฀o฀tema฀da฀natureza฀estrutural฀da฀Liga฀de฀Corinto฀poden฀observarse฀nunha฀análise฀comparativa฀das฀obras฀citadas฀na฀nota฀104.฀Asimesmo,฀sobre฀as฀cuestións฀expostas฀e฀o฀debate฀sobre฀a฀construción฀ da฀Liga฀por฀Filipo,฀véxase฀tamén฀a฀bibliografía฀exposta฀na฀nota฀indicada,฀así฀como฀T.฀T.฀ B.฀RYDER,฀Koiné฀Eirene:฀General฀Peace฀and฀Local฀Independence฀in฀Ancient฀Greece,฀ Oxford฀Univ.฀Press,฀Londres฀(1965)฀e฀R.฀A.฀BILLOWS,฀Antigonus฀the฀One-Eyed฀and฀ the฀Creation฀of฀the฀Hellenistic฀State,฀Univ.฀Of฀Caklifornia฀Press,฀Berkeley฀(1990),฀esp.฀ pp.฀189-205. 40฀฀ Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀159s.฀Vid.฀T.฀T.฀B.฀RYDER,฀“Demóstenes฀and฀Philip’s฀ Peace฀of฀338/7ª.฀C.฀“฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀26฀(1976),฀páx.฀85s. 31 32 105 ฀฀ Vid.฀A.฀MOMIGLIANO,฀“La฀KOINH฀EIPHNH฀dal฀386฀ao฀338฀a.฀C.”฀en฀Terzo฀Contributo฀alla฀storia฀degli฀studi฀classici,฀Edizione฀di฀Storia฀e฀Letteratura,฀Roma฀(1966),฀vol.฀ I,฀฀páx.฀398฀e฀N.฀M.฀TOD,฀A฀Selection฀of฀Greek฀Historical฀Inscriptions,฀vol.฀II,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1948),฀páx.฀229. 42฀฀ N.฀M.฀TOD,฀op.฀cit.,฀páx.฀229. 43฀฀ S.฀PERLMAN,฀“Greek฀Diplomatic฀tradition฀and฀the฀Corinthian฀League฀of฀Philip฀of฀Macedon”฀en฀Historia,฀nº฀34฀(1985),฀páx.฀155. 44฀฀ Como฀manifestamente฀indica฀Xustino฀XI,฀5.฀5. 45฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀formal฀relations฀between฀Macedonia฀and฀the฀Greeks฀at฀ the฀end฀of฀Philip’s฀Reign฀and฀the฀start฀of฀Alexander’s฀Reign”,฀Apéndice฀I฀de฀N.฀G.฀L.฀ HAMMOND฀e฀F.฀W.฀WALBANK,฀A฀History฀of฀Macedonia,฀vol.฀III,฀Clarendon฀Press,฀ Oxford฀(1988),฀páx.฀574. 46฀฀ As฀obras฀consultadas฀indican,฀ademais฀das฀fontes฀literarias,฀a฀existencia฀de฀dous฀textos฀ de฀natureza฀epigráficas฀sobre฀este฀particular,฀unha฀de฀orixe฀ateniense,฀incluída฀en฀N.฀M.฀ TOD,฀op.฀cit.,฀páx.฀225ss,฀co฀número฀177,฀e฀outra,฀propia฀de฀Epidauro฀e฀do฀ano฀302,฀ pertencente฀á฀refundación฀da฀alianza฀da฀Liga฀de฀Corinto฀por฀Antígono฀Monoftalmos฀e฀ Demetrio฀Poliorcetes,฀consultable฀en฀Inscriptiones฀Graecae,฀IV2฀68. 47฀฀ Ibidem.,฀páx.฀227.฀Esta฀disposición,฀por฀outra฀parte,฀adoita฀a฀ser฀común฀nos฀tratados฀ entre฀gobernos฀gregos฀e฀dirixentes฀de฀gobernos฀unipersoais,฀como฀Dionisio฀de฀Siracusa฀ ou฀Leucon฀do฀Bósforo:฀vid.฀S.฀PERLMAN,฀“Greek฀Diplomatic฀Tradition...”,฀páx.฀170. 48฀฀ ao฀igual฀que฀noutros฀aspectos฀xa฀citados,฀existe฀unha฀gran฀controversia฀sobre฀se฀a฀Liga฀ de฀Corinto฀supón฀un฀novo฀medio฀inédito฀de฀regulación฀das฀relacións฀entre฀as฀poleis฀gregas,฀postura฀onde฀destaca฀o฀pensamento฀de฀N.฀G.฀L.฀Hammond฀en฀todas฀as฀súas฀obras฀ citadas,฀ou฀se฀polo฀contrario,฀tan฀só฀é฀unha฀nova฀formulación฀hexemónica,฀similar฀ás฀ anteriores฀na฀Historia฀de฀Grecia,฀para฀o฀dominio฀de฀Filipo,฀e฀posteriormente฀Alexandre,฀sobre฀a฀Hélade,฀idea฀apoiada฀por฀un฀bo฀número฀de฀autores,฀como฀G.฀Cawkwell,฀A.฀ B.฀Bosworth,฀L.฀A.฀Tritle,฀W.฀Jaeger,฀S.฀Perlman,฀T.฀T.฀B.฀Ryder,฀...฀posición฀á฀que฀nós฀ mesmos฀nos฀adherimos.฀ 49฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀272:฀“a฀autonomía,฀tal฀como฀dixera฀Pericles฀(Tucídides,฀I,฀144,฀2),฀era฀en฀gran฀medida,฀unha฀cuestión฀de฀definición,฀e฀non฀custaba฀moito฀ver฀cómo฀a฀definiría฀Filipo”. 50฀฀ A฀nosa฀fonte฀para฀o฀estudo฀e฀comprensión฀desta฀Paz฀de฀Antálcidas฀é฀Xenofonte,฀Helénicas,฀V,฀1.฀31,฀onde฀se฀estipulan฀os฀requirimentos฀da฀mesma,฀así฀como฀a฀ameaza,฀por฀ parte฀do฀Gran฀Rei,฀da฀guerra฀para฀aquel฀que฀non฀acepte฀o฀seu฀parecer฀e฀as฀súas฀normas,฀ establecidas฀pro฀medio฀do฀tratado฀de฀paz. 51฀฀ K.฀MORITANI,฀“KOINÉ฀EIRENE:฀Control,฀Peace฀and฀Autonomia฀in฀Fourth-Century฀ Greece”,฀en฀T.฀YUGE฀e฀M.฀DOI฀(eds.),฀Forms฀of฀Control฀and฀Subordination฀in฀Antiquity,฀E.฀J.฀Brill฀ed.,฀Leiden฀(1988),฀páx.฀573.฀Asimesmo,฀a฀obra฀fundamental฀sobre฀o฀tema฀ segue฀sendo฀T.฀T.฀B.฀RYDER,฀Koiné฀Eirene,฀aínda฀que฀as฀diferentes฀configuracións฀da฀ Paz฀Común฀ao฀longo฀do฀século฀IV฀tamén฀foron฀estudadas฀por฀S.฀PERLMAN,฀“Greek฀ Diplomatic฀Tradition...”. 52฀฀ Vid.฀Idem.฀N.฀G.฀L.฀Hammond,฀na฀maior฀parte฀das฀súas฀obras฀consultadas,฀pretende฀ob- 41 106 ฀฀ 53 ฀฀ 54 ฀฀ 55 ฀฀ ฀฀ 56 57 ฀฀ 58 ฀ 59 servar฀a฀nova฀Liga฀de฀Corinto฀como฀un฀desexo฀de฀Filipo฀para฀conformar฀unha฀Grecia฀ onde฀os฀gobernos฀se฀relacionen฀a฀nivel฀federativo,฀aínda฀que฀esta฀idea฀non฀é฀apoiada฀ polos฀demais฀autores,฀que,฀ao฀igual฀que฀nós฀mesmos,฀presentan฀a฀alianza฀corintia฀como฀ unha฀forma฀de฀institucionalizar฀a฀hexemonía฀macedonia฀por฀parte฀do฀rei.฀En฀canto฀á฀Paz฀ de฀Antálcidas,฀o฀que฀aseguraba฀era฀a฀hexemonía฀espartana,฀aínda฀que฀o฀garante฀de฀esta฀ Paz฀Común฀era฀realmente฀o฀Gran฀Rei,฀o฀que฀lle฀permitía฀unha฀maior฀capacidade฀de฀intervención฀na฀política฀interna฀das฀poleis฀gregas. Segundo฀temos฀visto,฀a฀batalla฀de฀Queronea฀e฀o฀seu฀resultado฀son฀os฀desencadeantes฀da฀ nova฀realidade฀política฀de฀Grecia.฀Non฀obstante,฀é฀evidente฀que฀Queronea฀é฀só฀a฀mecha฀ dunha฀situación฀que฀levaba฀un฀tempo฀xestándose,฀emerxendo฀co฀resultado฀da฀batalla. Non฀é฀o฀noso฀cometido฀estudar฀a฀posible฀participación฀de฀Alexandre฀ou฀da฀súa฀nai฀ Olimpíade฀no฀rexicidio฀de฀Pausanias.฀As฀fontes฀son฀contradictorias,฀xa฀que฀Plutarco,฀ Alexandre,฀10.฀5-6฀transmite฀a฀posibilidade฀de฀que฀tanto฀Olimpíade฀como฀o฀seu฀fillo฀ incitasen฀ao฀asasino฀a฀cometer฀o฀crime,฀por฀unha฀inxuria฀que฀este฀recibira฀de฀Átalo฀(tío฀ de฀Cleopatra,฀a฀nova฀esposa฀de฀Filipo฀e,฀á฀súa฀vez,฀xenro฀de฀Parmenión฀e฀representante฀ das฀aspiracións฀da฀nobreza฀macedonia),฀historia฀que฀tamén฀aparece฀en฀Xustino฀(IX,฀6.฀ 5-8,฀sen฀esquecer฀a฀posible฀incitación฀de฀Olimpíade฀e฀incluso฀de฀Alexandre฀a฀Pausanias฀ para฀cometer฀o฀crime฀en฀IX,฀7.฀1-10),฀mentres฀que฀Arriano,฀II,฀14.฀5฀cita฀unha฀carta฀de฀ Alexandre฀na฀que฀este฀alega฀que฀o฀rexicida฀fora฀subornado฀polo฀Gran฀Rei.฀Sobre฀isto,฀ vid.฀E.฀CARNEY,฀“The฀Politics฀of฀Polygamy:฀Olympias,฀Alexander฀and฀the฀Murder฀of฀ Philip”฀en฀Historia,฀41฀(1992),฀pp.฀169-189. Seguindo฀a฀cronoloxía฀de฀Arriano,฀I,฀1.฀1.฀Non฀obstante,฀Diodoro,฀XVII,฀2.฀1฀establece฀ a฀coroación฀de฀Alexandre฀dentro฀do฀arcontado฀de฀Evéneto,฀durante฀o฀consulado฀de฀Lucio฀Furio฀e฀Caio฀Manio.฀Sabemos฀que฀a฀ascensión฀ao฀trono฀de฀Alexandre฀debeu฀ser฀moi฀ pouco฀tempo฀despois฀da฀morte฀do฀seu฀pai,฀posto฀que฀Alexandre฀presentase฀raudamente฀ en฀Grecia,฀ao฀pouco฀de฀saberse฀a฀noticia,฀para฀evitar฀levantamentos฀e฀ser฀ratificado฀no฀ cargo฀de฀hegemón,฀como฀herdeiro฀do฀seu฀pai,฀como฀veremos฀máis฀adiante.฀Tamén฀A.฀B.฀ BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀34฀entende฀que฀Alexandre฀subiu฀ao฀trono฀inmediatamente฀despois฀da฀morte฀de฀Filipo. Diodoro,฀XVII,฀2.฀2.฀Xustino฀XI,฀1.฀10. En฀Queronea,฀Alexandre฀dirixira฀unha฀parte฀da฀cabalería฀macedonia,฀derrotando฀ao฀mítico฀batallón฀sagrado฀tebano;฀vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀9.฀2฀e฀a฀nosa฀nota฀70. Filipo฀deixara฀a฀Alexandre฀como฀rexente฀en฀Macedonia฀nunha฀das฀súas฀ausencias,฀contando฀Alexandre฀dezaseis฀anos,฀e฀naquel฀momento฀o฀mozo฀príncipe฀sufocara฀a฀revolta฀ duns฀medos;฀vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀9.฀1. O฀mellor฀exemplo฀de฀esta฀situación฀atopámolo฀no฀relato฀contido฀en฀Esquines,฀Contra฀ Ctesifonte,฀77,฀que฀nos฀informa฀do฀xeito฀en฀que฀Demóstenes,฀ao฀enterarse฀da฀noticia฀do฀ rexicidio฀cometido฀por฀Pausanias฀a฀través฀de฀espías฀enviados฀por฀Caridemo฀(vid.฀nota฀ 201),฀achegouse฀ao฀Ágora฀e฀finxiu฀que฀Zeus฀e฀Atenea฀(en฀v.219,฀os฀deuses฀citados฀por฀ Esquines฀son฀Atenea฀e฀Hera)฀lle฀enviaran฀un฀soño฀no฀que฀lle฀falaban฀e฀lle฀adiantaban฀o฀ que฀ía฀a฀acontecer,฀e฀ante฀esta฀noticia฀Demóstenes฀vestiuse฀dun฀xeito฀festivo฀e฀realizou฀ un฀sacrificio฀para฀festexar฀o฀acontecemento.฀O฀suceso฀foi฀realmente฀festexado฀en฀Atenas,฀onde฀se฀chegou฀a฀propoñer฀a฀concesión,฀finalmente฀derrogada,฀de฀honores฀para฀o฀ 107 ฀ ฀฀ 62฀฀ 60 61 ฀฀ ฀฀ 63 64 ฀฀ ฀฀ 65 66 ฀฀ 67 ฀฀ 68 rexicida,฀como฀aparece฀recollido฀en฀Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀160฀e฀Plutarco,฀Demóstenes,฀22.฀2฀(vid.฀nota฀829). Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀161. Vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀11.฀6฀e฀Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀160.฀ Como฀ben฀indica฀A.฀Guzmán฀Guerra,฀na฀súa฀edición฀conxunta฀de฀Plutarco฀e฀Diodoro฀ Sículo,฀Alejandro฀Magno,฀ed.฀Akal,฀Madrid฀(1986),฀páx.฀142,฀nota฀11,฀este฀é฀un฀erro฀moi฀ probablemente฀atribuíble฀ao฀propio฀Diodoro,฀no฀que฀confunde฀aos฀arcadios฀cos฀lacedemonios,฀que฀foron฀os฀que฀realmente฀non฀se฀someteron฀a฀Filipo฀nin฀á฀Liga฀de฀Corinto,฀ Vid.฀nota฀anterior. E฀que,฀como฀apreciábamos฀xa฀na฀Introdución,฀tiveran฀unha฀gran฀repercusión฀na฀política฀ interna฀macedonia฀ao฀provocar฀constantes฀crises฀coas฀súas฀invasións฀de฀saqueo฀dentro฀ do฀reino฀macedonio฀(vid.฀supra). Episodio฀que฀analizaremos฀posteriormente. O฀extracto฀que฀Diodoro฀pon฀en฀boca฀de฀Esquines฀forma฀parte฀dun฀discurso฀de฀este:฀vid.฀ Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀173.฀En฀canto฀á฀cuestión฀do฀ouro฀persa฀en฀mans฀de฀Demóstenes,฀estamos฀ante฀un฀verdadeiro฀interrogante฀problemático,฀pois฀as฀fontes฀adoitan฀ a฀encarnar฀neste฀personaxe฀toda฀a฀actividade฀antimacedonica฀producida฀na฀Hélade฀en฀ tempos฀de฀Alexandre,฀e฀as฀únicas฀fontes฀que฀temos฀para฀verificar฀a฀manipulación฀de฀ diñeiro฀persa฀por฀parte฀de฀este฀son฀os฀ataques฀dos฀seus฀inimigos฀políticos,฀en฀especial฀ Esquines,฀quen฀no฀seu฀Contra฀Ctesifonte฀menciona฀a฀posesión฀por฀Demóstenes฀de฀ouro฀ procedente฀do฀Gran฀Rei฀en฀diversas฀ocasións:฀en฀156;฀en฀160,฀sobre฀a฀primeira฀incursión฀de฀Alexandre฀en฀Grecia฀(opinión฀que฀aparece฀corroborada฀por฀Diodoro,฀XVII,฀4฀ —aínda฀que฀hai฀que฀ter฀en฀conta฀que฀o฀sículo฀coñecía฀ben฀a฀obra฀de฀Esquines,฀como฀se฀ pode฀comprobar฀en฀Diodoro,฀XVII,฀4.8,฀onde฀se฀cita฀literalmente฀a฀pasaxe฀de฀Esquines,฀ Contra฀Ctesifonte,฀173฀sobre฀os฀subornos฀persas฀a฀Demóstenes—,฀pero฀non฀por฀Dinarco,฀Contra฀Demóstenes,฀82);฀en฀173;฀en฀239;฀en฀259...฀e฀tamén฀de฀subornos฀do฀Gran฀rei฀ é฀acusado฀durante฀o฀proceso฀emprendido฀contra฀el฀por฀Dinarco:฀vid.฀Dinarco,฀Contra฀ Demóstenes,฀15฀e฀18฀(en฀referencia฀á฀recepción฀de฀ouro฀persa฀por฀Demóstenes฀durante฀ a฀insurrección฀grega฀que฀desembocou฀na฀destrución฀por฀Alexandre฀de฀Tebas).฀Tamén฀ Plutarco,฀Demóstenes,฀20.5฀menciona฀que฀en฀Sardis฀Alexandre฀tería฀topado฀documentos฀ que฀probarían฀a฀existencia฀de฀cartos฀persas฀en฀mans฀de฀Demóstenes.฀Todo฀isto฀non฀fai฀ senón฀reafirmar฀a฀posibilidade฀de฀que฀estes฀subornos,฀se฀podemos฀empregar฀este฀termo฀ para฀a฀utilidade฀con฀que฀era฀empregado฀este฀diñeiro,฀a฀Demóstenes฀fosen฀certos,฀pero฀ o฀que฀non฀podemos฀coñecer฀son฀os฀verdadeiros฀momentos฀en฀que฀este฀ouro฀funcionou฀ como฀ferramenta฀política.฀É฀probable,฀ademais,฀que฀algunhas฀destas฀acusacións,฀sempre฀ formuladas฀por฀inimigos฀do฀orador,฀formasen฀parte฀do฀proceso฀do฀seu฀descrédito,฀e฀se฀ tería฀engrandecido฀nos฀momentos฀post฀eventum.฀ Máis฀ben฀habería฀que฀pensar฀en฀Demóstenes,฀non฀como฀axente฀pro-persa,฀senón฀sempre฀ como฀axente฀proateniense. Evidentemente,฀existe฀un฀erro฀na฀narración฀ao฀contar฀cos฀lacedemonios.฀J.฀Castro฀Sánchez,฀na฀súa฀edición฀de฀Xustino฀(citada฀na฀Bibliografía),฀establece฀que฀o฀erro฀débese฀a฀ un฀cambio฀de฀“tebanos”,฀o฀correcto,฀por฀“lacedemonios”.฀Non฀obstante,฀quizais฀ao฀falar฀ de฀revoltas,฀Xustino฀(ou฀outro),฀coñecendo฀a฀revolta฀de฀Axis฀III฀contra฀Alexandre,฀tivera฀ 108 ฀฀ ฀฀ 71฀฀ 69 70 ฀฀ ฀฀ 72 73 ฀฀ ฀฀ 74 75 ฀฀ 76 ฀฀ ฀฀ 79฀฀ 77 78 ฀ 80 ฀฀ 81 ฀ 82 ฀฀ ฀฀ 83 84 trastocado฀cronoloxicamente฀as฀revoltas฀e฀na฀súa฀confusión฀tivese฀adiantado฀acontecementos.฀Non฀obstante,฀o฀erro฀é฀evidente.฀Vid.฀Xustino,฀loc.฀cit.,฀nota฀343.฀Debe฀terse฀en฀ conta,฀sen฀embargo,฀como฀aspecto฀de฀suma฀importancia฀para฀a฀comprensión฀deste฀episodio฀relatado฀por฀Xustino,฀que฀este฀acontecemento฀forma฀parte฀da฀narración฀da฀segunda฀ revolta฀da฀Hélade฀ante฀Alexandre,฀saldada฀coa฀destrución฀de฀Tebas. Vid.฀J.฀R฀HAMILTON,฀op.฀cit.,฀páx.฀24. Por฀parte฀de฀nai,฀Alexandre฀era฀epírota,฀polo฀que฀non฀era฀totalmente฀macedonio. Existían฀claros฀lazos฀de฀parentesco฀entre฀Parmenión฀e฀Átalo,฀a฀través฀do฀matrimonio฀ de฀este฀coa฀filla฀de฀aquel.฀A฀instauración฀destes฀lazos฀preséntanos฀tamén฀a฀Átalo฀como฀ personaxe฀representativo,฀xunto฀con฀Parmenión,฀da฀nobreza฀macedonia. Curcio,฀VI,฀9.฀17. Vid.฀Curcio,฀VIII,฀1.฀42,฀52;฀7.฀4,฀5.฀฀A฀mesma฀idea฀aparece฀tamén,฀tras฀o฀asasinato฀de฀ Clito฀por฀Alexandre,฀en฀Xustino,฀XII,฀6.฀14. Vid.฀฀Curcio,฀VIII,฀8.฀7. Cabería฀a฀posibilidade฀de฀que฀as฀fontes฀non฀recollesen฀a฀verdade฀senón฀outras฀versións฀ da฀actuación฀de฀Demóstenes,฀por฀motivos฀propagandísticos฀favorables฀a฀Macedonia,฀ xeradas฀en฀tempos฀posteriores฀aos฀do฀orador฀ateniense. Vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀F.฀W.฀WALBANK,฀op.฀cit.,฀páx.฀15.฀Non฀obstante,฀o฀mesmo฀autor,฀no฀seu฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀75฀non฀se฀amosa฀tan฀firme฀na฀súa฀aseveración฀ da฀actitude฀demosténica,฀aínda฀que,฀de฀novo,฀paradoxicamente,฀en฀páx.฀95,฀volve฀a฀aseverar฀os฀contactos฀de฀Demóstenes฀con฀Persia. J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀71ss. Vid.฀R.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History...,฀páx.฀90. Para฀a฀consulta฀do฀texto฀epigráfico฀referido฀a฀dita฀lei฀e฀o฀comentario฀da฀mesma,฀vid.฀C.฀J.฀ SCHWENK,฀Athens฀in฀the฀Age฀of฀Alexander:฀The฀Dated฀Laws฀&฀Decres฀of฀‘Likourgan฀ Era’฀338-322฀B.฀C.,฀Ares฀Publishers,฀Chicago฀(1985),฀pp.฀33-41. A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀272.฀A฀opinión฀de฀L.฀W.฀TRITLE,฀op.฀cit.,฀ páx.฀33s.฀concorda฀tamén฀nisto.฀. Diodoro,฀XVII,฀4.฀1.฀J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀op.฀cit.,฀páx.฀74,฀fronte฀a฀ Heracles,฀menciona฀a฀Aquiles฀como฀referente฀común฀mentado฀por฀Alexandre฀ante฀os฀ tesalios.฀Evidentemente,฀Droysen฀está฀nun฀erro,฀posto฀que฀eran฀os฀epírotas,฀e฀non฀os฀tesalios,฀os฀que฀compartían฀a฀liñaxe฀do฀pelida฀Aquiles,฀co฀que฀debemos฀corrixir฀a฀narración฀droyseniana. A฀importancia฀da฀cabalería฀tesalia฀na฀configuración฀do฀exército฀de฀Alexandre฀foi฀largamente฀destacada฀por฀tódolos฀autores,฀antigos฀e฀modernos,฀como฀unha฀das฀pezas฀clave฀ da฀conquista฀alexandrina. Vid.฀Idem.฀ Con฀unha฀actuación฀que฀recorda฀ao฀tipo฀de฀manobra฀propia฀de฀Filipo,฀seguindo฀a฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀175:฀“¿Qué฀quere,฀pois,฀e฀por฀qué฀ tomou฀Elatea?฀Facendo฀nas฀cercanías฀unha฀exhibición฀da฀súa฀forza฀e฀mostrando฀as฀súas฀ armas฀en฀parada,฀soliviantar฀e฀volver฀audaces฀aos฀seus฀amigos฀e฀consternar฀aos฀que฀se฀lle฀ opoñen,฀coa฀fin฀de฀que฀ou,฀presos฀polo฀medo,฀concedan฀o฀que฀agora฀non฀están฀dispostos฀ 109 ฀ 85 ฀ 86 ฀฀ 87 ฀฀ ฀฀ 90฀฀ 88 89 ฀฀ ฀฀ 91 92 ฀฀ ฀฀ 93 94 a฀outorgar,฀ou฀sexan฀obxecto฀de฀violencia”. Aínda฀que฀non฀chegará฀a฀presenza฀do฀rei,฀segundo฀apuntabamos฀supra,฀no฀xa฀comentado฀ episodio฀de฀Diodoro,฀XVII,฀4.฀7-8. Existe฀un฀erro฀cronolóxico฀en฀algunhas฀das฀nosas฀fontes,฀xa฀que฀non฀expresan฀o฀feito฀de฀ que฀Alexandre฀sufocou฀dúas฀revoltas฀en฀Grecia฀antes฀de฀embarcarse฀cara฀o฀Asia,฀unha฀ nada฀máis฀ser฀coroado,฀e฀a฀outra฀mentres฀estaba฀en฀campaña฀contra฀os฀pobos฀do฀norte฀ de฀Macedonia,฀sendo฀nesta฀última฀cando฀volve฀a฀Grecia฀e฀arrasa฀Tebas.฀Deste฀xeito,฀ Plutarco฀só฀fala฀dunha฀expedición,฀fusionando฀os฀acontecementos฀de฀ambas.฀Arriano,฀ pola฀súa฀parte,฀presta฀maior฀atención฀ás฀batallas฀de฀Alexandre฀so฀cos฀pobos฀do฀norte฀de฀ Macedonia฀que฀á฀primeira฀expedición฀do฀rei,฀e฀de฀forma฀similar฀actúa฀Xustino,฀producíndose฀así฀certo฀baleiro฀de฀información฀sobre฀a฀primeira฀das฀expedicións,฀a฀cal฀estamos฀ comentando฀agora. Droysen฀cre฀ver฀nesta฀resposta฀dos฀espartanos฀a฀existencia฀dunha฀invitación฀formal฀de฀ Alexandre฀a฀estes฀para฀formar฀parte฀da฀renovación฀da฀Liga฀Corintia:฀vid.฀ibidem,฀páx.฀ 75.฀Non฀obstante,฀unha฀pequena฀frase฀de฀Diodoro,฀XVII,฀4.฀9฀nos฀di:฀“Tendo฀convocado฀Alexandre฀a฀unha฀reunión฀en฀Corinto฀aos฀embaixadores฀e฀aliados,฀e฀unha฀vez฀que฀se฀ tiveron฀congregado฀os฀membros฀de฀costume...”.฀Esparta฀non฀pode฀considerarse฀entre฀os฀ membros฀de฀costume,฀nin฀entre฀os฀aliados,฀polo฀que฀é฀evidente฀que฀non฀se฀contou฀con฀ ela฀para฀a฀reunión฀da฀Liga,฀aínda฀que฀todo฀isto฀non฀nega฀a฀posibilidade฀de฀que฀unha฀embaixada฀espartana฀puidese฀ter฀sido฀enviada฀á฀presenza฀do฀rei.฀Asimesmo,฀debe฀sinalarse฀ a฀similitude฀desta฀resposta฀espartana฀coa฀que,฀anteriormente,฀deran฀a฀Filipo,฀en฀Xustino,฀ IX,฀5.฀3฀ante฀a฀invitación฀de฀este฀para฀que฀formasen฀parte฀da฀primeira฀alianza฀común฀ baixo฀o฀dominio฀macedonio.฀ Arriano,฀I,฀1.฀3. Como฀xa฀temos฀indicado฀en฀nota฀154.฀Vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀14.฀1. Non฀reproduciremos,฀neste฀caso,฀a฀narración฀de฀Diodoro,฀pola฀súa฀extensión,฀aínda฀que฀ remito฀ao฀lector฀á฀análise฀da฀mesma฀no฀punto฀citado฀da฀obra฀do฀historiador฀siciliano. Diodoro,฀XVII,฀2.฀9. Aínda฀que฀a฀Liga฀de฀Corinto฀estipula฀a฀independencia฀e฀autonomía฀dos฀gobernos฀aliados,฀a฀existencia฀destas฀gornicións฀poderían฀supoñer฀unha฀negación฀de฀tales฀dereitos.฀ Non฀obstante,฀o฀xustificante฀para฀a฀presenza฀das฀mesmas฀é฀o฀de฀asegurar฀a฀paz฀común,฀ empresa฀que,฀como฀xa฀expuxemos,฀entra฀nas฀atribucións฀do฀hegemón.฀No฀caso฀de฀Ambracia,฀como฀acabamos฀de฀apuntar,฀Alexandre฀non฀tomou฀represalias฀contra฀estes฀por฀ expulsar฀á฀gornición฀macedonia฀que฀controlaba฀a฀cidade,฀e฀deu฀o฀visto฀bo฀ao฀cambio฀de฀ constitución,฀pero฀volveu฀a฀repoñer฀a฀gornición฀macedonia฀no฀seu฀territorio.฀ J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀75. Diodoro,฀XVII,฀5.฀1.฀Resulta฀estraño฀este฀comportamento฀de฀Átalo,฀pois฀presenta฀como฀proba฀da฀súa฀fidelidade฀unha฀carta฀de฀Demóstenes,฀pero฀é฀difícil฀de฀crer฀que฀fose฀ Demóstenes฀o฀que฀tivese฀entrado฀en฀contacto฀con฀Átalo,฀por฀ser฀este฀macedonio฀e฀moi฀ próximo฀ás฀esferas฀de฀poder฀macedonias,฀e฀por฀tanto,฀non฀resultaría฀un฀obxectivo฀de฀interese,฀en฀primeira฀instancia,฀para฀apoiar฀aos฀gregos฀nesta฀“resistencia”฀a฀Macedonia.฀ Por฀isto,฀o฀que฀me฀parece฀máis฀plausible฀é฀o฀contrario,฀é฀dicir,฀que฀tivese฀sido฀Átalo฀o฀ 110 ฀฀ 95 ฀฀ ฀฀ 96 97 ฀฀ ฀฀ 100฀฀ 98 99 ฀฀ ฀฀ 101 102 ฀฀ 103 ฀฀ 104 ฀฀ ฀฀ 107฀฀ 105 106 ฀฀ 108 ฀฀ 109 que฀contactase฀en฀primeira฀instancia฀co฀orador฀ateniense,฀de฀todos฀coñecido฀pola฀súa฀ disposición฀constante฀contra฀Filipo,฀e฀agora฀tamén฀contra฀Alexandre,฀co฀que฀esa฀carta฀ no฀seu฀poder฀con฀Demóstenes฀como฀remitente฀sería฀a฀contestación฀demosténica฀a฀unha฀ primeira฀invitación฀de฀Átalo฀á฀defección,฀razoamento฀que฀significará฀a฀súa฀morte,฀a฀pesar฀das฀súas฀alegacións฀sobre฀a฀súa฀lealdade. Diodoro,฀XVII,฀5.฀2.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀A฀History฀of฀Greece…,฀páx.฀579฀afirma฀que,฀ xunto฀con฀Átalo,฀tamén฀foron฀asasinados฀todos฀os฀membros฀da฀súa฀familia,฀como฀establecían฀as฀leis฀macedonias฀sobre฀traizón.฀Con฀isto฀xustificaríase฀legalmente฀o฀asasinato฀ da฀última฀esposa฀de฀Filipo,฀Cleopatra,฀sobriña฀de฀Átalo,฀evitando฀así฀posibles฀problemas฀ sucesorios฀con฀un฀posible฀fillo฀de฀esta฀con฀Filipo,฀chamado฀Carano,฀citado฀en฀Xustino,฀ XI,฀1.฀3. Diodoro,฀XVII,฀2.฀2;฀Xustino,฀XI,฀1.฀10. H.฀BENGTSON,฀Historia฀de฀Grecia,฀ed.฀Grédos,฀Madrid฀(1986),฀páx.฀248.฀Esta฀idea฀ tamén฀aparece฀en฀J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀“Representative฀Governments฀in฀the฀Panhelenic฀ Leagues”฀en฀Classical฀Philology,฀nº฀20฀(1925),฀páx.฀316ss. H.฀BENGTSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀316. Plutarco,฀Alexandre,฀14.฀1. A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀pp.฀3-27.฀Non฀entraremos฀agora฀no฀comentario฀do฀fragmento,฀posto฀que฀a฀súa฀conveniente฀explicación฀será฀levada฀a฀cabo฀infra. Arriano,฀I,฀3.฀1. Arriano,฀I,฀7.฀2-฀3;฀Diodoro,฀XVII,฀8.฀7;฀Xustino,฀XI,฀2.฀7-8.฀Demades,฀Sobre฀os฀Doce฀ anos,฀17฀responsabiliza฀non฀só฀a฀Demóstenes,฀senón฀tamén฀a฀Licurgo฀de฀ter฀exposto฀o฀ rumor฀da฀morte฀de฀Alexandre฀con฀tanta฀intensidade฀como฀para฀convencer฀aos฀atenienses,฀posiblemente฀como฀un฀medio฀de฀recriminar฀esta฀actitude฀a฀toda฀a฀facción฀antimacedonia฀(tamén฀chamada฀patriótica). A.฀Guzmán฀Guerra,฀tradutor฀da฀edición฀de฀Arriano,฀vol.฀I,฀nota฀33,฀indica฀que฀esta฀pasaxe฀de฀Arriano฀é฀paralelo฀ao฀de฀Tucídides,฀IV,฀108,฀4. Arriano,฀I,฀7.฀2฀afirma฀que฀terían฀sido฀os฀ilirios,฀e฀non฀os฀tríbalos฀citados฀por฀Xustino,฀ quen฀supostamente฀tivesen฀derrotado฀e฀asasinado฀ao฀rei.฀Asimesmo,฀é฀notable,฀no฀referente฀ás฀diverxencias฀entre฀Arriano฀e฀Xustino,฀que฀aquel฀pon฀o฀rumor฀da฀morte฀do฀macedonio฀non฀en฀boca฀de฀Demóstenes,฀senón฀na฀dun฀grupo฀de฀exiliados฀tebanos฀que,฀na฀ ausencia฀de฀Alexandre,฀volveran฀á฀cidade฀e฀afirmado฀ante฀a฀asemblea฀o฀rumor฀da฀morte฀ do฀rei฀para฀soliviantar฀aos฀seus฀compatriotas฀e,฀no฀nome฀da฀liberdade,฀alzarse฀contra฀o฀ xugo฀macedonio. Xustino,฀XI,฀2.฀7-9. Vid.฀J.฀C.฀TREVETT,฀“Demóstenes฀and฀Thebes”฀en฀Historia,฀nº฀49฀(1999),฀páx.฀199. Arriano,฀I,฀7.฀1฀afirma฀que฀os฀tebanos฀chegaron฀a฀prender฀a฀algúns฀dos฀membros฀da฀gornición฀macedonia฀da฀Cadmea,฀concretamente฀a฀Amintas฀e฀Timolao,฀“responsables฀da฀ cidade฀do฀Cadmo”,฀para฀posteriormente฀darlles฀morte. Xustino,฀XI,฀2.฀7.฀Sobre฀o฀erro฀de฀citar฀aos฀“lacedemonios”฀polo฀correcto,฀os฀“tebanos”,฀ vid.฀nota฀136. Diodoro,฀XVII,฀8.฀5.฀Sobre฀o฀tema฀do฀equipamento฀de฀tropas฀falaremos฀máis฀adiante฀ 111 (vid.฀infra).฀ ฀฀ O฀cal฀ven฀a฀xustificar฀en฀maior฀grao฀o฀feito฀de฀que฀a฀Liga฀de฀Corinto฀non฀debe฀verse฀ senón฀como฀unha฀forma฀de฀institucionalizar฀a฀hexemonía฀macedonia฀sobre฀Grecia,฀tal฀e฀ como฀expuxemos฀supra. 111฀฀ Para฀unha฀exposición฀da฀dura฀marcha฀imposta฀por฀Alexandre฀ao฀seu฀exército฀para฀acadar฀ Beocia฀no฀menor฀período฀posible,฀vid.฀Arriano,฀I,฀7.฀5-7.฀ 112฀฀ Arriano,฀I,฀7.฀4฀expón฀os฀medos฀de฀Alexandre฀ante฀a฀chegada฀de฀apoios฀de฀outros฀gobernos฀gregos฀a฀Tebas,฀destacando฀especialmente฀Atenas,฀Esparta฀e฀Etolia.฀Plutarco,฀ Alexandre,฀11.฀6฀tamén฀fala฀do฀apoio฀ateniense฀a฀Tebas.฀Diodoro,฀XVII,฀8.฀2฀só฀menciona฀o฀feito฀de฀que,฀tras฀o฀alzamento฀tebano,฀“gran฀parte฀dos฀gregos฀se฀axitaban฀en฀revoltas,฀e฀que฀moitas฀cidades฀de฀Grecia฀se฀dispoñían฀á฀defección”,฀aínda฀que฀en฀XVII,฀8.฀6฀ cita฀claramente฀os฀apoios฀atenienses฀e฀peloponesios฀a฀Tebas.฀Xustino,฀como฀Diodoro,฀é฀ bastante฀parco฀no฀seu฀comentario,฀ao฀dicir,฀en฀XI,฀2.9,฀que฀“con฀esta฀crenza฀[da฀morte฀de฀ Alexandre],฀lle฀din,฀mudáranse฀os฀ánimos฀de฀case฀todos฀os฀estados฀e฀as฀gornicións฀dos฀ macedonios฀estaban฀cercadas”,฀aínda฀que฀en฀XVII,฀8.฀5฀menciona฀o฀envío฀de฀embaixadas฀tebanas฀aos฀arcadios,฀arxivos฀e฀eleos,฀dato฀co฀que฀N.฀G.฀L.฀Hammond฀comprende฀a฀ existencia฀dese฀apoio฀de฀estes฀á฀causa฀tebana.฀฀En฀canto฀á฀posibilidade฀da฀participación฀ de฀Esparta฀na฀revolta,฀Diodoro฀e฀Arriano฀nos฀dan฀noticia฀de฀ela฀nas฀referencias฀citadas,฀ algo฀que฀Hammond฀establece฀como฀válido฀baseándose฀na฀idea฀do฀apoio฀económico฀recibido฀por฀Esparta฀do฀Gran฀Rei฀para฀actuar฀contra฀Macedonia,฀ao฀igual฀que฀acontecía,฀ segundo฀vimos,฀con฀Demóstenes;฀vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀F.฀W.฀WALBANK,฀op.฀ cit.,฀pp.฀56-59. 113฀฀ Pois฀estes,฀aínda฀que฀simpatizantes฀coa฀causa฀tebana,฀non฀desexaban฀irritar฀ao฀rei;฀vid.฀ ibidem.,฀páx.฀60. 114฀฀ Idem. 115฀฀ Ibidem.,฀páx.฀59.฀Hammond฀sostén฀tamén฀que฀a฀importancia฀do฀rumor฀da฀morte฀de฀ Alexandre฀non฀ten฀que฀ver฀coa฀morte฀do฀rei฀macedonio,฀senón฀coa฀do฀hegemón฀dos฀ gregos,฀de฀xeito฀que฀coa฀súa฀morte฀invalidábanse฀os฀xuramentos฀que฀polos฀tratados฀de฀ Corinto฀ligaban฀aos฀aliados฀á฀obediencia฀do฀hegemón.฀Esta฀idea,฀aínda฀que฀posible,฀non฀ parece฀razoable฀se฀pensamos฀que,฀ante฀a฀oportunidade฀que฀Alexandre฀outorga฀aos฀tebanos฀para฀renderse,฀estes฀desprezan฀o฀seu฀ofrecemento฀e฀lle฀retan฀solicitando฀a฀cantos฀ desexen฀loitar฀pola฀liberdade฀de฀Grecia฀que฀se฀unan฀ao฀bando฀rebelde;฀vid.฀Diodoro,฀ XVII,฀9.฀5,฀Plutarco;฀Alexandre,฀11.฀8,฀así฀como฀M.฀FLOWER,฀“Alexander฀the฀Great฀and฀ Panhellenism”฀en฀A.฀B.฀BOSWORTH฀e฀E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds),฀Alexander฀the฀Great฀in฀ Fact฀and฀Fiction,฀Oxford฀University฀Press,฀Oxford฀(2000),฀páx.฀96. 116฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀281ss,฀invalidando฀así฀a฀paz฀de฀Filipo฀e฀ asociándose฀de฀novo฀ás฀regulacións฀de฀Antálcidas. 117฀฀ J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀87s. 118฀฀ Debe฀mencionarse฀que฀esta฀non฀é฀a฀única฀actitude฀política฀existente฀en฀Atenas,฀xa฀que฀ entre฀os฀atenienses฀había฀tamén฀partidarios฀de฀evitar฀a฀loita฀contra฀Alexandre,฀o฀poder฀ dos฀cales,฀como฀temos฀mencionado฀xa,฀aumentara฀tras฀a฀derrota฀de฀Queronea,฀que฀suporía฀tamén฀o฀fracaso฀das฀políticas฀do฀chamado฀grupo฀patriótico.฀Esta฀situación฀da฀política฀ ateniense฀debe฀considerarse฀como฀unha฀das฀razóns฀básicas฀para฀a฀ausencia฀de฀Atenas฀ 110 112 ฀฀ 119 ฀฀ ฀฀ 120 121 ฀฀ ฀฀ 122 123 ฀ 124 ฀฀ 125 ฀฀ 126 ฀฀ 127 ฀฀ 128 na฀contenda,฀segundo฀sinala฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀89.฀ Por฀outra฀parte,฀sobre฀esta฀situación฀da฀política฀ateniense฀trataremos฀no฀capítulo฀seguinte. Razón฀básica,฀como฀apuntabamos฀con฀anterioridade,฀aínda฀que฀non฀única,฀do฀trato฀favorable฀co฀que฀Alexandre,฀como฀antes฀fixera฀Filipo,฀tratará฀á฀polis฀ateniense. Vid.฀Diodoro,฀XVII,฀10.฀1. Plutarco,฀Alexandre,฀11.฀12;฀Arriano,฀I,฀9.฀10.฀Plutarco,฀en฀Alexandre,฀12฀conta฀tamén฀o฀ episodio฀de฀Timoclea,฀irmá฀de฀Teáxenes,฀xeneral฀tebano฀en฀Queronea,฀a฀quen฀o฀mozo฀ rei฀permitiu฀tamén฀marchar฀libremente. Probablemente฀seguindo฀a฀XVII,฀14.฀1฀e฀Xustino฀XI,฀3.฀8.฀ Recordemos฀que฀os฀membros฀do฀sinedrión฀regulador฀da฀Liga฀eran,฀en฀tempos฀de฀paz,฀ elixidos฀polos฀gobernos฀aliados,฀pero฀en฀tempos฀de฀guerra,฀era฀prerrogativa฀do฀hegemón฀ a฀designación฀dos฀mesmos,฀como฀strategos฀autokrator,฀e฀por฀tanto,฀oficial฀plenipotenciario฀da฀Liga. Entre฀as฀medidas฀punitivas฀a฀Tebas฀impostas฀pola฀Liga฀de฀Corinto฀estaba฀tamén฀a฀de฀ repartir฀os฀territorios฀da฀cidade฀entre฀estes฀gobernos฀de฀Beocia฀que฀acompañaran฀a฀ Alexandre฀na฀loita,฀excepto฀os฀lugares฀sagrados;฀vid.฀Arriano,฀I,฀9.฀9. Plutarco,฀Alexandre,฀11.฀11,฀aínda฀que฀establece฀que฀isto฀foi฀só฀un฀pretexto฀para฀xustificar฀a฀acción฀do฀macedonio;฀Diodoro,฀XVII,฀13.฀5;฀Xustino,฀XI,฀3.฀8;฀Arriano,฀I,฀8.฀8.฀ En฀I,฀9.฀1-8฀Arriano฀constrúe฀un฀discurso฀bastante฀retórico฀sobre฀cómo฀no฀pasado฀outras฀ cidades฀terían฀vivido฀graves฀traxedias฀similares฀a฀esta฀que฀Alexandre฀provocara฀na฀cidade฀de฀Tebas,฀coa฀súa฀actitude฀crítica฀cara฀esta฀polis,฀recordando฀a฀traizón฀tebana฀nas฀ guerras฀médicas฀ou฀a฀toma฀de฀Platea. Aínda฀así,฀o฀impacto฀que฀a฀destrución฀de฀Tebas฀debeu฀supoñer,฀tal฀e฀como฀se฀advirte฀ do฀texto฀das฀fontes,฀debe฀ser฀contraposto฀cos฀exemplos฀anteriores฀de฀poleis฀destruídas฀ por฀armadas฀gregas,฀como฀Platea,฀e฀tamén฀cos฀xuízos฀manifestados฀por฀Xenofonte,฀Ciropedia,฀VII,฀5.73฀e฀Aristóteles,฀Política,฀I,฀1255a6,฀onde฀se฀nos฀menciona฀a฀existencia฀ dunha฀lei฀non฀escrita฀pola฀que฀cando฀unha฀cidade฀é฀tomada฀polas฀armas,฀tanto฀as฀persoas฀ como฀as฀súas฀riquezas฀son฀propiedade฀do฀vencedor,฀polo฀que฀a฀acción฀de฀Alexandre฀coa฀ cidade฀beocia,฀aínda฀que฀destrutiva,฀non฀é฀un฀acto฀inconcibible฀dentro฀da฀práctica฀militar฀ grega. Este฀filomedismo฀será฀visto฀tamén฀como฀un฀xustificante฀da฀dureza฀coa฀que฀a฀cidade฀é฀ tratada฀polos฀aliados฀panhelénicos.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Archaeological฀and฀ Literary฀Evidence฀for฀the฀Burning฀of฀the฀Persepolis฀Palace”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀ 42฀(1992),฀páx.฀363฀acentuou฀o฀xeito฀en฀que฀é฀aplicado฀a฀Tebas฀este฀castigo฀polo฀seu฀filomedismo,฀co฀saqueo฀da฀cidade฀(non฀da฀Acrópole)฀ao฀xeito฀grego:฀con฀unha฀masacre฀de฀ tódolos฀homes฀e฀a฀venta฀do฀resto฀dos฀superviventes฀como฀escravos.฀Con฀anterioridade,฀ xa฀en฀353฀Atenas฀tratara฀así฀a฀Sesto,฀segundo฀Diodoro,฀XVI,฀34.3. V.฀ALONSO฀TRONCOSO,฀“El฀pacto฀defensivo฀en฀las฀relaciones฀internacionais฀del฀฀siglo฀IV฀(404-338฀a.฀C.)”,฀en฀PIERRE฀CARLIER฀(ed),฀Le฀IVe฀siècle฀av.฀J.-C.:฀Approches฀ historiographiques,฀Association฀pour฀la฀Diffusion฀de฀la฀Recherche฀sur฀l’Antiquité,฀Nancy฀(1996),฀pp.฀223-239฀define฀a฀fórmula฀de฀colaboración฀militar฀máis฀respectuosa฀para฀ 113 ฀฀ ฀฀ 129 130 ฀฀ 131 ฀฀ 132 ฀฀ 133 ฀฀ 134 coas฀normas฀ideais฀da฀comunidade฀interhelénica:฀“a฀súa฀instrumentación฀estaba฀exenta฀de฀todo฀ánimo฀hostil฀ou฀anexionista฀contra฀a฀cidade฀combatida฀e฀ao฀mesmo฀tempo฀ era฀perfectamente฀compatible฀co฀mantemento฀da฀eiréne฀e฀incluso฀con฀unha฀hipotética฀ alianza฀co฀estado฀agresor”.฀฀Este฀xuízo฀nos฀permite฀analizar,฀por฀tanto,฀a฀construción฀da฀ alianza฀corintia฀por฀Filipo฀como฀un฀sistema฀regulador฀da฀vida฀común฀pero฀respectuoso฀ coa฀autonomía฀dos฀gobernos฀participantes,฀cando฀menos,฀evidentemente,฀en฀teoría. E.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History...,฀páx.฀92. Vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀13.฀1;฀Arriano,฀I,฀10.฀2-6.฀Este฀dato฀nos฀permite฀datar฀con฀facilidade฀a฀caída฀de฀Tebas,฀posto฀que฀estes฀misterios฀celebrábanse฀entre฀o฀15฀e฀o฀23฀do฀ mes฀Boedromión฀(setembro฀/฀outubro).฀ Arriano,฀I,฀10.฀2-6.฀Estes฀“partidarios฀de฀Macedonia”฀son฀os฀membros฀da฀facción฀promacedonia. Esta฀lista,฀que฀contén฀os฀nomes฀dos฀máis฀destacados฀membros฀do฀grupo฀de฀políticos฀ denominado฀patriótico฀pola฀súa฀política฀en฀contraposición฀do฀xa฀mencionado฀promacedonio,฀varía฀segundo฀as฀fontes,฀aínda฀que฀parece฀probable฀que฀incluíse฀especialmente฀ a฀Demóstenes,฀Licurgo,...฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀331,฀nota฀11฀ considera฀que฀a฀orixinal฀podería฀ser฀a฀conservada฀en฀Plutarco,฀Demóstenes,฀23.฀4.฀Asimesmo,฀o฀autor,฀en฀cft.฀idem,฀remite,฀para฀unha฀exposición฀da฀problemática฀e฀análise฀ das฀diversas฀tradicións,฀á฀súa฀obra฀A฀Historical฀Commentary฀on฀Arrian’s฀History฀of฀ Alexander,฀vol.฀I,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1980),฀pp.฀92-95.฀Asimesmo,฀vid.฀tamén฀ Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀41. Sobre฀a฀vida฀de฀Caridemo฀tras฀ser฀expulsado฀de฀Atenas,฀e฀como฀unha฀proba฀da฀fiabilidade฀de฀Arriano฀como฀fonte฀de฀información,฀nos฀fala฀Curcio฀cando,฀en฀III,฀2.฀10-19,฀ preséntanolo฀ás฀ordes฀do฀Gran฀Rei,฀aborrecendo฀a฀Alexandre฀por฀expulsalo฀de฀Atenas,฀e฀ ante฀as฀preguntas฀de฀Darío฀sobre฀as฀capacidades฀do฀exército฀persa฀fronte฀ao฀macedonio,฀ o฀ateniense,฀con฀franqueza,฀relata฀as฀calidades฀da฀milicia฀de฀Alexandre฀e฀o฀que฀Darío฀ necesitaría฀para฀vencerlle,฀algo฀que฀non฀gusta฀ao฀persa,฀quen,฀pola฀sinceridade฀de฀Caridemo,฀condénano฀a฀morte.฀Tamén฀Diodoro,฀en฀XVII,฀30.฀2-7฀relata,฀de฀forma฀similar,฀ aínda฀que฀con฀diverxencias฀á฀narración฀de฀Curcio,฀o฀triste฀final฀deste฀ateniense.฀Para฀ os฀nosos฀fins,฀non฀obstante,฀a฀súa฀aparición฀en฀diversas฀fontes,฀con฀relatos฀similares,฀ permítenos฀corroborar฀a฀narración฀de฀Arriano,฀validando฀o฀seu฀relato฀dos฀feitos.฀Certa฀ información฀adicional฀sobre฀o฀personaxe฀aparece฀en฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀ Defensa฀de฀Ctesifonte,฀114.฀En฀Dinarco,฀Contra฀Demóstenes,฀32฀se฀nos฀desvela฀a฀verdadeira฀razón฀da฀súa฀relación฀co฀Gran฀Rei:฀“servos฀[ós฀atenienses]฀útil,฀non฀en฀palabras฀ senón฀en฀obras,฀e฀querendo,฀ás฀súas฀propias฀expensas,฀procurar฀a฀salvación฀a฀vós฀e฀aos฀ demais฀gregos”,฀é฀dicir,฀que฀o฀seu฀servicio฀no฀bando฀persa฀era฀un฀modo฀de฀participar฀nos฀ esforzos฀por฀derrotar฀a฀Alexandre,฀para฀“liberar฀a฀Grecia”. Plutarco,฀Alexandre,฀13.฀1-2.฀Esta฀afirmación฀amósanos฀cómo฀Atenas,฀aparte฀de฀Macedonia,฀aparece฀como฀o฀único฀goberno฀capaz฀de฀facer฀fronte฀á฀dirección฀da฀Hélade,฀como฀ veremos฀no฀capítulo฀seguinte,฀e฀resalta฀as฀razóns฀para฀toda฀esta฀actividade฀contra฀Macedonia฀como฀produto฀da฀loita฀pola฀dirección฀da฀Helade฀e฀froito฀da฀loita฀para฀obter฀para฀ si฀mesma฀o฀poder฀hexemónico.฀Consecuentemente,฀todo฀este฀xogo฀político฀de฀relacións฀ entre฀Atenas฀e฀Alexandre฀é฀xerado฀a฀raíz฀do฀enfrontamento฀de฀ambos฀polo฀dominio฀da฀ 114 Hélade.฀Sobre฀todo฀isto,฀vid.฀o฀noso฀próximo฀capítulo. ฀฀ Xustino,฀XI,฀4.฀9-12. 136฀฀ Diodoro,฀XVII,฀15. 137฀฀ Diodoro฀cre฀que฀a฀actuación฀de฀Demades฀débese฀ao฀ouro฀de฀Demóstenes.฀Asimesmo,฀ tamén฀relata฀a฀oposición฀de฀Foción฀á฀negativa฀de฀entregar฀aos฀embaixadores.฀Por฀outra฀ parte,฀o฀propio฀Demades,฀Sobre฀os฀Doce฀anos,฀20฀e฀42฀nos฀informa฀que฀foi฀enviado฀ante฀ o฀rei฀para฀aplacar฀a฀súa฀ira฀por฀medio฀do฀afago฀e฀as฀palabras฀lisonxeiras. 138฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀284฀menciona฀que฀esta฀idea฀aparece฀en฀ Esquines,฀III,฀61.฀Asimesmo,฀téñase฀en฀conta฀o฀apuntado฀na฀nota฀191฀sobre฀a฀conformación฀dos฀membros฀do฀Consello฀corintio฀en฀tempos฀de฀guerra. 139฀฀ Esta,฀probablemente,฀puido฀ter฀sido฀a฀razón฀que฀explica฀que฀os฀atenienses฀elixiran฀a฀Demades฀como฀cabeza฀da฀embaixada฀ateniense฀enviada฀ante฀o฀rei฀en฀busca฀do฀perdón฀dos฀ condenados฀polo฀macedonio.฀Para฀unha฀análise฀das฀embaixadas฀atenienses฀na฀época฀clásica,฀con฀especial฀atención฀ao฀século฀IV,฀vid.฀D.฀J.฀MOSLEY,฀“The฀Size฀of฀Embassies฀in฀ Ancient฀Greek฀Diplomacy”฀en฀Transactions฀of฀the฀American฀Philological฀Association,฀ nº฀96฀(1965),฀pp.฀255-266. 140฀฀ Antes฀da฀toma฀de฀Tebas,฀o฀macedonio฀solicitou฀a฀rendición฀baixo฀a฀promesa฀de฀que฀non฀ habería฀represalias,฀e฀fixo฀gala฀dunha฀gran฀paciencia฀en฀espera฀de฀que฀os฀tebanos฀se฀ percataran฀das฀mínimas฀posibilidades฀de฀triunfo฀que฀tiña฀a฀súa฀revolta.฀Posteriormente,฀ os฀exemplos฀da฀súa฀“boa฀vontade”฀volven฀a฀amosarse฀en฀diversos฀episodios,฀como฀coa฀ familia฀de฀Darío฀III฀ou฀tras฀derrotar฀a฀Poro,฀... 141฀฀ J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀93฀comenta฀que฀o฀ofrecemento฀de฀Demades฀ ao฀rei฀suporía฀en฀que฀o฀xuízo฀a฀estes฀personaxes,฀considerados฀traidores฀polo฀hegemón,฀ sería฀levado฀a฀cabo฀pola฀Asemblea฀ateniense. 142฀฀ Droysen฀expón฀que,฀pouco฀despois฀da฀marcha฀de฀Caridemo,฀Efialtes฀saíu฀tamén฀de฀Atenas;฀vid.฀idem. 143฀฀ Véxase,฀a฀xeito฀de฀exemplo,฀H.฀BENGTSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀249. 144฀฀ J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno.,฀páx.฀93;฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀ páx.฀284. 145฀฀ O฀papel฀de฀Atenas฀como฀refuxio฀dos฀exiliados฀debeu฀ter฀sido฀case฀proverbial฀no฀mundo฀ antigo฀(Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀134:฀“a฀nosa฀cidade,฀o฀común฀refuxio฀dos฀gregos”),฀ pois฀tanto฀a฀historia฀como฀a฀mitoloxía฀están฀repletas฀de฀exemplos฀sobre฀esta฀cualidade฀ da฀polis฀ática:฀os฀Heraclidas,฀tras฀matar฀a฀Euristeo฀terían฀tomado฀refuxio฀en฀Atenas,฀e฀ tamén฀Orestes,฀como฀Medea,฀recibiu฀asilo฀en฀Atenas฀(vid.฀Esquilo,฀Euménides฀e฀Eurípides,฀Medea฀respectivamente).฀Historicamente,฀podemos฀citar,฀polo฀seu฀carácter฀esclarecedor฀sobre฀esta฀cuestión,฀un฀parlamento฀de฀Filotas฀e฀Calístenes,฀recollido฀en฀Arriano,฀ IV,฀10.฀3s:฀“Contan฀algúns฀a฀seguinte฀anécdota:฀preguntou฀Filotas฀a฀Calístenes฀en฀certa฀ ocasión฀qué฀cidadán฀ateniense฀merecía฀a฀súa฀máis฀alta฀estima.฀«Harmodio฀e฀Aristogitón฀ —contestoulle—,฀por฀ter฀dado฀morte฀a฀un฀dos฀dous฀tiranos฀e฀acabar฀coa฀tiranía».฀De฀novo฀lle฀preguntou฀Filotas,฀inquirindo฀se฀a฀un฀tiranicida฀lle฀sería฀posible฀atopar฀asilo฀político฀en฀algún฀lugar฀de฀Grecia,฀ao฀que฀Calístenes฀tería฀contestado:฀«De฀non฀atopalo฀noutra฀ parte,฀cando฀menos฀entre฀o฀pobo฀ateniense฀si฀lle฀sería฀posible,฀pois฀xa฀eles฀en฀tempos฀ 135 115 ฀฀ ฀฀ 148฀฀ 149฀฀ 150฀฀ 151฀฀ 152฀฀ 153฀฀ 154฀฀ 155฀฀ 146 147 ฀฀ ฀฀ 158฀฀ 159฀฀ 156 157 ฀฀ 160 ฀฀ 161 ฀฀ ฀฀ 162 163 ฀฀ 164 lonxanos฀defenderan฀aos฀fillos฀de฀Heracles฀contra฀Euristeo,฀tirano฀á฀sazón฀en฀Grecia»”.฀ Máis฀alá฀dos฀tiranicidas,฀podemos฀citar฀aos฀propios฀tebanos,฀que฀nos฀momentos฀antecedentes฀da฀batalla฀de฀Queronea฀terían฀ás฀฀súas฀mulleres฀e฀fillos฀a฀Atenas฀para฀guarecelos฀alí฀do฀combate฀contra฀Filipo,฀segundo฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀Defensa฀de฀ Ctesifonte,฀215.฀Un฀novo฀exemplo฀deste฀papel฀da฀cidade฀ática฀volvemos฀a฀atopalo,฀no฀ relativo฀ao฀momento฀que฀nos฀ocupa,฀coa฀fuga฀de฀Harpalo,฀tesoureiro฀de฀Alexandre฀(a฀ deserción฀do฀cal฀estudaremos฀no฀capítulo฀de฀conclusións),฀que฀tamén฀tomaría฀refuxio฀ entre฀os฀atenienses. Vid.฀idem. Vid.฀A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀páx.฀3-27. Ibidem.,฀páx.฀18. J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀“Representative฀Governments...”,฀pp.฀313-329. A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀páx฀18. Ibidem.,฀páx.฀19. Plutarco,฀Alexandre,฀14.฀1. A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀pp.฀20-21. Ibidem.,฀páx.฀19. As฀regulacións฀políticas฀e฀diplomáticas฀son฀comprensibles,฀segundo฀o฀observado,฀a฀través฀do฀discurso฀de฀Pseudo-Demóstenes,฀Sobre฀o฀Tratado฀con฀Alexandre.฀ A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀páx.฀20. Ibidem.,฀pp.฀22-23. Arriano,฀I,฀11.฀3. Plutarco,฀Alexandre,฀15.฀1.฀A฀razón฀da฀coincidencia฀con฀Arriano฀debe฀observarse฀á฀luz฀ do฀testemuño฀de฀Plutarco฀como฀debedor฀da฀narración฀de฀Aristóbulo,฀tal฀e฀como฀expresa฀ en฀15.฀2.฀Arriano,฀como฀sabemos,฀tamén฀seguía,฀xunto฀con฀Ptolomeo,฀a฀obra฀de฀Aristóbulo฀como฀base฀da฀súa฀composición. Diodoro,฀XVII,฀17,฀3-4.฀As฀contas฀de฀Diodoro฀non฀son฀de฀todo฀correctas,฀probablemente฀porque,฀ao฀seguir฀diversas฀fontes,฀confiou฀na฀homoxeneidade฀das฀mesmas,฀sen฀vota฀ conta฀ao฀total฀que฀el฀referencia,฀de฀xeito฀que฀as฀súas฀cifras฀suman฀32.000฀infantes,฀e฀non฀ 30.000,฀como฀el฀cre.฀Asimesmo,฀tamén฀é฀probable฀que฀a฀cifra฀de฀30.000฀fose฀unha฀cifra฀ máis฀ou฀menos฀oficial฀utilizada฀polos฀autores฀as฀obras฀dos฀cales฀leron฀as฀nosas฀fontes,฀e฀ a฀través฀das฀cales฀compuxeron฀os฀seus฀relatos.฀ Diodoro,฀XVII,฀17.฀4.฀É฀estraño,฀pero฀unha฀vez฀máis฀as฀matemáticas฀lle฀fallan฀ao฀historiador฀siciliano,฀que฀da฀como฀total฀de฀cabalería฀cifra฀de฀4.000,฀aínda฀que฀a฀suma฀dos฀ efectivos฀por฀el฀testemuñados฀ten฀un฀resultado฀de฀5.100. Diodoro,฀XVII,฀17.฀5. Tomamos฀como฀referencia฀os฀30.000฀de฀infantería฀anotados฀por฀Diodoro.฀Se฀corrixísemos฀as฀súas฀contas,฀o฀resultado฀sería฀de฀34%฀do฀exército,฀,฀entre฀gregos฀e฀aliados฀(sen฀ ter฀en฀conta฀as฀cifras฀dos฀xinetes฀tesalios). Como฀no฀cálculo฀anterior,฀tomamos฀como฀referencia฀aos฀30.000฀de฀infantería฀citados฀por฀Diodoro.฀Coa฀corrección฀dos฀2000฀que฀a฀este฀lle฀faltan,฀o฀resultado฀sería฀de฀ 116 37’5%. ฀฀ Temos฀que฀ter฀en฀conta,฀a฀este฀respecto,฀as฀campañas฀que,฀con฀éxito,฀estaba฀levando฀a฀ cabo฀Memnón฀de฀Rodas฀no฀Exeo฀como฀axente฀dos฀persas฀para฀frear฀ao฀exército฀que฀Filipo฀enviara฀como฀avanzadilla฀da฀invasión฀baixo฀o฀mando฀de฀Parmenión. 166฀฀ E฀en฀verdade฀o฀foi,฀como฀veremos฀na฀revolta฀de฀Axis฀III฀de฀Esparta. 167฀฀ Vid.฀E.฀N.฀BORZA,฀“Ethnicity฀and฀Cultural฀Policy฀at฀Alexander’s฀Court”,฀en฀C.฀G.฀ THOMAS฀(ed),฀op.฀cit.,฀páx.฀156. 168฀฀ H.฀BERVE,฀Das฀Alexanderreich฀auf฀prosopografischer฀Grundlage,฀Arno฀Press,฀Nova฀ Iork฀(1973) 169฀฀ Como฀indica฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀387,฀o฀estraño฀da฀presenza฀ dos฀aliados฀gregos฀en฀Asia฀é,฀precisamente,฀a฀súa฀ausencia฀das฀grandes฀batallas,฀xa฀que฀ non฀hai฀ningunha฀referencia฀explícita฀á฀participación฀destes฀nos฀combates฀importantes,฀ o฀que฀fai฀supoñer฀que฀servisen฀como฀reserva฀da฀falanxe฀macedonia.฀A฀razón฀máis฀plausible฀de฀entre฀as฀esgrimidas฀polo฀autor฀para฀explicar฀dita฀ausencia฀dos฀momentos฀estelares฀ sería฀a฀cuestión฀da฀lealdade,฀dado฀que฀Alexandre฀non฀podería฀confiar฀en฀que฀os฀homes฀ derrotados฀en฀Queronea฀puidesen฀enfrontarse฀cos฀mercenarios฀gregos฀ao฀servicio฀persa,฀ posto฀que฀tal฀enfrontamento฀sería฀unha฀loita฀fratricida,฀o฀que฀motivaría฀o฀recelo฀do฀rei฀ ao฀uso฀das฀tropas฀aliadas฀dentro฀das฀súas฀estratexias. 170฀฀ Un฀caso฀similar฀ao฀da฀milicia฀helena฀é฀o฀dos฀tracios,฀tríbalos฀e฀ilirios,฀aliados฀do฀rei,฀que฀ tampouco฀teñen฀excesivo฀peso฀na฀campaña,฀pero฀como฀sinalou฀Bosworth,฀a฀única฀función฀que฀parecen฀ter฀é฀a฀de฀permanecer฀fora฀da฀súa฀terra;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀388. 171฀฀ Vid.฀supra. 172฀฀ Para฀todo฀isto฀seguiremos฀as฀investigacións฀de฀H.฀W.฀PARKE,฀Greek฀Mercenary฀Soldiers,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1970),฀especialmente฀os฀capítulos฀XVIII฀a฀XX,฀en฀pp.฀ 177-205฀respectivamente.฀Asimesmo,฀para฀unha฀análise฀sintética,฀aínda฀que฀rigorosa,฀ sobre฀a฀estrutura฀do฀exército฀de฀Alexandre,฀vid.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀ pp.฀380-408 173฀฀ Para฀unha฀explicación฀específica฀das฀súas฀funcións฀en฀dita฀batalla,฀vid.฀H.฀W.฀PARKE,฀ op,฀cit.,฀páx.฀189. 174฀฀ Vid.฀M.฀I.฀ROSTOVTZEFF,฀Historia฀Económica฀y฀Social฀del฀Mundo฀Helenístico,฀Espasa-Calpe,฀Madrid฀(1967),฀vol.฀I,฀pp.฀148-156. 175฀฀ Arriano,฀I,฀16.฀2฀Sobre฀esta฀pasaxe,฀vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“Vivid฀Tenses฀in฀Arrian฀ 1.16”฀en฀Historia,฀nº฀46฀(1997),฀pp.฀427-429. 176฀฀ H.฀W.฀PARKE,฀op.฀cit.,฀páx.฀180. 177฀฀ Arriano,฀I,฀16.฀6. 178฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀16.฀13-14. 179฀฀ W.฀H.฀PARKE,฀op.฀cit.,฀páx.฀181. 180฀฀ Arriano,฀III,฀16.฀2฀establece฀o฀número฀de฀mercenarios฀gregos฀que฀acompañan฀ao฀fuxitivo฀ monarca฀en฀2.000;฀Diodoro,฀XVII,฀73.฀2฀expón฀como฀cifra฀de฀conxunto,฀para฀os฀gregos฀ e฀persas฀que฀acompañaban฀ao฀Gran฀Rei,฀30.000;฀Curcio,฀V,฀8.฀3฀tamén฀concorda฀cos฀ 30.000฀de฀Diodoro,฀aínda฀que฀indica฀que฀de฀entre฀eles,฀os฀gregos฀compoñían฀un฀número฀ de฀4.000. 165 117 ฀฀ Arriano,฀III,฀23,฀1.฀ ฀฀ Arriano,฀III,฀23.฀8-9. 183฀฀ Arriano,฀III,฀24,฀4-5.฀Curcio,฀VI,฀6.฀6-10฀narra฀os฀acontecementos฀dun฀xeito฀aproximado,฀ e฀coincide฀nas฀cifras฀de฀Arriano.฀Diodoro,฀XVII,฀76.฀2,฀pola฀súa฀parte,฀conta฀a฀anécdota฀ dun฀xeito฀bastante฀somero,฀e,฀certamente,฀non฀engade฀nada฀ao฀testemuño฀de฀Arriano. 184฀฀ Posto฀que,฀neste฀momento,฀a฀coalición฀helena฀liderada฀por฀Axis฀III฀de฀Esparta฀xa฀fora฀derrotada฀na฀batalla฀de฀Megalópolis฀por฀Antípatro.฀A฀revolta฀lacedemonia฀era฀unha฀ clara฀violación฀da฀Paz฀Común,฀xa฀que,฀aínda฀que฀Esparta฀non฀fose฀partícipe฀da฀alianza,฀ alzara฀as฀armas฀contra฀membros฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀polo฀que฀aqueles฀que฀foran฀parte฀da฀ rebelión฀eran฀inimigos฀da฀alianza฀helena,฀tal฀e฀como฀acontecía฀con฀estes฀embaixadores฀ espartanos฀que฀Alexandre฀atopa฀en฀Hircania฀na฀procura฀de฀tratos฀co฀Gran฀Rei. 185฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀F.฀W.฀WALBANK,฀op.฀cit.,฀páx.฀68.฀Debe฀mencionarse฀aquí฀a฀ opinión฀de฀J.฀R.฀ASHLEY,฀The฀Macedonian฀Empire:฀The฀Era฀of฀Warfare฀under฀Philip฀ II฀and฀Alexander฀the฀Great,฀Mcfarland฀&฀Co.,฀Jefferson฀(1995),฀páx.฀86฀que฀puntualiza฀ que฀só฀tripulacións฀altamente฀adestradas,฀como฀é฀o฀caso฀da฀ateniense,฀estaban฀capacitadas฀para฀gañar฀batallas฀navais,฀pois฀estas฀vitorias฀depende฀en฀maior฀medida฀das฀habilidades฀náuticas฀que฀de฀condicións฀numéricas. 186฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀F.฀W.฀WALBANK,฀op.฀cit.,฀páx.฀68. 187฀฀ Á฀súa฀vez,฀esta฀aplastante฀superioridade฀numérica฀veríase฀respaldada฀pola฀experiencia฀ e฀habilidade฀de฀tripulacións฀altamente฀cualificadas,฀maiormente฀de฀orixe฀fenicio฀e฀chipriota;฀vid.฀J.฀R.฀ASHLEY,฀op.฀cit.,฀páx.฀87. 188฀฀ Ambas฀ideas฀aparecen฀en฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀F.฀W.฀WALBANK,฀op.฀cit.,฀páx.฀6970. 189฀฀ E฀entre฀as฀que฀había฀unha฀vintena฀de฀trirremes฀atenienses,฀tal฀e฀como฀afirma฀Diodoro,฀ XVII,฀22.฀5.฀Aínda฀que฀a฀función฀oficial฀estima฀a฀necesidade฀destas฀naves฀para฀o฀transporte฀de฀maquinas฀de฀asedio,฀podemos฀adiviñar฀tamén฀que฀a฀permanencia฀de฀estas฀ao฀ servicio฀de฀Alexandre฀lle฀reportarían฀un฀beneficioso฀número฀de฀reféns฀que฀facilitarían฀ a฀adhesión฀dos฀gregos,฀e฀de฀Atenas฀en฀particular,฀a฀calquera฀das฀súas฀actividades,฀evitando฀así฀calquera฀apoio฀desta฀polis฀a฀unha฀posible฀revolta.฀Neste฀caso฀Alexandre฀actúa฀ acertadamente,฀tal฀e฀como฀veremos฀no฀apartado฀adicado฀á฀análise฀da฀revolta฀espartana฀ de฀Axis฀III฀(vid.฀infra).฀ 190฀฀ Vid.฀J.฀R.฀ASHLEY,฀op.฀cit.,฀páx.฀91.฀Para฀unha฀visión฀da฀situación฀da฀mariña฀ateniense฀ no฀século฀IV฀ata฀Filipo฀II฀vid.฀Ibidem.,฀pp.฀87-91,฀así฀como฀G.฀L.฀CAWKWELL,฀“Athenian฀Naval฀Power฀in฀the฀Fourth฀Century”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀34฀(1984),฀pp.฀334345,฀sendo฀especialmente฀interesante฀o฀apartado฀que฀o฀autor฀adica฀ao฀estudo฀das฀necesidades฀de฀reforma฀do฀sistema฀naval฀ateniense฀en฀época฀de฀Demóstenes฀en฀pp.฀343-345. 191฀฀ J.฀R.฀ASHLEY,฀op.฀cit.,฀páx.฀87.฀A฀este฀parámetro฀hai฀que฀engadir฀a฀aplastante฀superioridade฀numérica฀das฀capacidades฀de฀recrutamento฀persas,฀os฀efectivos฀navais฀da฀cal฀ podían฀chegar฀a฀superar฀ao฀continxente฀marítimo฀heleno฀nun฀dous฀ou฀ata฀un฀tres฀a฀un. 192฀฀ R.฀GARLAND,฀The฀Piraeus:฀from฀the฀fifth฀to฀the฀first฀century฀B.฀C.,฀ed.฀Duckworth,฀ Londres฀(1987),฀páx.฀44s.฀Asimesmo,฀ao฀final฀deste฀estudo฀incluímos฀un฀Apéndice฀I฀adicado฀á฀Historia฀de฀Atenas฀en฀tempos฀de฀Alexandre฀onde฀se฀trata฀o฀rexurdir฀económico฀ 181 182 118 da฀polis฀ática฀(vid.฀infra).฀ ฀฀ Arriano,฀I,฀16.฀2฀e฀6;฀Plutarco,฀Alexandre,฀16.฀13-14. 194฀฀ Anteriormente฀xa฀foran฀enviadas฀legacións฀co฀mesmo฀propósito:฀Arriano,฀I,฀29.฀5,฀Curcio,฀III,฀1.฀9.฀Asimesmo,฀a฀resposta฀de฀Alexandre฀satisfacendo฀as฀peticións฀dos฀embaixadores฀aparece฀en฀Arriano,฀III,฀6.฀2฀e฀Curcio,฀IV,฀8.฀12-13.฀Para฀un฀comentario฀destes฀ pasaxes,฀vid.฀H.฀W.฀PARKE,฀op.฀cit.,฀páx.฀180-181. 195฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀101 196฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀188. 197฀฀ J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀200. 198฀฀ Por฀exemplo,฀Arriano,฀III,฀10.1-3฀e฀15.5. 199฀฀ Para฀estudar฀este฀momento฀seguiremos,฀aparte฀da฀bibliografía฀que฀estivemos฀empregado฀sobre฀a฀Historia฀de฀Alexandre฀Magno,฀as฀obras฀que฀a฀continuación฀citamos:฀E.฀BADIAN,฀“Agis฀III”฀en฀Hermes,฀nº฀95฀(1967),฀pp.฀170-192;฀E.฀BORZA,฀“The฀End฀of฀Agis฀ Revolt”,฀en฀C.฀G.฀THOMAS฀(ed),฀op.฀cit.,฀pp.฀201-210;฀E.฀I.฀McQUEEN,฀“Some฀notes฀ on฀the฀Anti-Macedonian฀Movement฀in฀the฀Peloponnese฀in฀331฀b.฀C.”฀en฀Historia,฀nº฀27฀ (1978),฀pp.฀40-64;฀G.฀E.฀M.฀De฀STE.฀CROIX,฀“Appendix฀XXX:฀The฀Revolt฀of฀Agis฀III”,฀ en฀The฀Origins฀of฀the฀Peloponnesian฀War,฀ed.฀Duckworth,฀Londres฀(1972),฀pp.฀376-378.฀ Sobre฀o฀tema฀existe฀tamén฀un฀artigo,฀representativo฀dunha฀perspectiva฀contraria฀á฀presentada฀pola฀maioría฀dos฀estudos฀revisados,฀en฀G.฀L.฀CAWKWELL,฀“The฀Crowning฀of฀ Demosthenes”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀19฀(1969),฀pp.฀163-180,฀aínda฀que฀tan฀só฀adica฀ as฀páxinas฀170-173฀á฀cuestión฀de฀Axis,฀e฀sempre฀cun฀interese฀cronolóxico. 200฀ Para฀unha฀análise฀da฀cuestión฀e฀dos฀diversos฀problemas฀que฀o฀tema฀presenta฀para฀o฀seu฀ estudo,฀vid.฀G.฀E.฀M.฀de฀STE.฀CROIX,฀op.฀cit.,฀pp.฀376-378,฀con฀unha฀exposición฀detallada฀das฀referencias฀ás฀fontes฀estudadas฀aquí฀coas฀interpretacións฀que฀a฀estas฀lle฀teñen฀ conferido฀os฀autores฀recentes.฀Á฀súa฀vez,฀tamén฀E.฀BORZA,฀“The฀End...”,฀páx.฀201s.฀ expón฀a฀problemática฀sobre฀a฀cuestión฀e฀as฀diversas฀consideracións฀sobre฀o฀tema. 201฀฀ Vid.฀Idem. 202฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀31.฀8฀afirma฀que฀no฀mes฀de฀Boedromión,฀cando฀os฀atenienses฀celebran฀os฀seus฀misterios,฀prodúxose฀unha฀eclipse,฀e฀once฀xornadas฀despois฀tivo฀lugar฀o฀ enfrontamento฀entre฀Darío฀e฀Alexandre฀en฀Gaugamela.฀A฀partir฀da฀datación฀da฀eclipse,฀que฀acaeceu฀o฀20฀de฀setembro฀de฀331฀a.฀C.,฀podemos฀saber฀que฀a฀batalla฀tivo฀lugar฀ aproximadamente฀a฀comezos฀do฀mes฀de฀outubro฀dese฀ano. 203฀฀ Esta฀opción฀é฀a฀aportada฀por฀E.฀BADIAN,฀“Agis฀III”,฀pp.฀190-192,฀quen฀parte฀de฀que฀o฀ testemuño฀de฀Diodoro,฀XVII,฀62ss.฀está฀errado.฀Tamén฀E.฀I.฀McQUEEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀55฀ adhírese฀a฀esta฀opción,฀así฀como฀E.฀BORZA,฀“The฀End...”,฀páx.฀207,฀así฀como฀N.฀G.฀L.฀ HAMMOND,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀232-233฀(vid.฀Contra,฀G.฀L.฀CAWKWELL,฀“The฀ Crowning...,฀esp.฀páx.฀171ss.,฀que฀parte฀do฀feito฀de฀que฀a฀revolta,฀aínda฀que฀tivese฀o฀seu฀ inicio฀no฀331,฀continuaría฀durante฀o฀ano฀330,฀no฀que฀sería฀definitivamente฀sufocada). 204฀฀ Os฀defensores฀desta฀opinión฀son฀C.฀G.฀CAWKWELL,฀“The฀Crowning...,฀páx฀172s.฀e฀A.฀ B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀291,฀aínda฀que฀o฀xerador฀da฀polémica฀foi฀G.฀ GROTE,฀Histoire฀da฀Grèce฀depuis฀les฀temps฀reculés฀jusqu’á฀fin฀da฀génération฀contemporaine฀d’Alexandre฀le฀Grand,฀Livrairie฀Internationale,฀Paris฀(1864-1867). 193 119 ฀฀ Pois฀Diodoro,฀XVII,฀48.1฀infórmanos฀do฀recrutamento฀de฀8000฀mercenarios฀gregos฀que฀ estiveran฀ao฀servicio฀do฀Gran฀Rei฀ata฀a฀derrota฀de฀Isos,฀sendo฀superviventes฀desta฀batalla,฀e฀por฀isto,฀quizais฀tamén฀máis฀desexosos฀de฀combater฀contra฀o฀poder฀macedonio. 206฀฀ Sobre฀esta฀reclamación฀e฀o฀seu฀emprego฀como฀mecanismo฀propagandístico฀das฀potencias฀pretendentes฀e฀detentadoras฀da฀hexemonía,฀vid.o฀noso฀capítulo฀seguinte. 207฀฀ Arriano,฀฀I,฀24.฀1-2. 208฀฀ Arriano,฀I,฀24.฀3฀;฀฀Curcio,฀III,฀1.฀1. 209฀฀ G.฀E.฀M.฀de฀STE฀CROIX,฀op.฀cit.,฀páx.฀377. 210฀฀ Arriano,฀I,฀29.฀3฀;฀Curcio,฀III,฀7.฀8,฀aínda฀que฀este฀tan฀só฀menciona฀que฀o฀exército฀espera฀reforzos฀que฀deben฀chegar฀en฀breve฀a฀xunto฀Alexandre,฀e฀a฀acción฀deste฀testemuño฀ acaece฀pouco฀antes฀da฀batalla฀de฀Isos. 211฀฀ Arriano,฀II,฀20.฀5;฀Curcio,฀IV,฀3.฀11. 212฀฀ Arriano,฀III,฀5.฀1. 213฀฀ Diodoro,฀XVII,฀49.฀1;฀Curcio,฀IV,฀6.฀30. 214฀฀ G.฀E.฀M.฀de฀STE฀CROIX,฀op.฀cit.,฀páx.฀377. 215฀฀ Arriano,฀III,฀16.฀10;฀Curcio,฀V,฀1.฀40-41;฀Diodoro,฀XVII,฀65.฀1 216฀฀ Sinalados฀en฀G.฀E.฀M.฀de฀STE฀CROIX,฀op.฀cit.,฀páx.฀377.฀Unha฀exposición฀moitísimo฀ máis฀detallada฀desta฀avalancha฀de฀datos฀aparece฀en฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Alejandro฀ Magno,฀pp.฀217-230. 217฀฀ Diodoro,฀XVII,฀62.฀4ss. 218฀฀ Para฀unha฀análise฀da฀situación฀espartana฀durante฀o฀período฀anterior฀á฀ascensión฀de฀Axis฀ ao฀trono,฀así฀como฀do฀reinado฀de฀este฀ata฀revolta฀anti-macedonia,฀vid.฀E.฀BADIAN,฀ “Agis฀III”,฀pp.฀170-175฀e฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀pp.฀286-290. 219฀฀ Diodoro,฀XVII,฀63.฀4;฀Curcio,฀VI,฀1.฀1-15. 220฀฀ Arriano,฀II,฀13.฀4-6;฀Diodoro,฀XVII,฀48.฀2. 221฀฀ E.฀I.฀McQUEEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀40. 222฀฀ Ibidem.,฀páx.฀41. 223฀฀ Idem.฀McQueen฀opina฀que฀a฀opinión฀pública฀nestas฀poleis฀tería฀preferido฀manter฀a฀hexemonía฀macedonia฀a฀loitar฀pola฀imposición฀dunha฀hexemonía฀espartana,฀entendendo,฀con฀ isto,฀o฀poder฀macedonio฀como฀protector.฀Asimesmo,฀en฀op.฀cit.,฀páx.฀45,฀conclúe฀que฀o฀ aumento฀de฀poder฀de฀Esparta,฀amparado฀polo฀apoio฀persa,฀tería฀creado฀certo฀malestar฀ nestas฀cidades,฀favorecendo฀así฀o฀seu฀posicionamento฀no฀bando฀pro-macedonio. 224฀฀ As฀fontes฀nos฀citan฀a฀reacción฀de฀Alexandre฀ante฀o฀levantamento฀en฀Grecia,฀enviando฀ continxentes฀en฀calidade฀de฀reforzos฀para฀Antípatro,฀o฀que฀produxo฀que฀a฀crenza฀dos฀ rebeldes฀sobre฀a฀debilidade฀de฀Antípatro฀se฀vise฀reforzada:฀vid.฀Arriano,฀III.฀6.฀3฀e฀III,฀ 16.฀3;฀Curcio,฀IV,฀8.฀15;฀Diodoro,฀XVII,฀64.฀5. 225฀฀ G.฀E.฀M.฀de฀STE.฀CROIX,฀op.฀cit.,฀páx.฀377. 226฀฀ Algo฀que฀Ste.฀Croix฀expresa฀afirmando฀que,฀á฀hora฀dunha฀revolta,฀o฀mellor฀momento฀ non฀tería฀sido฀o฀elixido฀polos฀peloponesios,฀senón฀aquel฀momento฀posterior฀da฀Guerra฀ Lamíaca,฀posto฀que฀o฀incertidume฀provocado฀pola฀morte฀do฀rei,฀coa฀lagoa฀sucesoria฀que฀ este฀deixa฀tras฀de฀si,฀repercutiría฀nas฀capacidades฀de฀control฀e฀coerción฀macedonias,฀o฀ 205 120 ฀฀ ฀฀ 229฀฀ 227 228 ฀฀ 230 ฀฀ 231 ฀฀ ฀฀ 234฀฀ 235฀฀ 236฀฀ 232 233 ฀฀ 237 ฀฀ 238 ฀ 239 ฀฀ 240 ฀฀ ฀฀ 241 242 que฀podería฀ter฀dado฀unha฀maior฀posibilidade฀de฀vitoria฀aos฀aliados฀anti-macedonios,฀ fronte฀á฀aplastante฀derrota฀coa฀que฀o฀levantamento฀encabezado฀por฀Axis฀chega฀á฀súa฀fin;฀ vid.฀ibidem.,฀páx.฀378.฀Non฀obstante,฀ningunha฀destas฀accións฀gregas฀contra฀o฀poder฀ macedonio฀chegou฀a฀ter฀éxito. E.฀I.฀McQUEEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀52-53. Vid.฀฀tamén฀Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀133. Curcio,฀VI,฀17.฀20฀confirma฀a฀narración฀de฀Diodoro฀e฀corrobora฀tamén฀as฀penas฀comentadas฀ao฀resto฀dos฀participantes฀na฀revolta. Vid.฀E.฀BADIAN,฀“Agis฀III”,฀pp.฀172-173฀e฀182-183;฀G.฀E.฀M.฀de฀STE.฀CROIX,฀op.฀cit.,฀ páx.฀378;฀G.฀L.฀CAWKELL,฀“The฀Crowning...”,฀pp.฀173-180. Recordemos฀a฀opinión฀de฀Plutarco,฀Alexandre,฀13.฀2,฀pola฀que฀Alexandre฀establece฀que,฀ se฀algo฀lle฀acontecese฀a฀el,฀serían฀os฀atenienses฀os฀encargados฀de฀rexer฀Grecia.฀Asimesmo,฀xa฀foron฀analizadas฀as฀ocasións฀en฀que฀a฀benevolencia฀do฀macedonio฀con฀Atenas฀ contrasta฀coa฀dureza฀expresada฀cara฀outras฀cidades฀cos฀mesmos฀delictos฀que฀a฀polis฀ática.฀Debemos฀tamén฀poñer฀en฀relación฀esta฀ausencia฀de฀Atenas฀na฀revolta฀co฀aumento฀ de฀poder฀da฀facción฀promacedonia฀dentro฀da฀polis฀ática,฀tras฀o฀fracaso฀das฀políticas฀do฀ grupo฀denominado฀patriótico,฀que฀terían฀levado฀á฀cidade฀á฀situación฀actual.฀Este฀aumento฀de฀poder฀dos฀chamados฀tradicionalmente฀promacedonios,฀exemplificado฀no฀intento฀ de฀Esquines฀de฀vingarse฀de฀Demóstenes฀a฀través฀do฀proceso฀Contra฀Ctesifonte,฀debeu฀ ser฀unha฀das฀claves฀do฀neutralismo฀ateniense฀neste฀intento฀de฀derrocar฀a฀Macedonia฀da฀ súa฀situación฀de฀privilexio,฀aínda฀que฀esta฀razón฀tampouco฀debe฀desmerecer฀os฀condicionantes฀que฀na฀opinión฀pública฀ateniense฀deberon฀xerar฀a฀posibilidade฀de฀apoiar฀á฀súa฀ eterna฀rival,฀Esparta,฀a฀vitoria฀da฀cal฀lle฀tería฀outorgado฀de฀novo฀o฀control฀de฀Grecia,฀un฀ cambio,฀o฀de฀Macedonia฀por฀Esparta,฀que฀non฀podía฀ser฀ben฀visto฀dende฀a฀polis฀ática. Diodoro,฀XVII,฀22.฀5. M.฀FLOWER,฀op.฀cit.,฀páx.฀130.฀Sobre฀isto,฀vid.฀o฀noso฀próximo฀capítulo. G.฀E.฀M.฀de฀STE.฀CROIX,฀op.฀cit.,฀páx.฀377-78. A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀291s. Arriano,฀I,฀16.฀7;฀Plutarco,฀Alexandre,฀16.฀17.฀Non฀sabemos฀se฀aparecía฀tamén฀na฀obra฀ de฀Curcio,฀posto฀que฀a฀parte฀na฀que฀podía฀ter฀estado฀recollida฀perdéusenos. Plutarco฀non฀menciona฀as฀panoplias,฀senón฀que,฀na฀súa฀narración,฀o฀que฀aparece฀adicado,฀en฀mesmo฀número฀que฀o฀que฀Arriano฀recolle,฀son฀só฀escudos. En฀ambas฀narracións฀a฀dedicatoria฀é฀exactamente฀igual,฀aínda฀que฀isto฀podería฀ser฀produto฀da฀débeda฀de฀ambos฀coa฀obra฀de฀Aristóbulo฀(vid.฀nota฀227). Evidentemente,฀a฀dedicatoria฀tamén฀encerra฀certa฀intención฀de฀equiparar฀a฀campaña฀ alexandrina฀coas฀levadas฀a฀cabo฀nos฀tempos฀míticos฀polos฀aqueos฀en฀Troia฀e฀coas฀batallas฀das฀Guerras฀médicas,฀onde฀Atenas฀tivo฀un฀papel฀preponderante.. Neste฀senso,฀tamén฀a฀elección฀de฀Atenas฀como฀destino฀da฀dedicatoria฀podería฀comprenderse฀como฀un฀agasallo฀o฀significado฀do฀cal฀sería฀o฀de฀repoñer฀o฀agravio฀que฀os฀persas฀ causaran฀na฀cidade฀a฀través฀da฀vitoria฀que฀sobre฀eles฀obtivera฀o฀mozo฀macedonio. Por฀exemplo,฀Licurgo,฀Contra฀Leócrates,฀43. Arriano,฀III,฀18.฀11;฀Curcio,฀V,฀7.฀3-7;฀Diodoro,฀XVII,฀72.฀2-6;฀Plutarco,฀Alexandre,฀38.฀ 121 ฀฀ ฀฀ 243 244 ฀฀ 245 ฀฀ ฀฀ 246 247 ฀฀ 248 2-8.฀As฀informacións฀que฀temos฀sobre฀este฀suceso฀foron฀recentemente฀analizadas฀por฀N.฀ G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Archaeological฀and฀Literary฀Evidence...”,฀pp.฀359-363. Recollidas฀en฀Herodoto,฀VIII,฀33. Arriano,฀III,฀18.฀11.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀126฀comprende฀que,฀ aínda฀que฀é฀moi฀probable฀que฀esta฀discusión฀entre฀Alexandre฀e฀Parmenión฀sexa฀apócrifa,฀ é฀representativa฀do฀debate฀que฀debía฀existir฀na฀corte฀sobre฀as฀funcións฀que฀se฀lle฀outorgarían฀ao฀palacio,฀así฀como฀do฀enfrontamento฀de฀vontades฀entre฀Parmenión฀e฀Alexandre,฀ como฀veremos฀no฀noso฀seguinte฀capítulo. Vid.฀P.฀GRIMAL,฀op.฀cit.,฀páx.฀420฀e฀H.฀JEANMARIE,฀Dionysos:฀Histoire฀du฀culte฀de฀ Bacchus,฀Payot,฀Paris฀(1991),฀páx.฀353s. Todo฀isto฀aparece฀relatado฀exquisitamente฀por฀Esquilo฀na฀súa฀traxedia฀Os฀Persas. N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Archaeological฀and฀Literary฀Evidence…”,฀páx.฀364฀enfatizou฀a฀importancia฀dos฀acontecementos฀de฀Grecia,฀con฀Axis฀dominando฀o฀Peloponeso฀ e฀encamiñándose฀cara฀o฀enfrontamento฀contra฀Antípatro,฀cos฀feitos฀coetáneos฀a฀estes฀de฀ Persépolis,฀vendo฀como฀finalidade฀última฀da฀queima฀do฀palacio฀o฀desexo฀de฀recordar฀a฀ aqueles฀gregos฀que฀aínda฀non฀se฀tivesen฀adherido฀á฀secesión฀lacedemonia฀que฀a฀coalición฀helénica฀conseguira฀o฀seu฀obxectivo,฀intensificando฀así฀o฀sentimento฀panhelénico฀ no฀seu฀propio฀beneficio,฀procurando฀a฀través฀disto฀limitar฀o฀alcance฀do฀levantamento. Unha฀opinión฀similar฀á฀nosa฀aparece฀en฀E.฀FREDRICKSMEYER,฀“Alexander฀and฀ the฀Kingship฀of฀Asia”,฀en฀A.฀B.฀BOSWORTH฀e฀E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds),฀op.฀cit.,฀páx.฀ 149s. 122 Capítulo฀4 Alexandre฀e฀os฀gregos:฀ ideoloxía฀e฀propaganda Tal฀e฀como฀xa฀expuxéramos฀no฀esquema฀de฀traballo฀descrito฀ao฀comezo฀deste฀estudo,฀neste฀capítulo฀trataremos฀de฀observar฀as฀manifestacións฀das฀relacións฀entre฀Alexandre฀e฀a฀polis฀de฀Atenas฀no฀período฀ cronolóxico฀de฀convivencia฀de฀ambos฀elementos฀históricos฀no฀ámbito฀ da฀ cultura฀ e฀ das฀ correntes฀ filosóficas฀ e฀ de฀ pensamento,฀ tanto฀ aquelas฀ máis฀centradas฀coa฀situación฀sociopolítica฀do฀momento฀como฀฀as฀expostas฀polas฀diversas฀correntes฀filosóficas฀do฀mundo฀grego฀(aínda฀que฀ seguindo฀o฀noso฀presuposto฀de฀traballo,฀prestaremos฀máis฀atención฀ás฀ orixinadas฀ no฀ ámbito฀ ateniense)฀ para,฀ posteriormente,฀ tentar฀ penetrar฀ na฀ análise฀ de฀ ditas฀ relacións,฀ buscando฀ unha฀ explicación฀ completa฀ e฀ aglutinadora฀ dos฀ diversos฀ factores฀ cotexados฀ para฀ os฀ problemas฀ que฀ tal฀obxecto฀de฀estudo฀฀produza฀durante฀a฀súa฀observación.฀Dentro฀deste฀ tema฀ que฀ agora฀ abordamos฀ atoparemos,฀ entón,฀ múltiples฀ aspectos฀ a฀ tratar,฀ esperando,฀ ao฀ final฀ destas฀ liñas,฀ ter฀ obtido฀ unha฀ comprensión฀ global,฀ou฀como฀mínimo฀(para฀quen฀non฀está฀de฀acordo฀cos฀nosos฀resultados),฀ unha฀ exposición฀ aproximativa฀ das฀ conclusións฀ independentes,฀ producindo฀con฀todo฀isto฀unha฀solución฀xeral฀que฀nos฀permita฀compoñer฀un฀retrato฀estrutural฀da฀cuestión.฀Investigarémo-las฀reaccións฀que฀a฀ figura,฀conquista฀e฀aventura฀de฀Alexandre฀xeraron฀entre฀os฀gregos฀do฀ seu฀ tempo,฀ a฀ aoptica฀ coa฀ que฀ as฀ correntes฀ filosóficas฀ helénicas฀ comprenderon฀ao฀macedonio,฀así฀como฀o฀papel฀de฀este฀como฀evergetes฀das฀ artes฀ gregas,฀ e฀ a฀ actividade฀ artística฀ xestada฀ ao฀ seu฀ arredor,฀ para,฀ en฀ última฀ instancia,฀ tratar฀ de฀ expoñer฀ a฀ través฀ do฀ obtido฀ un฀ esquema฀ da฀ concepción฀política฀de฀Alexandre฀e฀do฀novo฀sistema฀de฀goberno฀com- 124 posto฀polo฀macedonio฀para฀o฀novo฀mundo฀nacido฀das฀súas฀conquistas฀ e฀os฀elementos฀sobre฀os฀que฀fundamenta฀este฀sistema,฀así฀como฀os฀conflitos฀derivados฀da฀instauración฀de฀esta฀posición฀de฀autoridade฀entre฀os฀ gregos. 4.1฀ Alexandre฀e฀a฀Ideoloxía฀Panhelénica Ben,฀sendo฀este฀un฀capítulo฀ao฀que฀decidimos฀cederlle฀o฀espazo฀do฀ pensamento,฀ fronte฀ ao฀ anterior,฀ caracterizado฀ polo฀ protagonismo฀ do฀ acto฀e฀do฀acontecemento,฀a฀nosa฀primeira฀idea฀de฀traballo฀será฀o฀exame฀ da฀concepción฀helénica฀sobre฀política,฀e฀máis฀concretamente,฀sobre฀o฀ esquema฀de฀relacións฀políticas฀a฀nivel฀intergubernamental,฀que฀é฀o฀nos฀ interesa฀para฀o฀estudo฀dos฀vínculos฀entre฀Alexandre฀e฀as฀poleis฀gregas,฀ e฀en฀especial,฀Atenas.฀Así฀pois,฀tal฀e฀como฀estivemos฀tentando฀afirmar฀ ao฀longo฀destas฀liñas฀dende฀o฀inicio฀da฀nosa฀redacción,฀o฀momento฀que฀ aquí฀estudamos฀non฀pode฀ser฀comprendido฀de฀forma฀illada,฀senón฀que฀ debe฀ser฀posto฀en฀relación฀cos฀acontecementos฀anteriores฀e฀posteriores฀ da฀Historia฀de฀Grecia.฀Por฀isto,฀partiremos฀agora฀dun฀punto฀lonxano฀no฀ tempo฀á฀segunda฀metade฀do฀século฀IV฀a.฀C.,฀e฀volveremos฀ao฀instante฀ cumio฀do฀mundo฀grego฀antigo,฀como฀é฀o฀das฀Guerras฀Médicas.฀Como฀ sabemos,฀a฀vitoria฀sobre฀o฀invasor฀persa฀causou฀un฀importante฀impacto฀ nos฀ gregos,฀ e฀ na฀ súa฀ conciencia฀ como฀ congregación฀ cultural,฀ pero฀ a฀ súa฀ influencia฀ no฀ plano฀ do฀ pensamento฀ político฀ foi฀ maior฀ do฀ que฀ os฀ propios฀protagonistas฀dos฀acontecementos฀puideron฀esperar,฀pois฀será฀a฀ raíz฀da฀reorganización฀da฀Hélade฀como฀resposta฀ao฀intento฀de฀invasión฀ persa฀que฀se฀definirán฀de฀xeito฀inconsciente฀os฀parámetros฀básicos฀das฀ relacións฀ intergubernamentais฀ na฀ península฀ balcánica.฀ Para฀ explicar฀ isto฀con฀máis฀calma,฀trataremos฀de฀reconstruír฀moi฀brevemente฀os฀sucesos฀posteriores฀á฀vitoria.฀Como฀sabemos,฀os฀grandes฀triunfadores฀do฀ enfrontamento฀contra฀os฀persas฀foron฀as฀polis฀de฀Atenas฀e฀Esparta.฀Sen฀ embargo,฀quen฀en฀realidade฀sacará฀maior฀beneficio฀do฀seu฀papel฀vitorioso฀será฀a฀polis฀ática1,฀pois฀ao฀plantexar฀ao฀mundo฀grego฀a฀necesidade฀ 125 dunha฀ forza฀ que฀ prestara฀ atención฀ constante฀ á฀ contención฀ do฀ bárbaro฀ fora฀dos฀límites฀do฀ámbito฀xeográfico฀baixo฀influencia฀grega,฀forxará฀ ao฀seu฀arredor฀unha฀alianza,฀a฀Liga฀Ático–Délica,฀as฀pretensións฀da฀cal,฀ en฀principio,฀serían฀as฀de฀frear฀e฀manter฀a฀raia฀os฀ataques฀do฀Gran฀Rei,฀ controlar฀a฀seguridade฀no฀Helesponto฀e฀o฀Mediterráneo฀oriental,฀e฀nun฀ plano฀ ideolóxico,฀ loitar฀ pola฀ liberdade฀ dos฀ gregos2.฀ Como฀ sabemos,฀ esta฀alianza฀converterase฀nun฀imperio฀ateniense,฀baseado฀na฀coñecida฀ talasocracia,฀e฀os฀gobernos฀asociados฀á฀alianza฀pasarán฀a฀converterse฀en฀ gobernos฀sometidos,฀de฀bo฀grao฀ou฀con฀medidas฀coercitivas,฀á฀vontade฀ ateniense.฀Para฀este฀tipo฀de฀dominio฀establecido฀por฀Atenas฀sobre฀boa฀ parte฀ dos฀ gregos,฀ Tucídides฀ emprega฀ a฀ verba฀ ‘ηγεμονία3,฀ tal฀ e฀ como฀ amosa,฀por฀exemplo,฀este฀pasaxe:฀“Deste฀xeito฀recibiron฀os฀atenienses฀a฀ hexemonía฀co฀beneplácito฀dos฀aliados,฀(...)฀e฀fixaron฀qué฀cidades฀debían฀ aportar฀cartos฀contra฀os฀bárbaros฀e฀cáles฀naves.฀A฀intención฀declarada฀ era฀vingarse฀das฀desgrazas฀que฀sufriran฀[durante฀as฀Guerras฀Médicas],฀ arrasando฀os฀territorios฀do฀Rei฀[de฀Persia]”4.฀Asimesmo,฀tamén฀Isócrates,฀xa฀no฀século฀IV,฀empregará฀o฀mesmo฀termo,฀‘ηγεμονία5,฀aínda฀que฀ o฀senso฀do฀mesmo฀non฀queda฀completamente฀claro฀no฀uso฀que฀ambos฀ autores฀fan฀del,฀polo฀que฀tentaremos฀esclarece-lo฀seu฀significado฀dentro฀ da฀linguaxe฀político฀da฀Hélade.฀Certamente,฀este฀termo฀xa฀o฀topáramos฀ con฀ anterioridade,฀ ao฀ falar฀ do฀ cargo฀ de฀ hegemón฀ na฀ configuración฀ da฀ Liga฀de฀Corinto,฀pero฀posporemos฀por฀un฀intre฀a฀súa฀análise฀para฀remata-lo฀ noso฀ repaso฀ acontecemental.฀ Así,฀ Atenas,฀ tal฀ e฀ como฀ nos฀ di฀ Tucídides,฀recibe฀a฀hexemonía฀de฀mans฀dos฀gregos6,฀pero฀a฀través฀do฀ exercicio฀ da฀ mesma฀ estableceron฀ un฀ imperio฀ en฀ beneficio฀ da฀ cidade฀ ateniense,฀o฀que฀derivou฀en฀descontento7.฀Para฀non฀enzarzarnos฀neste฀ relato฀pasaremos฀directamente฀ás฀consecuencias฀desta฀actitude,฀entre฀as฀ que฀destaca฀indiscutiblemente฀o฀inicio฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso,฀que฀ significará,฀ en฀ principio,฀ a฀ reconfiguración฀ do฀ mundo฀ grego฀ en฀ dous฀ bloques฀enfrontados.฀Para฀o฀que฀nos฀interesa฀diremos,฀sen฀desvelar฀xa฀ ningún฀segredo,฀que฀a฀vitoria฀foi,฀inesperadamente8,฀para฀Esparta,฀que฀ a฀partires฀dese฀momento฀pasará฀a฀exercer,฀en฀lugar฀dos฀derrotados฀ate- 126 nienses,฀a฀hexemonía฀sobre฀os฀gregos,฀aínda฀que,฀a฀diferenza฀de฀Atenas,฀ os฀lacedemonios฀฀amósanse,฀a฀través฀da฀súa฀Confederación฀Peloponesia,฀insuficientes฀para฀dirixir฀o฀seu฀dominio฀sobre฀o฀mundo฀grego9,฀senón฀que฀o฀seu฀control฀sobre฀a฀Hélade฀basearase,฀esencialmente,฀no฀seu฀ irredutible฀poderío฀militar,฀aínda฀que฀tamén฀necesitará฀da฀intervención฀ e฀o฀ouro฀persa฀para฀poder฀manter฀á฀inestable฀península฀balcánica฀baixo฀ o฀seu฀poder10.฀Curiosamente,฀o฀argumento฀esgrimido฀por฀Esparta฀como฀ xustificante฀propagandístico฀para฀levar฀a฀cabo฀a฀guerra฀contra฀Atenas฀e฀ os฀seus฀aliados฀será,฀de฀novo,฀o฀da฀loita฀pola฀liberdade฀dos฀gregos11,฀o฀ mesmo฀que฀anteriormente฀fora฀enarbolado฀por฀Atenas฀para฀conformar฀ o฀seu฀dominio,฀aínda฀que฀neste฀caso฀o฀axente฀subxugador฀contra฀o฀que฀ loitar฀ non฀ será฀ o฀ bárbaro,฀ senón฀ os฀ atenienses฀ mesmos,฀ a฀ través฀ do฀ seu฀imperio฀marítimo,฀disfrazado฀de฀asociación฀libre฀coa฀Liga฀ÁticoDélica.฀ Na฀ batalla฀ de฀ Leuctra,฀ e฀ xa฀ indubidablemente฀ tras฀ a฀ derrota฀ de฀ Mantinea,฀ Esparta฀ perde฀ o฀ seu฀ estatuto฀ preponderante฀ en฀ favor฀ de฀ Tebas,฀ que฀ á฀ súa฀ vez฀ tampouco฀ realizará฀ unha฀ verdadeira฀ autoridade฀ sobre฀Grecia,฀senón฀que฀o฀seu฀interese฀directo฀basearase฀esencialmente฀ nun฀férreo฀control฀sobre฀os฀seus฀aliados฀da฀Liga฀Beocia12.฀Tras฀isto,฀e฀ a฀partir฀da฀vitoria฀de฀Queronea,฀a฀hexemonía฀pasará฀a฀mans฀do฀reino฀ macedonio,฀que฀materializará฀o฀seu฀dominio฀sobre฀a฀Hélade฀a฀través฀da฀ constitución฀da฀Liga฀de฀Corinto. Certamente,฀isto฀non฀foi฀moi฀difícil฀de฀comprender.฀Acabamos฀de฀ expoñer,฀ entón,฀ un฀ decurso฀ dos฀ acontecementos฀ onde฀ o฀ concepto฀ de฀ ‘ηγεμονία adquire฀diversos฀significados฀propios฀da฀natureza฀do฀pensamento฀político฀que฀os฀gregos฀tiñan฀sobre฀as฀relacións฀de฀poder฀entre฀as฀ comunidades฀ conformantes฀ da฀ Hélade.฀ Volvendo฀ entón฀ ao฀ século฀ IV฀ a.฀ C.฀ buscaremos,฀ a฀ través฀ dos฀ discursos฀ de฀ Isócrates,฀ advertir฀ cómo฀ dito฀termo฀contén฀un฀significado฀esencial฀dentro฀dos฀valores฀da฀política฀ grega.฀Observando฀con฀atención,฀entón,฀a฀obra฀isocrática฀como฀punto฀ de฀referencia฀para฀a฀correcta฀interpretación฀desta฀verba13,฀podemos฀comezar฀primeiramente฀por฀esa฀referencia฀que฀citaramos฀xa฀supra,฀onde฀ se฀di฀que฀“cando฀[os฀atenienses]฀ofrecemos฀a฀cidade฀como฀garantía฀de฀ 127 xustiza,฀socorremos฀aos฀agraviados฀e฀non฀desexamos฀o฀alleo,฀recibimos฀ a฀hexemonía฀dos฀gregos฀que฀nola฀deron฀de฀bo฀grao”14.฀Evidentemente,฀ gran฀ parte฀ deste฀ extracto฀ cumpre฀ unha฀ clara฀ función฀ propagandística฀ sobre฀a฀causa฀ateniense15,฀pero฀tamén฀inclúe฀certa฀información฀de฀interese.฀ Noutro฀ lugar,฀ Isócrates฀ volve฀ a฀ dicirnos฀ que฀ “eles฀ solos฀ [os฀ atenienses฀de฀tempos฀da฀batalla฀de฀Maratón]฀venceron฀na฀loita฀aos฀bárbaros฀que฀viñan฀contra฀toda฀Grecia,฀e฀adquiriron฀tal฀renome฀de฀xustiza฀ que฀ espontaneamente฀ os฀ gregos฀ lles฀ ofreceron฀ o฀ dominio฀ do฀ mar”16.฀ Ata฀agora฀temos฀apreciado฀que฀a฀hexemonía,฀segundo฀o฀ancián฀mestre฀ de฀retórica,฀é฀concedida,฀cando฀menos฀en฀certo฀xeito,฀pola฀comunidade฀ helena,฀e฀asimesmo,฀en฀ambas฀citas฀ven฀indicado฀o฀feito฀de฀que฀existe,฀ ou฀debe฀existir,฀unha฀relación฀directa฀entre฀hexemonía฀฀e฀xustiza,฀de฀tal฀ xeito฀ que฀ non฀ poden฀ disociarse฀ como฀ conceptos,฀ senón฀ que฀ para฀ que฀ sexa฀outorgado฀o฀dominio฀sobre฀os฀gregos฀debe฀garantirse฀un฀estatuto฀ de฀xustiza.฀Todos฀estes฀elementos฀que฀agora฀barallamos฀son,฀en฀realidade,฀moi฀ambiguos,฀polo฀que฀volveremos฀aos฀textos฀do฀noso฀autor฀na฀ procura฀de฀meirandes฀aclaracións฀sobre฀o฀tema.฀Así,฀en฀certo฀punto฀escribe฀aos฀atenienses฀que฀“é฀máis฀bonito฀loitar฀contra฀aquel฀[o฀Gran฀Rei]฀ pola฀soberanía฀que฀entre฀nós฀฀[os฀gregos]฀pola฀hexemonía”17.฀A฀hexemonía,฀polo฀tanto,฀non฀é฀o฀mesmo฀que฀a฀soberanía,฀e฀aínda฀que฀é฀un฀ sinónimo฀de฀dominio,฀este฀parece฀ser฀dun฀tipo฀específico,฀pois,฀como฀ estamos฀a฀apreciar฀en฀tódolos฀extractos฀isocráticos฀citados,฀sempre฀aparece฀asociado,฀aparte฀de฀coa฀xustiza,฀con฀un฀papel฀de฀carácter฀militar,฀ sendo฀un฀bo฀exemplo฀disto฀o฀estatuto฀conferido฀ao฀cargo฀de฀hegemón฀na฀ Liga฀de฀Corinto฀como฀xeneral฀en฀xefe,฀strategos฀autokrator฀da฀Hélade.฀ Polo฀tanto,฀e฀co฀visto฀ata฀o฀de฀agora,฀a฀hexemonía฀suporía฀a฀aceptación,฀ por฀parte฀dun฀goberno฀heleno,฀de฀un฀dominio฀de฀carácter฀practico฀sobre฀ a฀ Hélade฀ asentado฀ nun฀ poder฀ militar฀ e฀ vinculado฀ ideoloxicamente฀ (é฀ dicir,฀ xustificado,฀ por฀ tradición฀ e฀ como฀ mecanismo฀ de฀ propaganda)฀ á฀ liberdade฀dos฀gregos,฀que฀por฀extensión฀debe฀entenderse฀tamén฀como฀ loita฀contra฀o฀mundo฀dos฀bárbaros,฀rexidos฀polo฀Gran฀Rei.฀Este฀dominio฀preséntasenos฀tamén฀como฀xusto,฀e฀eu฀enténdoo฀aquí฀como฀xusto฀ 128 en฀ ambos฀ sensos฀ do฀ termo,฀ é฀ dicir,฀ por฀ unha฀ parte฀ recto,฀ e฀ por฀ outra฀ merecido.฀Efectivamente,฀non฀podemos฀medir฀aquí฀este฀parámetro,฀non฀ é฀posible฀entrar฀a฀considerar฀quén฀é฀máis฀xusto฀que฀quen฀para฀exercer฀ a฀hexemonía฀sobre฀os฀gregos18,฀senón฀que฀cada฀goberno฀tentará฀probar฀ cómo฀as฀súas฀credenciais฀son฀as฀mellores฀para฀acadar฀a฀supremacía. É฀ aquí,฀ entón,฀ onde฀ entramos฀ en฀ contacto฀ directo฀ co฀ vínculo฀ da฀ hexemonía฀coa฀xustiza.฀Vimos฀xa฀a฀través฀dos฀testemuños฀de฀Isócrates฀ que฀ fomos฀ empregando฀ cómo฀ a฀ xustiza฀ e฀ o฀ xusto฀ son฀ elementos฀ que฀ acompañan,฀de฀xeito฀indisociable,฀ao฀estatuto฀hexemónico,฀de฀tal฀xeito฀ que฀o฀papel฀de฀aquel฀que฀exerce฀a฀hexemonía฀é,฀entre฀outros,฀o฀de฀salvagardar฀a฀xustiza.฀Á฀súa฀vez,฀acabamos฀de฀indica-lo,฀a฀posición฀dun฀ goberno฀que฀adquire฀o฀estatuto฀hexemónico฀debe฀ser฀tamén฀de฀acorde฀ ao฀xusto,฀é฀dicir,฀debe฀ser,฀cando฀menos฀en฀opinión฀de฀Isócrates,฀o฀máis฀ merecedor฀disto,฀aínda฀que฀é฀evidente,฀tamén฀o฀apuntabamos฀fai฀pouco,฀ que฀cada฀goberno฀que฀pretenda฀obter฀a฀situación฀hexemónica฀defenderá฀ o฀seu฀dereito฀á฀mesma.฀O฀concepto฀de฀xustiza฀que฀o฀noso฀autor฀describe฀ expresase฀ a฀ través฀ do฀ termo฀ grego฀ eunoia,฀ que฀ poderíamos฀ traducir฀ como฀aprobación,฀simpatía฀e฀boa฀vontade19,฀o฀cal฀Isócrates฀comprende฀ que฀debería฀ser฀o฀elemento฀regulador฀das฀relacións฀intergubernamentais฀ en฀materia฀de฀política฀exterior฀na฀Hélade,฀o฀cal,฀ademais,฀contrasta฀coa฀ opinión฀de฀Tucídides,฀quen฀comprende฀o฀medo฀como฀o฀elemento฀polo฀ que฀se฀rexen฀as฀relacións฀entre฀as฀poleis฀ 20.฀Eunoia฀aparece,฀entón,฀en฀ Isócrates฀como฀o฀sentimento฀contrario,฀no฀ámbito฀político,฀ao฀medo฀da฀ concepción฀ tucidídea,฀ de฀ tal฀ xeito฀ que฀ as฀ relacións฀ intergubernamentais฀deberían฀rexerse฀pola฀boa฀vontade฀e฀a฀simpatía,฀o฀cal฀é฀un฀xeito฀de฀ dicir฀que฀o฀sometemento฀de฀gobernos฀helenos฀pola฀forza฀só฀conleva฀a฀ un฀aumento฀de฀poder฀temporal฀e,฀en฀certa฀medida,฀efémero,฀pois฀este฀ tipo฀de฀ataque฀contra฀a฀liberdade฀de฀outros฀gobernos,฀de฀outras฀poleis,฀ só฀ leva฀ ao฀ desastre,฀ posto฀ que฀ por฀ moi฀ forte฀ que฀ sexa฀ unha฀ soa฀ polis฀ en฀comparación฀coas฀outras,฀esta฀cidade฀sempre฀será฀máis฀débil฀que฀a฀ coalición฀de฀aquelas฀ás฀que฀tenta฀someter฀baixo฀a฀súa฀autoridade21.฀Con฀ isto,฀calquera฀liderazgo,฀exercido฀pola฀forza,฀terá฀como฀consecuencia฀o฀ 129 levantamento฀dos฀sometidos฀contra฀aquel฀que฀intenta฀subxugalos.฀Polo฀ tanto,฀a฀xustiza฀debe฀ser฀a฀base฀das฀relacións฀intergubernamentais22,฀de฀ tal฀xeito฀que฀o฀auxe฀ou฀caída฀das฀hexemonías฀pode฀ser฀explicado฀sempre฀en฀función฀do฀respeto฀e/ou฀ignorancia฀da฀xustiza,฀do฀trato฀xusto฀e฀ bo฀outorgado฀ás฀cidades.฀Deste฀xeito,฀Isócrates฀entende฀que฀os฀gregos฀ entregarán฀ espontaneamente฀ o฀ liderazgo฀ a฀ aquela฀ cidade฀ que฀ máis฀ o฀ mereza23.฀Evidentemente,฀aquí,฀nesta,฀en฀certo฀senso฀inxenua,฀concepción฀política฀de฀Isócrates,฀entran฀en฀xogo฀outros฀elementos,฀como฀son฀ o฀particularismo฀derivado฀do฀sistema฀de฀organización฀das฀comunidades฀ helenas฀en฀poleis฀e฀o฀exacerbado฀amor฀destas฀polo฀mantemento฀da฀súa฀ autonomía24.฀Desta฀forma,฀en฀calquera฀intento฀de฀obtención฀do฀dominio฀ por฀ parte฀ dunha฀ polis฀ sobre฀ a฀ Hélade,฀ ou฀ cando฀ menos฀ sobre฀ a฀ meirande฀parte฀dos฀gregos,฀entrañará฀o฀inconvinte฀de฀se฀tal฀estatuto฀vulnera฀ ou฀ non฀ a฀ autonomía฀ dos฀ gobernos฀ sometidos฀ baixo฀ o฀ seu฀ mando.฀ O฀ problema,฀ non฀ obstante,฀ é฀ que฀ este฀ enfervorecido฀ plantexamento฀ da฀ independencia฀ de฀ cada฀ polis,฀ da฀ súa฀ autonomía,฀ choca฀ notablemente฀ co฀marcado฀carácter฀militar฀que฀vai฀de฀forma฀inherente฀unido฀ao฀concepto฀de฀hexemonía.฀O฀que฀o฀chamamento฀á฀eunoia฀de฀Isócrates฀pon฀ de฀ manifesto฀ é,฀ precisamente,฀ por฀ unha฀ parte,฀ o฀ desexo฀ existente฀ ao฀ longo฀de฀todo฀o฀século฀IV฀a.฀C.฀de฀obter฀unha฀situación฀estable฀a฀nivel฀ intergubernamental฀na฀Hélade฀por฀medio฀da฀redefinición฀da฀hexemonía฀ para฀os฀gregos฀por฀medios฀que฀non฀comporten฀descontento฀nin฀perda฀ de฀autonomía฀para฀os฀gobernos฀vinculados฀á฀polis฀dominadora,฀e฀por฀ outra฀ parte,฀ a฀ fraxilidade฀ de฀ calquera฀ sistema฀ hexemónico,฀ pois฀ este฀ plantexamento฀utópico฀de฀Isócrates฀encerra,฀en฀si฀mesmo,฀a฀súa฀imposibilidade.฀Pese฀a฀todo,฀con฀este฀aserto,฀as฀verbas฀de฀Isócrates฀desvelaron฀ que฀o฀problema฀das฀hexemonías฀é฀a฀submisión฀á฀que฀someten฀aos฀seus฀ membros,฀a฀través฀de฀unha฀subxugación฀forzosa,฀e฀é฀esta฀formulación฀a฀ que฀pretende฀reformar฀o฀noso฀autor,฀aínda฀que฀sen฀éxito. Volvendo,฀entón,฀ao฀฀punto฀do฀noso฀interese,฀o฀único฀xeito฀de฀acadar฀ a฀hexemonía,฀o฀dominio,฀é,฀a฀pesar฀da฀boa฀vontade฀isocrática,฀marcialmente,฀a฀través฀do฀mando฀militar.฀Deste฀xeito฀estamos฀ante฀a฀suprema- 130 cía฀ do฀ máis฀ capaz,฀ do฀ máis฀ forte25,฀ aínda฀ que฀ disfrazada฀ de฀ elección฀ libre฀da฀comunidade฀grega฀e฀de฀mando฀xusto,฀que฀en฀diversas฀ocasións฀ adquire฀tamén฀o฀xustificante฀da฀loita฀contra฀o฀bárbaro,฀sendo฀este฀para฀ os฀gregos,฀por฀antonomasia,฀o฀ámbito฀persa฀e฀do฀Gran฀Rei. Ata฀ agora,฀ sen฀ embargo,฀ estivemos฀ empregando฀ ambos฀ termos,฀ hexemonía฀ e฀ dominio,฀ como฀ sinónimos,฀ seguindo฀ as฀ referencias฀ isocráticas,฀ pero฀ non฀ definimos฀ aínda฀ este฀ tipo฀ de฀ dominio.฀ En฀ certo฀ xeito,฀realmente,฀temos฀aclarado฀xa฀algúns฀parámetros฀do฀significado฀ do฀mesmo,฀pois฀establecéramos฀que฀tal฀dominio฀é฀de฀carácter฀militar,฀ e฀ que,฀ por฀ outra฀ parte,฀ non฀ é฀ un฀ dominio฀ soberano,฀ co฀ que฀ debemos฀ entender฀ que฀ mantén฀ a฀ autonomía฀ dos฀ gregos฀ que฀ están฀ baixo฀ a฀ súa฀ autoridade26,฀é฀dicir,฀que฀en฀teoría฀o฀liderazgo฀enunciado฀nominalmente฀ co฀ vocablo฀ hexemonía฀ non฀ presupón฀ o฀ dereito฀ a฀ unha฀ inxerencia฀ en฀ materia฀de฀política฀interior฀sobre฀os฀gobernos฀de฀Grecia฀por฀parte฀do฀ goberno฀dominante,฀aínda฀que,฀como฀sabemos,฀aqueles฀que฀exerceron฀ este฀ poder฀ estableceron฀ á฀ súa฀ vontade฀ o฀ tipo฀ de฀ constitución฀ que฀ lles฀ interesou,฀o฀que฀máis฀lles฀beneficiaba,฀en฀aqueles฀gobernos฀onde฀se฀lles฀ deu฀a฀oportunidade฀de฀face-lo,฀e฀aqueles฀que฀se฀resistiron฀viron฀cómo฀ a฀súa฀constitución฀era฀modificada฀á฀forza27.฀Por฀outra฀parte,฀tal฀e฀como฀ quedara฀indicado฀no฀relato฀dos฀acontecementos,฀este฀tipo฀de฀supremacía฀ soe฀aparecer฀subordinado฀a฀unha฀congregación฀de฀gobernos,฀unha฀liga฀ ou฀unha฀alianza,฀tal฀e฀como฀acontecía฀con฀Atenas฀e฀a฀súa฀Liga฀marítima,฀Esparta฀xunto฀coa฀súa฀Liga฀Peloponesia,฀Tebas฀e฀a฀Confederación฀ Beocia,฀e฀por฀último฀Macedonia฀e฀a฀Liga฀de฀Corinto,฀o฀que฀nos฀remite฀ de฀novo฀ao฀aspecto฀defensivo,฀e฀de฀novo฀militar,฀do฀esquema฀definidor฀ deste฀sistema฀de฀organización฀do฀liderazgo฀que฀é฀a฀hexemonía. A฀ seguinte฀ cuestión฀ a฀ responder,฀ entón,฀ sería฀ a฀ razón฀ da฀ existencia฀ deste฀ sistema฀ de฀ regulación฀ das฀ relacións฀ internacionais฀ entre฀ a฀ comunidade฀ helena.฀ Creo฀ que,฀ aínda฀ que฀ este฀ tema฀ é฀ merecedor฀ dun฀ espazo฀ propio฀ que฀ estude฀ os฀ seus฀ pormenores,฀ e฀ asimesmo,฀ non฀ parece฀ posible฀ a฀ unicausalidade฀ como฀ solución,฀ poderíamos฀ sinalar฀ o฀ factor฀da฀fragmentación฀de฀poder฀na฀Hélade,฀de฀xeito฀que฀este฀tipo฀de฀ 131 comportamento฀político฀dos฀gobernos฀gregos฀trataría฀de฀ser฀a฀resposta฀ a฀ esa฀ debilidade฀ individual฀ da฀ maioría฀ das฀ poleis,฀ á฀ defensa฀ do฀ seu฀ particularismo฀político,฀e฀á฀súa฀vez,฀con฀isto,฀tamén฀unha฀forma฀de฀protección฀do฀sistema฀de฀organización฀político฀da฀polis.฀Como฀xa฀temos฀ mencionado,฀este฀esquema฀de฀organización฀intergubernamental฀ten฀as฀ súas฀máis฀antigas฀representacións฀no฀mundo฀homérico,฀coa฀Micenas฀de฀ Agamenón฀no฀papel฀hexemónico.฀Para฀o฀século฀IV,฀que฀é฀onde฀se฀centra฀ o฀noso฀punto฀de฀análise,฀estivemos฀centrando฀a฀nosa฀atención฀nos฀textos฀ isocráticos,฀ polo฀ que฀ podería฀ acusársenos฀ de฀ xeralizar฀ a฀ perspectiva฀ política฀ dun฀ único฀ autor฀ para฀ un฀ período฀ temporal฀ realmente฀ amplo,฀ polo฀que฀presentaremos฀agora฀outros฀testemuños฀que฀corroboren฀esta฀ definición฀conceptual.฀O฀primeiro฀dos฀que฀sinalaremos฀será฀Esquines,฀ quen฀no฀seu฀discurso฀Contra฀Ctesifonte฀fala฀así:฀“¿E฀non฀vemos฀que฀resultaron฀merecedores฀desta฀estimación฀e฀da฀hexemonía฀contra฀os฀persas฀ os฀mesmos฀que฀tamén฀liberaron฀o฀santuario฀de฀Delfos?”28.฀O฀inconvinte฀ radica,฀ non฀ obstante,฀ en฀ que฀ Esquines฀ pode฀ comprenderse฀ como฀ alineado,฀ou฀ao฀menos฀próximo,฀aos฀preceptos฀políticos฀isocráticos,฀por฀ ter฀ pertencido฀ á฀ elite฀ do฀ chamado฀ partido฀ promacedonio29฀ dentro฀ do฀ panorama฀político฀ateniense.฀Sen฀embargo,฀o฀mesmo฀valor฀que฀estivemos฀apuntando฀aparece฀en฀múltiples฀ocasións฀nos฀textos฀demosténicos,฀ un฀autor฀con฀perspectivas฀de฀acción฀política฀que฀son,฀certamente,฀diverxentes฀e฀distantes฀con฀respecto฀tanto฀a฀Isócrates฀como฀a฀Esquines,฀polo฀ que฀se฀nos฀mostran฀como฀unha฀boa฀proba฀do฀valor฀xeral฀do฀significado฀ que฀lle฀temos฀atribuído฀ao฀concepto฀de฀hexemonía30.฀Non฀obstante,฀o฀ punto฀no฀que฀mellor฀se฀comprende฀este฀concepto฀é,฀precisamente฀nunha฀ referencia฀de฀Demóstenes฀onde฀non฀se฀menciona฀o฀termo,฀aínda฀que฀o฀ seu฀significado,฀que฀si฀está฀presente,฀remítenos฀de฀novo฀a฀todo฀o฀explicado:฀“outro,฀adiantándose฀ao฀posto฀que฀a฀vós฀os฀correspondía฀ocupar,฀ fíxose฀ próspero,฀ grande,฀ señor฀ dun฀ vasto฀ territorio.฀ (...)฀ Ao฀ estar฀ os฀ lacedemonios฀desvalidos฀da฀fortuna,฀os฀tebanos฀ocupados฀por฀causa฀da฀ guerra฀focidia฀e฀nós฀despreocupados,฀Filipo฀atopouna฀e฀a฀tomou.฀E฀así฀ como฀resultado฀lle฀correspondeu฀infundir฀medo฀aos฀demais,฀contar฀con฀ 132 moitos฀aliados฀e฀un฀gran฀exército”31.฀Deste฀xeito,฀curiosamente,฀a฀mención฀que฀Demóstenes฀fai฀de฀Esparta,฀Tebas฀e฀Atenas,฀por฀ser฀estas฀as฀ tres฀potencias฀que฀exerceran฀a฀hexemonía,฀non฀pode฀facernos฀pensar฀en฀ outra฀cosa.฀Asimesmo,฀podemos฀sinalar฀outras฀referencias฀como฀estas฀ en฀múltiples฀autores32.฀Con฀todo฀isto฀podemos฀afirmar,฀en฀consecuencia,฀a฀vixencia฀e฀validez฀do฀exposto฀máis฀alá฀das฀afirmacións฀isocráticas฀ nas฀que฀temos฀apoiado฀a฀nosa฀investigación.฀En฀canto฀á฀vixencia฀desta฀ concepción฀dos฀parámetros฀reguladores฀das฀relacións฀intergubernamentais฀na฀Hélade,฀poderíamos฀datar฀os฀últimos฀momentos฀de฀validez฀deste฀ esquema,฀tal฀e฀como฀nós฀o฀expuxemos฀aquí,฀no฀reinado฀de฀Alexandre,฀ pero,฀como฀veremos฀máis฀adiante,฀nas฀conclusións฀finais฀desta฀investigación,฀durante฀o฀reinado฀do฀macedonio฀xa฀se฀modifican฀as฀relacións฀ de฀ poder฀ ao฀ tempo฀ que฀ se฀ asentan฀ os฀ parámetros฀ políticos฀ que฀ serán฀ definidores฀do฀mundo฀helenístico33. Unha฀ vez฀ exposto฀ este฀ marco฀ de฀ relación฀ no฀ que฀ se฀ desenrola฀ a฀ vida฀política฀externa฀das฀poleis฀helénicas,฀temos฀que฀encarar฀agora฀un฀ segundo฀parámetro,฀máis฀próximo,฀a฀nivel฀directo,฀do฀noso฀obxecto฀de฀ estudo,฀como฀é฀a฀ideoloxía฀panhelénica,฀a฀explicación฀da฀cal,฀ademais,฀ permitiranos,฀ademais,฀rematar฀de฀compoñer฀a฀exposición฀sobre฀a฀hexemonía,฀por฀estar฀ambos฀conceptos฀interrelacionados฀nos฀presupostos฀de฀ certos฀parámetros฀da฀súa฀formulación฀e฀no฀produto฀final฀da฀súa฀aplicación,฀como฀veremos. O฀ termo฀ Panhelenismo,฀ curiosamente,฀ é฀ un฀ vocablo฀ propio฀ do฀ mundo฀grego,฀aínda฀que฀non฀no฀senso฀que฀o฀desenrolo฀da฀investigación฀ da฀Antigüidade฀lle฀outorgou,฀e฀que฀é฀o฀que฀a฀día฀de฀hoxe฀lle฀está฀asociado฀como฀significado,฀pois฀é฀durante฀o฀período฀arcaico,฀en฀relación฀ cos฀movementos฀migratorios฀das฀colonizacións฀cando฀o฀seu฀emprego฀ está฀documentado.34฀Sen฀embargo,฀aínda฀que฀o฀seu฀significado฀implica฀ a฀mención฀do฀conxunto฀dos฀gregos35,฀este฀termo฀non฀é฀empregado฀polos฀ mesmos฀ gregos฀ para฀ autonomearse.฀ Se฀ ben฀ o฀ termo฀ Helenos฀ era฀ empregado฀ para฀ nomear฀ aos฀ gregos,฀ os฀ nomes฀ propios฀ das฀ comunidades฀gobernamentais,฀tales฀como฀atenienses,฀lacedemonios,฀beocios,฀ 133 tebanos,฀etc.฀mantivéronse฀sempre฀con฀moita฀forza฀posto฀que฀o฀factor฀ do฀particularismo฀grego฀fai฀que฀o฀sentimento฀de฀cada฀comunidade฀leve฀ á฀percepción฀do฀senso฀de฀comunidade฀por฀parte฀dos฀gregos฀se฀reflexe฀ tan฀só฀en฀relación฀con฀un฀grupo฀étnico฀externo,฀tales฀como,฀por฀exemplo,฀ os฀ bárbaros.฀ Deste฀ xeito,฀ Helenos฀ faría฀ referencia฀ aos฀ gregos฀ só฀ nun฀ contexto฀ de฀ comparación,฀ e฀ polo฀ tanto฀ de฀ diferenciación,฀ da฀ comunidade฀ grega฀ con฀ respecto฀ a฀ outra฀ comunidade,฀ e฀ evidentemente฀ a฀ historia฀ da฀ Hélade฀ propicia฀ que฀ o฀ elemento฀ comparativo฀ sexa,฀ con฀ maior฀frecuencia฀que฀calquera฀outro,฀฀os฀bárbaros,฀os฀persas฀do฀Gran฀ Rei.฀Este฀é฀o฀seu฀significado฀máis฀alá฀do฀ámbito฀da฀política.฀Sen฀embargo,฀ o฀ valor฀ que฀ a฀ historiografía฀ conferiu฀ ao฀ termo฀ panhelenismo฀ é฀un฀pouco฀diferente฀a฀isto,฀xa฀que฀aínda฀que฀engloba฀estas฀connotacións,฀ pretende฀ sinalar฀ unha฀ idea฀ diferente.฀ Deste฀ xeito,฀ chamaremos฀ panhelenismo฀ ao฀ programa฀ político฀ que฀ pretenda฀ a฀ unión฀ dos฀ gregos฀ nunha฀causa฀común฀que฀leve฀a฀cabo฀a฀conquista฀do฀mundo฀bárbaro,฀en฀ máis฀a฀miúdo฀como฀referencia฀directa฀ao฀Imperio฀Persa,฀para,฀a฀través฀ desta฀acción,฀resolver฀os฀problemas฀endémicos฀da฀Hélade฀a฀nivel฀político,฀social฀e฀económico36.฀Con฀isto,฀sen฀embargo,฀os฀defensores฀do฀ panhelenismo฀ non฀ pretendían฀ a฀ creación฀ por฀ parte฀ do฀ mundo฀ grego฀ dunha฀nación฀unificada฀no฀senso฀que฀para฀a฀época฀moderna฀e฀contemporánea฀adquire฀o฀concepto฀de฀unidade฀nacional,฀nin฀pretenden฀sequera฀ desenrolar฀un฀esquema฀político฀alternativo฀á฀realidade฀gobernamental฀ das฀poleis,฀pois฀o฀panhelenismo฀non฀entende฀á฀polis฀como฀un฀sistema฀ obsoleto37,฀senón฀tan฀só฀resolve-los฀problemas฀dos฀gregos,฀pero฀mantendo฀sempre฀o฀esquema฀organizativo฀que฀lles฀é฀propio,฀de฀forma฀que฀ a฀ideoloxía฀panhelénica฀non฀debe฀comprenderse฀como฀unha฀pretensión฀ de฀ sustituir฀ ás฀ poleis฀ gregas38.฀ Para฀ observar฀ e฀ comprender฀ con฀ máis฀ detalle฀ as฀ implicacións฀ directas฀ e฀ indirectas฀ deste฀ termo,฀ así฀ como฀ o฀ seu฀ peso฀ dentro฀ do฀ pensamento฀ político฀ e฀ do฀ conxunto฀ de฀ solucións฀ esgrimidas฀polos฀pensadores฀gregos฀á฀situación฀de฀crise฀económica฀e฀ social฀que฀vive฀o฀mundo฀heleno฀a฀raíz฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso฀e฀das฀ loitas฀subseguintes฀producidas฀tras฀o฀fin฀desta,฀trataremos฀de฀realizar฀un฀ 134 pequeno฀recorrido฀a฀través฀de฀algunhas฀das฀posturas฀panhelénicas฀máis฀ influentes,฀aínda฀que฀para฀iso฀teñamos฀que฀romper,฀en฀certa฀medida,฀co฀ aspecto฀cronolóxico฀do฀noso฀estudo฀e,฀unha฀vez฀máis,฀retrotraer฀a฀nosa฀ atención฀a฀un฀momento฀anterior฀ao฀do฀século฀IV,฀pois,฀aínda฀que฀é฀certo฀ que฀o฀seu฀desenrolo฀como฀tendencia฀de฀pensamento฀e฀a฀súa฀aplicación฀ como฀teoría฀política฀adquiriu฀neste฀intre฀histórico฀o฀seu฀meirande฀auxe,฀ probablemente฀ como฀ resposta฀ ás฀ constantes฀ loitas฀ interhelénicas฀ que฀ se฀desenrolan฀ao฀longo฀deste฀século฀e฀que฀xa฀proviñan฀do฀século฀V,฀฀o฀ panhelenismo,฀ por฀ suposto,฀ non฀ é฀ unha฀ idea฀ orixinaria฀ do฀ século฀ IV,฀ senón฀que฀xa฀podemos฀atopala฀de฀forma฀฀presente฀nas฀verbas฀e฀versos฀ do฀poeta฀Homero฀no฀seu฀relato฀sobre฀a฀guerra฀dos฀aqueos฀contra฀Troia,฀ e฀máis฀recentemente,฀nos฀sentimentos฀de฀comunidade฀exacerbados฀pola฀ invasión฀ persa฀ nas฀ Guerras฀ Médicas39.฀ O฀ século฀ IV,฀ acuciado฀ dunha฀ verdadeira฀crise฀socioeconómica฀a฀raíz,฀por฀unha฀parte,฀da฀descomposición฀da฀economía฀grega฀como฀produto฀dos฀combates฀que฀conformaron฀ a฀Guerra฀do฀Peloponeso,฀que฀arruinara฀o฀ámbito฀rural฀da฀Hélade,฀e฀con฀ isto,฀sumiran฀ao฀ámbito฀agrario฀nunha฀situación฀de฀despoboación฀e฀de฀ ruína,฀e฀por฀outro,฀da฀crise฀social฀derivada฀das฀loitas฀internas฀que฀tiveran฀ lugar฀ nas฀ cidades฀ como฀ consecuencia฀ do฀ enfrontamento฀ das฀ faccións฀ internas฀ en฀ defensa฀ de฀ un฀ ou฀ outro฀ bando฀ e,฀ polo฀ tanto,฀ tamén฀ de฀ un฀ ou฀outro฀sistema฀de฀goberno,฀o฀cal฀levara฀a฀un฀gran฀número฀de฀gregos฀ ao฀exilio,฀ao฀desarraigo฀e฀incluso฀á฀indixencia40฀ve฀cómo฀esa฀ideoloxía฀ panhelénica฀se฀vai฀reafirmando฀ao฀plantexarse฀a฀si฀mesma฀como฀a฀solución฀aos฀problemas฀definidores฀e฀á฀caótica฀situación฀que฀vive฀a฀Hélade.฀ Deste฀xeito,฀xa฀a฀comezos฀de฀século฀atopamos฀autores฀cunhas฀ideas฀que฀ apuntan฀a฀esa฀unión฀dos฀gregos,฀para฀rematar฀así฀coas฀loitas฀fratricidas฀ e฀coa฀submisión฀que฀diversas฀comunidades฀helenas฀sofren฀ante฀o฀poder฀ dos฀bárbaros,฀en฀especial฀os฀gregos฀de฀Asia฀Menor฀que฀están฀baixo฀o฀ control฀ do฀ Gran฀ Rei.฀ O฀ primeiro฀ deles฀ que฀ claramente฀ alude฀ á฀ necesidade฀dos฀gregos฀de฀unirse฀nunha฀loita฀contra฀o฀mundo฀bárbaro฀será฀ Gorxias฀de฀฀Leontinos41,฀quen,฀en฀392฀a.฀C.42,฀pronunciou฀un฀discurso฀ con฀ motivo฀ da฀ celebración฀ dos฀ Xogos฀ Olímpicos฀ dese฀ ano,฀ no฀ que฀ 135 enxalzaba฀os฀ideais฀de฀concordia฀entre฀os฀helenos43,฀alimentando,฀asimesmo,฀tamén฀os฀ánimos฀de฀loita฀contra฀os฀bárbaros฀do฀Gran฀Rei.฀Seguindo฀a฀Filostrato,฀“o฀Olímpico฀foi฀a฀súa฀meirande฀contribución฀sobre฀ cuestións฀políticas,฀pois฀vendo฀aos฀gregos฀presa฀de฀graves฀discusións,฀ foi฀portavoz฀de฀avenencia;฀quixo฀desviar฀con฀el฀a฀súa฀atención฀cara฀os฀ bárbaros,฀buscando฀persuadi-los฀de฀converter฀en฀botín฀de฀guerra฀non฀as฀ súas฀propias฀cidades฀senón฀a฀terra฀dos฀bárbaros”44.฀Aínda฀que฀Filostrato฀ nos฀fala฀do฀Olímpico฀como฀a฀gran฀aportación฀panhelénica฀de฀Gorxias,฀ o฀feito฀é฀que฀polo฀pouco฀que฀sabemos฀deste฀orador฀podemos฀interpretar฀ nel฀ unha฀ verdadeira฀ preocupación฀ pola฀ cuestión฀ panhelénica,฀ como฀ demostra,฀por฀unha฀parte,฀a฀súa฀elaboración฀dun฀Eloxio฀de฀Elena45,฀e฀ por฀ outra฀ parte,฀ o฀ seu฀ Epitafio,฀ pronunciado฀ en฀ Atenas฀ en฀ honor฀ dos฀ atenienses฀mortos฀en฀combate,฀no฀que฀“instigou฀aos฀atenienses฀contra฀ os฀Medos฀e฀Persas฀฀avogando฀con฀espírito฀idéntico฀ao฀do฀Olímpico”46฀ “estendeuse฀en฀eloxios฀nos฀triunfos฀contra฀os฀Medos,฀facéndolles฀ver฀ que฀as฀vitorias฀contra฀os฀bárbaros฀reclaman฀himnos,฀contra฀os฀gregos,฀ lamentos฀fúnebres”47.฀Nesta฀liña฀continuará฀Lisias,฀que฀en฀388,฀repetiu฀ a฀experiencia฀de฀Gorxias,฀invitando฀á฀Hélade฀a฀unha฀loita฀común฀contra฀ os฀bárbaros฀e฀os฀tiranos,฀algo฀que฀se฀interpretou฀como฀un฀desexo฀de฀Lisias฀de฀terminar฀con฀Dionisio฀de฀Siracusa฀e฀co฀Gran฀Rei48,฀o฀que฀amosa฀ que฀a฀ideoloxía฀panhelénica฀ten฀nestes฀momentos฀iniciais฀do฀século฀IV฀ unha฀gran฀forza฀dentro฀do฀pensamento฀grego,฀de฀tal฀xeito฀que฀estes฀discursos฀por฀parte฀de฀Gorxias฀e฀Lisias฀non฀deben฀entenderse฀tan฀só฀como฀ meros฀produtos฀retóricos฀senón฀como฀referentes฀a฀intención฀dos฀cales฀é฀ manifestar฀o฀sentir฀de฀toda฀a฀comunidade฀helena฀ante฀os฀problemas฀que฀ vive฀a฀Hélade฀nestes฀intres,฀xa฀comentados฀supra. Non฀obstante,฀o฀gran฀teórico฀do฀panhelenismo฀do฀século฀IV,฀é,฀certamente,฀Isócrates,฀o฀ancián฀mestre฀de฀retórica,฀quen฀adicou฀unha฀grande฀ parte฀da฀súa฀vida฀e฀obra฀á฀defensa฀da฀idea฀de฀necesidade฀da฀comunidade฀ helena฀dunha฀situación฀de฀concordia฀para฀adquirir฀uns฀obxectivos฀comúns,฀unificando฀as฀forzas฀contra฀o฀inimigo฀común฀bárbaro49.฀Por฀ser฀ este฀ autor฀ coetáneo฀ aos฀ tempos฀ de฀ Alexandre฀ Magno,฀ así฀ como฀ pola฀ 136 relevancia฀das฀súas฀teorías50฀na฀Atenas฀do฀seu฀tempo฀e,฀ademais,฀por฀ter฀ establecido฀relacións฀directas฀con฀Filipo฀II฀de฀Macedonia,฀tentaremos฀ agora฀ de฀ observar,฀ de฀ forma฀ xeral,฀ os฀ seus฀ postulados฀ e฀ proposicións฀ sobre฀a฀cuestión฀do฀panhelenismo51. O฀primeiro฀punto฀a฀ter฀en฀conta฀á฀hora฀de฀falar฀do฀pensamento฀isocrático,฀e฀en฀definitiva,฀un฀concepto฀fundamental฀de฀calquera฀ideoloxía฀ panhelénica,฀é฀que฀a฀pretensión฀final฀de฀calquera฀proxecto฀debe฀ser฀o฀fin฀ dos฀problemas฀da฀Hélade,฀concordando฀así฀coa฀definición฀que฀expuxemos฀ anteriormente฀ para฀ o฀ termo฀ Panhelenismo.฀ Sen฀ embargo,฀ estas฀ pretensións฀ do฀ panhelenismo฀ céntranse,฀ esencialmente,฀ na฀ obtención฀ dunha฀ situación฀ de฀ paz฀ duradeira฀ entre฀ os฀ gregos,฀ co฀ que฀ nace฀ así฀ o฀ termo฀xurídico฀de฀Koiné฀Eirene,฀que฀terá฀unha฀gran฀expresión฀ao฀longo฀ do฀século฀IV฀dentro฀das฀alianzas฀e฀acordos฀estipulados฀polos฀diferentes฀ gobernos฀da฀Hélade฀e฀que฀podemos฀definir฀como฀o฀desexo฀de฀conformación฀ dun฀ sistema฀ permanente฀ de฀ paz฀ entre฀ os฀ gobernos฀ gregos฀ no฀ que฀se฀garantisen฀sancións฀para฀aquel฀que฀viole฀esta฀situación52.฀Así,฀a฀ Koiné฀Eirene,฀que฀traduciremos,฀no฀seu฀senso฀literal,฀por฀“Paz฀Común”฀ é฀a฀materialización฀en฀política฀das฀pretensións฀dos฀defensores฀do฀panhelenismo,฀pero,฀aínda฀máis,฀é฀tamén฀unha฀condición฀sine฀qua฀non฀de฀ calquera฀ideoloxía฀panhelénica,฀e฀á฀súa฀vez,฀como฀requisito฀imprescindible,฀aparece฀como฀o฀primeiro฀paso฀para฀a฀aplicación฀de฀calquera฀tipo฀ de฀ideoloxía฀panhelénica.฀Evidentemente,฀no฀pensamento฀isocrático,฀a฀ chamada฀á฀paz฀entre฀os฀gregos,฀esa฀“Paz฀Común”,฀é฀unha฀constante฀da฀ súa฀ obra53.฀ Nun฀ plano฀ xurídico,฀ a฀ primeira฀ Paz฀ Común฀ que฀ podemos฀ sinalar฀ como฀ tal฀ na฀ Historia฀ de฀ Grecia฀ é฀ a฀ Paz฀ de฀ Antálcidas฀ do฀ ano฀ 387/386฀ a.฀ C.,฀ pois฀ nela฀ atopámo-los฀ elementos฀ constituíntes฀ propios฀ dunha฀Koiné฀Eirene,฀presentes฀nos฀dous฀compoñentes฀esenciais฀deste฀ tratado,฀ isto฀ é,฀ dunha฀ banda,฀ que฀ comprende฀ á฀ totalidade฀ dos฀ gregos,฀ e฀ doutra,฀ que฀ comporta฀ sancións฀ para฀ calquera฀ goberno฀ que฀ actúe฀ en฀ contra฀ do฀ estipulado฀ por฀ este฀ acordo,฀ instituíndose฀ como฀ garante฀ do฀ seu฀cumprimento฀o฀propio฀Rei฀de฀Persia54.฀Con฀unhas฀regulacións฀deste฀ tipo฀pretendíase฀salvagarda-lo฀equilibrio฀entre฀as฀potencias฀gregas,฀co฀ 137 que฀ poderíamos฀ entendela฀ como฀ unha฀ aplicación฀ das฀ teorías฀ panhelénicas.฀ Sen฀ embargo,฀ para฀ o฀ que฀ nos฀ interesa฀ neste฀ momento,฀ que฀ é฀ o฀pensamento฀isocrático,฀a฀Paz฀de฀Antálcidas฀tivo,฀certamente,฀outras฀ consecuencias,฀moi฀distintas,฀xa฀que,฀a฀través฀de฀esta,฀delimitábase฀tamén฀o฀territorio฀que฀quedaba฀baixo฀dominio฀persa฀e฀aquel฀que฀pertencía฀ ao฀mundo฀grego,฀de฀tal฀xeito฀que฀impoñía฀no฀tratado฀o฀recoñecemento฀ de฀que฀o฀territorio฀do฀Asia฀era฀propio฀do฀Rei฀e,฀po฀isto,฀contraposto฀a฀ Europa,฀ territorio฀ reservado฀ aos฀ gregos55.฀ Con฀ isto,฀ a฀ antítese฀ clásica฀ grego-bárbaro฀é฀levada฀a฀un฀plano฀xeográfico,฀reconfigurando฀así,฀ademais฀ a฀ propia฀ definición฀ de฀ “o฀ grego”,฀ da฀ helenidade.฀ Todo฀ isto฀ terá฀ consecuencias฀na฀mente฀de฀Isócrates. Isócrates฀ define฀ aos฀ gregos฀ non฀ como฀ un฀ grupo฀ determinado฀ eticamente,฀senón฀como฀unha฀unidade฀produto฀dunha฀cultura฀e฀de฀unha฀ educación฀(paideia),฀de฀tal฀xeito฀que฀todos฀aqueles฀educados฀segundo฀ os฀ parámetros฀ culturais฀ gregos฀ deben฀ ser,฀ para฀ el,฀ entendidos฀ como฀ gregos฀de฀propio฀dereito56.฀Pero,฀ademais,฀o฀reparto฀xeográfico฀estipulado฀pola฀Paz฀de฀Antálcidas57,฀en฀opinión฀do฀noso฀autor,฀deixa฀a฀Grecia฀ fora฀do฀reparto,฀explotación฀e฀desfrute฀das฀vastas฀riquezas฀do฀Asia58,฀co฀ que฀o฀seu฀chamamento฀á฀loita฀contra฀o฀bárbaro฀é฀tamén฀unha฀reivindicación฀do฀dereito฀de฀Europa฀a฀participar฀das฀riquezas฀de฀Asia59.฀Esta฀ reivindicación,฀ademais,฀pretende฀chamar฀a฀atención฀dos฀gregos฀sobre฀ a฀conquista฀asiática,฀que฀Isócrates฀entende฀como฀a฀solución฀de฀tódolos฀ problemas฀ de฀ Grecia,฀ pois฀ esta฀ conquista฀ permitiría,฀ por฀ unha฀ parte,฀ resolver฀os฀problemas฀económicos฀da฀Hélade฀en฀tódolos฀sentidos,฀pero฀ ademais฀ daría฀ saída฀ ao฀ excedente฀ de฀ poboación,฀ e฀ ademais,฀ a฀ creación฀dunha฀coalición฀dos฀gregos60฀que฀desafiase฀o฀poder฀do฀Gran฀Rei฀ e฀levase฀a฀cabo฀a฀loita฀contra฀o฀bárbaro฀terminaría฀coas฀loitas฀internas฀ que฀levaran฀a฀Grecia฀á฀situación฀en฀que฀se฀atopaba฀en฀estes฀instantes.฀ Deste฀xeito,฀a฀conquista฀do฀Asia฀aparece฀como฀a฀Panacea฀de฀todas฀as฀ dificultades฀que฀sufre฀a฀Hélade฀en฀tempos฀de฀Isócrates,฀polo฀que฀toda฀a฀ atención฀e฀esforzos฀do฀noso฀autor฀centraranse฀no฀chamamento฀á฀unión61฀ dos฀gregos฀contra฀Persia.฀Existen,฀non฀obstante,฀algúns฀problemas฀para฀ 138 a฀consecución฀por฀parte฀de฀Isócrates฀do฀seu฀proxecto฀para฀Grecia,฀polo฀ que฀ estenderémonos฀ brevemente฀ nestas฀ cuestións฀ que,฀ ademais,฀ nos฀ resultarán฀de฀utilidade฀máis฀adiante.฀ En฀primeiro฀lugar,฀o฀noso฀autor฀entende฀que฀a฀primeira฀condición฀ para฀a฀consecución฀desta฀unión฀que฀el฀promulga,฀aparte฀da฀paz,฀é,฀como฀ afirmamos฀anteriormente,฀que฀a฀xustiza฀sexa฀o฀parámetro฀regulador฀das฀ relacións฀entre฀os฀gobernos฀da฀Hélade,฀polo฀que฀condenará฀non฀só฀calquera฀loita฀ou฀combate฀entre฀gregos,฀por฀entendelas฀fratricidas,฀senón฀ ademais฀calquera฀tipo฀de฀actitude฀ou฀política฀con฀pretensións฀hexemónicas,฀no฀senso฀que฀este฀termo฀ten,฀como฀xa฀vimos,฀de฀subxugación฀dos฀ aliados฀e฀de฀imperio,฀posto฀que,฀loxicamente,฀mentres฀se฀manteñan฀ese฀ tipo฀de฀políticas,฀responsables฀de฀que฀a฀Hélade฀ande฀inmersa฀na฀crise฀ que฀sufre,฀a฀unión฀de฀obxectivos฀e฀intereses฀en฀conxunción฀mutua฀que฀ Isócrates฀defende62฀para฀a฀loita฀contra฀o฀Gran฀Rei฀e฀a฀conquista฀de฀Asia฀ non฀ podería฀ ser฀ efectiva.฀ Por฀ todo฀ isto,฀ para฀ Isócrates฀ a฀ persuasión฀ é฀ o฀único฀arma฀da฀que฀se฀deben฀servir฀os฀gobernos฀de฀Grecia฀para฀levar฀ a฀ cabo฀ as฀ relacións฀ interhelénicas63.฀ Asimesmo,฀ entón,฀ a฀ concordia฀ é฀ o฀ sentimento฀ que฀ debe฀ imperar฀ entre฀ os฀ gregos,฀ e฀ debemos฀ entender฀ concordia฀como฀o฀rexeitamento฀das฀guerras฀de฀expansión฀da฀influencia฀ dun฀goberno฀heleno฀a฀expensas฀dos฀intereses฀de฀outro฀ou฀outros฀gregos,฀ preservando฀un฀estado฀de฀paz฀duradeiro64. En฀ segundo฀ lugar,฀ o฀ seu฀ chamamento฀ verase฀ revestido฀ por฀ unha฀ frecuente฀mención฀de฀episodios฀mitolóxicos฀de฀loita฀contra฀o฀bárbaro฀e฀ unha฀ampla฀utilización฀dos฀exemplos฀míticos฀de฀loita฀contra฀aquel,฀tales฀ como฀Heracles,฀Teseo,฀Agamenón฀e฀outros,฀tendo฀cada฀un฀senso฀propio฀ dentro฀ do฀ valor฀ que฀ Isócrates฀ lles฀ outorga฀ no฀ seu฀ pensamento.฀ Como฀ algúns฀ deles฀ serán฀ de฀ novo฀ mencionados฀ ao฀ falar฀ dos฀ referentes฀ mitolóxicos฀ empregados฀ por฀ Alexandre฀ na฀ súa฀ campaña,฀ presentaremos฀ agora฀unha฀descrición฀do฀papel฀que฀Isócrates฀concede฀a฀cada฀un฀deles,฀ aínda฀ que฀ tan฀ só฀ nos฀ centraremos฀ nos฀ máis฀ salientables.฀ O฀ primeiro฀ personaxe฀mítico฀que฀debe฀ser฀destacado,฀pola฀reiterada฀insistencia฀da฀ súa฀mención฀nos฀discursos฀de฀Isócrates,฀será฀Helena,฀á฀que฀non฀só฀lle฀ 139 adicará฀o฀noso฀autor฀todo฀un฀discurso,฀o฀seu฀Eloxio฀de฀Helena65,฀senón฀ que฀a฀considerará฀a฀razón฀primixenia฀da฀liberdade฀dos฀gregos:฀“Porque฀ aparte฀ das฀ artes,฀ filosofías฀ e฀ outras฀ vantaxes฀ que฀ un฀ podería฀ referir฀ a฀ aquela฀ [Helena]฀ ou฀ á฀ guerra฀ de฀ Troia,฀ pensaríamos฀ con฀ xustiza฀ que฀ Helena฀ é฀ a฀ causa฀ de฀ que฀ non฀ esteamos฀ escravizados฀ polos฀ bárbaros.฀ Descubriremos,฀en฀efecto,฀que฀os฀gregos฀puxéronse฀de฀acordo฀pola฀súa฀ causa฀e฀fixeron฀unha฀expedición฀común฀contra฀os฀bárbaros,฀e฀que฀entón,฀ por฀ primeira฀ vez,฀ Europa฀ levantou฀ un฀ trofeo฀ en฀ Asia”66.฀ Deste฀ xeito,฀ Helena฀pasa฀a฀ser,฀como฀desencadeante฀da฀Guerra฀de฀Troia,฀o฀motivo฀ da฀primeira฀unión฀da฀Hélade฀contra฀o฀Asia฀e฀os฀bárbaros,฀pero฀o฀rapto฀ de฀Helena฀lle฀permite,฀ademais,฀atraer฀de฀novo฀a฀atención฀sobre฀os฀beneficios฀dunha฀unión฀de฀tódolos฀gregos฀para฀loitar฀contra฀o฀Gran฀Rei.฀ Non฀será฀esta฀a฀única฀mención฀que฀atoparemos฀nos฀textos฀isocráticos฀ da฀Guerra฀de฀Troia,฀pois฀o฀referente฀desa฀primeira฀expedición฀será฀unha฀ constante฀ dos฀ seus฀ chamamentos67,฀ ao฀ entender฀ este฀ episodio฀ mitolóxico฀como฀o฀momento฀vital฀da฀Historia฀da฀Hélade. En฀canto฀ás฀referencias฀que฀realiza฀nos฀seus฀discursos฀ás฀obras฀dos฀ heroes,฀dos฀que฀destacan,฀pola฀insistencia฀da฀súa฀mención,฀Teseo,฀Heracles฀e฀Agamenón,฀hai฀que฀entender฀que,฀aínda฀que฀cada฀un฀cumpre฀ un฀papel฀mesmo฀que฀está฀en฀relación฀coa฀historia฀do฀seu฀mito,฀existe฀ unha฀ concepción฀ específica฀ no฀ pensamento฀ isocrático฀ sobre฀ eles,฀ que฀ inflúe฀na฀perspectiva฀da฀súa฀reiterada฀utilización.฀Isócrates฀entende,฀por฀ unha฀parte,฀que฀a฀divindade฀non฀se฀involucra฀persoalmente฀nos฀acontecementos฀da฀Humanidade,฀pero฀non฀por฀iso฀debe฀pensarse,฀plantexa฀o฀ noso฀autor,฀que฀se฀desligue฀dos฀eventos฀dos฀homes,฀senón฀que฀inspira฀a฀ certos฀homes฀para฀que฀guíen฀aos฀demais68.฀Estes฀homes฀inspirados฀pola฀ divindade฀son฀a฀explicación฀que฀Isócrates฀dá฀á฀existencia฀dos฀heroes,฀ entre฀ os฀ que,฀ ao฀ seu฀ xuízo,฀ e฀ por฀ serlle฀ os฀ de฀ maior฀ utilidade฀ para฀ o฀ seu฀ proxecto฀ panhelénico,฀ destaca฀ a฀ Teseo,฀ Heracles฀ e฀ Agamenón.฀ O฀ primeiro฀deles,฀é฀evidente,฀cumpre฀un฀papel฀no฀pensamento฀isocráticos฀ de฀personificación฀de฀Atenas,฀por฀ser฀este฀o฀heroe฀ático฀por฀excelencia,฀ e฀ademais฀tamén฀simboliza฀os฀valores฀que฀o฀autor฀quere฀atribuír฀á฀súa฀ 140 cidade,฀ tales฀ como฀ a฀ defensa฀ dos฀ oprimidos฀ e฀ da฀ xustiza69.฀ En฀ certo฀ xeito,฀Heracles฀é฀o฀seu฀contrario70,฀xa฀que฀a฀través฀del,฀Isócrates฀ás฀veces฀busca฀facer฀referencia฀a฀Esparta,฀cidade฀onde฀os฀seus฀reis฀considerábanse฀heráclidas71.฀Deste฀xeito,฀na฀súa฀mención฀da฀unión฀de฀Heracles฀ e฀Teseo฀na฀loita฀pola฀liberación฀de฀Helena฀temos฀unha฀clara฀alegoría฀do฀ que฀Isócrates฀desexa฀que฀aconteza฀na฀Hélade.฀ Sen฀embargo,฀Heracles฀ten,฀nos฀discursos฀isocráticos,฀outros฀valores฀para฀o฀noso฀interese,฀porque,฀en฀primeiro฀lugar,฀Isócrates฀contrapón฀ as฀fazañas฀e฀a฀filantropía฀deste฀heroe฀tipicamente฀heleno฀co฀personaxe฀ de฀Ciro,฀o฀fundador฀da฀casa฀real฀aqueménide฀e฀฀do฀Imperio฀Persa72.฀Esta฀ referencia฀responde,฀por฀unha฀parte,฀no฀seu฀senso฀máis฀estrito,฀á฀vontade฀de฀Isócrates฀de฀animar฀a฀Filipo฀II฀de฀Macedonia฀a฀repetir฀as฀xestas฀ do฀seu฀ancestro,฀e฀ao฀comparar฀as฀de฀este฀coas฀de฀Ciro,฀compara฀tamén฀ ás฀dúas฀casas฀reais,฀co฀que฀poderíamos฀dicir฀que฀esta฀referencia฀tan฀só฀é฀ unha฀parte฀máis฀do฀enorme฀afago฀panexírico฀que฀o฀noso฀autor฀lle฀adica฀ ao฀ rei฀ macedonio฀ tratando฀ de฀ convencerlle฀ de฀ que฀ os฀ seus฀ consellos฀ son฀ o฀ mellor฀ para฀ Grecia฀ e฀ para฀ o฀ propio฀ Filipo.฀ Pero,฀ ademais,฀ con฀ isto฀Isócrates฀converte฀a฀Heracles฀no฀heroe฀por฀excelencia฀do฀mundo฀ grego,฀ao฀comparalo฀co฀fundador฀do฀mundo฀persa,฀e฀lle฀atribúe฀o฀valor฀ de฀reconciliador฀dos฀gregos73,฀de฀forma฀que฀louba฀a฀súa฀philantropía,฀ eunoia,฀ evergesía฀ e฀ praotes74,฀ marcando฀ así฀ os฀ parámetros฀ que฀ debe฀ cumprir฀aquel฀que฀dirixa฀a฀expedición฀dos฀gregos฀contra฀o฀mundo฀bárbaro,฀xa฀sexa฀este฀un฀individuo,฀como฀no฀caso฀de฀Filipo฀ou฀Alexandre,฀ ou฀se฀trate฀dunha฀cidade,฀como฀Atenas75.฀ O฀ máis฀ importante,฀ non฀ obstante,฀ ฀ da฀ súa฀ mención,฀ é฀ o฀ concepto฀ mesmo฀do฀emprego฀de฀Heracles฀como฀exemplo,฀ao฀que฀el฀mesmo฀sinala฀por฀ter฀obtido฀a฀divindade฀a฀través฀dos฀seus฀propios฀méritos.฀Deste฀ xeito฀pode฀desligarse฀un฀último฀punto฀do฀emprego฀isocrático฀de฀Heracles,฀como฀é฀o฀feito฀de฀que฀aqueles฀homes฀que฀realicen฀grandes฀proezas฀ polo฀mundo฀grego฀obterán฀a฀gloria,฀é฀dicir,฀o฀recoñecemento฀futuro฀e฀ a฀pervivencia฀na฀memoria฀dos฀gregos76,฀e฀polo฀tanto,฀a฀través฀da฀gloria฀ obtida,฀como฀o฀heroe฀anfitriónida,฀incluso฀a฀inmortalidade,฀tal฀e฀como฀ 141 se฀reflexa฀cando฀escribe฀que฀“todos฀temos฀un฀corpo฀mortal,฀pero฀que฀ pola฀ loubanza,฀ os฀ eloxios,฀ a฀ fama฀ e฀ o฀ recordo฀ que฀ nos฀ acompaña฀ no฀ tempo,฀participamos฀dunha฀inmortalidade฀á฀que฀debemos฀tender฀aínda฀ que฀teñamos฀que฀sufrir฀canto฀poidamos”77.฀Deste฀xeito,฀por฀exemplo,฀ no฀caso฀concreto฀de฀Filipo,฀se฀conseguise฀realiza-las฀empresas฀ás฀que฀ lle฀exhorta฀Isócrates,฀é฀dicir,฀aquelas฀que฀compoñen฀o฀programa฀panhelénico฀ que฀ estivemos฀ analizando,฀ tales฀ como฀ o฀ establecemento฀ da฀ concordia฀e฀da฀unión฀dos฀gregos฀en฀coalición฀contra฀Persia,฀a฀Filipo฀só฀ lle฀faltaría฀ser฀un฀deus78. Por฀ último,฀ para฀ non฀ estendérmonos฀ moito฀ máis฀ sobre฀ isto,฀ indicáramos฀tamén฀as฀mencións฀de฀Isócrates฀a฀Agamenón.฀A฀razón฀delas,฀ parece฀evidente,฀deben฀relacionarse฀co฀papel฀exercido฀polo฀atrida฀como฀ dirixente฀ e฀ xeneral฀ en฀ xefe฀ da฀ primeira฀ e฀ máis฀ grande฀ expedición฀ levada฀a฀cabo฀pola฀Hélade฀contra฀os฀bárbaros,฀como฀é฀a฀Guerra฀de฀Troia.฀ Agamenón฀ será฀ pois฀ o฀ referente฀ ao฀ que฀ Isócrates฀ citará฀ cando฀ queira฀ indicar฀ a฀ unión฀ dos฀ gregos฀ en฀ coalición฀ militar,฀ e฀ o฀ papel฀ do฀ mítico฀ Rei฀de฀Micenas฀como฀hegemón฀dos฀gregos.฀Con฀isto,฀este฀personaxe฀é฀ configurado,฀a฀través฀das฀súas฀referencias฀nos฀discursos฀do฀noso฀autor,฀ como฀ o฀ exemplo฀ do฀ líder฀ militar฀ da฀ expedición฀ contra฀ o฀ mundo฀ bárbaro.฀Xa฀indicamos,฀por฀outra฀parte,฀o฀valor฀concedido฀a฀Helena฀e฀á฀súa฀ liberación฀por฀parte฀de฀Isócrates,฀polo฀que฀non฀resta฀xa฀moito฀máis฀que฀ dicir฀sobre฀isto. Como฀estivemos฀tratando฀de฀expoñer,฀entón,฀Isócrates฀tentaba฀presentar฀a฀estes฀referentes฀mitolóxicos,฀estes฀grandes฀homes฀inspirados,฀ como฀ apuntabamos,฀ pola฀ divindade,฀ como฀ exemplos,฀ como฀ modelos฀ de฀comportamento฀para฀os฀gregos฀do฀seu฀tempo,฀para฀que,฀a฀través฀da฀ emulación฀ das฀ xestas฀ destes,฀ os฀ seus฀ contemporáneos฀ poñan฀ en฀ funcionamento฀e฀leven฀a฀cabo฀os฀consellos฀que฀compoñen฀o฀plan฀político฀ panhelénico฀de฀Isócrates.฀ A฀grandes฀trazos,฀estes฀son฀os฀parámetros฀fundamentais฀do฀pensamento฀de฀Isócrates,฀e฀en฀certo฀xeito,฀podemos฀dicir฀que,฀aínda฀que฀con฀ algunhas฀ variantes฀ propias,฀ tamén฀ son฀ un฀ bo฀ exemplo฀ dos฀ elementos฀ 142 que฀compoñen฀calquera฀ideoloxía฀panhelénica.฀Así฀concibido,฀o฀termo฀ panhelenismo฀pode฀verse,฀de฀forma฀clara,฀vinculado฀irremisiblemente฀ á฀aventura฀alexandrina฀de฀xeito฀que฀esta฀pasaría฀a฀ser฀unha฀aplicación฀ práctica฀ das฀ teorías฀ panhelénicas฀ do฀ século฀ IV,฀ e฀ non฀ unha฀ conquista฀ persoal฀ do฀ rei฀ de฀ Macedonia฀ aliado฀ coa฀ comunidade฀ dos฀ gregos฀ asociados฀polos฀vínculos฀establecidos฀na฀Liga฀de฀Corinto.฀Sen฀embargo,฀ os฀propios฀gregos,฀tal฀e฀como฀estivemos฀tentando฀expoñer฀no฀capítulo฀ anterior,฀non฀viron฀na฀acción฀de฀Alexandre฀a฀consecución฀deste฀ideal฀de฀ loita฀común,฀tal฀e฀como฀queda฀patente฀nas฀reaccións฀antimacedónicas,฀ síntomas฀da฀falta฀de฀consenso฀co฀que฀se฀levou฀a฀cabo฀a฀política฀panhelénica฀da฀conquista฀do฀Imperio฀Persa,฀baseada฀na฀coerción฀aplicada฀ por฀ Alexandre,฀ por฀ medio฀ da฀ violencia,฀ ás฀ poleis฀ gregas.฀ Polo฀ tanto,฀ buscaremos฀agora฀expoñer฀outro฀pensamento฀panhelénico,฀neste฀caso฀o฀ de฀Demóstenes,฀para฀poder฀comparar฀as฀conclusións฀que฀saquemos฀da฀ súa฀análise฀con฀estas฀de฀Isócrates,฀o฀que,฀se฀ben฀permitiranos฀advertir฀ con฀maior฀profundidade฀as฀teorías฀panhelénicas฀do฀s.฀IV฀a.฀C.,฀ás฀que฀ agora฀dedicamos฀a฀nosa฀atención,฀asimesmo,฀tamén฀poderemos฀percibir฀ a฀ través฀ disto฀ certos฀ compoñentes฀ incongruentes฀ e฀ paradóxicos฀ deste฀ tipo฀de฀programas฀políticos. En฀efecto,฀as฀ideoloxías฀panhelénicas฀conlevan,฀en฀si฀mesmas,฀unha฀ serie฀de฀contradicións฀implícitas,฀que฀nacen฀do฀feito฀de฀que฀a฀unión฀pacífica฀non฀é฀algo฀inherente฀aos฀gregos,฀os฀cales,฀ao฀longo฀da฀súa฀historia฀ amosaron฀ non฀ poder฀ asociarse฀ por฀ si฀ mesmos฀ nun฀ proxecto฀ común,฀ nin฀sequera฀nas฀Guerras฀Médicas,฀cando฀algunhas฀polis,฀especialmente฀ Tebas,฀fixeron฀defección฀do฀bando฀heleno฀para฀unir฀forzas฀con฀Persia.฀ Todo฀isto฀leva฀aos฀teóricos฀do฀panhelenismo,฀destacando฀entre฀estes฀a฀ Isócrates฀e฀Demóstenes,฀a฀establecer฀a฀necesidade฀de฀que฀unha฀potencia฀ conduza฀aos฀gregos฀á฀unidade฀e฀regule฀a฀Paz฀Común.฀O฀primeiro฀problema฀reside฀no฀xeito฀de฀conducir฀aos฀gregos฀a฀esta฀situación,฀pois฀como฀ xa฀apreciamos฀Isócrates฀indica฀que฀o฀único฀xeito฀de฀acadar฀este฀obxectivo฀é฀a฀través฀da฀concordia฀e฀da฀práctica฀da฀xustiza฀como฀máxima฀no฀ referente฀á฀política฀exterior,฀solicitando฀así,฀tanto฀no฀seu฀chamamento฀a฀ 143 Atenas฀como฀no฀que฀fai฀á฀autoridade฀de฀Filipo฀o฀abandono,฀por฀parte฀de฀ aquel฀que฀queira฀dirixir฀á฀Hélade฀na฀loita฀contra฀o฀bárbaro฀e฀a฀conquista฀ do฀Asia,฀de฀calquera฀política฀de฀carácter฀imperialista79. Se฀revisamos฀agora,฀entón,฀o฀pensamento฀demosténico฀en฀relación฀ co฀panhelenismo,฀veremos฀que฀de฀forma฀explícita฀que฀o฀xeito฀no฀que฀o฀ orador฀expón฀o฀seu฀discurso฀sobre฀a฀necesidade฀dunha฀unión฀dos฀gregos฀ para฀combater฀ao฀bárbaro฀é฀ben฀diferente฀do฀pronunciado฀por฀Isócrates,฀ xa฀que,฀como฀comezo,฀a฀súa฀perspectiva฀da฀situación฀aparece฀en฀todo฀ momento฀condicionada฀pola฀necesidade฀que฀el฀entende฀,฀en฀principio฀ ao฀igual฀que฀Isócrates,฀de฀que฀un฀goberno฀heleno฀dirixa฀ao฀conxunto฀ dos฀gregos,฀pero฀coa฀diferenza฀de฀que฀en฀todo฀momento฀Demóstenes฀ o฀ que฀ pretende฀ é฀ unha฀ defensa฀ da฀ necesidade฀ que฀ Grecia฀ ten฀ de฀ que฀ Atenas฀se฀erixa฀como฀directora฀deste฀proxecto,฀de฀tal฀xeito฀que฀o฀seu฀ pensamento฀panhelénico฀é,฀realmente฀un฀plantexamento฀proateniense.฀ Revisemos฀isto฀con฀máis฀detalle. A฀través฀de฀toda฀a฀súa฀obra฀podemos฀apreciar,฀certamente,฀en฀Demóstenes฀ un฀ claro฀ ánimo฀ de฀ exhortación฀ aos฀ seus฀ concidadáns฀ atenienses,฀e฀as฀veces฀da฀Grecia฀en฀xeral,฀da฀necesidade฀de฀combater฀aos฀ bárbaros,฀ para฀ o฀ que฀ chamará฀ á฀ unión฀ da฀ Hélade฀ contra฀ o฀ inminente฀ perigo฀bárbaro,฀ao฀que,฀asimesmo,฀considera฀a฀meirande฀ameaza฀á฀que฀ os฀ gregos฀ teñen฀ que฀ enfrontarse,฀ e฀ contra฀ a฀ que,฀ todos฀ xuntos,฀ deben฀ facer฀fronte.฀Visto฀así,฀tan฀sinteticamente,฀parece฀clara฀a฀súa฀adhesión฀ ao฀grupo฀dos฀pensadores฀panhelénicos฀e,฀asimesmo,฀a฀súa฀proximidade฀ conceptual฀ para฀ co฀ pensamento฀ isocrático฀ que฀ expuxemos฀ anteriormente฀ con฀ detalle.฀ Sen฀ embargo,฀ o฀ primeiro฀ problema฀ co฀ que฀ topamos฀é฀que฀a฀invitación฀demosténica฀ao฀combate฀contra฀o฀bárbaro฀é,฀en฀ realidade,฀un฀chamamento฀contra฀un฀bárbaro฀concreto,฀Filipo฀II80.฀En฀ segundo฀lugar,฀toda฀a฀súa฀política฀de฀unión฀da฀Hélade฀ten฀como฀causa฀ a฀defensa฀dos฀obxectivos฀e฀intereses฀de฀Atenas,฀os฀cales฀son฀entendidos฀ nos฀ seus฀ discursos฀ como฀ extrapolables฀ a฀ toda฀ a฀ Hélade.฀ Deste฀ xeito,฀ Filipo฀aparece,฀a฀través฀dos฀textos฀demosténicos,฀como฀a฀gran฀ameaza฀ á฀que฀os฀gregos฀deben฀facer฀fronte81,฀o฀cal฀lle฀permite฀presentar฀ante฀a฀ 144 comunidade฀ helena฀ a฀ guerra฀ que฀ Atenas฀ mantén฀ durante฀ a฀ década฀ de฀ 340฀a.฀C.฀como฀unha฀guerra฀contra฀o฀bárbaro฀e฀polo฀beneficio฀de฀toda฀ Grecia,฀o฀cal฀terá฀como฀resultado฀que,฀ao฀solicitar฀Atenas฀o฀apoio฀de฀ outros฀ gobernos,฀ esta฀ loita฀ apareza฀ como฀ un฀ enfrontamento฀ panhelénico82.฀Compre,฀polo฀tanto,฀estimar฀qué฀tipo฀de฀enfrontamento฀mantiveron฀Macedonia฀e฀Atenas,฀e฀as฀razóns฀do฀mesmo. Xa฀ vimos฀ ao฀ longo฀ da฀ nosa฀ Introdución฀ cómo฀ unha฀ constante฀ do฀ devir฀histórico฀nas฀relacións฀entre฀a฀Hélade฀e฀Macedonia,฀e฀con฀maior฀ frecuencia,฀entre฀Atenas฀e฀o฀reino฀macedónico,฀fora฀a฀intervención฀por฀ parte฀da฀polis฀ática฀en฀territorios฀próximos฀ao฀reino,฀como฀son฀os฀do฀ Bósforo,฀a฀zona฀da฀Calcidia,฀e฀en฀xeral฀toda฀a฀rexión฀do฀Mar฀Negro,฀ dende฀onde฀Atenas฀se฀abastecía฀de฀gran฀a฀través฀dun฀tráfico฀comercial฀ que฀aseguraba฀a฀pervivencia฀dos฀habitantes฀da฀polis,฀e฀do฀que,฀por฀outra฀ parte,฀a฀través฀de฀diversas฀testemuñas฀podemos฀inferir฀o฀carácter฀vital฀ que฀ este฀ subministro฀ tería฀ para฀ Atenas83.฀ Deste฀ xeito,฀ as฀ constantes฀ loitas฀polo฀poder฀que฀se฀van฀desenrrolando฀ao฀longo฀da฀Historia฀de฀Macedonia฀beneficiaban฀sempre฀a฀xestación฀dun฀estado฀de฀confusión฀que฀ permitía฀a฀Atenas฀manter฀esta฀rexión฀baixo฀o฀seu฀ámbito฀de฀influencia.฀ Pero฀esta฀situación฀de฀crise฀endémica฀que฀vivía฀Macedonia฀cambia฀á฀ chegada฀ de฀ Filipo฀ II,฀ quen฀ a฀ través฀ dun฀ grande฀ número฀ de฀ reformas฀ sobre฀a฀estrutura฀social,฀económicas,฀militares฀e฀incluso฀xeográficas฀da฀ poboación,฀ e฀ coa฀ pacificación฀ do฀ país฀ e฀ a฀ subxugación฀ dos฀ belicosos฀ veciños฀do฀norte,฀tales฀como฀tracios฀e฀ilirios,฀consigue฀asenta-la฀situación฀do฀reino฀de฀Macedonia,฀e฀unha฀vez฀finalizado฀este฀proceso,฀comezará฀unha฀expansión฀de฀Macedonia฀tanto฀a฀nivel฀físico,฀coa฀conquista฀ de฀territorio,฀como฀político,฀coa฀instauración฀de฀gobernantes฀afíns฀en฀ diversas฀ cidades฀ e฀ confederacións,฀ obtendo฀ así฀ un฀ grave฀ aumento฀ da฀ esfera฀ de฀ influencia฀ do฀ reino฀ macedonio.฀ Tal฀ e฀ como฀ era฀ de฀ esperar,฀ o฀ auxe฀ do฀ poder฀ macedonio฀ na฀ zona฀ implicaría฀ indubidablemente฀ un฀ conflito฀de฀intereses฀con฀Atenas,฀que฀como฀sabemos฀desembocou฀nos฀ enfrontamentos฀bélicos฀que฀estes฀dous฀gobernos฀mantiveron฀ao฀longo฀ da฀década฀dos฀corenta,฀e฀que฀non฀serán฀resoltos฀ata฀a฀vitoria฀macedonia฀ 145 en฀Queronea.฀Sen฀pretender,฀entón,฀expandirnos฀máis฀sobre฀este฀tema,฀ podemos฀ co฀ exposto฀ amosar฀ cómo฀ o฀ que฀ Demóstenes฀ pretende฀ facer฀ entender฀como฀unha฀guerra฀panhelénica,฀e฀como฀unha฀ameaza฀para฀a฀ comunidade฀helena,฀non฀é฀nin฀máis฀nin฀menos฀que฀un฀enfrontamento฀ directo฀entre฀Atenas฀e฀Macedonia84,฀isto฀é,฀unha฀loita฀de฀poderes฀e฀pretensións฀imperialistas,฀e฀o฀que฀é฀referido฀por฀el฀como฀“grande฀ameaza”฀ para฀a฀Hélade฀non฀é฀máis฀que,฀sinxelamente,฀un฀competidor฀ao฀poder฀ ateniense85.฀Con฀todo฀isto,฀o฀fin฀último฀de฀Demóstenes,฀a฀razón฀das฀súas฀ arengas฀e฀exhortacións฀non฀é฀outra฀que฀o฀seu฀desexo฀de฀tornarlle฀a฀Atenas฀a฀posición฀que฀lle฀corresponde฀dentro฀do฀organigrama฀político฀do฀ mundo฀grego,฀de฀xeito฀que฀o฀seu฀panhelenismo฀non฀é฀senón฀patriotismo฀ ateniense. Antes฀ de฀ rematar฀ con฀ isto,฀ queremos฀ examinar,฀ como฀ xa฀ fixemos฀ con฀ Isócrates,฀ o฀ valor฀ e฀ senso฀ outorgado฀ por฀ Demóstenes฀ ao฀ pasado.฀ Para฀el,฀o฀pasado฀só฀é฀interesante฀na฀medida฀en฀que฀demostra฀a฀grandeza฀de฀Atenas฀e฀dos฀seus฀cidadáns.฀Deste฀xeito,฀por฀unha฀parte,฀as฀súas฀ referencias฀ ao฀ pasado฀ glorioso฀ serán,฀ ao฀ igual฀ que฀ no฀ panhelenismo฀ isocrático,฀ para฀ recalcar฀ a฀ necesidade฀ dos฀ cidadáns฀ atenienses฀ do฀ seu฀ tempo฀ de฀ comportarse฀ tal฀ e฀ como฀ o฀ fixeran฀ aqueles฀ que฀ adquiriran฀ a฀ gloria฀ e฀ o฀ renome฀ para฀ a฀ cidade86.฀ Pero,฀ ademais,฀ por฀ outra฀ banda,฀ o฀ pasado฀amosa฀que฀Atenas฀posúe฀un฀dereito฀ancestral87,฀a฀través฀da฀tradición฀que฀a฀asocia฀coa฀vitoria฀contra฀os฀persas,฀para฀dirixi-los฀asuntos฀ da฀ Hélade฀ e฀ comandar฀ aos฀ gregos฀ contra฀ a฀ ameaza฀ exterior88.฀ Filipo,฀ o฀competidor,฀convértese,฀deste฀xeito,฀tamén,฀no฀pensamento฀político฀ de฀Demóstenes,฀na฀solución฀para฀os฀problemas฀de฀Atenas89,฀xa฀que฀si฀ Atenas฀ logra฀ aglutinar฀ aos฀ gregos฀ baixo฀ o฀ seu฀ mando฀ para฀ vencer฀ ao฀ macedonio,฀obtería฀de฀novo฀a฀confianza฀dos฀helenos,฀e฀con฀isto,฀estes฀ lle฀conferirían฀de฀novo฀o฀privilexio฀(e฀o฀poder)฀de฀comandalos90.฀Este฀ privilexio฀é,฀sen฀dúbida,฀a฀hexemonía. Así,฀acadado฀o฀punto฀do฀noso฀interese,฀a฀través฀de฀Demóstenes฀podemos฀observar฀con฀claridade฀cómo฀a฀verdadeira฀natureza฀da฀ideoloxía฀ panhelénica฀é฀a฀da฀súa฀utilización฀como฀propaganda฀política฀ao฀servicio฀ 146 de฀intereses฀hexemónicos91.฀Asimesmo,฀podemos฀comprender฀o฀panhelenismo฀como฀o฀disfraz฀das฀pretensións฀hexemónicas,฀e฀á฀vez฀como฀un฀ bo฀medio฀de฀reforzar฀contra฀os฀posible฀opoñentes฀os฀argumentos฀dun฀ pretendente฀á฀hexemonía.฀ Aproximándonos,฀entón,฀ao฀momento฀de฀comprender฀na฀súa฀totalidade฀o฀verdadeiro฀significado฀da฀ideoloxía฀panhelénica฀e฀o฀seu฀indisociable฀vínculo฀co฀esquema฀hexemónico,฀podemos฀ apreciar฀ tamén฀ a฀ través฀ de฀ Demóstenes฀ cómo฀ ฀ os฀ panhelenistas,฀ sempre฀ de฀ forma฀ implícita,฀e฀algunhas฀veces฀de฀forma฀explícita,฀como฀no฀caso฀do฀propio฀ Demóstenes,฀consideran฀que฀un฀dos฀gobernos฀de฀Grecia฀debe฀erixirse฀ en฀comandante฀dos฀helenos฀contra฀Persia.฀O฀problema,฀e฀a฀primeira฀paradoxa฀coa฀que฀nos฀topamos,฀reside฀na฀elección฀da฀potencia฀que฀poida฀ desenrolar฀unha฀política฀de฀sometemento฀da฀política฀interna฀do฀mundo฀ grego,฀de฀tal฀xeito฀que฀instaure฀a฀Paz฀Común฀e฀regule฀as฀diverxencias฀ entre฀os฀diversos฀gobernos฀gregos,฀para฀evitar฀os฀enfrontamentos฀interhelénicos,฀e฀por฀outra฀parte,฀comande,฀baixo฀a฀súa฀tutela,฀a฀guerra฀contra฀ os฀bárbaros.฀Gorxias฀e฀Lisias,฀ao฀igual฀que฀Demóstenes,฀cando฀fallaban฀ da฀necesidade฀que฀o฀mundo฀grego฀tiña฀de฀unificar฀forzas,฀evitando฀máis฀ loitas฀internas,฀para฀enfrontarse฀aos฀bárbaros,฀realmente฀querían฀dicir฀ que฀os฀gregos฀debían฀unirse฀baixo฀o฀goberno฀de฀Atenas,฀a฀única฀polis฀da฀ Hélade฀capaz,฀ao฀seu฀xuízo,฀de฀afrontar฀o฀control฀dos฀demais฀gobernos฀ e฀dirixilos฀na฀campaña฀contra฀os฀bárbaros฀e฀os฀tiranos.฀Demóstenes฀era฀ de฀igual฀parecer,฀e฀no฀seu฀chamamento฀á฀unificación฀de฀forzas฀e฀obxectivos฀tamén฀porá฀a฀Atenas฀como฀goberno฀baixo฀a฀dirección฀do฀cal฀debe฀ actuar฀o฀mundo฀grego฀contra฀o฀monarca฀macedonio.฀ Con฀ todo฀ isto,฀ se฀ os฀ ideólogos฀ do฀ panhelenismo฀ adoitan฀ a฀ ter,฀ de฀ forma฀preconcibida฀e฀inherentemente฀ao฀seu฀discurso,฀un฀campión฀panhelénico฀elixido฀de฀antemán,฀de฀tal฀xeito฀que฀as฀súas฀reflexións฀sobre฀ a฀necesidade฀de฀unidade฀dos฀gregos฀baséanse฀realmente฀na฀súa฀crenza฀ dunha฀ necesidade฀ de฀ unidade฀ helena฀ baixo฀ o฀ mando฀ deste฀ campión฀ predeterminado,฀ estamos฀ ante฀ a฀ gran฀ contradición฀ do฀ panhelenismo,฀฀ posto฀ que฀ elixir฀ un฀ axente฀ que฀ unifique฀ as฀ vontades฀ dos฀ gobernos฀ e฀ 147 regule฀as฀súas฀políticas฀a฀nivel฀externo฀para฀garantir฀unha฀Paz฀Común฀ e฀unha฀acción฀conxunta฀suporía฀outorgar฀a฀este฀unha฀serie฀de฀poderes฀ de฀control฀e/ou฀coerción฀para฀co฀resto฀dos฀gregos,฀o฀cal฀significa,฀en฀si,฀ unha฀ violación฀ dun฀ principio฀ vital฀ da฀ polis,฀ como฀ é฀ a฀ independencia.฀ Realmente,฀a฀necesidade฀de฀que฀exista฀un฀goberno฀que฀aplique฀calquera฀ tipo฀de฀hexemonía฀sobre฀os฀outros฀gobernos฀de฀Grecia฀que฀se฀unisen฀ ao฀proxecto฀panhelénico฀implica,฀de฀facto,฀a฀negación฀do฀principio฀de฀ libre฀ adhesión฀ e฀ independencia฀ política฀ (’αυτονομία)฀ produce฀ espontaneamente฀ a฀ gran฀ paradoxa฀ existente฀ no฀ pensamento฀ dos฀ ideólogos฀ do฀panhelenismo,฀xa฀que฀a฀hexemonía฀dalgún฀sobre฀o฀grupo฀anula,฀de฀ forma฀evidente,฀en฀todo฀ou฀en฀parte฀o฀nivel฀de฀autonomía฀de฀aqueles฀ que฀se฀vexan฀sometidos฀ao฀poder฀hexemónico92.฀Sendo฀Atenas฀a฀orixe฀ da฀maior฀parte฀da฀produción฀literaria฀grega,฀parece฀evidente฀pensar฀que฀ os฀ autores฀ atenienses฀ ou฀ filo-atenienses฀ teñan฀ sido฀ tamén฀ maioría฀ no฀ trato฀do฀tema฀panhelénico,฀co฀que,฀seguindo฀o฀explicado฀sobre฀a฀idea฀ preconcibida฀de฀quén฀debía฀ser฀imposto฀como฀hegemón฀da฀Hélade,฀estes฀autores฀tentarán฀defender฀a฀candidatura฀de฀Atenas฀como฀única฀polis฀ capaz฀de฀afrontar฀a฀misión฀de฀comandar฀ao฀conxunto฀dos฀gregos. Isócrates,฀pola฀súa฀parte,฀resulta,฀en฀certo฀xeito,฀un฀pouco฀estraño,฀ posto฀que,฀como฀panhelenista,฀tamén฀defende฀a฀necesidade฀que฀Grecia฀ ten฀dun฀director฀para฀construción฀e฀regulación฀de฀obxectivos฀comúns,฀e฀ o฀seu฀discurso฀tamén฀vai฀dirixido฀a฀favor฀de฀Atenas,฀aínda฀que฀ao฀percatarse฀da฀imposibilidade฀de฀que฀a฀súa฀cidade฀obtivese฀por฀si฀mesma฀esa฀ posición฀dominante,฀Isócrates,฀en฀función฀do฀momento฀do฀s.฀IV฀no฀que฀ se฀atope,฀buscará฀a฀un฀goberno฀ou฀individuo฀a฀quen฀el฀considere฀coas฀ capacidades฀necesarias฀para฀dirixir฀a฀Hélade,฀como฀o฀caso฀de฀Dionisio฀ de฀Siracusa฀ou฀Filipo฀de฀Macedonia,฀a฀quen฀aconsellará฀non฀só฀dirixir฀ aos฀gregos,฀senón฀tamén฀aliarse฀coa฀polis฀ática.฀Deste฀xeito,฀a฀partires฀ da฀década฀do฀360฀a.฀C.฀en฀adiante,฀Isócrates฀comezará฀a฀enviar฀cartas฀ a฀moitos฀dos฀máis฀importantes฀reis฀e฀dinastías฀do฀mundo฀grego฀exhortándolles฀ a฀ erixirse฀ en฀ campións฀ da฀ causa฀ panhelénica93.฀ De฀ tódalas฀ relacións฀entaboadas฀por฀Isócrates,฀a฀que฀xerou฀unha฀meirande฀produti- 148 vidade฀foi,฀sen฀dúbida฀algunha,฀a฀establecida฀con฀Filipo฀de฀Macedonia,฀ pero฀a฀verdadeira฀finalidade฀da฀súa฀correspondencia,฀e฀do฀interese฀que฀ Isócrates฀presenta฀cara฀o฀macedonio฀non฀é฀outra฀que฀tratar฀de฀convencer฀ ao฀rei฀para฀que฀preserve฀a฀liberdade฀e฀autonomía฀dos฀gregos94,฀temendo฀ del฀a฀súa฀posible฀intención฀imperialista95,฀tratando฀de฀redirixir฀a฀atención,฀ e฀ con฀ ela,฀ a฀ ambición,฀ de฀ Filipo฀ cara฀ Persia96.฀ Será฀ entón฀ este฀ temor฀de฀Isócrates฀ao฀enorme฀poder฀de฀฀Filipo฀o฀que฀lle฀leve฀a฀indicarlle฀ ao฀macedonio฀que฀“ti฀debes฀ser฀o฀benfeitor฀dos฀gregos,฀reinar฀sobre฀os฀ macedonios฀e฀mandar฀sobre฀o฀meirande฀número฀posible฀de฀bárbaros.฀Si฀ fas฀isto,฀todos฀cho฀agradecerán,฀os฀gregos฀polos฀beneficios฀que฀reciban,฀ os฀macedonios฀porque฀os฀gobernarás฀como฀un฀rei,฀non฀como฀un฀tirano,฀ e฀os฀demais฀pobos฀porque,฀libres฀da฀dominación฀bárbara,฀terán฀un฀goberno฀grego”97.฀Así,฀o฀primeiro฀consello฀que฀Isócrates฀da฀a฀Filipo฀é฀o฀de฀ establecer฀a฀concordia฀entre฀os฀gregos฀como฀paso฀previo฀á฀expedición98,฀ e฀con฀isto,฀anima฀tamén฀á฀colaboración฀de฀Macedonia฀cos฀gregos,฀aínda฀ que฀ realmente฀ o฀ que฀ máis฀ interesa฀ a฀ Isócrates฀ é฀ a฀ colaboración฀ con฀ Atenas99. Toda฀esta฀serie฀de฀problemas฀que฀estamos฀a฀presentar฀son฀cuestións฀ que฀atinxen฀de฀forma฀directa฀ao฀goberno฀de฀Filipo,฀e฀especialmente,฀ao฀ de฀Alexandre,฀como฀hegemón฀dos฀gregos,฀posto฀que฀as฀diferenzas฀existentes฀entre฀os฀gregos฀e฀os฀dous฀monarcas฀macedonios฀nacen฀desa฀paradóxica฀disociación฀existente฀nas฀filosofías฀panhelénicas฀entre฀teoría฀e฀ práctica,฀xa฀que฀o฀mando฀que฀os฀dous฀monarcas฀macedonios฀exerceron฀ sobre฀os฀aliados฀gregos฀a฀través฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀é,฀por฀unha฀parte,฀ unha฀ resposta฀ aos฀ desexos฀ da฀ comunidade฀ helena฀ de฀ unidade฀ e฀ Paz฀ Común,฀que,฀como฀xa฀afirmamos,฀están฀no฀corazón฀da฀maior฀parte฀dos฀ gregos฀do฀século฀IV,฀aínda฀que,฀por฀outra฀parte,฀como฀o฀único฀medio฀de฀ impoñer฀e฀regular฀unha฀Paz฀Común,฀así฀como฀de฀realizar฀calquera฀tipo฀ de฀proxecto฀conxunto฀pola฀comunidade฀helena฀parte฀da฀necesidade฀de฀ que฀un฀goberno,฀neste฀caso฀o฀macedonio,฀impoña฀a฀súa฀vontade฀sobre฀ os฀outros฀para,฀baixo฀a฀súa฀tutela,฀poder฀afrontar฀a฀realización฀de฀dito฀ proxecto,฀todo฀o฀cal฀suporá฀para฀os฀gregos฀non฀tanto฀a฀consecución฀do฀ 149 anhelado฀soño฀de฀unidade,฀senón฀a฀pesadelo฀da฀tiranía,฀ante฀a฀que฀reaccionarán฀con฀violencia,฀como฀no฀caso฀paradigmático฀de฀Tebas,฀acto฀que฀ recibirá,฀á฀súa฀vez,฀como฀resposta฀a฀coerción฀por฀medio฀da฀represión฀ violenta,฀xustificándose฀dita฀acción฀sobre฀a฀base฀dos฀dereitos฀conferidos฀a฀ambos฀monarcas฀macedonios,฀no฀exercicio฀do฀seu฀cargo฀como฀hegemón,฀polo฀Consello฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀como฀castigo฀a฀aqueles฀que฀ non฀se฀someten฀ás฀regulacións฀establecidas฀polo฀Consello฀dos฀aliados,฀ e฀en฀beneficio฀do฀mantemento฀da฀Paz฀Común฀co฀que฀calquera฀rebeldía฀ a฀ esta฀ institución฀ converte฀ aos฀ insurrectos,฀ á฀ súa฀ vez,฀ en฀ inimigos฀ da฀ Hélade.฀ Con฀esta฀explicación,฀por฀conseguinte,฀quixemos฀expoñer฀o฀marco฀ teórico฀e฀filosófico฀no฀que฀se฀basea฀o฀pensamento฀político฀dos฀gregos฀ tanto฀en฀materia฀de฀imperialismo฀na฀Hélade,฀por฀unha฀parte,฀e฀da฀solución฀teórica฀(e฀as฀súas฀deficiencias฀prácticas)฀á฀natureza฀individualista฀ e฀fragmentaria฀do฀esquema฀de฀ordenación฀territorial฀conformado฀polo฀ mundo฀das฀polis฀gregas.฀Con฀isto฀tentamos฀aclarar฀tamén฀os฀problemas฀ derivados฀do฀ánimo฀de฀unión฀dos฀gregos,฀tales฀como฀a฀necesidade฀dun฀ goberno฀ que฀ exerza฀ o฀ mando,฀ e฀ a฀ través฀ disto฀ podermos฀ apreciar฀ correctamente฀as฀reaccións฀que฀no฀capítulo฀anterior฀estivemos฀expoñendo฀ contra฀ a฀ hexemonía฀ macedonia฀ establecida฀ tras฀ Queronea.฀ A฀ exposición฀ deste฀ esquema฀ de฀ funcionamento฀ do฀ poder฀ a฀ nivel฀ interhelénico฀ na฀Grecia฀servíronnos฀tamén฀para฀presentar฀as฀contradicións฀estruturais฀ deste฀sistema฀ideolóxico฀denominado฀Panhelenismo.฀Non฀obstante,฀hai฀ un฀último฀aspecto฀da฀política฀grega,฀e฀máis฀concretamente฀do฀ámbito฀ político฀ ateniense,฀ que฀ podemos฀ percibir฀ a฀ través฀ de฀ toda฀ a฀ articulación฀ que฀ estivemos฀ despregando฀ ata฀ agora฀ neste฀ capítulo,฀ como฀ é฀ a฀ existencia฀de฀perspectivas฀de฀acción฀en฀materia฀política฀con฀respostas฀ diverxentes฀para฀os฀problemas฀que฀asexan฀á฀polis฀ática.฀Estas฀diverxencias฀materialízanse฀en฀grupos฀de฀opinión฀política฀diferentes.฀O฀exemplo฀ máis฀destacado฀para฀o฀momento฀que฀nos฀ocupa,฀é฀dicir,฀o฀reinado฀de฀ Alexandre,฀podemos฀sinalalo,฀por฀exemplo,฀entre฀a฀opinión฀de฀Demóstenes฀e฀a฀de฀Esquines.฀Sen฀embargo,฀estas฀diverxencias,฀que฀estes฀dous฀ 150 personaxes฀nos฀representan฀a฀título฀individual,฀desenrólanse฀nun฀marco฀ máis฀ amplo,฀ existindo฀ o฀ que฀ a฀ día฀ de฀ hoxe฀ chamaríamos฀ “partidos”฀ políticos100,฀aínda฀que฀o฀emprego฀do฀termo฀partidos฀debería฀entenderse฀ máis฀como฀facendo฀referencia฀aos฀seus฀compoñentes฀como฀partidarios฀ de฀tal฀ou฀cal฀acción,฀pero฀nunca฀como฀entidades฀estruturadas,฀reguladas฀ e฀oficiais.฀Con฀isto,฀podemos฀entender฀a฀Demóstenes฀e฀a฀Esquines฀como฀ personaxes฀emblemáticos฀da฀actitude฀do฀grupo฀de฀opinión฀política฀no฀ que฀se฀alínea฀a฀súa฀intención฀política,฀e฀deste฀xeito,฀dedúcese฀a฀existencia฀de฀diferentes฀grupos,฀con฀opinións฀desiguais,฀dentro฀do฀panorama฀ de฀acción฀política฀ateniense.฀Así,฀por฀unha฀parte,฀a฀que฀corresponde฀a฀ Demóstenes,฀temos฀ao฀grupo฀que฀se฀deu฀en฀chamar฀“patriótico”,฀o฀discurso฀do฀cal฀é฀moi฀similar,฀incluso฀na฀súa฀formulación,฀ás฀perspectivas฀ que฀temos฀exposto฀xa฀supra฀para฀Demóstenes.฀Os฀seus฀máis฀destacados฀ compoñentes฀serían,฀xunto฀co฀propio฀Demóstenes,฀oradores฀como฀Licurgo฀e฀Hipérides.฀Podemos฀sinalar฀as฀pretensións฀básicas฀da฀política฀ destes฀ como฀ o฀ desexo฀ de฀ devolver฀ á฀ cidade฀ de฀ Atenas฀ á฀ situación฀ de฀ poder฀e฀privilexio฀que฀ocupaba฀antes฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso101.฀En฀ fronte฀deles฀topamos฀co฀grupo฀denominado฀promacedonio102,฀que฀J.฀De฀ Romilly฀definiu,฀con฀meirande฀amplitude,฀como฀moderados103฀porque฀ os฀seus฀caracteres฀definidores฀serían฀a฀súa฀oposición,฀en฀calquera฀circunstancia,฀a฀unha฀política฀de฀democracia฀extrema,฀de฀imperialismo,฀ou฀ simplemente฀de฀guerra.฀Dentro฀deste฀grupo,฀ademais฀dos฀políticos฀activos,฀como฀o฀propio฀Esquines,฀Dinarco฀ou฀Démades104,฀temos฀que฀incluír฀a฀outros฀personaxes฀que,฀aínda฀que฀non฀exerceron฀un฀papel฀activo,฀ as฀súas฀perspectivas฀políticas฀si฀estaban฀presentes฀no฀panorama฀político฀ ateniense,฀como฀Isócrates฀ou,฀segundo฀De฀Romilly,฀Xenofonte105.฀Poderíamos฀entrar฀agora฀a฀sinalar฀as฀pretensións฀e฀enfoques฀políticos฀de฀ ambos฀grupos,฀pero฀non฀é฀este฀lugar฀adecuado฀para฀iso106,฀aínda฀que฀si฀ me฀gustaría฀sinalar฀que฀a฀gran฀diferenza฀entre฀os฀compoñentes฀de฀un฀ e฀outro฀grupo฀radica฀sen฀dúbida฀no฀estrato฀social฀ao฀que฀pertencen฀os฀ seus฀ partidarios฀ e฀ personaxes฀ afíns,฀ posto฀ que฀ mentres฀ que฀ por฀ unha฀ parte฀ os฀ integrantes฀ do฀ grupo฀ patriótico฀ podemos฀ enmarcalos฀ dentro฀ 151 dos฀ descendentes฀ das฀ vellas฀ familias฀ de฀ terratenentes฀ que,฀ á฀ súa฀ vez,฀ tiñan฀ desempregado฀ tradicionalmente฀ os฀ postos฀ destacados฀ dentro฀ da฀ democracia107,฀ mentres฀ que฀ aqueles฀ que฀ chamamos฀ moderados,฀ que฀ conforman฀un฀novo฀tipo฀de฀políticos฀aparecido฀tras฀a฀morte฀de฀Pericles,฀ e฀ que฀ “non฀ eran฀ en฀ realidade฀ individuos฀ sen฀ medios฀ económicos฀ (...)฀ senón฀homes฀de฀fortuna฀que฀só฀diferían฀dos฀seus฀predecesores฀no฀relativo฀á฀súa฀liñaxe฀e฀a฀súa฀concepción฀do฀mundo,฀e฀que,฀polo฀tanto,฀provocaban฀o฀resentimento฀e฀a฀hostilidade฀coa฀súa฀presunción฀de฀romper฀o฀ vetusto฀monopolio฀da฀dirección฀pública”108.฀ Con฀todo฀isto฀non฀só฀completamos฀o฀noso฀coñecemento฀da฀situación฀do฀escenario฀político฀ateniense,฀senón฀que,฀ademais฀de฀escuadrar฀ correctamente฀฀as฀críticas฀dirixidas฀aos฀macedonios,฀e฀aprender฀á฀súa฀ vez฀ a฀ pluralidade฀ de฀ opinións฀ con฀ respecto฀ ás฀ actividades฀ de฀ estes109,฀ ao฀comprender฀o฀contexto฀e฀a฀ideoloxía฀que฀as฀compón,฀senón฀que฀ademais฀podemos฀afirmar฀a฀confrontación฀política฀da฀Atenas฀alexandrina฀ como฀un฀enfrontamento฀de฀clases฀polo฀control฀e฀monopolio฀do฀poder. Partindo฀agora฀dende฀un฀punto฀de฀vista฀global,฀a฀xeito฀de฀recapitulación,฀toda฀a฀explicación฀presentada฀ata฀agora฀ao฀longo฀deste฀capítulo฀ten฀como฀obxectivo฀presentar฀o฀marco฀conceptual฀das฀relacións฀(e฀ loitas)฀de฀poder฀da฀política฀grega฀(xa฀sexa฀a฀nivel฀interno฀da฀polis฀ou฀฀ nun฀grao฀externo,฀entre฀tódalas฀poleis),฀que฀Alexandre฀deberá฀de฀ter฀en฀ conta฀para฀a฀súa฀relación฀coa฀Hélade.฀Asimesmo,฀resolvemos฀tamén฀os฀ problemas฀derivados฀da฀filosofía฀panhelénica฀con฀respecto฀á฀aventura฀ alexandrina฀ e฀ ao฀ dominio฀ efectivo฀ que฀ Macedonia฀ instaurou฀ sobre฀ a฀ Hélade฀coa฀vitoria฀obtida฀por฀Filipo฀en฀Queronea.฀Evidentemente,฀este฀ conxunto฀de฀elementos฀que฀temos฀indicado฀compón฀un฀dos฀dous฀pilares฀ que฀condicionou฀os฀vínculos฀e฀asociacións,฀así฀como฀a฀materialización฀ de฀estes฀como฀accións,฀dos฀gregos฀con฀Alexandre.฀Sen฀embargo,฀esta฀ disertación฀non฀estaría฀completa฀se฀non฀presentasemos฀a฀continuación฀ os฀condicionantes฀derivados฀do฀outro฀pilar฀conceptual฀sobre฀o฀que฀se฀ asentan฀as฀relacións฀entre฀Alexandre฀e฀a฀Hélade,฀como฀son฀os฀caracte- 152 res฀ definidores฀ da฀ monarquía฀ macedonia,฀ polo฀ que฀ prestaremos฀ atención฀agora฀á฀comprensión฀desta฀cuestión.฀฀ 4.2฀ Caracteres฀definidores฀฀da฀monarquía฀macedonia O฀sistema฀monárquico฀macedonio฀baséase฀no฀mérito฀persoal฀do฀rei,฀ sustentado฀por฀unha฀aristocracia฀guerreira,฀o฀dereito฀do฀cal฀a฀gobernar฀ provén฀da฀súa฀conquista฀dos฀territorios฀que฀compoñen฀o฀seu฀reino110.฀ Adoita฀ser฀costume฀entre฀os฀estudosos฀da฀Historia฀de฀Macedonia฀comparar฀o฀tipo฀de฀monarquía฀macedónica฀cos฀elementos฀rexios฀que฀aparecen฀ relatados฀por฀Homero฀nas฀súas฀ancestrais฀epopeas111,฀co฀que฀o฀monarca฀ macedonio,฀de฀orixe฀helénico,฀฀á฀fronte฀dun฀grupo฀de฀guerreiros,฀tamén฀ gregos,฀ que฀ comporían฀ a฀ súa฀ aristocracia฀ bélica,฀ tería฀ conquistado฀ o฀ territorio฀ de฀ outros฀ pobos,฀ subxugando฀ así฀ a฀ estas฀ poboacións฀ ao฀ seu฀ dominio112.฀Asimesmo,฀a฀aclamación฀dos฀monarcas฀macedonios฀como฀ descendentes฀de฀Heracles,฀e฀por฀este,฀de฀Zeus฀mesmo,฀lles฀confería฀un฀ estatuto฀de฀orixe฀semidivino,฀como฀é฀natural,฀por฀outra฀parte,฀no฀resto฀ das฀monarquías฀do฀mundo฀grego฀do฀momento113.฀Deste฀xeito,฀o฀rei฀era฀ un฀líder฀militar฀e฀un฀compañeiro฀de฀armas฀deste฀grupo฀militar฀que฀orixinará฀un฀tipo฀de฀nobreza฀guerreira,฀os฀chamados฀hetairoi฀ou฀compañeiros฀ do฀rei,฀que฀sustentan฀ao฀líder฀como฀tal฀e฀lle฀apoian฀nas฀súas฀empresas,฀e฀ esencialmente฀nas฀campañas฀militares114.฀O฀problema฀máis฀importante,฀ sen฀ embargo,฀ co฀ que฀ nos฀ atopamos฀ en฀ calquera฀ intención฀ de฀ definición฀das฀características฀do฀esquema฀rexio฀activo฀en฀Macedonia฀é฀o฀da฀ cuestión฀dos฀sistemas฀de฀control฀deste฀poder฀do฀rei,฀se฀estes฀existían฀e฀ cómo฀estaban฀configurados.฀Sobre฀isto฀hai฀unha฀grave฀controversia฀no฀ ámbito฀historiográfico฀(que฀xa฀poderíamos฀tildar฀de฀debate)115,฀concernente฀ao฀tema฀da฀suposta฀“constitucionalidade”฀do฀sistema฀monárquico฀ macedonio,฀no฀que฀algúns฀autores฀opinan฀que฀existirían฀unha฀serie฀de฀ mecanismos,฀pertencentes฀ao฀pobo฀(esencialmente฀ao฀pobo฀en฀armas,฀ isto฀é,฀o฀exército฀macedonio,฀constituído฀en฀asemblea),฀que฀permitirían฀ frear฀calquera฀tipo฀de฀abuso฀de฀poder฀exercido฀polo฀rei116,฀o฀que,฀á฀súa฀ 153 vez,฀presenta฀o฀interrogante฀implícito฀de฀se฀o฀poder฀dos฀monarcas฀do฀ reino฀macedonio฀é฀(o฀non)฀absoluto.฀En฀primeiro฀termo,฀hai฀que฀indicar฀que฀as฀fontes฀si฀falan฀dunha฀“asemblea฀do฀exército”117฀macedonio,฀ cando฀menos฀en฀tempo฀de฀Alexandre.฀Por฀outra฀parte,฀unha฀mostra฀das฀ súas฀ capacidades฀ aparécenos฀ no฀ recoñecemento฀ de฀ Alexandre฀ como฀ rei118,฀e฀volvemos฀a฀ter฀noticia฀dela฀no฀xuízo฀de฀Filotas฀e฀no฀de฀Calistenes119.฀Empero,฀certamente,฀non฀existen฀evidencias฀claras฀da฀existencia฀ regular,฀continuada,฀desta฀asemblea120,฀nin฀tampouco฀podemos฀indicar฀ que฀teñamos฀probas฀da฀presenza฀de฀sistemas฀de฀elección฀para฀os฀compoñentes฀de฀dita฀asemblea121,฀pero฀o฀certo฀é฀que฀nas฀fontes฀seguimos฀ atopando฀con฀referencias฀a฀esta฀estrutura฀que฀nos฀desconcertan,฀e฀que฀ indubidablemente฀son฀as฀causantes฀da฀existencia฀deste฀debate.฀Por฀todo฀ isto,฀parece฀que฀a฀verdadeira฀pregunta฀a฀resolver฀sería฀si฀esta฀asemblea,฀ ou฀ quizais฀ mellor,฀ segundo฀ o฀ visto,฀ congregación฀ do฀ pobo฀ en฀ armas,฀ tivo฀ou฀non฀verdadeiro฀poder.฀Pese฀a฀todo,฀os฀autores฀que฀estudan฀este฀ dilema฀acostuman฀a฀caer฀no฀erro฀de฀analizar฀o฀goberno฀de฀Alexandre฀ como฀un฀medio฀para฀resolver฀esta฀cuestión122,฀o฀que฀adoita฀a฀levarlles฀a฀ conclusións฀diversas,฀e฀non฀se฀percatan฀de฀que฀o฀problema฀que฀encaran฀ toma,฀ durante฀ o฀ reinado฀ do฀ macedonio,฀ unha฀ nova฀ dirección,฀ xa฀ que฀ Macedonia,฀como฀o฀resto฀do฀Mediterráneo฀a฀raíz฀dos฀acontecementos฀ vinculados฀á฀conquista฀alexandrina,฀reestrutúrase฀politicamente,฀modificándose,฀en฀dito฀proceso,฀unha฀boa฀parte฀das฀estruturas฀constituíntes฀da฀ monarquía฀macedonia,฀polo฀que฀é฀lóxico฀entender฀que฀tamén฀a฀relación฀ da฀asemblea฀co฀monarca฀se฀vexa฀modificada,฀de฀xeito฀que฀os฀exemplos฀ tomados฀ da฀ experiencia฀ alexandrina฀ que฀ se฀ empreguen฀ para฀ resolver฀ esta฀ cuestión฀ terán฀ que฀ ser฀ considerados฀ e฀ recapacitados฀ con฀ cautela.฀ Pero฀a฀esta฀dificultade฀se฀lle฀debe฀engadir฀aínda฀outra฀maior,฀relacionada฀de฀forma฀directa฀coa฀primeira,฀como฀é฀o฀feito฀de฀que฀as฀fontes฀que฀ temos฀para฀o฀coñecemento฀de฀Macedonia฀con฀anterioridade฀ao฀reino฀de฀ Alexandre฀e฀Filipo฀non฀só฀son฀moi฀fragmentarias,฀o฀que฀imposibilita฀a฀ construción฀de฀calquera฀tipo฀de฀reflexión,฀senón฀que฀ademais฀vese฀moi฀ condicionada฀polos฀intereses฀de฀quen฀recolle฀a฀información123. 154 Podemos฀calificar฀o฀sistema฀gobernamental฀macedonio฀como฀unha฀ monarquía฀de฀carácter฀nacional124฀baseada฀no฀mérito฀militar฀e฀nas฀cualidades฀para฀o฀liderazgo฀do฀pobo฀en฀armas,฀séndolle฀con฀isto฀asociados฀ tódolos฀complementos฀propio฀do฀goberno฀dunha฀poboación,฀tales฀como฀ a฀responsabilidade฀de฀regulación฀dos฀ritos฀relixiosos฀a฀nivel฀gobernamental฀e฀da฀comunidade฀macedonia,฀o฀que฀converte฀ao฀gobernante฀en฀ sumo฀sacerdote฀dos฀macedonios฀e,฀asimesmo,฀tamén฀en฀xuíz฀supremo,฀ pero฀ que,฀ á฀ súa฀ vez,฀ goberna฀ aos฀ macedonios฀ non฀ pola฀ forza฀ senón฀ pola฀ lei125.฀ Así,฀ tanto฀ nos฀ tratados฀ epigráficos฀ como฀ en฀ moitas฀ outras฀ fontes฀de฀carácter฀literario,฀consérvase,฀ao฀falar฀de฀alianzas฀ou฀pactos,฀ a฀referencia฀ao฀rei฀macedonio฀do฀momento฀seguida฀pola฀fórmula฀“e฀os฀ macedonios”126,฀ o฀ que฀ nos฀ levaría,฀ por฀ unha฀ banda,฀ a฀ entender฀ o฀ sistema฀ de฀ goberno฀ da฀ monarquía฀ macedonia฀ como฀ unha฀ asociación฀ de฀ individuos฀(onde฀o฀elemento฀bélico฀sería฀o฀que฀funcionaría฀como฀aglutinante)฀ que฀ son฀ dirixidos฀ polo฀ seu฀ líder,฀ o฀ monarca฀ macedonio,฀ que฀ á฀súa฀vez฀funciona฀como฀cabeza฀física฀do฀reino,฀pero฀é฀que,฀ademais,฀ tamén฀indicaría฀que฀o฀goberno฀de฀Macedonia฀non฀é฀só฀o฀rei฀macedonio,฀senón฀que฀tamén฀nel฀están฀incluídos฀os฀compoñentes฀do฀pobo,฀isto฀ é,฀ os฀ macedonios฀ mesmos.฀ Así,฀ o฀ sistema฀ gobernamental฀ macedonio฀ estaría฀composto฀por฀estas฀dúas฀entidades,฀dunha฀parte฀o฀rei฀e฀doutra฀o฀ exército,฀que฀funciona฀como฀unha฀representación฀primixenia฀do฀pobo.฀ Todo฀ isto฀ presuporía฀ ademais฀ a฀ concepción฀ dun฀ poder฀ residente฀ no฀ exército฀que฀sería฀conferido,฀por฀aclamación,฀ao฀rei฀como฀xefe฀militar฀ a฀través฀deste฀sistema฀de฀elección,฀que฀por฀costume฀adoita฀a฀฀levarse฀a฀ cabo฀dentro฀da฀mesma฀familia,฀aínda฀que฀os฀acontecementos฀demostran฀ que฀esta฀tradición฀podía฀ser฀modificada127,฀e฀que฀a฀verdadeira฀fonte฀de฀ poder฀do฀sistema฀gobernamental฀macedonio฀era฀en฀realidade฀o฀exército.฀ Deste฀xeito,฀todo฀o฀exposto฀non฀faría฀máis฀que฀confirmar฀a฀existencia฀ funcional฀desta฀asemblea,฀así฀como฀o฀seu฀papel฀de฀regulación฀do฀poder฀ dos฀monarcas฀do฀reino฀macedonio.฀ Pasemos฀agora฀ao฀reinado฀de฀Alexandre,฀onde฀veremos฀cómo฀certas฀ modificacións฀,฀e฀con฀maior฀importancia,฀a฀propia฀vontade฀do฀monarca฀ 155 de฀reformar฀este฀esquema,฀han฀de฀levarnos฀á฀xestación฀dun฀novo฀sistema,฀aínda฀que฀baseado,฀en฀certo฀xeito,฀nas฀mesmas฀regras,฀que฀orixinará฀a฀norma฀de฀comportamento฀dos฀reis฀helenísticos.฀Partindo฀entón฀ de฀onde฀o฀deixamos,฀hai฀que฀ter฀en฀conta฀que,฀aínda฀que฀normalmente฀ entendeuse฀a฀existencia฀da฀asemblea฀como฀un฀aorgano฀para฀impedir฀o฀ funcionamento฀da฀monarquía฀macedonia฀de฀xeito฀autárquico,฀facendo฀ así฀que฀as฀decisións฀dos฀soberanos฀terían฀que฀ser฀coincidentes฀cos฀intereses฀da฀asemblea,฀o฀primeiro฀que฀habería฀que฀puntualizar฀é฀que฀a฀natureza฀de฀calquera฀reivindicación฀ou฀reclamación฀por฀parte฀da฀asemblea฀ ao฀seu฀soberano฀baséase,฀evidentemente,฀na฀manifestación฀da฀opinión฀ xeral.฀ A฀ solución฀ está฀ pois฀ en฀ controlar,฀ con฀ diversos฀ mecanismos,฀ a฀ natureza฀ desta฀ opinión฀ para฀ que฀ sexa฀ beneficiosa฀ para฀ co฀ monarca.฀ Con฀isto,฀considero฀que฀estas฀dúas฀opcións,฀un฀goberno฀autárquico฀e฀a฀ actuación฀do฀rei฀en฀concordancia฀cos฀intereses฀da฀asemblea,฀poderían฀ coexistir,฀de฀tal฀xeito฀que฀o฀rei,฀a฀través฀de฀medidas฀e฀actividades฀que฀ mantivesen฀ ao฀ seu฀ pobo฀ contento฀ lograría฀ ter฀ o฀ seu฀ beneplácito.฀ Con฀ respecto฀a฀Alexandre,฀P.฀Goukowski฀estudou128฀brillantemente฀cómo฀o฀ conquistador,฀ao฀longo฀da฀súa฀campaña฀asiática,฀e฀de฀forma฀especial฀a฀ partires฀da฀súa฀primeira฀vitoria฀sobre฀Darío฀na฀batalla฀do฀río฀Isos,฀pon฀ en฀funcionamento฀unha฀serie฀de฀reformas฀sobre฀a฀estrutura฀do฀exército฀ macedonio฀que฀buscarán฀compoñer฀unha฀nova฀forma฀de฀lealdade฀nas฀ filas฀ do฀ seu฀ exército,฀ xerando฀ unha฀ filiación฀ directa฀ con฀ Alexandre,฀ co฀ que฀ se฀ iniciaría฀ claramente฀ un฀ proceso฀ de฀ personalización฀ do฀ poder฀que฀terá฀as฀súas฀máis฀coñecidas฀consecuencias,฀aínda฀que฀non฀as฀ máis฀importantes,฀na฀eliminación฀de฀Parmenión,฀e฀circunstancialmente฀ do฀seu฀fillo฀Filotas129.฀ao฀longo฀dos฀relatos฀contidos฀nas฀fontes,฀podemos฀ observar฀ cómo฀ existen฀ unha฀ serie฀ de฀ fricións฀ entre฀ Parmenión฀ e฀ Alexandre,฀que฀diverxen฀no฀xeito฀de฀comprender฀as฀actitudes฀que฀deben฀ tomarse฀con฀respecto฀ás฀accións฀en฀campaña,฀destacando฀ditos฀enfrontamentos฀nos฀momentos฀máis฀álxidos฀da฀aventura฀asiática,฀isto฀é,฀nas฀ grandes฀batallas฀de฀Gránico,฀Isos฀e฀Gaugamela,฀onde฀Alexandre฀rexeita฀ os฀consellos฀do฀experto฀soldado฀e฀ancián฀xeneral฀Parmenión.฀En฀todos฀ 156 estes฀intres,฀Alexandre฀deprecia฀a฀opinión฀do฀xeneral฀macedonio,฀impoñendo฀a฀súa฀posición฀de฀strategos฀grego฀e฀de฀monarca฀de฀Macedonia130.฀ Deste฀xeito,฀Alexandre฀carga฀sobre฀si฀mesmo฀as฀responsabilidades฀da฀ campaña,฀e฀así,฀tamén฀se฀beneficia฀en฀solitario฀das฀meles฀da฀gloria฀que฀ acompañan฀ ás฀ súas฀ constantes฀ vitorias,฀ reforzando฀ ese฀ poder฀ que฀ lle฀ confire฀ o฀ sistema฀ gobernamental฀ macedonio฀ como฀ líder฀ vitorioso131.฀ Este฀ estatuto฀ de฀ poder฀ que฀ só฀ confire฀ a฀ vitoria,฀ dentro฀ dun฀ esquema฀ funcional฀ baseado฀ completamente฀ en฀ elementos฀ militares,฀ permite฀ ao฀ novo฀ soberano฀ introducir฀ unhas฀ importantes฀ transformacións฀ sobre฀ a฀ estrutura฀ do฀ exército฀ ao฀ seu฀ cargo฀ tras฀ a฀ batalla฀ de฀ Gaugamela.฀ Así,฀ en฀331฀a.฀C.,฀aproveitará฀a฀chegada฀de฀reforzos฀dende฀Macedonia฀para฀ reestruturar฀os฀seus฀efectivos฀con฀dúas฀reformas,฀unha฀de฀carácter฀táctico132,฀pola฀que฀฀se฀engaden฀2000฀homes฀a฀cada฀taxis,฀e฀asimesmo,฀se฀ divide฀o฀control฀de฀cada฀taxis฀entre฀dous฀oficiais,฀conformando฀así฀dous฀ batallóns฀denominados฀quiliarquías,฀de฀1000฀homes,฀con฀un฀quiliarca฀ á฀fronte฀de฀cada฀unha.฀Esta฀reforma,฀que฀afecta฀esencialmente฀á฀infantería,฀ten฀o฀seu฀correlato฀na฀subdivisión฀de฀cada฀ilé฀en฀dous฀lochoi,฀co฀ que฀cada฀corpo฀de฀cabaleira,฀como฀acontecía฀coas฀taxis฀de฀infantería,฀ queda฀en฀mans฀de฀dous฀oficiais,฀en฀vez฀do฀que฀sucedía฀anteriormente,฀ cando฀cada฀taxis฀e฀ilé฀estaban฀baixo฀o฀mando฀dun฀so฀oficial.฀É฀probable,฀a฀xuízo฀de฀Goukowski133,฀que฀tamén฀os฀corpos฀de฀cabaleira฀fosen฀ reforzados฀en฀número.฀Por฀outra฀parte฀temos฀a฀reforma฀da฀oficialidade,฀ pola฀que฀Alexandre฀modificará฀os฀sistemas฀de฀recrutamento฀dos฀oficiais฀ subalternos134,฀da฀que฀é฀un฀exemplo฀o฀feito฀de฀que฀Alexandre฀fraccione฀ o฀dominio฀das฀súas฀ taxis฀e฀ilé฀en฀dous฀oficiais,฀tal฀e฀como฀acabamos฀ de฀ referir฀ na฀ reforma฀ táctica.฀ Así,฀ na฀ infantería฀ Alexandre฀ imporá฀ a฀ creación฀dunha฀especie฀de฀xurado,฀composto฀polos฀propios฀soldados,฀ que฀redactará฀unha฀lista฀dos฀máis฀valorosos฀soldados฀durante฀o฀combate,฀frecuentemente฀de฀orixe฀humilde,฀e฀será฀a฀través฀desa฀lista฀que฀se฀ controle฀a฀promoción฀cara฀a฀oficialidade,฀isto฀é,฀ao฀posto฀de฀quiliarca,฀e฀ de฀maneira฀similar฀acontecerá฀coa฀cabaleira135.฀Deste฀xeito,฀prémianse฀ as฀ virtudes฀ e฀ o฀ valor฀ dos฀ soldados฀ no฀ campo฀ de฀ batalla.฀ A฀ creación฀ 157 deste฀ peldaño฀ intermedio฀ na฀ xerarquía฀ militar฀ do฀ exército฀ macedonio฀ non฀ busca฀ senón฀ prexudicar฀ á฀ aristocracia฀ macedonia,฀ diminuíndo฀ a฀ súa฀influencia฀dentro฀do฀exército,฀e,฀tal฀e฀como฀vimos฀na฀introdución฀a฀ tenor฀da฀estrutura฀social฀de฀Macedonia,฀nunha฀sociedade฀militar฀como฀ era฀a฀macedonia,฀a฀redución฀de฀influencia฀no฀exército฀supón฀de฀forma฀ correlativa฀unha฀merma฀do฀poder฀político฀e฀social฀da฀aristocracia฀macedonia,฀de฀tal฀xeito฀que฀esta฀reforma฀non฀é฀senón฀un฀xeito฀de฀reforzar฀ a฀ autoridade฀ monárquica,฀ construíndo฀ un฀ exército฀ onde฀ a฀ promoción฀ prodúcese฀por฀desexo฀do฀mesmo฀Alexandre,฀co฀que฀os฀novos฀oficiais฀ estarán฀obrigados฀e฀será฀leais฀só฀a฀Alexandre.฀Outra฀das฀consecuencias฀ desta฀novidade฀é฀a฀pretensión฀de฀Alexandre฀de฀arredar฀aos฀aristócratas฀ da฀tropa,฀reforzando฀así฀a฀lealdade฀de฀esta฀para฀co฀rei,฀co฀que,฀ademais,฀ coas฀ facilidades฀ outorgadas฀ aos฀ seus฀ soldados฀ para฀ acadar฀ a฀ promoción฀cara฀a฀oficialidade,฀reforzarase฀a฀popularidade฀do฀monarca฀entre฀ a฀tropa136.฀ Nunha฀sociedade฀de฀tan฀marcado฀carácter฀bélico฀como฀é฀a฀de฀Macedonia,฀estas฀reformas฀militares฀son,฀en฀realidade,฀reformas฀na฀estrutura฀ social฀do฀reino.฀En฀primeiro฀lugar,฀hai฀que฀indicar฀o฀poder฀adquirido฀ por฀Alexandre฀a฀través฀da฀vitoria,฀pois฀de฀non฀ser฀así฀a฀nobreza฀tentaría฀anular,฀ou฀cando฀menos฀mermar,฀a฀repercusión฀destas฀transformacións137.฀Este฀parámetro฀permítenos฀medir฀as฀capacidades฀do฀soberano฀ macedonio฀neste฀momento.฀Pero฀é฀que฀con฀todo฀isto,฀ademais,฀Alexandre,฀ao฀asociar฀o฀exército฀á฀súa฀persoa฀de฀forma฀directa,฀adquire฀sobre฀ el฀ un฀ poder฀ diferente฀ ao฀ estipulado฀ polas฀ regulacións฀ definidoras฀ do฀ sistema฀gobernamental฀macedonio.฀En฀primeiro฀lugar,฀a฀asemblea฀do฀ exército฀ asenta฀ o฀ seu฀ poder฀ como฀ representación฀ do฀ pobo฀ en฀ armas.฀ Pero฀en฀calquera฀exército,฀e฀en฀especial,฀aquelas฀sociedades฀de฀carácter฀ militar,฀ como฀ as฀ xefaturas฀ militares฀ dos฀ xermanos฀ descritas฀ por฀ Cesar138,฀o฀botín฀de฀campaña฀é฀un฀concepto฀básico฀do฀seu฀funcionamento.฀ Deste฀xeito,฀a฀campaña฀asiática,฀co฀enorme฀botín฀que฀xenerou,฀฀produzo฀ un฀gran฀beneficio฀aos฀seus฀participantes139,฀neste฀caso,฀maiormente,฀o฀ pobo฀macedonio,฀o฀que฀reverteu฀nunha฀situación฀de฀contento฀e฀benestar฀ 158 por฀ parte฀ de฀ este฀ para฀ con฀ quen฀ llo฀ proporcionaba,฀ isto฀ é,฀ Alexandre฀ mesmo,฀ co฀ que฀ os฀ vínculos฀ que฀ asociaban฀ ambas฀ entidades฀ estreitáronse฀máis฀aínda,฀e฀asimesmo,฀tamén,฀en฀certo฀xeito,฀transformouse฀a฀ mentalidade฀dos฀macedonios,฀que฀tras฀máis฀dunha฀década฀de฀campaña฀ continuada,฀que฀á฀súa฀vez,฀para฀moitos฀deles฀era฀a฀continuación฀de฀toda฀ unha฀vida฀de฀servicio฀militar฀baixo฀as฀ordes฀de฀Filipo฀II,฀podemos฀indicar฀o฀inicio฀dun฀proceso฀de฀profesionalización฀no฀exército฀macedonio฀ (que฀ derivará฀ nas฀ milicias฀ helenísticas),฀ aproximándonos฀ na฀ súa฀ conciencia฀ como฀ grupo฀ ao฀ dos฀ continxentes฀ de฀ mercenarios140,฀ de฀ forma฀ que฀a฀súa฀vinculación฀a฀Alexandre฀funcionará฀non฀soamente฀no฀papel฀ de฀este฀como฀o฀seu฀soberano,฀senón฀tamén฀como฀o฀seu฀exitoso฀xeneral,฀ e฀ademais฀o฀seu฀pagador.฀ Podemos฀ observar฀ cómo฀ a฀ relación฀ de฀ Alexandre฀ co฀ exército,฀ e฀ esencialmente,฀coa฀asemblea฀macedonia,฀vese฀modificada฀pouco฀despois฀da฀posta฀en฀funcionamento฀destas฀reformas฀que฀acabamos฀de฀indicar,฀ pois฀ a฀ partir฀ da฀ morte฀ de฀ Darío฀ III฀ en฀ 330฀ as฀ aparicións฀ deste฀ conclave฀macedonio฀indicadas฀polas฀fontes฀retratan฀un฀novo฀emprego฀ da฀mesma฀por฀parte฀do฀soberano.฀Na฀primeira฀ocasión฀en฀que฀esta฀asemblea฀é฀congregada฀polo฀mozo฀฀conquistador฀é฀xustamente฀tras฀a฀noticia฀ da฀morte฀de฀Darío,฀e฀o฀cometido฀da฀súa฀convocatoria฀non฀pretende฀establecer฀ordes,฀ou฀que฀o฀rei฀informe฀sobre฀algunha฀nova,฀senón฀para฀asegurarse฀o฀apoio฀dos฀soldados141,฀que฀quizais฀pensasen฀que฀coa฀morte฀do฀ Gran฀Rei฀a฀campaña฀asiática฀tocara฀á฀súa฀fin.฀Posteriormente,฀segundo฀ avanza฀a฀aventura฀alexandrina,฀as฀diferentes฀mencións฀da฀convocatoria฀ desta฀asemblea฀por฀parte฀do฀mozo฀rei฀terán฀como฀finalidade฀a฀intención฀ de฀ testar฀ o฀ estado฀ da฀ súa฀ autoridade฀ sobre฀ as฀ tropas฀ e,฀ asimesmo,฀ de฀ imprimir฀ ánimo฀ e฀ entusiasmo฀ á฀ milicia.฀ Deste฀ xeito,฀ Alexandre฀ mantén฀á฀tropa฀baixo฀o฀seu฀control฀anímico,฀cando฀menos฀todo฀o฀que฀lle฀é฀ posible,฀aínda฀que฀tamén฀chegará฀a฀ter฀que฀facer฀algunhas฀concesións฀ para฀non฀verse฀sobrepasado฀polo฀descontento142.฀Sen฀engarzarnos฀máis฀ nesta฀cuestión,฀a฀nosa฀conclusión฀sería฀que฀Alexandre,฀primeiro฀a฀través฀ dunha฀reforma฀do฀exército฀que฀o฀liga฀directamente฀á฀súa฀persoa,฀e฀pos- 159 teriormente฀a฀través฀das฀súas฀reunións฀coa฀asemblea,฀nas฀que฀examina฀a฀ recepción฀dos฀seus฀proxectos฀e฀actitudes,฀e฀con฀isto,฀obtén฀tamén฀unha฀ medición฀da฀súa฀autoridade143,฀logra฀controlar฀as฀reaccións฀desta฀asemblea,฀e฀obter฀o฀beneplácito฀da฀mesma,฀o฀que฀se฀traduce฀nunha฀ratificación฀por฀parte฀de฀esta฀da฀política฀do฀soberano.฀Deste฀xeito฀explícanse฀ entón฀ os฀ mecanismos฀ postos฀ en฀ práctica฀ por฀ Alexandre฀ para฀ levar฀ a฀ cabo฀a฀súa฀“personalización฀do฀poder”,฀o฀seu฀camiño฀cara฀a฀autocracia. Outro฀ punto,฀ antes฀ de฀ rematar฀ con฀ isto,฀ que฀ comprendemos฀ que฀ merece฀explicación฀é฀o฀dos฀territorios฀conquistados,฀que฀son฀comprendidos฀polos฀macedonios฀como฀propiedade฀do฀monarca,฀en฀base฀ao฀dereito฀de฀terra฀gañada฀pola฀lanza144,฀terra฀conquistada฀que฀queda฀baixo฀ a฀autoridade฀do฀rei฀como฀posesións฀persoais฀deste,฀e฀con฀ela,฀tamén฀os฀ seus฀habitantes฀son฀unha฀pertenza฀do฀soberano฀macedonio145,฀en฀concepto฀de฀botín146.฀Tal฀e฀como฀temos฀xa฀sinalado,฀se฀o฀soberano฀de฀Macedonia฀era฀a฀representación฀física,฀a฀cabeza,฀do฀sistema฀gobernamental฀ macedonio,฀ e฀ polo฀ tanto,฀ encargado฀ da฀ administración,฀ por฀ exemplo,฀ da฀explotación฀e฀comercialización฀das฀materias฀primas฀do฀reino,฀como฀ acontecía฀por฀exemplo฀coa฀madeira,฀e฀asimesmo฀tamén฀estaba฀ao฀cargo฀ da฀regulación฀da฀práctica฀relixiosa฀de฀carácter฀público,฀e฀outros,฀en฀xeral฀a฀maior฀parte฀dos฀aspectos฀do฀goberno,฀é฀normal฀pensar฀que฀tamén฀ tería฀ o฀ dereito฀ de฀ exercer฀ estas฀ obrigas฀ propias฀ da฀ súa฀ posición฀ con฀ respecto฀aos฀territorios฀conquistados฀por฀Macedonia.฀Sen฀embargo,฀se,฀ segundo฀foi฀exposto,฀o฀sistema฀gobernamental฀macedonio฀estaba฀composto฀por฀eses฀dous฀elementos฀que฀conformarían฀dunha฀banda฀o฀rei฀e฀ doutra฀o฀pobo฀macedonio,฀é฀normal฀pensar฀que฀os฀territorios฀tomados฀ en฀conquista฀fosen฀tamén฀regulados฀pola฀vontade฀do฀monarca,฀pero฀sen฀ que฀ estes฀ desfrutasen,฀ ao฀ non฀ ser฀ macedonios฀ os฀ seus฀ ocupantes,฀ dos฀ dereitos฀propios฀do฀pobo฀conquistador.฀Asimesmo,฀como฀líder฀militar,฀ e฀volvendo฀ao฀concepto฀de฀botín,฀é฀normal฀pensar฀que฀aquelas฀partes฀de฀ este฀que฀puidesen฀ser฀repartidas,฀isto฀é,฀bens฀materiais,฀o฀fosen฀entre฀o฀ exército,฀pero฀aqueles฀que฀deben฀ser฀administrados,฀incluso฀aínda฀que฀a฀ súa฀propiedade฀sexa฀cedida฀a฀un฀dono฀para฀que฀a฀desfrute,฀o฀control฀da฀ 160 súa฀administración฀seguiría฀estando฀en฀mans฀do฀rei฀macedonio,฀que฀podería฀actuar฀con฀ela฀segundo฀a฀súa฀vontade.฀Esta฀conceptualización฀será฀ básica฀para฀poder฀apreciar฀os฀fundamentos฀do฀sistema฀de฀goberno฀sobre฀ o฀cal฀Alexandre฀leva฀a฀cabo฀a฀súa฀práctica฀política฀e฀as฀súas฀actividades฀ para฀co฀resto฀dos฀pobos฀do฀Mediterráneo,฀gregos฀incluídos. Chegados฀a฀este฀punto,฀comprendo฀como฀necesaria,฀e฀beneficiosa฀ para฀o฀lector,฀unha฀recapitulación.฀Foi฀a฀nosa฀intención,฀coa฀exposición฀ dos฀dous฀parámetros฀expostos฀ata฀o฀de฀agora,฀sinalar฀os฀dous฀esquemas฀ teóricos฀ da฀ política฀ en฀ tempos฀ de฀ Alexandre,฀ presentando฀ así,฀ dunha฀ parte,฀ o฀ pensamento฀ heleno฀ sobre฀ as฀ regulacións฀ e฀ condicionantes฀ de฀ calquera฀ práctica฀ política฀ a฀ nivel฀ interhelénico,฀ que฀ como฀ vimos฀ tradúcense฀en฀imperialismos฀disfrazados฀ao฀longo฀do฀século฀IV฀coas฀exhortacións฀panhelénicas,฀e฀por฀outra฀parte,฀os฀conceptos฀compoñentes฀ da฀ definición฀ práctica฀ do฀ funcionamento฀ da฀ monarquía฀ macedonia.฀ É฀ evidente฀que฀o฀reinado฀de฀Alexandre฀debe฀perspectivizarse฀a฀través฀de฀ estas฀dúas฀aopticas฀de฀actuación,฀pois฀é฀sobre,฀e฀en฀relación฀con,฀elas฀ que฀Alexandre฀Magno฀construirá฀o฀seu฀sistema฀gobernamental฀para฀a฀ administración฀do฀seu฀poder฀sobre฀os฀territorios฀que฀están฀baixo฀a฀súa฀ potestade.฀A฀miúdo฀entendeuse฀e฀estudouse฀a฀Alexandre฀e฀o฀seu฀imperio฀como฀un฀organigrama฀só฀unido฀polo฀poder฀das฀armas,฀e฀a฀Alexandre฀ como฀o฀gran฀conquistador,฀pero฀sen฀que฀no฀seu฀goberno฀se฀observasen฀ trazas฀dun฀verdadeiro฀plan฀para฀administrar฀os฀territorios฀dependentes฀ da฀súa฀autoridade.฀A฀nosa฀intención฀para฀con฀esta฀investigación฀non฀é฀ outra฀que฀a฀de฀amosar฀o฀erro฀de฀aqueles฀que฀non฀percibiron฀unha฀intención฀de฀goberno฀no฀macedonio,฀un฀método฀de฀xerencia฀reflexionado฀e฀ exposto฀de฀forma฀clara฀polas฀actitudes฀e฀actividades฀do฀noso฀protagonista.฀A฀través฀da฀exposición฀dos฀dous฀pilares฀sobre฀os฀que฀parte฀o฀seu฀ goberno,฀isto฀é,฀imperio฀(ou฀hexemonía)฀e฀autarquía฀(ou฀o฀desexo฀de฀ esta),฀ podemos฀ apreciar฀ en฀ Alexandre฀ cómo฀ o฀ seu฀ plantexamento฀ de฀ poder,฀a฀súa฀idea฀de฀goberno฀baséase,฀por฀unha฀parte,฀na฀materialización฀ da฀ dominación฀ macedonia฀ en฀ Grecia฀ a฀ través฀ da฀ súa฀ investidura฀ como฀strategos฀autokrator,฀como฀herdeiro฀do฀cargo฀de฀hegemón฀que฀xa฀ 161 antes฀que฀el฀desempeñara฀o฀seu฀pai;฀e฀por฀outra฀parte,฀como฀conquistador,฀e฀por฀tanto,฀amo฀e฀dono฀do฀Asia,฀co฀que฀a฀súa฀vontade฀será฀lei฀ nos฀ territorios฀ do฀ antigo฀ Imperio฀ Persa.฀ Esta฀ combinación฀ terá฀ como฀ resultado฀o฀que฀xa฀temos฀enunciado฀como฀“personalización฀do฀poder”,฀ pola฀ que฀ Alexandre฀ proporciona฀ unha฀ nova฀ dimensión฀ á฀ función฀ real฀ ao฀ asimilar฀ o฀ “absolutismo”฀ de฀ poder฀ propio฀ do฀ sistema฀ monárquico฀ persa,฀e฀por฀medio฀da฀centralización฀e฀concentración฀de฀poderes฀na฀súa฀ persoa147,฀xustificadas฀grazas฀á฀súa฀condición฀de฀vitorioso,฀e฀cales฀máis฀ importante฀aínda,฀de฀invicto,฀pode฀non฀só฀emanciparse฀das฀leis฀para฀regular฀un฀mundo฀que฀lle฀pertence฀por฀dereito฀de฀conquista,฀senón,฀máis฀ aínda,฀declararse,฀a฀través฀da฀súa฀asociación฀coas฀figuras฀mitolóxicas฀e฀ divinas,฀e฀converterse฀el฀mesmo฀na฀fonte฀do฀poder฀e,฀como฀consecuencia฀disto,฀no฀poder฀mesmo.฀O฀sistema฀gobernamental฀de฀Alexandre฀é฀a฀ autocracia,฀sustentada฀polo฀poder฀das฀armas฀e฀o฀peso฀dos฀deuses. Como฀xa฀indicaramos,฀unha฀boa฀parte฀dos฀investigadores฀adicados฀ ao฀estudo฀de฀Alexandre฀Magno,฀así฀como฀dos฀historiadores฀de฀Grecia฀ antiga,฀ pretenderon฀ convencernos฀ da฀ ausencia฀ dun฀ plan฀ político฀ por฀ parte฀ de฀ Alexandre฀ Magno.฀ Sen฀ embargo,฀ sería฀ ilóxico฀ que฀ o฀ novo฀ conquistador฀e฀soberano฀de฀Macedonia฀tivese฀carecido฀dun฀proxecto฀ou฀ intención฀clara฀na฀súa฀rexencia฀e,฀non฀obstante,฀elaborase฀o฀complexo฀ sistema฀de฀asimilación฀co฀mundo฀divino฀e฀a฀apoteose฀que฀se฀desprende฀ non฀só฀das฀fontes฀escritas,฀senón฀tamén฀dos฀restos฀escultóricos,฀numismáticos,฀pictóricos,฀etc...฀Por฀todo฀isto,฀xulgamos฀que฀a฀mellor฀proba฀ das฀intencións฀de฀goberno฀aparece฀relatada,฀e฀demostrada,฀pola฀mensaxe฀ contida฀ en฀ todas฀ estas฀ representacións.฀ A฀ partir฀ de฀ aquí,฀ a฀ nosa฀ atención฀ concentrarase฀ en฀ tentar฀ amosar฀ os฀ mecanismos฀ ideolóxicos฀ a฀través฀do฀funcionamento฀dos฀cales฀o฀conquistador฀se฀mostra฀ante฀as฀ poboacións฀que฀están฀baixo฀o฀seu฀mando,฀xa฀sexan฀os฀seus฀soldados,฀os฀ seus฀súbditos,฀os฀seus฀aliados฀ou฀os฀seus฀inimigos.฀Tras฀isto฀poderemos฀ recoñecer฀con฀maior฀detalle฀a฀natureza฀e฀delimitación฀desta฀autarquía฀ que฀consideramos฀como฀base฀do฀seu฀comportamento฀político. 162 4.3฀ Alexandre฀e฀o฀mundo฀heroico:฀Emulación฀e฀Imitación Tal฀e฀como฀advertimos฀no฀seu฀momento,฀Isócrates,฀nas฀súas฀arengas฀ a฀ Filipo,฀ fixera฀ referencia฀ a฀ unha฀ serie฀ de฀ heroes฀ ás฀ fazañas฀ dos฀ cales฀ remitiría฀ ao฀ macedonio฀ como฀ exemplos฀ de฀ comportamento,฀ e฀ á฀ súa฀ vez,฀ se฀ o฀ propio฀ Filipo฀ lograba฀ levar฀ á฀ prácticas฀ as฀ actividades฀ que฀ este฀ autor฀ lle฀ aconsellaba,฀ conseguiría฀ non฀ só฀ sobrepasar฀ os฀ éxitos฀destes,฀senón฀que฀estaría฀en฀disposición฀de฀ser฀honrado฀como฀a฀un฀ deus148.฀ Deste฀ xeito,฀ de฀ entre฀ o฀ nutrido฀ grupo฀ de฀ heroes฀ que฀ posúe฀ a฀ mitoloxía฀grega,฀Isócrates฀propón฀como฀exemplos฀(e฀polo฀tanto,฀como฀ modelos฀de฀asimilación)฀a฀Teseo,฀como฀heroe฀propiamente฀ateniense,฀ civilizador฀ e฀ defensor฀ da฀ xustiza฀ e฀ dos฀ oprimidos,฀ e฀ Heracles,฀ como฀ benfeitor฀de฀Grecia,฀paradigma฀do฀loitador฀contra฀os฀persas,฀exemplo฀ de฀unión฀para฀os฀gregos฀e฀pola฀extensión฀dos฀dominios฀da฀Hélade149.฀ Estes฀dous฀referentes฀de฀comportamento฀que฀o฀noso฀autor฀indica฀como฀ modelos฀perfectos฀para฀os฀gregos฀serán,฀xunto฀con฀outros฀moitos,฀asociados฀por฀Alexandre,฀dun฀xeito฀gradual,฀฀á฀súa฀persoa฀ao฀longo฀da฀súa฀ campaña฀ persa,฀ tratando,฀ na฀ miña฀ opinión,฀ de฀ conformar฀ unha฀ imaxe฀ de฀ si฀ mesmo฀ para฀ os฀ ollos฀ dos฀ gregos฀ como฀ sucesor฀ destes฀ heroes,฀ e฀ máis฀ aínda,฀ polas฀ súas฀ propias฀ fazañas,฀ coas฀ que฀ pretende฀ sempre฀ rivalizar฀en฀grandeza฀coas฀dos฀referentes฀sinalados฀por฀Isócrates,฀de฀ser฀ considerado฀tamén฀el฀coma฀un฀heroe.฀Todo฀isto฀lle฀permitirá,฀en฀certo฀ xeito,฀por฀unha฀parte,฀afirmar฀a฀lexitimidade฀dos฀seus฀actos,฀e฀con฀isto฀ xustificar฀ o฀ seu฀ poder150฀ ao฀ seguir฀ os฀ pasos฀ de฀ mitos฀ como฀ Heracles,฀ Teseo,฀Aquiles฀e฀Dionisos฀entre฀outros,฀pero,฀ademais,฀por฀outra฀parte,฀ tamén฀lle฀conferirá฀o฀estatuto฀que฀a฀filosofía฀isocrática฀reserva฀aos฀tocados฀pola฀divindade,฀isto฀é,฀certo฀carácter฀de฀elixido,฀o฀cal฀lexitima฀a฀ súa฀posición฀de฀hegemón,฀e฀asimesmo,฀de฀home฀que฀debe฀arrastrar฀aos฀ seus,฀aos฀membros฀da฀súa฀comunidade,฀cara฀empresas฀maiores,฀neste฀ caso,฀a฀conquista฀de฀Persia.฀Evidentemente,฀todo฀este฀proceso,฀no฀caso฀ particular฀de฀Alexandre฀Magno,฀fusiónase฀co฀coñecido,฀aínda฀que฀problemático,฀proceso฀de฀divinización฀que฀Alexandre฀parece฀ter฀intentado฀ 163 impoñer฀na฀corte฀coa฀introdución฀do฀costume฀persa฀da฀proskynesis฀entre฀os฀gregos฀e฀macedonios,฀aínda฀que฀este฀é฀outro฀problema฀que฀trataremos฀no฀seu฀debido฀momento.฀Antes฀de฀chegar฀ata฀aí,฀compre฀observar฀ os฀ sistemas฀ de฀ propaganda฀ panhelénica฀ empregados฀ polo฀ macedonio฀ para฀xustificar฀a฀súa฀acción฀en฀Asia฀e฀para฀amosarse฀como฀elixido฀dos฀ deuses฀ para฀ a฀ dirección฀ desta฀ empresa,฀ para฀ conferir฀ á฀ súa฀ conquista฀ unha฀lexitimidade฀de฀orixe฀divino,฀e฀simultaneamente฀amosar฀as฀súas฀ accións฀ como฀ dirixidas฀ pola฀ vontade฀ dos฀ deuses.฀ Non฀ obstante,฀ esta฀ construción฀ da฀ imaxinería฀ ideolóxica฀ arredor฀ de฀ Alexandre฀ ten฀ a฀ súa฀ máis฀importante฀función฀na฀xustificación฀da฀personalización฀do฀poder฀ acometida฀por฀Alexandre฀a฀través฀dos฀acontecementos฀da฀súa฀campaña฀ asiática,฀que฀derivará฀na฀proclamación฀da฀súa฀autocracia,฀asentada฀esta,฀ en฀ gran฀ parte,฀ nesta฀ construción฀ mítica฀ da฀ súa฀ personalidade,฀ na฀ súa฀ apoteose.฀O฀máis฀importante฀desta฀construción฀propagandística,฀para฀o฀ noso฀traballo,฀reside฀nos฀receptores฀da฀mesma,฀posto฀que,฀ao฀estar฀conformada฀esencialmente฀sobre฀elementos฀mitolóxicos฀propios฀da฀cultura฀ grega151,฀ debemos฀ pensar฀ nela฀ como฀ un฀ produto฀ para฀ ser฀ consumido฀ maioritariamente฀pola฀Hélade.฀ Non฀ obstante,฀ antes฀ de฀ entrar฀ no฀ recoñecemento฀ das฀ figuras฀ máis฀ destacadas฀para฀coas฀que฀Alexandre฀leva฀a฀cabo฀a฀súa฀emulación,฀consideramos฀pertinente฀puntualizar฀certos฀aspectos฀propios฀do฀estatuto฀heroico฀dentro฀do฀mundo฀grego,฀a฀comprensión฀dos฀cales฀facilitará฀a฀nosa฀ ulterior฀ exposición.฀ Dividido฀ o฀ mundo,฀ entón,฀ seguindo฀ a฀ mitoloxía฀ grega,฀en฀deuses฀e฀homes,฀฀teremos฀que฀a฀ilustración฀das฀características฀ de฀cada฀un฀destes฀dous฀tipos,฀e฀a฀súa฀diferenza฀co฀outro,฀ven฀dada฀pola฀ súa฀dependencia฀vital฀do฀tempo,฀isto฀é,฀da฀capacidade฀de฀cada฀tipo฀para฀ sobrelevar฀ a฀ inexorabilidade฀ cronolóxica.฀ Neste฀ senso,฀ os฀ deuses฀ son฀ inmortais,฀ e฀ como฀ tales,฀ son฀ tamén฀ ácronos,฀ o฀ tempo฀ non฀ lles฀ atinxe฀ en฀ forma฀ que฀ poida฀ condicionar฀ o฀ seu฀ comportamento.฀ Están,฀ digámolo฀así,฀fora฀do฀eixo฀do฀mesmo.฀No฀extremo฀contrario,฀topamos฀co฀ antónimo฀ da฀ divindade,฀ é฀ dicir,฀ a฀ natureza฀ humana,฀ cunha฀ existencia฀ que฀se฀define฀polo฀senso฀do฀efémero,฀e฀como฀tal,฀está฀suxeita,฀pola฀súa฀ 164 condición฀mortal,฀á฀vida฀regulada฀dentro฀dos฀ límites฀ do฀ nacemento฀ e฀ morte.฀Os฀heroes,฀pola฀súa฀parte,฀son฀unha฀mestura฀entre฀ambos฀tipos,฀ deuses฀ e฀ homes,฀ cercanos฀ a฀ estes฀ por฀ habitar฀ o฀ seu฀ mesmo฀ mundo฀ e฀ estar฀ sometido฀ ás฀ mesmas฀ necesidades฀ e฀ limitacións,฀ e฀ a฀ un฀ tempo,฀ limitados฀tamén฀pola฀morte.฀Pero,฀no฀caso฀do฀heroe,฀debe฀observarse฀ unha฀ relación฀ de฀ dualidade฀ coa฀ mortalidade,฀ pois฀ a฀ natureza฀ heroica,฀ a฀vida฀do฀heroe,฀no฀seu฀aspecto฀físico,฀está,฀como฀o฀resto฀dos฀homes,฀ suxeita฀ao฀fin฀que฀a฀esta฀impón฀a฀efémera฀natureza฀da฀carne.฀Agora฀ben,฀ non฀toda฀a฀natureza฀do฀heroe฀está฀condicionada฀a฀perecer,฀xa฀que฀tan฀só฀ a฀súa฀existencia฀terrea฀é฀caduca,฀o฀seu฀“espírito”฀convértese฀nun฀hiato฀ de฀vida฀a฀partires฀da฀morte฀que฀se฀fai฀efectiva฀en฀función฀ao฀culto฀ao฀ heroe฀por฀parte฀do฀resto฀da฀sociedade.฀Esta฀”vida฀despois฀da฀morte”152฀ ten฀o฀seu฀soporte฀no฀recordo฀da฀comunidade฀para฀con฀aquel฀guerreiro฀ que฀realizou฀unha฀fazaña฀digna฀de฀transgredi-la฀memoria฀individual฀e฀ instaurarse฀ no฀ rexistro฀ da฀ tradición฀ de฀ dita฀ comunidade.฀ Deste฀ xeito,฀ o฀heroe฀logra,฀normalmente฀por฀medio฀do฀valor฀militar,฀o฀desfrute฀da฀ gloria,฀que฀se฀materializa฀no฀recordo฀que฀del฀e฀dos฀seus฀feitos฀mantén฀a฀ comunidade฀á฀que฀pertence,฀e฀en฀teoría฀beneficiou฀coas฀súas฀accións153.฀ Asimesmo,฀coa฀aparición฀de฀estruturas฀organizativas฀como฀as฀poleis,฀o฀ papel฀do฀heroe฀pasa฀a฀ser฀comprendido฀como฀o฀de฀defensor฀da฀comunidade฀e฀garante฀da฀súa฀supervivencia154. Deste฀xeito,฀podemos,฀asimesmo,฀sinalar฀ao฀heroe฀como฀composto฀ de฀ dous฀ elementos,฀ como฀ son฀ a฀ súa฀ conexión฀ coa฀ morte,฀ e฀ por฀ outra฀ parte,฀o฀seu฀poder฀sobrehumán,฀no฀senso฀de฀que฀as฀súas฀actividades฀superan฀o฀que฀se฀฀considera฀normal฀nun฀ser฀humán.฀Este฀último฀parámetro฀ é฀interesante฀porque฀non฀só฀atinxe฀ao฀campo฀de฀batalla,฀senón฀a฀tódolos฀ aspectos฀da฀vida฀do฀heroe,฀de฀xeito฀que฀os฀seus฀apetitos,฀por฀exemplo,฀ son฀esaxerados,฀superlativos.฀En฀canto฀á฀súa฀especial฀relación฀coa฀mortalidade,฀esta฀lle฀confire฀o฀estatuto฀de฀intermediario฀entre฀o฀mundo฀do฀ humán฀e฀o฀do฀sobrehumán,฀é฀dicir,฀calquera฀poderes฀e฀zonas฀non฀humanas฀existentes155.฀Por฀isto,฀a฀súa฀relación฀coa฀divindade฀é฀máis฀próxima฀ que฀a฀do฀resto฀dos฀mortais. 165 Retomando฀agora฀ao฀noso฀tema฀de฀estudo,฀comezaremos฀pola฀asimilación฀de฀Alexandre฀ás฀figuras฀de฀Aquiles฀e฀Heracles,฀por฀estar฀estas฀ asociadas฀ ao฀ macedonio฀ de฀ forma฀ directa฀ a฀ través฀ dos฀ respectivos฀ liñaxes฀dos฀seus฀pais156,฀posto฀que฀Filipo฀era฀un฀Heraclida฀e฀Olimpíade,฀ ao฀formar฀parte฀da฀casa฀real฀do฀Épiro,฀tiña฀establecido฀un฀parentesco฀ directo฀con฀Moloso,฀fillo฀de฀Neoptólemo฀e฀neto฀de฀Aquiles.฀Con฀respecto฀ a฀ este,฀ a฀ asimilación฀ das฀ fazañas฀ do฀ pelida฀ co฀ macedonio฀ foi฀ unha฀ constante฀ dentro฀ das฀ biografías฀ que฀ del฀ realizaron฀ os฀ antigos,฀ e฀ que฀hoxe฀son฀as฀nosas฀fontes฀para฀o฀coñecemento฀da฀súa฀vida฀e฀obras.฀ En฀ efecto,฀ parece฀ que฀ o฀ vínculo฀ de฀ Alexandre฀ co฀ seu฀ ancestro฀ parte฀ xa฀da฀súa฀infancia,฀a฀xulgar฀polos฀relatos฀que฀nos฀conta฀Plutarco157,฀e฀ continúan฀dun฀xeito฀constante฀ao฀longo฀da฀súa฀vida,฀como฀nos฀episodios฀da฀visita฀á฀tumba฀do฀heroe฀en฀Troia,฀a฀similitude฀entre฀a฀parella฀ de฀amigos฀Aquiles-Patroclo฀e฀Alexandre-Hefestión158,฀así฀como฀outros฀ episodios,฀como฀a฀suposta฀loita฀de฀Alexandre฀con฀un฀río159฀ou฀outros฀ múltiples฀exemplos฀deste฀proceso฀contidos฀nas฀fontes160฀a฀análise฀pormenorizada฀dos฀cales฀non฀desenrolaremos฀aquí,฀porque฀acometendo฀tal฀ comentario฀perderiámonos฀probablemente฀no฀ seu฀ estudo,฀ esquecendo฀ a฀ nosa฀ verdadeira฀ motivación฀ para฀ a฀ súa฀ investigación.฀ Aínda฀ así,฀ a฀ través฀da฀mención฀de฀estes฀parece฀evidente฀a฀intención฀de฀Alexandre฀ de฀ revivir฀ episodios฀ destacados฀ da฀ Ilíada161,฀ e฀ que฀ esta฀ intención฀ pareza฀ter฀sido฀levada฀a฀cabo฀de฀forma฀consciente162,฀polo฀que฀deberemos฀ comprendela,฀non฀dentro฀do฀apartado฀persoal฀da฀figura฀de฀Alexandre,฀ isto฀ é,฀ como฀ un฀ interese฀ particular฀ do฀ macedonio฀ polo฀ seu฀ ancestro,฀ senón,฀ante฀todo,฀como฀medida฀política฀do฀mozo฀gobernante,฀posto฀que,฀ na฀súa฀asociación฀ás฀xestas฀de฀Aquiles,฀así฀como฀co฀resto฀dos฀heroes฀ asimilados฀ a฀ si฀ mesmo฀ polo฀ conquistador,฀ Alexandre฀ establece฀ unha฀ relación฀de฀emulatio,฀é฀dicir,฀el฀mesmo฀se฀compara฀co฀referente฀mítico,฀ pretendendo฀sempre฀sobrepasar,฀segundo฀as฀fontes,฀as฀fazañas฀dos฀seus฀ modelos฀míticos163,฀aínda฀que,฀á฀súa฀vez,฀outros,฀e฀en฀especial฀Calístenes,฀constrúan฀unha฀comparatio฀cos฀heroes฀do฀mundo฀mítico164.฀Coñecemos฀de฀Alexandre฀a฀súa฀fervorosa฀paixón฀pola฀épica฀homérica,฀e฀que฀ 166 ao฀ longo฀ das฀ súas฀ campañas,฀ sempre฀ lle฀ acompañaba฀ unha฀ copia฀ da฀ Ilíada฀que฀o฀mesmo฀Aristóteles฀lle฀corrixirá,฀e฀que฀era฀coñecida฀como฀ “o฀exemplar฀da฀caixa”165,฀todo฀o฀cal฀testemuña฀o฀ coñecemento฀que฀o฀ rei฀debía฀posuír฀sobre฀as฀figuras฀dos฀poemas฀homéricos.฀Non฀obstante,฀ máis฀alá฀dos฀gustos฀persoais฀do฀macedonio,฀o฀certo฀é฀que,฀se฀Alexandre฀ pretendía฀ acometer฀ unha฀ empresa฀ panhelénica฀ baixo฀ o฀ seu฀ mando฀ e฀ invadir฀o฀Asia,฀o฀referente฀mítico฀máis฀evidente฀sería,฀para฀a฀Hélade,฀ a฀Guerra฀de฀Troia.฀Deste฀xeito,฀Alexandre฀aparecería,฀no฀seu฀cargo฀de฀ hegemón,฀ como฀ un฀ novo฀ Agamenón฀ que฀ baixo฀ a฀ súa฀ tutela฀ reúne฀ ao฀ mellor฀de฀Grecia฀para฀combater฀as฀inxurias฀centenarias฀recibidas฀dos฀ bárbaros.฀Non฀obstante,฀o฀personaxe฀de฀Aquiles฀é,฀en฀si,฀máis฀atraínte฀ para฀o฀monarca฀no฀senso฀de฀gran฀guerreiro฀máis฀que฀unificador฀das฀forzas฀helenas฀contra฀o฀Asia,฀posto฀que฀Aquiles฀é,฀tal฀e฀como฀amosou฀G.฀ Nagy,฀o฀mellor฀dos฀aqueos166,฀e,฀asimesmo,฀é฀o฀personaxe฀asociado฀de฀ forma฀directa฀pola฀audiencia฀grega฀á฀procura฀da฀kleos,฀da฀gloria,฀fronte฀ á฀vida฀pacífica,฀o฀retorno฀á฀patria฀e฀o฀vivir฀plácida฀e฀serenamente฀unha฀ vida฀ mortal,฀ representado฀ polo฀ nostos167.฀ Certamente,฀ Alexandre,฀ na฀ súa฀absorción฀dos฀atributos฀de฀Aquiles฀para฀a฀súa฀propia฀persoa฀buscaría฀enxalzarse฀a฀si฀mesmo฀como฀o฀heroe฀panhelénico฀por฀excelencia,฀ no฀senso฀do฀guerreiro฀que฀alcanza฀a฀vitoria฀no฀seu฀combate฀contra฀os฀ bárbaros฀ aínda฀ a฀ costa฀ da฀ súa฀ vida฀ terreal,฀ aínda฀ que฀ isto฀ lle฀ orixine,฀ en฀consecuencia,฀unha฀vida฀post-mortem฀a฀través฀do฀recordo฀das฀súas฀ fazañas,฀un฀tema฀este฀que฀podemos฀dicir฀que฀estaba฀presente฀de฀forma฀ constante฀na฀mente฀de฀Alexandre,฀sempre฀na฀procura฀da฀superación฀dos฀ mitos,฀e฀o฀seu฀desexo฀de฀divinización฀pode฀explicar฀esta฀procura฀constante฀de฀acadar฀un฀estatuto฀de฀heroe,฀de฀semideus,฀e฀ata฀de฀deus฀mesmo,฀ a฀través฀da฀consecución฀da฀kleos.฀ Resulta฀ estraño,฀ en฀ principio,฀ que฀ aínda฀ que฀ o฀ seu฀ modelo฀ máis฀ recoñecido฀para฀a฀posteridade168฀sexa฀o฀do฀pelida,฀o฀macedonio฀non฀tivera฀votado฀man฀da฀imaxe฀de฀Agamenón,฀ese฀“pastor฀de฀homes”฀(anax฀ andron)฀que฀conduce฀ao฀continxente฀heleno฀á฀gran฀batalla฀entre฀gregos฀ e฀bárbaros,฀o฀hegemón฀por฀excelencia฀da฀Historia฀de฀Grecia,฀o฀recordo฀ 167 do฀cal฀estaría,฀sen฀dúbida,฀moi฀vivo฀nas฀mentes฀de฀aqueles฀receptores฀ da฀ mensaxe฀ propagandística฀ da฀ aventura฀ alexandrina.฀ Asimesmo,฀ a฀ exhortación฀isocrática฀a฀Filipo฀para฀que฀este฀tomase฀o฀papel฀dun฀novo฀ Agamenón฀deberon฀pesar฀tamén฀á฀hora฀de฀construír฀arredor฀do฀mozo฀ rei฀todo฀o฀aparato฀iconográfico฀que฀lle฀asociaba฀coa฀aventura฀troiana,฀ co฀que฀a฀súa฀adopción฀dos฀caracteres฀do฀atrida฀non฀terían฀sorprendido฀a฀ ninguén,฀senón฀que,฀máis฀ben,฀o฀chocante฀da฀cuestión฀é฀o฀rexeitamento฀ dos฀ mesmos,฀ ao฀ non฀ atoparnos฀ con฀ ningunha฀ indicación฀ de฀ interese฀ algún฀da฀asimilación฀de฀Alexandre฀con฀este.฀A฀razón,฀sen฀embargo,฀non฀ é฀tan฀ilóxica,฀nin฀tan฀sorprendente.฀Partamos,฀primeiramente,฀da฀propia฀ historia฀mítica฀do฀atrida,฀e฀atoparémonos฀nel฀ao฀rei฀por฀excelencia169,฀ o฀que฀conferiría฀tamén฀implicacións฀tiránicas฀á฀súa฀imaxe.฀Asimesmo,฀ este฀ heroe,฀ vinculado฀ en฀ calquera฀ caso฀ por฀ Isócrates฀ a฀ Filipo,฀ tería฀ posiblemente฀un฀ineludible฀valor฀como฀referente฀de฀aquel฀para฀o฀auditorio฀grego,฀co฀que฀o฀valor฀de฀Agamenón-Filipo฀e฀a฀tiranía฀tería฀unha฀ meirande฀presenza฀no฀seu฀emprego฀como฀referente฀polo฀mozo฀conquistador.฀Asimesmo,฀con฀respecto฀ao฀atrida,฀podemos฀indicar฀ademais฀que฀ o฀papel฀sacrílego฀da฀súa฀familia170฀non฀concordaría฀coa฀imaxe฀desexada฀ por฀Alexandre฀como฀elixido฀dos฀deuses฀e฀caro฀á฀divindade,฀bendito฀por฀ ela฀para฀a฀vitoria.฀Sen฀embargo,฀un฀último฀parámetro,฀destacado฀para฀o฀ aspecto฀ iconográfico฀ que,฀ posteriormente,฀ revisaremos฀ na฀ relación฀ de฀ Alexandre฀co฀arte,฀está฀relacionado฀coa฀preferencia฀do฀macedonio฀por฀ Aquiles฀ como฀ símbolo฀ persoal฀ fronte฀ a฀ outros฀ heroes.฀ O฀ noso฀ mozo฀ protagonista฀฀conta฀tan฀só฀18฀anos฀cando฀é฀nomeado฀rei฀de฀Macedonia฀e฀ hegemón฀dos฀gregos,฀e฀con฀26฀xa฀tiña฀logrado฀completa-la฀súa฀conquista฀ do฀Imperio฀Persa,฀de฀xeito฀que฀,฀aínda฀sendo฀xa฀o฀señor฀do฀mundo,฀era฀ asimesmo,฀en฀palabras฀de฀Demóstenes171,฀aínda฀un฀mociño.฀Tanto฀Agamenón฀ como฀ calquera฀ outro฀ heroe฀ do฀ imaxinario฀ grego,฀ a฀ excepción฀ de฀Aquiles,฀formaba฀parte฀dun฀grupo฀de฀idade฀diferente฀a฀este,฀e฀eran฀ representados฀como฀homes฀maduros,฀e฀en฀consecuencia,฀iconográficamente฀barbados172.฀Pese฀a฀isto,฀nas฀figuracións฀que฀temos฀de฀Alexandre฀ tanto฀na฀pintura฀como฀na฀escultura฀e,฀máis฀aínda,฀nas฀fontes฀mesmas173฀ 168 Alexandre฀aparece฀sempre฀afeitado174,฀sen฀barba,฀o฀que฀por฀unha฀parte฀ debemos฀entender,฀primeiramente,฀como฀un฀sinal฀da฀súa฀mocidade,฀e฀ por฀outra,฀tamén฀como฀un฀medio฀de฀marcar฀unha฀diferenza฀con฀respecto฀ aos฀esquemas฀clásicos฀e฀tradicionais฀da฀iconografía฀rexia,฀na฀que฀a฀representación฀natural฀dos฀gobernantes฀era฀barbados175.฀Evidentemente,฀ a฀idade฀do฀macedonio฀lle฀impedía฀empregar฀nas฀súas฀representacións฀ a฀imaxe฀tradicional฀do฀rei฀como฀un฀pai,฀barbado,฀polo฀que฀esta฀imposibilidade฀impide฀tamén฀a฀súa฀asociación,฀cando฀menos,฀no฀aspecto฀da฀ imaxe,฀con฀Agamenón.฀Asimesmo,฀con฀esta฀cuestión฀Alexandre฀redefinirá฀o฀esquema฀iconográfico฀da฀figura฀rexia,฀que,฀como฀pode฀observarse฀ nas฀ representacións฀ dos฀ diádocos฀ rexistradas฀ nas฀ moedas,฀ absorberán฀ esta฀característica฀persoal฀de฀Alexandre฀como฀un฀parámetro฀do฀imaxinario฀real176.฀Así฀pois,฀estamos฀ante฀un฀dos฀elementos฀das฀innovacións฀ impostas฀na฀iconografía฀do฀gobernante฀por฀parte฀de฀Alexandre฀Magno,฀ a฀ través฀ da฀ introdución฀ dos฀ cales฀ podemos฀ falar฀ dunha฀ tecnoloxía฀ da฀ imaxe฀ ao฀ servicio฀ da฀ súa฀ personalización฀ do฀ poder,฀ e฀ asimesmo,฀ do฀ macedonio฀como฀revolucionario฀deste฀campo,฀como฀apreciaremos฀detidamente฀cando฀nos฀ocupemos฀das฀figuracións฀artísticas.฀ Por฀isto,฀aínda฀que฀podería฀ter฀elixido฀emular฀ao฀anax฀andrón฀Agamenón,฀ paradigma฀ do฀ hegemón,฀ como฀ comandante฀ en฀ xefe฀ dos฀ continxentes฀aliados฀de฀toda฀a฀Hélade,฀a฀figura฀de฀Aquiles฀lle฀reporta฀unha฀ imaxe฀ vinculada฀ indisociablemente฀ á฀ vitoria฀ e฀ á฀ gloria,฀ así฀ como฀ á฀ loita฀contra฀os฀bárbaros฀e฀ao฀฀seu฀carácter฀de฀elixido,฀de฀único฀home฀ capaz฀de฀levar฀a฀cabo฀esta฀empresa,฀posto฀que฀ese฀é฀o฀seu฀destino฀vital,฀ e฀ asimesmo,฀ a฀ súa฀ iconografía฀ é฀ máis฀ próxima฀ á฀ imaxe฀ de฀ un฀ mozo฀ Alexandre.฀ Sen฀ embargo,฀ aínda฀ que฀ si฀ existe฀ esta฀ meirande฀ proximidade฀de฀Alexandre฀sobre฀a฀imaxe฀de฀Aquiles,฀podemos฀apreciar฀tamén฀ un฀desexo฀explícito฀do฀macedonio฀por฀buscar฀coincidencias,฀para฀poder฀ reflexar฀estas฀no฀plano฀da฀imaxe.฀Neste฀senso,฀hai,฀xunto฀coa฀ausencia฀ de฀ barba,฀ outro฀ punto฀ de฀ contacto฀ entre฀ ambos฀ mozos,฀ como฀ é฀ a฀ súa฀ natureza฀ leonina.฀ O฀ león฀ é฀ o฀ máis฀ común฀ dos฀ símiles฀ para฀ describir฀ aos฀guerreiros177,฀a฀raíz฀da฀concepción฀da฀guerra฀como฀unha฀actividade฀ 169 onde฀o฀home฀se฀rexe,฀non฀polas฀leis฀da฀cidade฀e฀a฀cultura,฀onde฀o฀asasinato฀é฀unha฀acción฀punible,฀senón฀polas฀da฀natureza,฀pola฀lei฀do฀máis฀ forte,฀e฀por฀tanto,฀o฀león฀aparece฀como฀analoxía฀da฀forza฀salvaxe,฀nobreza,฀coraxe฀e฀maxestuosidade฀e฀á฀súa฀vez฀tamén฀da฀sede฀de฀sangue฀ou฀ da฀ausencia฀de฀piedade.฀Sen฀embargo,฀en฀Aquiles,฀o฀símil฀coa฀natureza฀ leonina฀presenta฀unha฀gran฀continuidade,฀e฀pode฀rastrearse฀ao฀longo฀de฀ boa฀parte฀das฀súas฀accións฀na฀Ilíada178,฀e฀ao฀contrario฀que฀os฀demais฀símiles฀asociados฀cos฀outros฀heroes฀do฀poema฀homérico,฀Aquiles,฀como฀ o฀ león,฀ non฀ ten฀ outro฀ propósito,฀ unha฀ vez฀ morto฀ Patroclo,฀ que฀ matar฀ ou฀morrer,฀pois฀para฀o฀pelida,฀a฀morte฀é฀o฀seu฀único฀pensamento,฀o฀seu฀ único฀obxectivo,฀primeiro฀para฀Hector,฀e฀posteriormente,฀por฀extensión,฀ para฀ tódolos฀ troianos179.฀ ฀ Deste฀ xeito,฀ cando฀ Hector฀ mata฀ a฀ Patroclo,฀ a฀dor฀que฀sinte฀Aquiles฀lévalle฀a฀traspasar฀as฀fronteiras฀do฀mundo฀dos฀ homes฀e฀a฀instaurarse฀no฀terreo฀intermedio฀entre฀a฀cultura฀(mundo฀dos฀ homes)฀e฀a฀natureza,฀e฀é฀nese฀mundo฀intermedio฀onde฀viven฀as฀bestas฀ salvaxes,฀ destacando฀ entre฀ elas฀ ao฀ león180.฀ Con฀ isto,฀ os฀ momentos฀ de฀ maior฀ intensidade฀ da฀ transfiguración฀ aquiléica฀ cara฀ a฀ forma฀ leonina฀ atoparémolos฀na฀Ilíada฀XXII,฀262ss฀onde฀Aquiles฀compara฀a฀súa฀loita฀ con฀Héctor฀como฀unha฀loita฀entre฀home฀e฀león,฀e฀máis฀aínda,฀en฀XXIV,฀ 40ss฀Apolo฀afirma:฀“Pero฀é฀ao฀maldito฀Aquiles,฀deuses,฀a฀quen฀preferides฀protexer,฀a฀un฀que฀non฀ten฀mientes฀sensatas฀nin฀xuízo฀flexible฀no฀ peito,฀ e฀ que฀ só฀ coñece฀ ferocidades,฀ cál฀ león฀ que฀ dócil฀ á฀ súa฀ enorme฀ forza฀e฀ao฀seu฀arrogante฀ánimo฀ataca฀aos฀gandos฀dos฀mortais฀para฀darse฀ un฀festín”181.฀En฀Alexandre,฀o฀desexo฀de฀encarnarse฀como฀novo฀Aquiles฀ lle฀levará฀a฀establecer฀na฀súa฀iconografía฀persoal฀a฀famosa฀anástole฀ou฀ elevación฀ de฀ cabelo,฀ que฀ remarcaba฀ o฀ seu฀ parecido฀ con฀ un฀ león182,฀ e฀ deste฀xeito,฀co฀referente฀de฀Aquiles.฀ Así,฀algúns฀autores,฀recentemente,฀observaron฀nesta฀construción฀da฀ imaxe฀de฀Alexandre฀como฀á฀dun฀actor฀que฀se฀fusiona฀a฀si฀mesmo฀co฀seu฀ papel,฀con฀seu฀personaxe183,฀converténdose฀así฀nun฀home฀que฀se฀xustifica฀e฀se฀presenta฀para฀si฀mesmo฀e฀para฀os฀demais฀a฀partires฀da฀absorción฀ dos฀éxitos฀e฀dos฀valores฀do฀personaxe฀de฀Aquiles184.฀E฀esta฀emulación,฀ 170 que,฀considero,฀debe฀entenderse฀como฀arma฀propagandística฀e฀xustificante฀da฀posición฀de฀Alexandre฀ao฀fronte฀do฀continxente฀heleno,฀acada,฀ no฀ caso฀ concreto฀ de฀ Aquiles,฀ incluso฀ aos฀ episodios฀ relacionados฀ coa฀ morte฀de฀Alexandre,฀que,฀como฀Aquiles,฀tería฀morto,฀segundo฀algunhas฀ versións185,฀envelenado,฀o฀cal฀foi฀estudado,฀a฀partir฀do฀relato฀do฀Libro฀ de฀Alexandre186,฀por฀K.฀C.฀King,฀quen฀comprende฀esta฀idea฀do฀envelenamento฀do฀rei฀como฀asimilada฀á฀morte฀de฀Aquiles,฀como฀o฀prezo฀da฀ gloria,฀no฀senso฀do฀castigo฀divino฀a฀raíz฀do฀pecado฀de฀hybris฀cometido฀ por฀Alexandre฀pola฀súa฀responsabilidade฀na฀morte฀de฀Clito,฀Parmenión,฀ Filotas,฀Calístenes,...฀Este฀é฀un฀tema฀vinculado฀aos฀problemas฀do฀exceso,฀propio฀das฀figuras฀mitolóxicas,฀que,฀como฀veremos฀máis฀adiante,฀ tamén฀está฀incluído฀na฀figura฀de฀Alexandre,฀aínda฀que฀sen฀dúbida฀ten฀ unha฀parte,฀aínda฀que฀pequena,฀de฀relación฀co฀modelo฀aquiléico. Si฀Aquiles฀é฀a฀figura฀nacional฀na฀loita฀contra฀os฀bárbaros,฀Heracles,฀ pola฀súa฀banda,฀pode฀considerarse฀a฀figura฀mítica฀asociada฀en฀Macedonia฀á฀casa฀real฀en฀función฀do฀liñaxe฀mítico฀dos฀monarcas฀macedonios.฀ A฀imaxe฀de฀Heracles,฀ademais,฀contén,฀para฀a฀súa฀análise,฀un฀meirande฀ grao฀de฀complexidade,฀posto฀que฀é,฀máis฀que฀outras฀do฀panteón฀mítico฀ heleno,฀ unha฀ figura฀ con฀ contactos฀ e฀ aplicacións฀ moito฀ máis฀ numerosos,฀฀e,฀xeralmente,฀os฀seus฀atributos฀e฀fazañas฀están฀ligados฀dun฀xeito฀ máis฀íntimo฀ao฀progreso฀da฀humanidade฀que฀a฀maioría฀dos฀semideuses฀ que฀compoñen฀o฀canon฀da฀heroicidade฀mitolóxica฀na฀relixión฀grega187.฀ Asimesmo,฀ o฀ proceso฀ de฀ conformación฀ da฀ súa฀ divindade,฀ a฀ través฀ da฀ purificación฀ do฀ seu฀ corpo฀ co฀ lume฀ da฀ súa฀ pira฀ funeraria฀ e฀ posterior฀ ascensión฀ao฀Olimpo,฀xa฀como฀deus,฀expón฀o฀sistema฀de฀divinización฀ dos฀ individuos฀ dioxénicos,฀ quero฀ dicir฀ con฀ isto฀ os฀ homes฀ próximos฀ á฀ divindade,฀caros฀a฀esta฀ou฀tocados฀pola฀súa฀man188.฀Como฀xa฀observáramos,฀Alexandre฀tamén฀establece฀por฀vía฀paterna฀unha฀filiación฀mítica฀ co฀heroe฀Heracles.฀Sen฀embargo,฀o฀momento฀clave฀para฀a฀encarnación฀ de฀Alexandre฀como฀Heracles฀non฀chegará฀ata฀a฀visita฀do฀macedonio฀a฀ Siwah,฀onde฀comeza฀un฀camiño฀de฀emulación฀que฀parte฀dos฀constantes฀ sacrificios฀que฀as฀fontes฀refiren฀do฀conquistador฀ao฀seu฀ancestro฀e฀rema- 171 tan฀nas฀pretensións฀de฀Alexandre฀de฀superar฀as฀fazañas฀do฀anfitriónida,฀ como฀acontece฀coa฀toma฀da฀Roca฀de฀Aornos189฀ou฀a฀extensión฀dos฀seus฀ dominios฀ máis฀ alá฀ dos฀ territorios฀ conquistados฀ por฀ Heracles,฀ aínda฀ que฀nisto฀o฀anfitriónida฀comparte฀certo฀espazo,฀dentro฀da฀imaxinería฀e฀ propaganda฀desenrolada฀polo฀conquistador฀macedonio,฀con฀Dionisos,฀ sendo฀ambos฀heroes-deuses฀que฀emprenderon฀unha฀conquista฀do฀Asia฀ máis฀remota,฀polo฀que฀as฀fontes฀están฀plenas,฀no฀seu฀relato฀da฀viaxe฀á฀ India฀por฀Alexandre,฀de฀referencias฀a฀feitos,฀fazañas฀ou฀acontecementos฀ propios฀dos฀mitos฀destes฀dous฀personaxes,฀reflexando฀así฀cómo฀Alexandre฀non฀só฀tería฀seguido฀a฀estela฀deixada฀polas฀lendas฀destes฀mesmos,฀ senón฀ademais,฀amosando฀que฀a฀viaxe฀de฀Alexandre฀tería฀continuado,฀ superando฀ os฀ límites฀ xeográficos฀ das฀ xestas฀ heroicas฀ de฀ Heracles฀ e฀ Dionisos. Heracles,฀e฀a฀imaxe฀utilizada฀de฀este฀por฀Alexandre฀dentro฀da฀propaganda฀ dos฀ seus฀ actos,฀ supón,฀ entón,฀ fronte฀ ao฀ perfil฀ empregado฀ tamén฀polo฀macedonio฀do฀pelida฀Aquiles,฀a฀afirmación฀da฀súa฀natureza฀ superior,฀ sinalada฀ polas฀ súas฀ fazañas฀ e฀ o฀ seu฀ orixe฀ divino฀ como฀ fillo฀ de฀Amón.฀Consecuentemente฀a฀isto,฀Alexandre฀non฀é฀só฀o฀heroe฀que฀ combate฀aos฀persas,฀senón฀máis฀aínda,฀o฀heroe฀semi-divino฀que฀civiliza฀ as฀zonas฀que฀conquista,฀que฀funda฀cidades฀e฀celebra฀xogos฀ximnásticos,฀o฀heroe฀que฀supera฀as฀condicións฀naturais฀do฀heroe฀mesmo,฀para฀ solicitar฀o฀recoñecemento฀da฀súa฀divindade.฀Neste฀senso,฀ao฀igual฀que฀ Heracles190,฀e฀como฀víramos฀tamén฀para฀Aquiles,฀Alexandre฀é฀un฀personaxe฀con฀grandes฀apetitos฀e฀cualidades,฀en฀todos฀os฀sentidos,฀os฀cales฀ alónxano฀ do฀ ideal฀ de฀ virtude฀ típico฀ do฀ pensamento฀ grego,฀ pero,฀ asimesmo,฀aproxímano฀tamén฀á฀natureza฀divina,฀pois฀a฀desmesura฀é฀máis฀ propia฀dos฀deuses฀que฀dos฀homes191.฀Fronte฀a฀el,฀Aquiles,฀predestinado฀ a฀vencer฀aos฀persas,฀pero฀a฀morrer฀ao฀facelo192,฀non฀parece฀o฀referente฀ máis฀aoptimo฀para฀o฀Alexandre฀conquistador,฀ao฀menos฀tras฀a฀ocupación฀de฀Asia฀Menor฀e฀Exipto,฀que฀reportaba฀ao฀exército฀macedonio฀a฀ noción฀de฀que฀realmente฀a฀invasión฀do฀Imperio฀Persa฀era฀posible฀na฀súa฀ totalidade,฀e฀non฀nunha฀parte,฀e฀que฀a฀realización฀desta฀conquista฀estaba฀ 172 sendo,฀ simultaneamente,฀ un฀ feito.฀ Por฀ tanto,฀ aínda฀ que฀ Aquiles฀ sirva฀ como฀ imaxe฀ asociada฀ ás฀ primeiras฀ fases฀ da฀ campaña,฀ unha฀ vez฀ que฀ o฀ monarca฀ macedonio฀ visualice฀ as฀ verdadeiras฀ posibilidades฀ de฀ éxito฀ que฀existen฀na฀empresa฀da฀súa฀aventura฀asiática,฀o฀seu฀referente฀mítico฀ propagandístico฀ verase฀ modificado,฀ e฀ aínda฀ que฀ a฀ figura฀ de฀ Aquiles฀ siga฀representando฀unha฀parte฀dos฀ideais฀cos฀que฀Alexandre฀quere฀฀ser฀ visto฀e฀comprendido฀pola฀opinión฀pública฀da฀Hélade,฀a฀presentación฀de฀ Alexandre฀como฀un฀novo฀Heracles฀reafirmaríase฀paulatinamente193.฀ En฀canto฀aos฀valores฀personificados฀polo฀o฀mito฀de฀Heracles,฀aparte฀ do฀senso฀propio฀que฀este฀personaxe฀ten฀para฀o฀macedonio฀e฀o฀seu฀“auditorio”฀como฀heroe฀grego฀e฀fillo฀de฀Zeus,฀destacan฀no฀anfitriónida,฀a฀ través฀das฀súas฀fazañas,฀as฀súas฀actividades฀como฀fundador฀de฀cidades,฀ o฀que,฀unido฀ás฀súas฀constantes฀loitas฀con฀monstros฀de฀toda฀índole,฀lle฀ confire฀un฀senso฀civilizador,฀entendido,฀claro฀está,฀dende฀un฀punto฀de฀ vista฀grego,฀co฀que฀estaríamos฀ante฀o฀máis฀grande฀difusor,฀dentro฀do฀panorama฀mitolóxico,฀da฀cultura฀helénica.฀Esta฀perspectiva฀converteríano,฀ asimesmo,฀ no฀ heroe฀ panhelénico฀ por฀ excelencia.฀ Xa฀ apreciáramos฀ cómo฀ a฀ través฀ do฀ discurso฀ isocrático194฀ Heracles฀ ฀ adquiría฀ un฀ significado฀panhelénico,฀moi฀vinculado฀á฀reconciliación฀dos฀gregos,฀e฀á฀súa฀ vez,฀Isócrates฀enumeraba฀as฀máis฀importantes฀virtudes฀do฀heroe฀con฀catro฀características฀básicas฀que฀o฀reconciliador฀dos฀gregos฀debería฀seguir฀ e฀posuír.฀Deste฀xeito,฀Heracles฀convertíase,฀no฀seu฀discurso฀a฀Filipo,฀en฀ prototipo฀de฀philantropía,฀eunoia,฀evergesia฀e฀praotes195.฀Esta฀exhortación฀isocrática฀podería฀perfectamente฀ter฀a฀súa฀resposta฀nestas฀palabras฀ de฀ Calístenes:฀ “Alexandre฀ é,฀ e฀ así฀ se฀ lle฀ considera฀ ademais฀ con฀ toda฀ razón,฀o฀mellor฀dos฀homes,฀o฀máis฀rexio฀rei,฀e฀o฀xeneral฀máis฀bravo฀de฀ tódolos฀xenerais”196฀En฀Alexandre,฀a฀vontade฀de฀presentarse฀a฀si฀mesmo฀ con฀accións฀magnánimas฀que฀amosasen฀a฀súa฀bondade฀e฀boa฀vontade฀ aparecen฀habitualmente฀expostas฀nas฀fontes197,฀á฀vez฀que฀podemos฀sinalar฀ao฀macedonio฀como฀un฀importante฀mecenas฀das฀artes฀(evergetes)฀ e,฀sen฀dúbida,฀un฀dos฀máis฀grandes฀difusores฀da฀cultura฀helénica198,฀un฀ papel฀que,฀como฀en฀Heracles,฀está฀tamén฀moi฀relacionado฀coa฀tradición฀ 173 do฀conquistador฀macedonio฀como฀heroe฀fundador199.฀Pese฀aos฀desexos฀ de฀concordia฀de฀Isócrates,฀e฀o฀temor฀á฀imposición฀por฀Alexandre฀dunha฀ tiranía฀sobre฀Grecia,฀os฀máis฀destacados฀epítetos฀para฀caracterizar฀a฀Heracles฀son฀kosmokrator,฀isto฀é,฀soberano฀universal,฀e฀soter200,฀protector฀ da฀humanidade฀(que฀como฀xa฀dixemos,฀para฀os฀gregos฀faría฀referencia,฀ eufemisticamente,฀ tan฀ só฀ á฀ comunidade฀ grega),฀ e฀ con฀ estes฀ Heracles฀ tamén฀ portará฀ os฀ epítetos฀ de฀ promachos฀ (protector),฀ hoplophilax฀ (o฀ garda฀ das฀ armas),฀ aretos฀ (en฀ relación฀ co฀ deus฀ da฀ guerra฀ Ares)฀ e฀ con฀ eles,฀aniketos฀ou฀kallínikos฀(vencedor,฀triunfante,฀vitorioso),฀todos฀eles฀ títulos฀vinculados฀ao฀mundo฀bélico201.฀Así฀pois,฀o฀anfitriónida฀é฀comprendido฀na฀Hélade฀como฀protector,฀si,฀pero฀a฀través฀da฀acción฀militar,฀ pois฀a฀través฀das฀súas฀conquistas,฀loitas฀contra฀os฀bárbaros฀e฀vitorias฀sobre฀monstros฀convertérase฀en฀inaugurador฀dunha฀era฀de฀paz฀idílica202,฀o฀ que฀coincide฀con฀un฀dos฀obxectivos฀expresos฀da฀campaña฀alexandrina,฀ e฀que฀xa฀tería฀dado฀comezo,฀para฀Alexandre,฀coa฀imposición฀da฀Koiné฀ Eirene฀฀polo฀seu฀pai฀Filipo฀aos฀gregos฀tras฀Queronea,฀formulada฀a฀través฀da฀creación฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀da฀xefatura฀da฀cal฀Alexandre฀será฀ herdeiro.฀ Por฀ tanto,฀ todos฀ estes฀ papeis,฀ e฀ especialmente฀ aqueles฀ que฀ estivemos฀ sinalando฀ finalmente,฀ kosmokrator฀ e฀ soter,฀ amóldanse฀ aos฀ obxectivos฀e฀intencións฀que฀se฀esperan฀da฀conquista฀alexandrina,฀polo฀ que฀o฀macedonio฀tratará฀de฀representar฀e฀adherirse฀en฀todo฀o฀posible฀ao฀ seu฀ancestro฀anfitriónida. Outro฀aspecto฀do฀Heracles฀alexandrino฀que,฀normalmente฀non฀é฀tido฀ en฀conta,฀está฀vinculado฀á฀relación฀deste฀heroe฀coa฀casa฀real฀macedonia,฀de฀forma฀que฀esta฀absorción฀non฀tería฀senso฀só฀para฀o฀auditorio฀de฀ orixe฀grego,฀senón฀que฀en฀moitos฀sentidos฀estaría฀dirixida฀con฀meirande฀ preeminencia฀a฀un฀público฀macedonio,฀que฀verían฀nesta฀condición฀do฀ mozo฀conquistador฀unha฀continuación฀non฀só฀dos฀parámetros฀habituais฀ da฀ iconografía฀ dos฀ soberanos฀ de฀ Macedonia203,฀ senón,฀ máis฀ directamente,฀coa฀obra฀do฀seu฀pai฀Filipo฀II,฀quen฀xa฀antes฀que฀Alexandre฀adoptara฀como฀símbolo฀o฀mito฀herácleo,฀chegando฀incluso฀a฀ser฀asociado฀ao฀ culto฀deste฀heroe฀como฀a฀súa฀mesma฀manifestación฀terreal,฀tal฀e฀como฀ 174 nos฀informa฀Clemente฀de฀Alexandría,฀instaurado฀pola฀asemblea฀de฀Atenas฀como฀culto฀público฀tras฀a฀batalla฀de฀Queronea฀no฀templo฀que฀os฀atenienses฀tiñan฀en฀Cinosarges฀adicado฀a฀Heracles204.฀Esta฀práctica฀terá฀o฀ seu฀correlato฀coa฀intención฀de฀Filipo,฀fallada฀por฀causa฀da฀súa฀morte,฀de฀ instaurar฀en฀Olimpia,฀lugar฀de฀asociación฀directa฀co฀mito฀herácleo฀por฀ ser฀o฀anfritriónida฀o฀seu฀fundador,฀un฀culto฀dinástico฀para฀si฀mesmo฀e฀a฀ súa฀familia,฀incluíndo฀nel฀a฀Alexandre฀e฀Olimpíade.฀Asimesmo,฀tamén฀ os฀tipos฀das฀acuñacións฀de฀Filipo฀terán฀como฀imaxe฀habitual฀a฀Heracles,฀ e฀o฀uso฀destes฀tipos฀serán฀continuados฀por฀Alexandre฀nas฀súas฀primeiras฀ emisións,฀aínda฀que฀pronto฀creará฀novos฀modelos฀relacionados฀coa฀súa฀ revolución฀iconográfica205.฀ Así,฀na฀figura฀do฀conquistador฀existe฀unha฀dualidade฀con฀respecto฀ á฀súa฀asimilación฀coas฀figuras฀de฀Aquiles฀e฀Heracles,฀na฀que,฀de฀forma฀ paulatina,฀a฀través฀dos฀sucesos฀que฀van฀acontecendo฀ao฀longo฀da฀conquista,฀a฀figura฀de฀Heracles฀irá฀adquirindo฀maior฀peso฀na฀imaxinería฀e฀ propaganda฀do฀macedonio฀ata฀suplantar฀á฀do฀pelida206.฀Esta฀transmutación฀de฀Alexandre฀de฀un฀Aquiles฀a฀un฀Heracles฀comeza,฀obviamente,฀na฀ visita฀a฀Troia,฀onde฀Alexandre฀amosa฀dun฀xeito฀máis฀claro฀a฀súa฀intención฀de฀emular฀a฀Aquiles,฀para฀dicir฀que฀aínda฀que฀alí฀Alexandre฀renda฀ tributo฀á฀tumba฀de฀Aquiles,฀ata฀o฀punto฀de฀chegar฀a฀adquirir฀a฀armadura฀ do฀fillo฀de฀Tetis,฀será฀no฀templo฀de฀Heracles฀en฀Ilion฀onde฀se฀atope฀dita฀ armadura207.฀Paulatinamente฀a฀esfera฀de฀Aquiles฀parece฀ir฀apagándose฀ en฀favor฀da฀asimilación฀do฀modelo฀herácleo208,฀o฀que฀poderíamos฀entender฀tamén฀como฀unha฀consolidación฀da฀perspectiva฀macedonia฀e฀dun฀ cambio฀paulatino,฀relacionado฀con฀esto,฀na฀aoptica฀da฀campaña,฀primeiramente฀panhelénica฀e,฀gradualmente,฀máis฀macedónica,฀que,฀á฀súa฀vez,฀ reforzaría฀ tamén฀ a฀ súa฀ autoría฀ alexandrina,฀ o฀ que,฀ dentro฀ do฀ sistema฀ gobernamental฀macedonio,฀segundo฀o฀exposto฀con฀anterioridade,฀recoñecería฀o฀dereito฀de฀administración฀e฀de฀propiedade฀de฀Alexandre฀sobre฀ o฀froito฀da฀conquista.฀ Se฀ demarcábamos,฀ por฀ tanto,฀ como฀ momento฀ clave฀ para฀ a฀ absorción฀dos฀caracteres฀definidores฀do฀mito฀de฀Aquiles฀por฀Alexandre฀na฀vi- 175 sita฀de฀este฀á฀Tróade,฀podemos฀establecer฀a฀viaxe฀ao฀oráculo฀de฀Siwah,฀ no฀deserto฀exipcio,฀como฀o฀punto฀no฀que฀a฀imaxe฀de฀Heracles฀se฀converte฀ na฀ base฀ do฀ comportamento฀ alexandrino,฀ aínda฀ que฀ sen฀ deixar฀ de฀ empregar฀ o฀ modelo฀ aquiléico,฀ que฀ se฀ manterá฀ presente,฀ aínda฀ que฀ sen฀a฀mesma฀intensidade฀que฀ata฀entón฀lle฀había฀conferido฀Alexandre.฀ Siwah฀fora฀visitado฀no฀período฀mítico฀por฀Perseo฀e฀Heracles,฀polo฀que฀ a฀súa฀visita฀polo฀macedonio,฀aparte฀de฀a฀moitas฀outras฀consideracións฀ vinculadas฀co฀tema฀da฀divinización,฀tería฀como฀xustificación฀o฀desexo฀ de฀seguir฀os฀pasos฀do฀seu฀ancestro209.฀Sen฀embargo,฀con฀isto,฀Alexandre฀ non฀só฀se฀comparaba฀a฀Heracles,฀senón฀tamén฀a฀todos฀aqueles฀personaxes฀da฀Historia฀de฀Grecia฀que฀visitaran฀o฀oráculo฀exipcio,฀o฀cal฀era฀de฀ gran฀renome฀en฀Grecia฀xa฀dende฀antigo210.฀Así,฀entre฀estes฀personaxes฀ que฀antes฀que฀o฀macedonio฀terían฀pasado฀polo฀oráculo฀de฀Amón฀destacan,฀ aparte฀ do฀ propio฀ Heracles,฀ outros฀ como฀ Cimón,฀ Alcibíades฀ ou฀ Lisandro,฀todos฀eles,฀como฀Alexandre,฀grandes฀xenerais฀da฀Historia฀de฀ Grecia,฀e฀asimesmo,฀todos฀eles,฀como฀o฀mesmo฀Heracles,฀personaxes฀ ligados฀ á฀ política฀ de฀ loita฀ pola฀ liberdade฀ dos฀ gregos211,฀ que฀ quizais฀ tamén฀ seguisen฀ os฀ pasos฀ do฀ heroe฀ anfritriónida.฀ Deste฀ xeito,฀ Siwah฀ parece฀terse฀convertido฀no฀imaxinario฀helénico฀nunha฀parada฀obrigada฀ para฀calquera฀comitiva฀militar฀que฀pretendese฀liberar฀á฀Hélade฀do฀poder฀ persa฀dunha฀vez฀por฀todas.฀Hai฀que฀ter฀en฀conta,฀ademais,฀o฀momento฀ en฀que฀se฀produce฀esta฀visita฀ao฀santuario฀de฀Amón,฀xa฀que฀poderemos฀ vincularía฀con฀outras฀medidas฀do฀soberano฀macedonio.฀Tras฀a฀batalla฀ de฀ Isos,฀ e฀ a฀ vitoria฀ persoal฀ que฀ esta฀ supuxo฀ para฀ Alexandre฀ sobre฀ o฀ mesmo฀Darío,฀que฀a฀raíz฀da฀súa฀fuxida฀deixaba฀á฀mercé฀de฀Alexandre฀ todo฀o฀territorio฀asiático฀ata฀o฀Eufrates,฀o฀hegemón฀฀da฀Liga฀de฀Corinto฀ achábase฀ nunha฀ posición฀ moi฀ vantaxosa,฀ de฀ xeito฀ que฀ moi฀ probablemente฀podemos฀fechar฀nestes฀momentos,฀por฀primeira฀vez,฀a฀toma฀de฀ conciencia฀por฀parte฀do฀macedonio฀da฀verdadeira฀plausibilidad฀dunha฀ conquista฀completa฀do฀Imperio฀Persa.฀Temos฀visto฀tamén฀cómo฀é฀pouco฀ despois฀deste฀punto฀que฀Alexandre฀comeza฀unha฀serie฀de฀reformas฀no฀ exército฀ que฀ lle฀ permiten฀ asociar฀ o฀ dominio฀ do฀ mesmo฀ á฀ súa฀ persoa,฀ 176 comezando฀o฀que฀temos฀dado฀en฀chamar฀o฀proceso฀de฀personalización฀ de฀poder฀cara฀a฀consecución฀dunha฀total฀autocracia฀en฀beneficio฀do฀rei฀ macedonio.฀Contextualizada,฀entón,฀a฀súa฀visita฀a฀Siwah฀neste฀punto,฀ podemos฀relacionar฀a฀súa฀intención฀de฀imitación฀de฀Heracles฀con฀este฀ proxecto฀político,฀e฀deste฀xeito,฀comprender฀esta฀absorción฀do฀mito฀do฀ seu฀ancestro฀en฀relación฀co฀proceso฀de฀divinización.฀Así,฀se฀o฀deus฀exipcio฀Amón฀era฀asimilado฀en฀Grecia฀a฀Zeus,฀coa฀súa฀proclamación฀como฀ fillo฀de฀Zeus฀Alexandre฀proxecta฀sobre฀si฀mesmo฀a฀historia฀heracléica,฀ e฀autodistínguese฀como฀fillo฀de฀Zeus,฀comezando฀entón฀a฀apoteose฀da฀ súa฀ figura฀ en฀ ruta฀ cara฀ a฀ ฀ consecución฀ de฀ honores฀ divinos,฀ seguinte฀ paso฀da฀súa฀personalización฀do฀poder.฀Partindo฀por฀tanto฀do฀discurso฀de฀ Calístenes฀de฀Olinto฀recollido฀por฀Arriano฀en฀IV,฀11212,฀polo฀que฀se฀estipula฀o฀sistema฀natural฀para฀que฀un฀home฀de฀fazañas฀heroicas฀chegue฀a฀ acadar฀un฀estatuto฀divino฀a฀partires฀do฀exemplo฀paradigmático฀de฀Heracles,฀pode฀comprenderse฀a฀revelación฀obtida฀polo฀macedonio฀en฀Siwah฀ como฀fillo฀de฀Amón฀como฀un฀medio฀de฀anticipar฀a฀súa฀superación฀dos฀ éxitos฀de฀Heracles฀en฀vida,฀polo฀que,฀consecuentemente,฀Alexandre฀se฀ presenta฀como฀candidato฀con฀dereito฀a฀ser฀considerado฀un฀deus,฀xa฀que,฀ como฀indica฀Calístenes,฀“incluso฀despois฀de฀morto,฀[Heracles]฀tivo฀que฀ agardar฀a฀que฀o฀deus฀de฀Delfos฀dera฀a฀súa฀autorización฀para฀tributarlle฀ honores฀propios฀de฀un฀deus”213.฀Se,฀polo฀tanto,฀era฀indispensable฀para฀ a฀súa฀apoteose฀a฀confirmación฀da฀súa฀divindade,฀ como฀ no฀ caso฀ herácleo,฀por฀un฀oráculo฀divino,฀Alexandre,฀en฀Siwah,฀tería฀atopado฀o฀seu.฀ Trataremos฀sobre฀este฀problema,฀así฀como฀sobre฀as฀súas฀pretensións฀de฀ recibir฀honores฀divinos฀en฀vida,฀ou฀da฀intención฀de฀impoñer฀a฀práctica฀ da฀proskynesis,฀en฀breve,฀pero฀antes฀debemos฀completar฀o฀noso฀retrato฀ das฀imaxes฀míticas฀adheridas฀por฀Alexandre฀aos฀seus฀actos,฀expoñendo฀ xa,฀por฀último,฀a฀súa฀vinculación฀con฀Dionisos. Sobre฀a฀asociación฀de฀Alexandre฀á฀figura฀de฀Dionisos,฀e฀seguindo฀ a฀ P.฀ Goukowski214,฀ o฀ emprego฀ desta฀ asociación฀ por฀ parte฀ das฀ fontes฀ literarias฀sobre฀a฀vida฀de฀Alexandre,฀e฀especialmente฀os฀historiadores฀ que฀compoñen฀a฀tradición฀historiográfica฀denominada฀Vulgata,฀isto฀é,฀ 177 Diodoro,฀Curcio฀e฀Pompeio฀Trogo/Xustino,฀฀proveñen฀na฀súa฀meirande฀ parte฀da฀conquista฀do฀Asia฀remota฀e฀da฀India฀levada฀a฀cabo฀por฀Alexandre,฀a฀cal฀tería฀o฀seu฀antecedente฀mítico฀nas฀proezas฀de฀Dionisos฀por฀ aquelas฀terras,฀levando฀a฀Alexandre฀non฀só฀á฀emulación,฀senón฀tamén฀ a฀buscar฀unha฀identificación฀dos฀lugares฀aos฀que฀chega฀co฀seu฀exército฀ coa฀historia฀dos฀viaxes฀do฀deus.฀Deste฀xeito,฀algúns฀autores,฀a฀través,฀ sobre฀ todo,฀ da฀ narración฀ de฀ Quinto฀ Curcio215,฀ verían฀ na฀ conquista฀ da฀ India฀ a฀ verdadeira฀ fazaña฀ do฀ macedonio,฀ a฀ razón฀ oculta฀ tras฀ a฀ aventura,฀pola฀que฀Alexandre,฀unha฀vez฀liberado฀das฀responsabilidades฀para฀ co฀mundo฀grego,฀finalizadas฀coa฀conquista฀do฀Imperio฀Persa,฀podería฀ acadar฀a฀auténtica฀dimensión฀da฀súa฀campaña฀tratando฀de฀acadar฀unha฀ empresa฀de฀dimensións฀divinas,฀como฀é฀a฀conquista฀da฀remota฀India.฀ Por฀outra฀parte,฀a฀luxosa฀imaxe฀relacionada฀coas฀riquezas฀da฀India฀sería฀ máis฀agradable,฀e฀desexable,฀que฀a฀do฀esforzado฀e฀traballador฀Heracles,฀ unha฀vez฀que฀a฀verdadeira฀conquista฀do฀mundo฀persa฀xa฀tocara฀á฀súa฀ fin216.฀Sexa฀como฀fose,฀Dionisos,฀como฀fillo฀de฀Zeus,฀asociado฀á฀conquista฀da฀India฀e฀ao฀retorno฀vitorioso฀á฀Hélade,฀é฀un฀referente฀perfecto฀ para฀que฀o฀macedonio฀busque,฀a฀través฀das฀aventuras฀do฀deus,฀afirmar฀ a฀súa฀natureza฀especial฀e฀a฀súa฀filiación฀divina฀grazas฀á฀superación฀da฀ xesta฀báquica. A฀xeito฀conclusivo฀sobre฀esta฀asimilación฀e฀rivalidade฀de฀Alexandre฀ co฀mundo฀mítico,฀do฀que฀se฀destacan,฀sobre฀moitas฀outras,฀as฀figuras฀ de฀ Aquiles,฀ Heracles฀ e฀ Dionisos,฀ podemos฀ indicar฀ que฀ cada฀ asimilación฀ corresponde฀ a฀ un฀ momento฀ dentro฀ da฀ campaña฀ alexandrina,฀ e฀ asimesmo,฀tamén฀con฀cada฀unha฀das฀fases฀do฀proceso฀da฀súa฀autoafirmación฀ como฀ natureza฀ sobrehumana,฀ como฀ individuo฀ divino.฀ Deste฀ xeito,฀ esta฀ apoteose฀ ten฀ o฀ seu฀ inicio฀ coa฀ figura฀ do฀ heroe฀ heleno฀ ฀ por฀ excelencia,฀Aquiles,฀que฀en฀Alexandre฀vinculase฀aos฀primeiros฀momentos฀da฀campaña฀e฀á฀súa฀intención฀de฀manifestarse฀ante฀a฀Hélade฀como฀ paladín฀na฀loita฀contra฀os฀persas,฀revivindo฀así฀a฀súa฀propia฀guerra฀de฀ Troia.฀Un฀paso฀máis฀alá฀está฀Heracles,฀que฀si฀ben฀tamén฀era฀heroe,฀a฀ magnitude฀ das฀ súas฀ fazañas฀ lle฀ levaron฀ a฀ ocupar฀ un฀ merecido฀ lugar฀ 178 entre฀ os฀ deuses,฀ ao฀ ser฀ convertido฀ el฀ mesmo฀ de฀ heroe฀ en฀ deus.฀ Esta฀ etapa฀heracléica฀estaría฀marcada,฀sen฀dúbida,฀pola฀revelación,฀a฀través฀ do฀oráculo฀de฀Siwah,฀da฀natureza฀dioxénica฀de฀Alexandre,฀fillo฀do฀deus฀ Amón,฀asociado฀en฀Grecia฀a฀Zeus,฀e฀a฀través฀do฀seu฀gran฀éxito฀sobre฀o฀ Imperio฀Persa,฀na฀súa฀intención,฀como฀fillo฀de฀Zeus฀e฀igualador฀das฀xestas฀de฀Heracles,฀de฀ser฀considerado฀unha฀divindade฀viva,฀e฀recibir฀por฀ este฀motivo฀honores฀divinos.฀O฀único฀paso฀que฀nos฀queda฀será฀representado฀pola฀adopción฀da฀imaxinería฀dionisíaca,฀xa฀que฀Dionisos,฀deus฀ mesmo,฀tamén฀tivera฀problemas217฀para฀recibir฀o฀culto฀que฀por฀dereito฀ lle฀pertencía,฀co฀que฀se฀comprende฀que฀o฀seu฀mito฀fose,฀coa฀conquista฀ macedonia฀ da฀ India,฀ o฀ máis฀ indicado฀ para฀ reclamar฀ o฀ que฀ Alexandre฀ estaba฀solicitando฀e฀consideraba฀merecido.฀O฀camiño฀de฀divinización,฀ entón฀estaría฀composto฀por฀Alexandre฀de฀heroe฀a฀heroe-deus฀e฀de฀este฀ finalmente,฀a฀deus฀mesmo.฀ Pero฀ a฀ asimilación฀ composta฀ en฀ noso฀ esquema฀ explicativo฀ conten,฀así฀o฀entendo,฀tamén฀unha฀serie฀de฀parámetros฀engadidos฀que฀non฀ quixera฀pasar฀por฀alto.฀Deste฀xeito,฀Aquiles,฀como฀xa฀vimos,฀está฀máis฀ asociado฀ a฀ Alexandre฀ dende฀ o฀ punto฀ de฀ vista฀ da฀ aparencia฀ persoal,฀ segundo฀apreciabamos฀nos฀exemplos฀do฀perfil฀leonino฀ou฀da฀ausencia฀ de฀barba,฀mentres฀que฀Heracles,฀dun฀xeito฀máis฀complexo,฀lle฀reporta฀a฀ Alexandre฀todo฀un฀compendio฀de฀valores,฀por฀unha฀parte฀válidos฀para฀ a฀súa฀audiencia฀grega,฀como฀os฀descritos฀por฀Isócrates,฀é฀dicir,฀soter,฀ evergetes,฀ eunoia,฀ philantropia,฀ etc...฀ e฀ por฀ outra฀ parte,฀ aqueles฀ máis฀ próximos฀ aos฀ intereses฀ ฀ da฀ audiencia฀ macedonia,฀ especialmente฀ kosmokrator฀ou฀aniketos.฀En฀canto฀a฀Dionisos,฀adoptado฀como฀modelo฀por฀ Alexandre฀na฀derradeira฀fase฀da฀campaña,฀teríamos฀que฀relacionar฀o฀seu฀ valor฀ cos฀ intereses฀ persoais฀ do฀ macedonio,฀ máis฀ que฀ coa฀ publicidade฀ xerada฀para฀a฀conquista,฀de฀ser฀homenaxeado฀en฀vida฀como฀un฀deus,฀ fronte฀ao฀exemplo฀reportado฀polo฀mito฀herácleo,฀que฀suporía฀a฀súa฀divinización฀post-mortem.฀Deste฀xeito,฀Alexandre฀serviríase฀de฀Aquiles฀ especialmente฀para฀as฀cuestións฀de฀imaxe฀(e฀posiblemente฀con฀maior฀ interese฀para฀o฀público฀heleno),฀mentres฀que฀en฀Heracles฀encontraría฀a฀ 179 actitude฀que฀lle฀interesa฀presentar฀á฀audiencia,฀remarcando฀asimesmo฀o฀ protagonismo฀macedonio฀da฀campaña,฀e฀coa฀superación฀dos฀éxitos฀de฀ Dionisos฀confirmaríase฀a฀súa฀divindade,฀e฀polo฀tanto฀deberían฀rendéselle-las฀honras฀divinas฀que฀solicita฀en฀vida. 4.4฀ A ฀ ฀imaxe฀de฀Alexandre฀e฀a฀representación฀de฀poder:฀ o฀proceso฀de฀construción฀da฀Personalización฀de฀Poder Consideramos฀necesario฀agora฀centrar฀a฀nosa฀atención,฀para฀completar฀ a฀ comprensión฀ deste฀ proceso฀ de฀ apropiación฀ dos฀ atributos฀ heroicos฀das฀figuras฀míticas,฀sobre฀o฀estudo฀da฀súa฀manifestación฀formal฀ en฀ figuracións฀ artísticas฀ e฀ numismáticas฀ do฀ conquistador฀ macedonio,฀ para฀posteriormente฀ocuparnos฀da฀problemática฀desta฀actitude฀do฀macedonio฀segundo฀aparece฀nas฀representacións฀literarias฀da฀súa฀aventura฀ asiática,฀onde฀a฀obra฀de฀Calístenes฀aparece฀como฀a฀máis฀sinalada,฀pois฀ o฀olintio฀acompañou฀a฀Alexandre฀como฀historiador฀oficial฀da฀campaña,฀ construíndo฀ o฀ primeiro฀ relato฀ de฀ primeira฀ man฀ sobre฀ as฀ aventuras฀ do฀ novo฀monarca,฀e฀á฀súa฀vez,฀o฀protagonismo฀que฀as฀fontes฀lle฀confiren฀no฀ episodio฀da฀proskynesis฀converten฀ao฀olintio฀nun฀foco฀de฀interese฀para฀ comprender฀non฀só฀dito฀episodio฀senón฀a฀totalidade฀do฀intento฀mesmo฀ de฀Alexandre฀de฀ser฀divinizado฀en฀vida.฀ Comezando฀pola฀representación฀da฀imaxinería฀do฀poder฀xerada฀por฀ Alexandre฀a฀través฀do฀arte,฀tentaremos฀resumir฀aquí฀as฀conclusións฀a฀ través฀ das฀ cales฀ pretendemos฀ observar฀ o฀ xeito฀ en฀ que฀ as฀ súas฀ imaxes฀ revelan฀ o฀ desexo฀ de฀ expresar฀ aos฀ seus฀ contemporáneos฀ unha฀ aoptica฀ específica฀de฀si฀mesmo฀e฀das฀súas฀accións฀e฀actitudes.฀฀ Para฀os฀primeiros฀momentos฀da฀súa฀vida,฀as฀imaxes฀de฀Alexandre฀ en฀ escultura฀ que฀ conservamos฀ amósanolo฀ no฀ seu฀ papel฀ de฀ herdeiro฀ ao฀ trono,฀ fillo฀ do฀ actual฀ monarca,฀ e฀ príncipe฀ de฀ Macedonia.฀ Nestes฀ temperáns฀ retratos,฀ as฀ representacións฀ iconográficas฀ de฀ Alexandre฀ na฀ arte฀están฀concibidas฀como฀parte฀das฀imaxes฀particulares฀dos฀seus฀pais,฀ Filipo฀e฀Olimpíade,฀de฀tal฀xeito฀que฀se฀nos฀presentan฀as฀calidades฀do฀ 180 mozo฀como฀unha฀combinación฀dos฀atributos฀das฀imaxes฀dos฀seus฀pais,฀ isto฀é,฀unha฀combinación฀das฀virtudes฀militares฀de฀seu฀pai฀xunto฀co฀carácter฀romántico฀da฀personalidade฀da฀súa฀nai,฀e฀as฀veces฀con฀elementos฀ representativos฀da฀súa฀educación฀con฀Aristóteles218.฀Evidentemente,฀a฀ menor฀relevancia฀do฀rapaz฀é฀a฀causa฀desta฀sinxeleza฀coa฀que฀é฀tratada฀a฀ súa฀imaxe฀durante฀a฀súa฀vida฀principesca,฀aínda฀que,฀coa฀súa฀ascensión฀ ao฀ trono,฀ esta฀ situación฀ variará฀ considerablemente.฀ Sen฀ embargo,฀ en฀ todos฀ estes฀ modelos฀ xuvenís฀ de฀ Alexandre฀ xa฀ se฀ pode฀ advertir฀ algún฀ elemento฀dos฀que฀posteriormente฀comporán฀a฀súa฀imaxe฀oficial,฀xa฀que฀ entre฀eles฀non฀atopamos฀ningún฀exemplo฀do฀macedonio฀en฀actitude฀de฀ atleta,฀como฀tería฀sido฀o฀máis฀normal฀no฀mundo฀escultórico฀do฀século฀ V฀a.฀C.,฀senón฀como฀“adolescente฀pensante”฀ou฀“mozo฀de฀alto฀espírito”,฀ sempre฀marcando฀no฀movemento฀da฀súa฀cabeza฀a฀pretensión฀de฀amosar฀ un฀ carácter฀ elevado219.฀ No฀ momento฀ seguinte,฀ xa฀ como฀ soberano฀ macedonio฀ e,฀ ao฀ pouco,฀ tamén฀ como฀ hegemón฀ dos฀ gregos฀ e฀ líder฀ da฀ expedición฀de฀rébancha฀helena฀contra฀Persia,฀é฀onde฀podemos฀comezar฀ a฀indicar฀unha฀verdadeira฀revolución฀do฀tratamento฀da฀imaxe฀real฀e฀da฀ iconografía฀ escultórica฀ en฀ xeral.฀ Deste฀ xeito,฀ os฀ historiadores฀ do฀ arte฀ aricados฀ao฀estudo฀do฀macedonio฀estableceron฀que,฀fronte฀ao฀principio฀ de฀“idealismo-divinizado-estandar”,฀que฀respondería฀á฀procura฀da฀perfección฀sempre฀a฀través฀dunhas฀pautas฀xeralizadas,฀Alexandre,฀a฀través฀ dos฀seus฀retratos฀instaura฀un฀sistema฀de฀representación฀baseado฀na฀idea฀ do฀ “realismo-humanizado-variado”220,฀ co฀ que฀ se฀ primaría฀ o฀ parecido฀ físico฀da฀imaxe฀esculpida฀ou฀pintada฀para฀coa฀figura฀real฀do฀retratado฀ en฀detrimento฀da฀tradicional฀idealización฀das฀súas฀faccións,฀que฀durante฀ o฀século฀V฀fora฀estipulada฀como฀canon฀no฀retrato฀grego.฀As฀implicacións฀destas฀medidas฀tomadas฀polo฀conquistador฀deben฀comprenderse฀ á฀luz฀do฀exposto฀baixo฀o฀nome฀da฀personalización฀de฀poder.฀Con฀isto,฀ Alexandre฀ achegaría฀ o฀ seu฀ propio฀ físico฀ aos฀ ollos฀ dos฀ seus฀ súbditos,฀ que฀recoñecerían฀nestas฀imaxes฀ao฀propio฀Alexandre฀como฀ individuo฀ concreto.฀ Así,฀ “nunha฀ época฀ en฀ que฀ a฀ propaganda฀ política฀ non฀ podía฀ servirse฀ de฀ periódicos,฀ comunicacións฀ electrónicas,฀ nin฀ sequera฀ dun฀ 181 tráfico฀intenso฀de฀libros,฀as฀artes฀visuais฀convertéronse฀no฀medio฀principal฀para฀gañar฀esta฀aceptación฀e฀ríspeto฀e฀para฀dar฀a฀coñecer฀a฀política฀e฀os฀logros฀do฀gobernante”221.฀Esta฀difusión฀do฀parecido฀físico฀de฀ Alexandre,฀non฀obstante,฀va฀máis฀alá฀do฀desexo฀de฀dar฀a฀coñecer฀unha฀ política฀ou฀unhas฀actividades,฀e฀responde,฀sen฀dúbida,฀á฀súa฀intención฀ de฀ser฀coñecido฀por฀todas฀aquelas฀poboacións฀sometidas฀ao฀seu฀poder,฀ xa฀sexa฀como฀súbditos฀(macedonios,฀persas...)฀ou,฀en฀principio,฀como฀ aliados฀ (gregos,฀ tesalios,฀ ilirios,...)222.฀ Esta฀ é฀ unha฀ política,฀ que฀ por฀ outra฀parte฀debeu฀representar฀un฀gran฀esforzo,฀inédito฀ata฀o฀momento,฀ e฀planificación฀organizada฀á฀que฀os฀historiadores฀do฀arte฀non฀prestaron฀ aínda฀a฀atención฀que฀o฀tema฀merece. Podemos฀establecer,฀a฀través฀dos฀escasos฀estudos฀existentes฀sobre฀ este฀tema฀en฀comparación฀coa฀enorme฀produción฀sobre฀outros฀temas฀da฀ Historia฀de฀Alexandre฀Magno,฀por฀tanto,฀tres฀elementos฀básicos฀da฀figuración฀de฀Alexandre฀nos฀retratos฀que฀se฀nos฀conservan223.฀O฀primeiro฀ deles฀será,฀sen฀dúbida,฀a฀chamada฀anástole฀ou฀elevación฀de฀cabelo฀simulando฀unha฀melena฀de฀león,฀que฀se฀nos฀presenta฀como฀un฀dos฀tipos฀ escultóricos฀característicos฀para฀identificar฀un฀retrato฀de฀Alexandre.฀Tal฀ e฀como฀vimos,฀esta฀asociación฀da฀figura฀alexandrina฀co฀león฀tería฀unha฀ serie฀ de฀ valores฀ o฀ significado฀ dos฀ cales฀ chegaría฀ aos฀ gregos฀ a฀ través฀ desta฀imaxinería,฀e฀que฀nos฀remitiría,฀como฀acontece฀coa฀ausencia฀de฀ barba฀ou฀coas฀mencións฀literarias฀do฀pothos,฀ao฀personaxe฀de฀Aquiles,฀ aínda฀que฀estas฀características฀aquiléicas฀tomarían฀en฀Alexandre฀novas฀ perspectivas,฀propias฀do฀seu฀tempo,฀e฀un฀valor฀moi฀específico,฀como฀xa฀ temos฀sinalado.฀Asimesmo,฀este฀símbolo฀tamén฀aparecería฀asociado฀a฀ toda฀a฀tradición฀do฀cabelo฀como฀reflexo฀de฀poder,฀co฀seu฀exemplo฀máis฀ marcado฀en฀Sansón,฀aínda฀que฀non฀é฀o฀único224.฀Deste฀xeito,฀a฀abundancia฀de฀cabelo฀tipifica฀o฀poder฀e฀a฀forza฀dun฀individuo,฀e฀á฀súa฀vez,฀unha฀ gran฀saúde฀capilar฀aparece฀como฀característica฀de฀homes฀non฀suxeitos฀ ás฀limitacións฀humanas฀ordinarias,฀e฀co฀tempo฀este฀tipo฀representativo฀ chegou฀a฀ser฀prototípico฀da฀iconografía฀rexia225฀do฀mundo฀helenístico.฀ Volvendo฀ao฀león,฀debe฀indicarse฀que,฀para฀o฀caso฀do฀oriente,฀esta฀aso- 182 ciación฀do฀mundo฀rexio฀co฀león฀xa฀existía฀con฀anterioridade฀á฀aventura฀ alexandrina,฀funcionando฀a฀imaxe฀leonina฀como฀símbolo฀da฀realeza226,฀ polo฀ que฀ a฀ asimilación฀ deste฀ aspecto฀ leonino฀ por฀ parte฀ de฀ Alexandre฀ funcionaría฀non฀só฀a฀nivel฀heleno,฀como฀renovación฀da฀natureza฀aquiléica,฀senón฀tamén฀a฀nivel฀asiático,฀como฀demostración฀da฀lexitimidade฀ do฀seu฀poder฀real. O฀segundo฀elemento฀característico฀sería฀certa฀posición฀dos฀ollos227,฀ elevados฀ fixamente฀ cara฀ o฀ ceo,฀ reflexando฀ a฀ proximidade฀ do฀ macedonio฀ coa฀ divindade,฀ así฀ como฀ unha฀ gran฀ espiritualidade฀ e฀ marcada฀ emotividade,฀representada฀a฀través฀da฀expresión฀da฀boca,฀que฀aparece฀ entreaberta,฀ connotando฀ certa฀ sensación฀ anhelante228.฀ Esta฀ característica฀aparece฀xa฀no฀relato฀de฀Plutarco฀que฀xa฀citaramos฀supra฀sobre฀os฀ retratos฀do฀conquistador฀na฀súa฀mocidade,฀marcando฀así฀en฀Alexandre฀ un฀intenso฀espiritualismo,฀grazas฀a฀esa฀mirada,฀que฀parece฀estar฀perdida฀ no฀horizonte,฀como฀percibindo฀algo฀que฀só฀a฀el฀lle฀está฀permitido฀contemplar,฀ o฀ que฀ lle฀ concede฀ a฀ impresión฀ dunha฀ meirande฀ proximidade฀ cos฀deuses,฀pero฀tamén฀representa฀a฀súa฀atenta฀vixilancia฀sobre฀o฀seu฀ pobo229.฀ Nesta฀ postura,฀ que฀ parece฀ aproximarlle฀ máis฀ ao฀ mundo฀ dos฀ deuses฀que฀ao฀dos฀homes,฀tamén฀aparece฀incluída฀a฀sensación฀de฀que฀ o฀macedonio฀este฀recibindo฀os฀consellos฀e฀a฀axuda฀da฀divindade,฀coma฀ se฀escoitase฀unha฀mensaxe฀que฀ninguén฀máis฀pode฀oír.฀Esta฀iconografía฀ non฀é฀orixinal฀de฀Alexandre฀o฀das฀súas฀representacións,฀senón฀que฀tanto฀ no฀ mundo฀ antigo฀ como฀ nos฀ tempos฀ posteriores฀ ata,฀ incluso,฀ o฀ día฀ de฀ hoxe฀aparece฀como฀un฀símbolo฀das฀xentes฀que฀están฀en฀actitude฀de฀orar฀ ou฀tamén฀que฀están฀recibindo฀unha฀revelación฀divina230.฀A฀innovación฀ alexandrina฀é฀a฀aplicación฀deste฀modelo฀representativo฀á฀figura฀rexia.฀ En฀consecuencia,฀parece฀que฀Alexandre฀está฀recibindo฀dos฀deuses฀unha฀ educación฀no฀arte฀do฀goberno231. En฀ canto฀ ao฀ terceiro฀ compoñente฀ da฀ imaxinería฀ individual฀ de฀ Alexandre,฀฀este฀non฀será฀outro฀que฀un฀tipo฀de฀movemento฀no฀pescozo,฀ do฀que฀nos฀informa฀Plutarco232,฀que฀en฀principio฀podería฀tratarse,฀tal฀e฀ como฀nos฀indica฀o฀noso฀informador,฀dun฀simple฀escorzo,฀e฀por฀tanto,฀ 183 dunha฀ característica฀ física฀ derivada฀ dunha฀ malformación฀ sufrida฀ por฀ Alexandre,฀aínda฀que฀este฀posicionamento฀do฀colo฀ten,฀á฀súa฀vez,฀un฀correlato฀simbólico฀que฀nos฀fai฀pensar฀que฀a฀súa฀introdución฀na฀imaxinería฀ alexandrina฀é฀froito฀tamén,฀como฀os฀demais฀compoñentes฀que฀estamos฀ comentando,฀dunha฀estudada฀pretensión฀de฀representarse฀co฀obxectivo฀ de฀amosar฀unha฀idea฀específica฀de฀si฀mesmo,฀e฀a฀través฀da฀súa฀imaxe฀ física฀ comunicar฀ aos฀ receptores฀ desta฀ mensaxe฀ a฀ súa฀ natureza฀ sobrehumana,฀e฀incluso฀divina.฀Deste฀xeito,฀este฀defecto฀físico฀é฀empregado฀ como฀contraposto฀ao฀movemento฀do฀corpo฀para฀dar฀así฀unha฀sensación฀ de฀vigorizada฀e฀desafiante฀enerxía233.฀Esta฀tipoloxía,฀que฀en฀Alexandre฀ parece฀ser฀froito฀dun฀rasgo฀físico฀propio,฀dunha฀malformación,฀pasou฀a฀ converterse,฀cos฀diádocos,฀nun฀rasgo฀elemental฀da฀iconografía฀real฀do฀ mundo฀helenístico234. Con฀estes฀caracteres235,฀que฀pretenden฀representar฀ao฀conquistador฀ macedonio฀ tal฀ e฀ como฀ realmente฀ é฀ fisicamente,฀ como฀ demostra฀ a฀ inclusión฀na฀súa฀iconoloxía฀de฀defectos฀físicos,฀como฀sería฀o฀escorzo฀do฀ pescozo,฀pero฀á฀súa฀vez,฀recargando฀estes฀caracteres฀propios฀de฀Alexandre฀ con฀ toda฀ unha฀ serie฀ de฀ símbolos฀ polivalentes฀ que,฀ incluídos฀ na฀ iconoloxía,฀ serían฀ recibidos฀ polos฀ consumidores฀ destas฀ imaxes฀ xunto฀ coa฀representación฀realista฀que฀de฀si฀mesmo฀instaura฀o฀macedonio,฀de฀ tal฀xeito฀que฀estamos฀ante฀o฀que฀temos฀denominado฀como฀tecnoloxía฀ da฀ imaxe.฀ Asimesmo,฀ este฀ marcado฀ individualismo฀ é฀ outra฀ faceta฀ da฀ personalización฀ do฀ poder฀ que฀ Alexandre฀ establece฀ como฀ o฀ seu฀ programa฀político,฀e฀amosa฀cómo฀a฀intención฀do฀macedonio฀é฀asociar฀á฀súa฀ persoa฀todo฀o฀poder฀que฀foi฀obtendo,฀converténdose฀el฀mesmo,฀como฀ xa฀apuntaramos,฀na฀fonte฀mesma฀de฀todo฀poder.฀Por฀outra฀parte,฀este฀ marcado฀xiro฀na฀tradición฀artística฀cara฀o฀individuo฀levado฀a฀cabo฀polo฀ macedonio฀ terá฀ as฀ súas฀ consecuencias฀ no฀ panorama฀ cultural฀ heleno,฀ como฀veremos฀ao฀dedicarnos฀á฀influencia฀de฀Alexandre฀sobre฀os฀seus฀ contemporáneos.฀ Sobre฀esta฀política฀que฀denominamos฀tecnoloxía฀da฀imaxe฀polo฀seu฀ valor฀ revolucionario฀ e,฀ asimesmo,฀ de฀ expresión฀ masiva฀ dos฀ contidos฀ 184 ideolóxicos฀ cos฀ que฀ Alexandre฀ pretende฀ ser฀ comprendido฀ polas฀ poboacións฀baixo฀o฀seu฀mando,฀xa฀sexan฀balcánicos฀(gregos,฀macedonios,฀ tracios,฀ilirios,฀...),฀xa฀asiáticos฀(persas,฀exipcios,฀indios,฀...),฀conservouse฀unha฀tradición฀segundo฀a฀cal฀o฀macedonio,฀a฀través฀dun฀edicto,฀tería฀ prohibido฀facer฀representacións฀da฀súa฀figura,฀salvo฀a฀aqueles฀artistas฀ que฀tivesen฀o฀permiso฀rexio฀para฀facelo236.฀Estes฀artistas฀con฀dereito฀a฀ compoñer฀retratos฀do฀rei฀serían฀Lisipo,฀Apeles฀ e฀ Pirgóteles,฀ adicados฀ cada฀ uno฀ deles฀ á฀ escultura,฀ pintura฀ e฀ gravado฀ (numismático)฀ respectivamente.฀É฀evidente฀que฀esta฀medida฀non฀puido฀ter฀sido฀real,฀senón฀ que฀é฀froito฀soamente฀dunha฀tradición฀que฀recrudeceu฀o฀gusto฀persoal฀ de฀Alexandre฀por฀Apeles฀e฀Lisipo฀e฀converteuno฀en฀acto฀de฀lei,฀pois฀é฀ imposible฀controlar฀este฀tipo฀de฀producións,฀tal฀e฀como฀exemplifican฀as฀ múltiples฀ figuracións฀ que฀ se฀ conservan฀ de฀ Alexandre,฀ aínda฀ que,฀ non฀ obstante,฀evidencia฀novamente฀un฀desexo฀do฀macedonio฀por฀controlar฀ a฀produción฀das฀imaxes฀de฀si฀mesmo.฀Por฀isto,฀volvemos฀a฀estar฀ante฀a฀ tecnoloxía฀da฀imaxe,฀incluso฀aínda฀que฀esta฀tradición฀non฀fose฀verídica,฀ senón฀ errónea,฀ pois฀ a฀ súa฀ existencia฀ revela฀ a฀ percepción฀ dos฀ antigos฀ ante฀esta฀nova฀forma฀de฀publicitar฀a฀política฀por฀parte฀dun฀gobernante.฀ Entrando฀agora฀nas฀obras฀destes฀tres฀autores,฀interésanos฀formular฀ esta฀cuestión฀dende฀un฀punto฀cronolóxico,฀porque฀así,฀unha฀vez฀máis,฀ poderíamos฀ advertir฀ a฀ dirección฀ que฀ o฀ mozo฀ conquistador฀ macedonio฀ quere฀ outorgar฀ ás฀ súas฀ actitudes.฀ En฀ primeiro฀ lugar,฀ tal฀ e฀ como฀ nos฀ conta฀ Plutarco,฀ toparíamos฀ a฀ obra฀ de฀ Lisipo,฀ que฀ representa฀ por฀ primeira฀vez฀ao฀rei฀cando฀aínda฀é฀un฀rapaz,฀antes฀de฀obter฀a฀coroa฀da฀ súa฀patria237.฀Aínda฀que฀se฀lle฀atribúen฀moitos฀modelos฀e฀orixinais฀nos฀ que฀se฀basearían฀diversas฀copias฀romanas฀que฀si฀conservamos฀das฀súas฀ obras,฀ relacionadas฀ con฀ Alexandre,฀ posiblemente฀ o฀ tipo฀ escultórico฀ que฀ máis฀ útil฀ nos฀ sexa฀ para฀ os฀ nosos฀ propósitos,฀ pois฀ era฀ sen฀ dúbida฀ tamén฀o฀que฀mellor฀expresaba฀os฀intereses฀ideolóxicos฀do฀monarca฀de฀ Macedonia,฀sería฀o฀chamado฀Alexandre฀coa฀lanza฀ou฀Alexandre฀dorúphoros238,฀unha฀estatua฀do฀conquistador฀con฀unha฀lanza฀como฀atributo,฀ o฀ que฀ lle฀ confirmaría,฀ explicitamente,฀ o฀ epíteto฀ de฀ conquistador,฀ de฀ 185 aniketos฀ (invencible)฀ e฀ kosmokrator฀ (señor฀ do฀ mundo),฀ reafirmando฀ o฀ seu฀ valor฀ militar฀ e฀ a฀ extensión฀ das฀ súas฀ conquistas฀ e฀ fazañas฀ bélicas.฀ Non฀ obstante,฀ recordando฀ o฀ exposto฀ con฀ anterioridade,฀ Asia฀ era฀ para฀Alexandre,฀como฀rei฀macedonio,฀a฀terra฀gañada฀pola฀lanza,฀polo฀ que฀este฀valor฀como฀dorúphoros฀faría฀tamén฀referencia฀á฀condición฀de฀ Alexandre฀como฀propietario฀de฀Asia฀(doructetos,฀é฀dicir,฀gañada฀pola฀ lanza)฀por฀dereito฀de฀conquista.฀Deste฀xeito,฀de฀forma฀explícita,฀Lisipo฀ presentaría฀ a฀ Alexandre฀ como฀ señor฀ dos฀ homes,฀ como฀ soberano฀ universal,฀pero฀sempre฀limitado฀pola฀súa฀condición฀humana,฀sen฀que฀nesta฀ figuración฀do฀mozo฀rei฀se฀puidera฀advertir฀ningún฀desexo฀do฀escultor฀ por฀enmarcalo฀máis฀aló฀da฀natureza฀humana,฀sen฀rasgo฀algún฀de฀divinización.฀Á฀súa฀vez,฀o฀modelo฀do฀soldado฀portando฀unha฀lanza฀non฀era฀ orixinal,฀pois฀xa฀tiña฀os฀seus฀antecedentes฀no฀doruphoros฀de฀Policleto,฀ e฀asimesmo,฀tamén฀Aquiles฀tiña฀sido฀representado฀deste฀xeito239,฀polo฀ que฀debemos฀entender฀que฀a฀vontade฀de฀Lisipo฀(quizais฀manifestando฀ tamén฀a฀intención฀de฀Alexandre,฀aínda฀que฀isto฀non฀poderemos฀sabelo,฀ e฀ calquera฀ presunción฀ sobre฀ tal฀ cuestión฀ resulta฀ problemática)฀ non฀ é฀ outra฀que฀heroizar฀ao฀rei฀macedonio,฀e฀a฀través฀das฀súas฀obras฀apoiar฀a฀ asociación฀de฀Alexandre฀con฀Aquiles฀e฀co฀estatuto฀heroico.฀Asimesmo,฀ ao฀non฀térsenos฀conservado฀ningún฀exemplo฀deste฀modelo฀entre฀as฀esculturas฀que฀sobreviviron฀ao฀paso฀do฀tempo,฀algúns฀autores฀formularon฀ a฀idea฀ou฀posibilidade฀de฀que฀a฀estatua,฀fronte฀á฀lanza,฀puidese฀portar฀un฀ cetro240,฀sinalando฀así฀a฀súa฀calidade฀de฀soberano,฀de฀basileus,฀฀ou฀reforzando฀o฀seu฀poder฀como฀kosmocrator,฀pero฀non฀creo฀que฀isto฀puidese฀ ser฀deste฀xeito,฀porque฀Alexandre฀sabía241฀que฀a฀súa฀imaxe฀como฀rei฀non฀ sería฀ ben฀ recibida฀ en฀ Grecia,฀ e฀ opinamos฀ que฀ en฀ todo฀ momento฀ pretende฀manter฀boas฀relacións฀cos฀seus฀aliados฀da฀Hélade,฀cando฀menos,฀ durante฀o฀desenrolo฀da฀campaña฀persa,฀e฀con฀maior฀necesidade฀desta฀ concordia฀cos฀gregos฀nos฀primeiros฀momentos฀da฀conquista,฀que฀como฀ temos฀visto฀sería฀nos฀que฀Alexandre฀intensificase฀a฀súa฀encarnación฀de฀ Aquiles.฀Por฀tanto,฀parece฀que฀a฀lanza,฀que฀ben฀podería฀facer฀referencia฀ á฀típica฀sarissa฀macedonia,฀un฀tipo฀de฀lanza฀moi฀larga฀empregada฀polo฀ 186 exército฀ macedonio242,฀ e฀ consecuentemente,฀ a฀ imaxe฀ do฀ conquistador฀ como฀dorúphoros฀serviría฀mellor฀a฀estes฀propósitos฀e฀a฀súa฀recepción฀ por฀ parte฀ da฀ Hélade฀ non฀ provocaría฀ os฀ problemas฀ que,฀ doutra฀ banda,฀ podería฀desencadear฀para฀a฀estabilidade฀da฀hexemonía฀macedonia฀a฀súa฀ proclamación,฀ aínda฀ que฀ fose฀ só฀ na฀ imaxinaría฀ recia,฀ dun฀ Alexandre,฀ portador฀de฀cetro,฀soberano฀dos฀gregos. Esta฀representación฀do฀macedonio฀funcionaría฀no฀primeiro฀período฀ da฀ conquista฀ alexandrina,฀ presentando฀ a฀ Alexandre฀ como฀ azote฀ dos฀ bárbaros243.฀Pero,฀máis฀alá฀deste฀primeiro฀momento฀do฀proceso฀de฀conquista,฀este฀arquetipo฀iconográfico฀do฀macedonio฀adquirirá฀novas฀funcións฀dentro฀do฀seu฀programa฀propagandístico฀pois,฀seguindo฀de฀novo฀ a฀Plutarco,฀o฀maxistral฀escultor,฀ao฀termo฀da฀súa฀obra฀do฀dorúphoros,฀ esculpiu฀estas฀liñas฀no฀pedestal:฀“Na฀escultura฀de฀bronce,฀o฀que฀mira฀ a฀Zeus฀[refírese฀a฀Alexandre฀e฀á฀xa฀comentada฀pose฀de฀ollos฀alzados]฀ parece฀estar฀a฀punto฀de฀dicirlle:฀«A฀terra฀púxena฀eu฀baixo฀os฀meus฀pés;฀ ti,฀ Zeus,฀ ocúpate฀ do฀ Olimpo»”244,฀ palabras฀ nas฀ que฀ quíxose฀ entender฀ a฀intención฀de฀afirmar฀a฀similitude,฀e฀asociación,฀do฀representado฀con฀ Zeus,฀aínda฀que฀Bieber฀considerou฀sobre฀isto฀que฀Lisipo฀non฀pretendía฀ enxalzar฀ as฀ posibles฀ aptitudes฀ de฀ Alexandre฀ como฀ divindade,฀ senón฀ todo฀o฀contrario,฀isto฀é,฀presentalo฀como฀conquistador฀de฀tódolos฀homes,฀pero฀limitado฀no฀seu฀poder฀pola฀súa฀propia฀humanidade245,฀aínda฀ que฀con฀isto฀tamén฀apareza฀de฀xeito฀implícito฀o฀desexo฀de฀aproximar฀o฀ poder฀soberano฀que฀Zeus฀exerce฀entre฀as฀forzas฀divinas฀a฀aquel฀obtido฀ por฀Alexandre,฀coas฀súas฀conquistas,฀como฀gobernante฀da฀humanidade,฀ o฀que฀tamén฀conleva฀a฀concepción฀do฀goberno฀do฀macedonio฀como฀produto฀da฀protección฀de฀Zeus฀e฀do฀seu฀poder฀como฀prolongación฀terrestre฀ do฀da฀divindade,฀que฀tería฀delegado฀este฀exercicio฀en฀Alexandre.฀Aínda฀ así,฀estas฀consideracións฀deben฀ser฀interpretadas฀dentro฀do฀desexo฀de฀ Lisipo฀de฀enxalzar฀ao฀rei,฀sen฀que฀nisto฀podiamos฀apreciar฀a฀intención฀ do฀escultor฀de฀xerar฀para฀Alexandre฀un฀nivel฀divino.฀Este฀tipo฀de฀representación฀responde฀aínda฀á฀apoloxía฀da฀figura฀do฀gobernante. 187 En฀canto฀á฀obra฀de฀Apeles,฀sabemos฀que฀a฀súa฀xestación฀foi฀posterior฀ ao฀ inicio฀ da฀ produción฀ lisípea,฀ pois฀ as฀ representacións฀ que฀ de฀ Alexandre฀fai฀o฀famoso฀pintor฀mostran฀xa฀a฀un฀Alexandre฀rei,฀e฀máis฀ aínda.฀O฀máis฀famoso฀traballo฀de฀Apeles฀na฀antigüidade฀foi฀sen฀dúbida฀ o฀ seu฀ Alexandre฀ keraunóphoros246,฀ unha฀ variante฀ do฀ modelo฀ lisípeo฀ estudado฀ como฀ dorúphoros฀ na฀ que฀ o฀ pintor฀ tería฀ substituído฀ a฀ lanza฀ como฀atributo฀prototípico฀do฀monarca฀e฀conquistador฀para,฀no฀seu฀lugar,฀presentalo฀portando฀un฀raio.฀Nesta฀figuración,฀que฀como฀dixemos฀é฀ posterior฀á฀escultórica,฀opinión฀reforzada฀coa฀reutilización฀polo฀pintor฀ do฀ mesmo฀ modelo฀ do฀ dorúphoros,฀ queda฀ clara฀ xa฀ a฀ seguinte฀ fase฀ da฀ conquista฀e฀da฀asimilación฀de฀atributos฀míticos฀por฀parte฀de฀Alexandre,฀ que฀ deixou฀ de฀ ser฀ o฀ heroe฀ para฀ estar฀ por฀ enriba฀ de฀ tódolos฀ homes,฀ e฀ compartir฀con฀Zeus฀o฀dominio฀do฀mundo,฀tal฀e฀como฀revela฀o฀feito฀de฀ que฀ ambos,฀ Zeus฀ e฀ o฀ mozo฀ hegemón,฀ porten฀ o฀ mesmo฀ atributo฀ identificativo.฀Xa฀no฀mundo฀antigo฀esta฀obra฀pictórica฀provocou฀opinións฀ diversas,฀ pois฀ supoñía฀ non฀ só฀ que฀ Alexandre฀ era฀ igual฀ a฀ Zeus,฀ senón฀ que,฀a฀través฀do฀gran฀realismo฀acadado฀por฀Apeles฀na฀súa฀estampa฀de฀ Alexandre,฀que฀este฀era฀Zeus฀mesmo,฀e฀por฀isto฀posuía,฀grazas฀ás฀súas฀ conquistas฀e฀xestas,฀o฀mesmo฀poder,฀e฀á฀súa฀vez,฀a฀autoridade฀do฀pai฀ divino฀sobre฀a฀humanidade.฀Certamente,฀no฀momento฀en฀que฀podemos฀ datar฀esta฀obra247,฀o฀mundo฀pertence฀a฀Alexandre,฀polo฀que฀solicitará฀ que฀se฀lle฀trate฀como฀a฀un฀deus฀en฀vida,฀e฀para฀isto,฀como฀estivemos฀ observando,฀rodearase฀de฀toda฀unha฀serie฀de฀atributos฀e฀imaxes฀que฀lle฀ confiran฀ese฀estatuto฀divino.฀Esta฀representación฀pictórica฀sería฀o฀resultado,฀entón,฀do฀momento฀en฀que฀Alexandre฀é฀xa฀o฀señor฀do฀Asia,฀sendo฀ a฀ resposta฀ iconográfica฀ ao฀ novo฀ estatuto฀ do฀ conquistador,฀ e฀ pretendendo฀amosar฀฀así฀a฀imaxe฀de฀Alexandre฀como฀un฀deus฀que฀camiña฀no฀ mundo฀ dos฀ homes248.฀ Evidentemente,฀ esta฀ figuración฀ resulta฀ ademais฀ complementaria฀da฀súa฀asociación฀con฀Dionisos,฀fillo฀de฀Zeus฀e฀deus฀el฀ mesmo,฀como฀xa฀apuntamos฀con฀anterioridade. Aínda฀que฀a฀obra฀de฀Apeles฀provocou฀críticas฀de฀todo฀tipo฀xa฀en฀ tempos฀de฀Alexandre,฀como฀a฀do฀propio฀Lisipo,฀que฀reprochaba฀a฀Ape- 188 les฀o฀ter฀modificado฀o฀verdadeiro฀atributo฀do฀conquistador,฀a฀lanza,฀tal฀e฀ como฀el฀o฀representara249,฀para฀conferirlle฀unha฀natureza฀sobrehumana,฀ o฀ certo฀ é฀ que฀ para฀ o฀ noso฀ estudo฀ a฀ súa฀ existencia฀ resúltanos฀ de฀ gran฀ utilidade฀ao฀amosarnos฀por฀unha฀parte฀o฀control฀da฀súa฀propia฀imaxe฀ levado฀a฀cabo฀por฀Alexandre,฀xa฀que฀ambos,฀dorúphoros฀e฀keraunóphoros,฀son,฀en฀realidade,฀a฀aplicación฀do฀mesmo฀modelo฀tipolóxico,฀é฀dicir,฀son฀a฀mesma฀imaxe,฀pero฀cambiando,฀en฀función฀do฀obxectivo฀para฀ cada฀obra฀respectivamente,฀o฀atributo฀de฀poder.฀Pero฀Alexandre,฀en฀ambas฀figuracións,฀é฀o฀mesmo,฀portador฀da฀lanza฀ou฀do฀raio,฀a฀súa฀imaxe฀ é฀a฀mesma,฀o฀cal฀nos฀revela,฀como฀dicimos,฀a฀existencia฀dunha฀política฀ publicitaria฀e฀de฀imaxe฀moi฀planificada.฀Normalmente,฀moitos฀autores฀ dubidaron฀de฀que฀Alexandre฀exercese฀o฀seu฀poder฀segundo฀o฀seu฀propio฀ plan฀político,฀e฀non฀fose฀tan฀só฀un฀guerreiro฀ao฀que฀as฀labores฀de฀goberno฀e฀política฀lle฀fosen฀alleas.฀A฀través฀do฀estudo฀do฀plantexamento฀ da฀ súa฀ imaxe,฀ e฀ do฀ claro฀ desexo฀ de฀ control฀ e฀ de฀ homoxeneidade฀ da฀ mesma,฀entendo฀que฀isto฀é฀proba฀suficiente฀da฀existencia฀dun฀proxecto฀ e฀dunha฀vontade฀de฀goberno฀no฀macedonio,฀que฀trataremos฀de฀expoñer฀ no฀noso฀capítulo฀de฀conclusións.฀ Resta฀ tan฀ só฀ advertir฀ someramente฀ as฀ innovacións฀ xestadas฀ por฀ Alexandre฀a฀través฀do฀seu฀gravador฀Pirgóteles฀no฀campo฀da฀representación฀ e฀ da฀ propaganda฀ numismática.฀ Temos฀ indicado฀ xa฀ con฀ anterioridade฀ a฀ revolución฀ da฀ numismática฀ como฀ medio฀ pubricístico฀ por฀ Alexandre,฀que,฀aos฀principios฀tradicionais฀do฀valor฀e฀do฀lugar฀de฀emisión฀engadiu฀ás฀súas฀acuñacións฀a฀exaltación฀do฀gobernante฀e฀a฀constatación฀do฀valor฀dos฀cartos฀como฀medio฀de฀propagación฀do฀retrato฀do฀ rei,฀da฀efixie฀real,฀o฀que฀lle฀permitiría฀dar฀a฀coñecer฀aos฀seus฀súbditos,฀ a฀través฀das฀imaxes฀reflexadas฀polos฀gravados฀numismáticos,฀os฀valores,฀lexitimidade,฀fazañas฀e฀medidas฀políticas฀do฀seu฀goberno,฀co฀que฀ crea฀un฀método฀de฀difusión฀de฀forma฀sistemática฀da฀propaganda฀real250.฀ Podemos฀ sinalar,฀ na฀ súa฀ produción฀ monetal,฀ tres฀ momentos,฀ que฀ se฀ corresponderían฀coas฀tres฀etapas฀elementais฀da฀súa฀personalización฀do฀ poder,฀onde฀a฀primeira,฀caracterizada฀pola฀representación฀de฀Heracles฀e฀ 189 de฀Zeus-Rei,฀debe฀datarse฀co฀seu฀ascenso฀ao฀trono฀de฀Macedonia,฀mentres฀que฀a฀segunda฀xa฀incluiría฀a฀súa฀imaxe฀persoal฀como฀monarca฀vencedor,฀que฀iría฀paulatinamente฀absorbendo฀os฀atributos฀dos฀heroes฀cos฀ que฀Alexandre฀asocia฀a฀súa฀iconografía,฀e฀que฀debe฀datarse฀nos฀tempos฀ da฀conquista฀persa฀ata฀a฀súa฀volta฀da฀India,฀para฀chegar฀a฀un฀momento฀ final,฀truncado฀pola฀súa฀morte฀prematura฀en฀Babilonia,฀onde฀as฀representacións฀ irían฀ paralelas฀ aos฀ seus฀ desexos฀ de฀ acadar฀ a฀ divinización฀ en฀vida251.฀Non฀obstante,฀calquera฀atribución฀destes฀traballos฀á฀autoría฀ de฀Pirgóteles฀resulta฀sinceramente฀azarosa,฀pois฀os฀seus฀traballos฀non฀ aparecen฀descritos฀por฀ningunha฀obra฀dos฀autores฀antigos,฀e฀aínda฀que฀ se฀buscou฀o฀xeito฀de฀definir฀as฀características฀do฀seu฀arte฀a฀través,฀por฀ exemplo,฀das฀representacións฀numismáticas฀contidas฀por฀pezas฀como฀o฀ decadracma฀de฀Poro฀ou฀por฀diversas฀efixies฀alexandrinas฀aparecidas฀en฀ cameos฀e฀colgantes,฀non฀hai฀dato฀algún฀que฀nos฀indique฀que฀estamos฀ no฀ certo฀ con฀ respecto฀ a฀ súa฀ asociación฀ con฀ Pirgóteles252.฀ Asimesmo,฀ tamén฀ os฀ tipos฀ alexandrinos฀ son฀ realmente฀ problemáticos,฀ pois฀ tras฀ a฀ súa฀morte,฀foron฀empregados฀polos฀diádocos,฀como฀un฀medio฀de฀lexitimar฀as฀súas฀propias฀acuñacións,฀co฀que฀atopámonos฀con฀un฀montón฀ de฀material฀numismático฀de฀difícil฀atribución,฀xa฀que฀as฀datacións฀son฀ sempre฀nun฀período฀de฀tempo฀moi฀curto,฀pero฀tamén฀moi฀activo,฀e฀polo฀ tanto,฀ as฀ conclusións฀ sobre฀ o฀ material฀ monetal฀ resultan฀ sinceramente฀ difíciles. Volvendo฀agora,฀para฀rematar฀con฀isto,฀á฀relación฀de฀Alexandre฀co฀ arte฀ no฀ seu฀ concepto฀ xeral฀ ,฀ exporemos฀ un฀ derradeiro฀ exemplo฀ desta฀ homoxeneidade฀ impresa฀ por฀ Alexandre,฀ a฀ través฀ dos฀ autores฀ que฀ recrean฀a฀súa฀imaxe,฀da฀súa฀iconografía.฀Partiremos฀agora฀do฀retrato฀de฀ Alexandre฀ en฀ Gaugamela,฀ que฀ Plinio฀ denomina฀ como฀ a฀ Batalla฀ de฀ Alexandre฀e฀Darío253,฀e฀do฀que฀conservamos฀unha฀copia,฀fermosa฀e฀excepcional,฀no฀chamado฀Mosaico฀de฀Alexandre,฀agora฀en฀Nápoles,฀pero฀ orixinariamente฀atopada฀nas฀escavacións฀de฀Pompeia฀en฀1831.฀Aínda฀ que฀tradicionalmente฀foi฀atribuído฀a฀Filoxeno฀de฀Eretria,฀os฀novos฀estudos฀derivaron฀nunha฀reconsideración฀desta฀atribución,฀polo฀que฀agora฀ 190 a฀autoría฀se฀lle฀asigna฀a฀Apeles254.฀Por฀outra฀parte,฀observando฀agora฀o฀ chamado฀Sarcófago฀de฀Alexandre,฀atopado฀na฀necrópole฀real฀de฀Sidón฀ e฀agora฀exposto฀no฀museo฀arqueolóxico฀de฀Istambul,฀temos฀que฀a฀pose฀ de฀Alexandre฀a฀cabalo฀é฀exactamente฀a฀mesma.฀É฀probable,฀ademais,฀ que฀unha฀obra฀de฀Lisipo,฀chamada฀Alexandre฀a฀cabalo,฀pertencente฀ao฀ denominado฀Grupo฀escultórico฀de฀Gránico,฀tamén฀mantivese฀o฀mesmo฀ formato฀iconográfico฀do฀macedonio,฀na฀mesma฀pose,฀e฀co฀cabalo฀coas฀ súas฀ patas฀ alzadas255.฀ Aínda฀ que฀ este฀ modelo฀ é฀ moi฀ común฀ no฀ arte฀ dende฀a฀Antigüidade,฀é฀probable฀que฀no฀seu฀tempo฀fose฀unha฀gran฀innovación256,฀pois฀os฀retratos฀ecuestres฀non฀terían฀demasiada฀utilidade฀nin฀ senso฀nun฀mundo฀onde,฀ata฀aparición฀de฀Filipo฀e฀Alexandre,฀a฀infantería฀do฀tipo฀da฀falanxe฀hoplítica,฀e฀non฀a฀cabaleira,฀resolvían฀os฀conflitos฀ militares.฀Non฀pretendemos฀agora฀entrar฀a฀resolver฀estas฀cuestións฀máis฀ implicadas฀ca฀análise฀da฀Historia฀do฀Arte,฀pero฀si฀quixeramos฀sinalar฀ cómo,฀ unha฀ vez฀ máis,฀ existe฀ un฀ modelo฀ de฀ imaxe฀ que฀ se฀ explota฀ en฀ todas฀as฀representacións฀de฀Alexandre฀en฀tal฀actitude฀ou฀actividade,฀o฀ que฀denota฀unha฀vez฀máis฀este฀control฀da฀iconografía฀de฀si฀mesmo฀que฀ o฀macedonio฀mantiña฀sobre฀as฀súas฀figuracións฀artísticas.฀ Máis฀ alá฀ destes฀ aspectos฀ que฀ estivemos฀ expoñendo฀ sobre฀ a฀ construción฀ iconográfica฀ a฀ través฀ da฀ que฀ Alexandre฀ se฀ amosa฀ ante฀ as฀ poboacións฀baixo฀a฀súa฀autoridade,฀Grecia฀incluída,฀existen฀ademais฀toda฀ unha฀ serie฀ de฀ noticias,฀ en฀ primeira฀ instancia฀ carentes฀ de฀ valor,฀ que฀ volven฀a฀remitirnos,฀tras฀a฀súa฀análise฀pormenorizada,฀á฀intención฀por฀ parte฀de฀Alexandre฀de฀concienciación฀dos฀seus฀gobernados฀da฀natureza฀ superior,฀ sobrehumana,฀ do฀ mozo฀ rei.฀ Dentro฀ deste฀ grupo,฀ no฀ estudo฀ pormenorizado฀ dos฀ cales฀ non฀ entraremos฀ aquí,฀ podemos฀ indicar,฀ por฀ exemplo,฀a฀noticia฀que฀Plutarco฀nos฀da฀sobre฀o฀especial฀olor฀de฀Alexandre257,฀ do฀ que,฀ incluso,฀ se฀ chegou฀ a฀ compoñer฀ unha฀ obra,฀ o฀ autor฀ da฀ cal,฀Aristóxeno,฀aparece฀citado฀por฀Plutarco258,฀฀tema฀que฀foi฀estudado฀ por฀G.฀Bounoure,฀quen฀concluíu฀que฀esta฀información฀debe฀poñerse฀en฀ relación฀coa฀concepción฀dos฀olores฀como฀proba฀dunha฀natureza฀divina฀ ou฀próxima฀á฀divindade,฀nunha฀tradición฀que฀chegou฀ata฀os฀nosos฀días฀ 191 nos฀relatos฀sobre฀os฀corpos฀incorruptibles฀dos฀santos฀cristiáns259.฀Outra฀ destas฀ noticias฀ que฀ pretenden฀ certificar฀ a฀ característica฀ extraordinaria฀ de฀Alexandre฀pode฀observarse฀nas฀informacións฀que฀posuímos฀sobre฀o฀ nacemento฀do฀macedonio,฀o฀cal฀aparece฀marcado฀por฀acontecementos฀ estraños,฀que฀deben฀interpretarse฀como฀probas฀enviadas฀pola฀divindade฀ aos฀homes฀do฀nacemento฀dun฀ser฀extraordinario260.฀Este฀tipo฀de฀noticias,฀ademais,฀non฀só฀afectan฀ao฀propio฀Alexandre,฀senón฀que฀incluso฀ chegan฀ a฀ influír฀ no฀ xeito฀ en฀ que฀ aparecen฀ representadas฀ certas฀ posesións฀ súas,฀ destacadas฀ na฀ consecución฀ da฀ súa฀ vitoria,฀ pois,฀ máis฀ alá฀ da฀súa฀armadura261,฀podemos฀mencionar฀o฀caso฀de฀Bucéfalo,฀que฀nos฀ relatos฀ máis฀ esaxerados฀ da฀ tradición฀ novelesca฀ aparece฀ con฀ apetitos฀ antropófagos262,฀e฀máis฀a฀miúdo฀aínda฀é฀descrito฀con฀unha฀fisionomía฀ xigantesca263,฀ case฀ monstruosa,฀ nunha฀ representación฀ da฀ montura฀ dos฀ heroes฀moi฀frecuente฀na฀literatura฀épica264.฀ No฀mesmo฀plano,฀aínda฀que฀con฀maior฀presenza฀e฀unha฀meirande฀ explicitude,฀ debemos฀ entender฀ a฀ marcada฀ tendencia฀ de฀ Alexandre฀ ao฀ exceso,฀sobrepasando฀os฀conceptos฀gregos฀de฀moderación฀e฀autocontrol฀ recomendados฀pola฀ética฀dos฀gregos.฀Nas฀fontes,฀certamente,฀Alexandre฀aparece฀bebendo฀en฀exceso,฀e฀o฀seu฀valor฀no฀combate,฀á฀súa฀vez,฀ tamén฀é฀supremo,฀e฀o฀mesmo฀acontece฀tanto฀coa฀súa฀ira,฀como฀podemos฀ver฀no฀episodio฀da฀morte฀de฀Clito,฀como฀cos฀seus฀lamentos,฀como฀ vemos฀tras฀a฀morte฀de฀Hefestión265.฀O฀único฀ámbito฀no฀que฀é฀loubado฀ polo฀seu฀autocontrol฀é฀no฀ámbito฀sexual,฀como฀exemplifica฀o฀trato฀dado฀ ás฀mulleres฀da฀familia฀de฀Darío฀III฀capturadas฀en฀Isos.฀Esta฀propensión฀ á฀superación฀dos฀límites฀do฀normal,฀esta฀natureza฀tendente฀sempre฀ao฀ exceso,฀lle฀aproxima฀tamén฀ao฀mundo฀heroico,฀฀e฀incluso฀ao฀ámbito฀do฀ divino266. Todas฀estas฀construcións฀sobre฀Alexandre,฀moi฀probablemente฀xeradas฀post-acontecemento,฀forman฀parte฀tamén฀da฀propaganda฀alexandrina,฀e฀o฀obxectivo฀de฀todo฀isto฀é฀xustificar฀a฀natureza฀sobrehumana฀do฀ macedonio,฀e฀a฀través฀disto,฀lexitimar฀a฀súa฀soberanía฀sobre฀a฀totalidade฀ dos฀ territorios,฀ asentando฀ o฀ seu฀ poder฀ non฀ só฀ a฀ través฀ do฀ dereito฀ de฀ 192 conquista,฀senón฀máis฀alá,฀a฀través฀dunha฀condición฀natural฀inapelable,฀ a฀ do฀ elixido,฀ de฀ un฀ Alexandre-heroe฀ e฀ Alexandre-deus฀ enviado฀ polos฀ deuses฀para฀a฀realización฀de฀xestas฀inigualables.฀Este฀proceso฀ten฀unhas฀ consecuencias฀non฀só฀no฀mundo฀grego฀das฀poleis,฀de฀entre฀as฀cales฀as฀ máis฀destacadas฀son฀sen฀lugar฀a฀dubidas฀o฀Edicto฀dos฀Exiliados฀e,฀en฀ consecuencia,฀tamén฀a฀Guerra฀Lamíaca,฀senón฀tamén฀nas฀actitudes฀do฀ propio฀monarca฀para฀co฀resto฀dos฀gregos฀e฀macedonios,฀como฀exemplifica฀o฀episodio฀da฀proskynesis,฀e฀asimesmo,฀tamén฀teñen฀a฀súa฀correspondencia฀dentro฀do฀exército฀de฀Alexandre,฀por฀medio฀das฀medidas฀ tomadas฀tras฀Isos฀(expostas฀supra)฀que฀ao฀fin฀e฀ao฀cabo฀é฀o฀seu฀medio฀ real฀e฀directo฀de฀control฀dos฀territorios฀baixo฀o฀seu฀mando฀para฀a฀imposición฀da฀súa฀política267.฀ 4.5฀ A ฀ lexandre฀e฀o฀seu฀aparato฀de฀Propaganda:฀Calístenes฀e฀ a฀reacción฀dos฀gregos Aínda฀que฀xa฀analizamos฀en฀qué฀xeito฀Alexandre฀constrúe฀ao฀seu฀ arredor฀ toda฀ unha฀ estrutura฀ ideolóxica฀ e฀ iconográfica฀ a฀ través฀ da฀ cal฀ amosará฀a฀súa฀aventura฀asiática฀ao฀mundo,฀e฀que฀lle฀permite฀asentar฀e฀ xustificar฀unha฀soberanía฀conquistada฀polo฀poder฀das฀armas,฀e฀enmascarada฀baixo฀imaxes฀de฀diversa฀índole,฀como฀a฀de฀rébancha฀panhelénica฀ ou฀ a฀ de฀ conquista฀ por฀ dereitos฀ outorgados฀ polos฀ deuses฀ a฀ Alexandre,฀ unha฀das฀máis฀destacadas฀destas฀representacións฀propagandísticas฀coas฀ que฀Alexandre฀fai฀chegar฀as฀noticias฀das฀súas฀fazañas฀a฀Grecia฀é,฀sen฀ dúbida฀ algunha,฀ a฀ obra฀ histórica฀ composta฀ por฀ Calístenes฀ de฀ Olinto,฀ considerado฀ como฀ o฀ historiador฀ oficial฀ da฀ campaña฀ alexandrina268.฀ O฀ interese฀que฀para฀o฀noso฀estudo฀desperta฀o฀olintio฀é,฀en฀certo฀xeito,฀dobre,฀posto฀que฀el฀é฀quen฀constrúe฀a฀aoptica฀coa฀que฀os฀gregos฀reciben฀as฀ novas฀sobre฀as฀aventuras฀de฀Alexandre฀no฀Oriente,฀pero,฀asimesmo,฀é฀ tamén฀el฀quen฀protagoniza฀os฀máis฀importantes฀episodios฀sobre฀a฀negativa฀dos฀gregos฀a฀aceptar฀os฀intentos฀de฀imposición฀da฀proskynesis฀por฀ parte฀de฀Alexandre.฀Empero,฀a฀desgraza฀de฀que฀a฀meirande฀parte฀da฀súa฀ 193 obra฀quedara,฀como฀moitas฀outras,฀entre฀o฀po฀do฀pasado,฀motivou฀que฀ o฀estudo฀da฀persoa฀e฀obra฀de฀Calístenes฀se฀vise฀dificultado฀gravemente,฀ pudendo฀recorrer฀soamente฀aos฀escasos฀fragmentos฀que฀outros฀autores,฀ como฀Estrabón,฀Arriano,฀Plutarco,฀Ateneo฀ou฀Séneca,฀entre฀outros,฀nos฀ refiren฀ nas฀ súas฀ propias฀ narracións269.฀ Historicamente,฀ podemos฀ dicir฀ del฀ que฀ naceu฀ en฀ Olinto฀ aproximadamente฀ sobre฀ o฀ 370,฀ polo฀ que฀ no฀ momento฀de฀embarcarse฀cara฀o฀Asia฀con฀Alexandre฀rondaría฀os฀trinta฀ e฀cinco฀anos฀de฀idade.฀Os฀datos฀de฀maior฀relevancia฀da฀súa฀biografía,฀ aparte฀da฀súa฀relación฀con฀Alexandre,฀son฀o฀feito฀de฀ser฀olintio,฀posto฀ que฀esta฀cidade฀foi฀destruída฀por฀Filipo฀II฀de฀Macedonia฀no฀ano฀348,฀e฀ que฀era฀familiar฀de฀Aristóteles,฀un฀fillo฀dunha฀prima฀de฀este,฀todo฀o฀cal฀ condicionou฀a฀situación฀para฀que,฀tras฀a฀destrución฀da฀súa฀cidade฀natal,฀ Calístenes,฀ que฀ tería฀ entón฀ pouco฀ máis฀ de฀ vinte฀ anos,฀ fose฀ enviado฀ polos฀seus฀pais฀a฀vivir฀baixo฀a฀tutela฀dun฀familiar฀seu,฀o฀filósofo฀Aristóteles270.฀Evidentemente,฀a฀convivencia฀con฀este฀durante฀un฀bo฀período฀ de฀tempo฀lle฀levará฀a฀coñecer฀ao฀príncipe฀de฀Macedonia,฀para฀quen฀o฀ rei฀Filipo฀II฀tería฀contratado฀como฀titor฀para฀o฀seu฀fillo฀ao฀estaxirita271,฀ co฀que฀Alexandre฀e฀Calístenes฀eran฀xa฀vellos฀coñecidos฀cando฀o฀novo฀ príncipe฀accedeu฀ao฀trono฀á฀morte฀do฀seu฀pai.฀Non฀obstante,฀a฀pesar฀de฀ estar฀rodeado฀destas฀grandes฀figuras฀do฀seu฀tempo,฀Calístenes฀logrou฀ certa฀fama฀por฀si฀mesmo฀grazas฀ás฀súas฀obras฀de฀historia,฀pois฀sabemos฀ que฀ redactou฀ unha฀ Historia฀ de฀ Grecia฀ que฀ chamou฀ Helénicas,฀ e฀ que฀ comprendían,฀ en฀ dez฀ libros,฀ os฀ acontecementos฀ acaecidos฀ na฀ Hélade฀ dende฀a฀Paz฀de฀Antálcidas฀ata฀os฀inicios฀da฀terceira฀Guerra฀Sacra,฀así฀ como฀unha฀monografía฀sobre฀a฀Guerra฀Sacra฀citada฀por฀Cicerón272฀e,฀en฀ colaboración฀con฀Aristóteles,฀unha฀historia฀dos฀vencedores฀nos฀xogos฀ délficos273,฀así฀como฀un฀encomio฀en฀honor฀a฀Hermias,฀tirano฀de฀Atarneo274.฀ Con฀ todo,฀ a฀ posteridade฀ non฀ o฀ recordará฀ por฀ ningunha฀ destas฀ accións,฀ senón฀ polo฀ relato฀ histórico฀ que฀ compuxo฀ sobre฀ os฀ acontecementos฀da฀aventura฀asiática,฀unha฀narración฀que,฀por฀outra฀parte,฀o฀olintio฀non฀chegou฀a฀rematar,฀pois฀a฀morte฀lle฀impediu฀chegar฀a฀ve-la฀fin฀da฀ 194 aventura฀alexandrina,฀e฀privounos฀a฀nós฀da฀posibilidade฀de฀comprender฀ qué฀tipo฀de฀final฀reservaba฀para฀a฀súa฀narración฀sobre฀Alexandre.฀ Tal฀e฀como฀indicaramos,฀existe฀unha฀dualidade฀nos฀intereses฀que฀a฀ figura฀de฀Calístenes฀presenta฀para฀o฀seu฀estudo,฀polo฀que฀comezaremos฀ agora฀co฀primeiro฀destes฀apartados฀calisténicos,฀isto฀é,฀o฀xeito฀no฀que฀ estaba฀construída฀a฀súa฀obra฀sobre฀Alexandre,฀así฀como฀os฀aspectos฀da฀ mesma฀cos฀que฀Calístenes฀configuraba฀a฀súa฀labor฀como฀parte฀fundamental฀do฀aparato฀propagandístico฀do฀rei฀macedonio.฀Teremos฀que฀partir,฀evidentemente,฀da฀súa฀condición฀privilexiada฀de฀historiador฀oficial,฀ que฀lle฀permite฀acompañar฀ao฀macedonio฀e฀vivir฀con฀el฀os฀avatares฀da฀ conquista฀ asiática,฀ polo฀ que฀ o฀ seu฀ relato฀ sería฀ certamente฀ o฀ primeiro฀ que฀ se฀ elaborou฀ sobre฀ a฀ figura฀ de฀ Alexandre,฀ o฀ que,฀ polo฀ tanto,฀ lle฀ confire฀unha฀indubidable฀influencia฀sobre฀calquera฀redacción฀posterior฀ adicada฀ao฀macedonio.฀Asimesmo,฀debemos฀asumir฀que,฀con฀esta฀primicia,฀Calístenes฀sería฀os฀ollos฀polos฀que฀os฀gregos฀verían฀a฀aventura฀de฀ Alexandre,฀e,฀como฀grego฀mesmo,฀a฀súa฀testemuña,฀que฀podía฀ser฀posto฀ máis฀ou฀menos฀en฀dúbida฀pola฀posibilidade฀de฀que฀o฀seu฀relato฀tratase฀ de฀congraciarse฀co฀favor฀do฀rei,฀ao฀estar฀redactado฀por฀un฀espectador฀directo฀dos฀acontecementos,฀e฀contrastado฀cos฀demais฀protagonistas฀dos฀ mesmos,฀obtería฀tamén฀un฀bo฀grao฀de฀fiabilidade฀ante฀os฀lectores฀menos฀ escépticos฀e฀críticos฀con฀Alexandre,฀isto฀é,฀sería฀aceptado฀pola฀maioría฀ dos฀lectores,฀salvo฀polos฀detractores฀de฀Alexandre.฀ Deste฀xeito,฀Calístenes,฀como฀a฀súa฀obra฀ Helénicas฀ terminaba฀ no฀ ano฀356,฀concibe฀a฀súa฀epopea฀sobre฀Alexandre฀como฀unha฀continuación฀de฀aquela฀outra฀obra,฀co฀que฀se฀na฀primeira฀relataba฀os฀peores฀anos฀ de฀enfrontamentos฀constantes฀entre฀os฀gobernos฀da฀Hélade,฀así฀como฀a฀ situación฀do฀Exeo฀baixo฀o฀control฀do฀Gran฀Rei,฀na฀nova฀narración฀sobre฀ o฀ rei฀ macedonio฀ tratará฀ de฀ amosar฀ positivamente,฀ fronte฀ a฀ esta฀ situación฀anterior,฀o฀cambio฀producido฀pola฀hexemonía฀macedonia,฀isto฀é,฀o฀ establecemento฀da฀Koiné฀Eirene฀e฀a฀conquista฀do฀Imperio฀Persa.฀Deste฀ xeito,฀a฀campaña฀alexandrina฀adquire฀a฀súa฀aparencia฀panhelénica฀no฀ relato฀ calisténico.฀ Un฀ detalle฀ importante฀ para฀ entender฀ a฀ influencia฀ 195 que฀ a฀ súa฀ obra฀ puido฀ ter฀ producido฀ nas฀ mentes฀ dos฀ seus฀ receptores฀ na฀ Hélade฀ parte฀ de฀ que฀ o฀ derradeiro฀ fragmento฀ da฀ mesma,฀ en฀ senso฀ cronolóxico,฀versa฀sobre฀a฀estancia฀do฀exército฀de฀conquista฀na฀provincia฀Bactriana,฀acontecemento฀datable฀arredor฀do฀ano฀329275,฀aínda฀que฀ Calístenes฀non฀finou฀ata฀o฀ano฀327,฀quedando฀en฀medio฀unha฀lagoa฀de฀ dous฀anos฀nos฀que฀parece฀incrible฀que฀o฀historiador฀non฀rexistrase฀ningún฀acontecemento฀durante฀ese฀período.฀Por฀todo฀isto,฀podemos฀pensar฀ que฀ Calístenes,฀ escribindo฀ a฀ súa฀ obra฀ sobre฀ Alexandre,฀ veríase฀ obrigado฀a฀enviar฀cada฀certo฀tempo฀unha฀nova฀parte฀do฀seu฀relato฀a฀Grecia,฀ sendo฀estas฀partes,฀xa฀enviadas฀en฀327,฀as฀que฀coñecen฀os฀autores฀que฀ as฀citan.฀Deste฀xeito,฀dedúcese฀que฀Calístenes,฀obrigado฀a฀informar฀á฀ Hélade฀de฀forma฀periódica฀sobre฀as฀aventuras฀da฀campaña฀panhelénica฀ e฀das฀fazañas฀do฀gran฀Alexandre,฀posto฀que฀a฀súa฀historia฀debía฀servir฀ para฀que฀popularizar฀entre฀os฀gregos฀os฀sucesos฀do฀Asia฀dende฀o฀punto฀ de฀ vista฀ macedonio.฀ Goukowski฀ suxeriu276฀ a฀ existencia฀ dunha฀ serie฀ de฀mecanismos,฀postos฀en฀marcha฀por฀Alexandre฀a฀partir฀da฀campaña฀ nos฀Balcáns฀de฀335฀a฀causa฀da฀pouca฀repercusión฀e฀desinterese฀que฀os฀ gregos฀mostraban฀sobre฀o฀seu฀desenrolo,฀cos฀que฀se฀facían฀públicos฀os฀ sucesos฀da฀campaña฀asiática,฀probablemente฀considerada฀por฀Alexandre฀como฀de฀interese฀común฀na฀Hélade฀polo฀seu฀carácter฀panhelénico.฀ Consecuentemente,฀Alexandre฀percátase฀das฀atencións฀que฀debe฀ter฀con฀ unha฀opinión฀pública฀que฀está฀dominada฀polos฀seus฀adversarios,฀polos฀ seus฀detractores277.฀Cáles฀eran฀e฀cómo฀funcionaban฀estes฀mecanismos,฀ di฀Goukowski,฀ignorámolos.฀Non฀obstante,฀o฀autor฀fala฀de฀boletíns฀oficiais฀redactados฀dende฀a฀concellería฀real฀macedonia,฀isto฀é,฀controlados฀ por฀Antípatro,฀e฀por฀tanto,฀coa฀imaxe฀deformada฀do฀xeito฀no฀que฀realmente฀puideron฀ter฀acontecido฀as฀cousas.฀Na฀obra฀de฀Calístenes฀temos฀ unha฀ imaxe฀ de฀ cómo฀ deberon฀ ser฀ estes฀ mecanismos,฀ cómo฀ deberon฀ funcionar,฀e฀evidentemente,฀para฀qué฀foron฀ideados.฀ Así฀pois,฀Calístenes฀nos฀presenta฀a฀un฀Alexandre฀que,฀recollendo฀o฀ relevo฀da฀obra฀do฀seu฀pai,฀trata฀de฀cumprir฀o฀sono฀de฀este฀e฀faise฀recoñecer฀pola฀Liga฀de฀Corinto฀para฀representar฀á฀Hélade฀nunha฀guerra฀panhe- 196 lénica฀de฀rébancha฀contra฀os฀Persas฀polos฀seus฀crimes฀contra฀Grecia278.฀ Deste฀xeito,฀é฀Calístenes฀quen฀fai฀aparecer฀a฀Alexandre฀como฀o฀campión฀dos฀gregos฀fronte฀a฀Persia,฀recollendo฀así฀unha฀serie฀de฀ideas฀que,฀ como฀apuntaramos฀antes,฀estaban฀xa฀presentes฀na฀mente฀dos฀gregos,฀en฀ gran฀medida,฀grazas฀ás฀teorías฀de฀Isócrates,฀pero฀que,฀asimesmo,฀formaban฀parte฀do฀bagaxe฀cultural฀grego฀ao฀longo฀de฀todo฀o฀século฀IV฀a.฀C.,฀ e฀por฀isto,฀deberon฀ser฀compartidas฀por฀unha฀boa฀parte฀dos฀habitantes฀ das฀ poleis฀ gregas.฀ Calístenes฀ é,฀ consecuentemente,฀ quen฀ conforma฀ a฀ propaganda฀panhelénica฀de฀Alexandre฀na฀súa฀obra,฀e฀o฀uso฀do฀referente฀ homérico฀non฀busca฀senón฀asemellar฀ambos฀enfrontamentos฀entre฀Asia฀ e฀Grecia.฀Seguindo฀con฀isto,฀Pearson฀considera฀a฀Calístenes฀como฀un฀ especialista฀nos฀textos฀homéricos,฀e฀lle฀confire฀a฀este,฀e฀non฀a฀Aristóteles279,฀a฀elaboración฀do฀chamado฀“exemplar฀da฀caixa”,฀aquela฀copia฀da฀ Ilíada฀que฀Alexandre฀adoitaba฀a฀฀levar฀consigo.฀Isto฀explicaría฀tamén,฀en฀ certo฀xeito,฀a฀elección฀por฀parte฀do฀rei฀macedonio,฀de฀Calístenes฀como฀ historiador฀ oficial฀ da฀ campaña,฀ posto฀ que฀ o฀ seu฀ coñecemento฀ sobre฀ Homero฀e฀a฀súa฀condición฀de฀historiador,฀ademais฀da฀posible฀recomendación฀de฀Aristóteles280,฀convertíano฀no฀perfecto฀narrador฀da฀campaña฀ na฀aoptica฀que฀Alexandre฀desexaba,฀isto฀é,฀como฀unha฀empresa฀da฀totalidade฀da฀Hélade฀contra฀Asia฀mesma,฀e฀con฀un฀halo฀heroico฀e฀unha฀sensación฀de฀xesta฀irrepetible฀e฀de฀dimensións฀sobrehumanas,฀tal฀e฀como฀ xa฀fora฀a฀propia฀Guerra฀de฀Troia.฀Asimesmo,฀tamén฀a฀súa฀experiencia฀ como฀panexirista281,฀sumada฀ao฀seu฀oficio฀de฀historiador,฀lle฀convertían฀ no฀home฀idóneo฀para฀afrontar฀unha฀empresa฀como฀aquela,฀a฀de฀contar฀ aos฀ gregos฀ unas฀ aventuras฀ fabulosas฀ e฀ unas฀ fazañas฀ próximas฀ ás฀ dos฀ grandes฀heroes฀da฀Hélade.฀Deste฀xeito,฀será฀Calístenes฀quen฀compoña฀ os฀relatos฀sobre฀o฀Nó฀Gordiano,฀a฀visita฀a฀Siwah฀ou฀o฀asombroso฀suceso฀ do฀Monte฀Clímax,฀cando฀as฀augas฀abríronse฀ante฀Alexandre,฀por฀sinalar฀ os฀máis฀destacados฀episodios.฀No฀primeiro฀deles,฀preséntase฀unha฀profecía,฀a฀do฀control฀do฀Asia฀para฀quen฀logre฀desfacer฀o฀nó,฀un฀vínculo฀ co฀pasado฀mítico,฀como฀é฀a฀historia฀de฀Gordio282,฀e฀unha฀tarefa฀aparentemente฀imposible,฀que฀Alexandre฀logra฀solucionar.฀No฀segundo฀caso,฀ 197 a฀situación฀é฀máis฀complicada,฀pero฀é฀Calístenes283฀quen฀presenta,฀ante฀ os฀ollos฀dos฀gregos,฀a฀Alexandre฀seguindo฀os฀pasos฀dos฀grandes฀heroes฀ Perseo฀e฀Heracles,฀sendo,฀ademais,฀de฀novo฀o฀anfitriónida฀o฀exemplos฀ establecido฀pola฀filosofía฀isocrática฀como฀modelo฀de฀comportamento.฀ Asimesmo,฀tamén฀fai฀que฀o฀rei฀sexa฀guiado฀a฀través฀do฀deserto฀por฀dous฀ corvos฀ que฀ lle฀ indican฀ o฀ camiño฀ ao฀ oasis,฀ o฀ que฀ foi฀ entendido฀ tamén฀ como฀un฀desexo฀de฀invocar฀a฀protección฀de฀Apolo฀para฀toda฀a฀campaña฀ asiática284.฀ Unha฀ vez฀ alí,฀ Calístenes฀ volve฀ a฀ construír฀ a฀ súa฀ epopea฀ glorificadora,฀ xa฀ que,฀ aínda฀ que฀ os฀ oráculos฀ non฀ falan฀ con฀ palabras,฀ o฀autor฀pon฀en฀boca฀do฀sacerdote฀de฀Amón฀a฀explícita฀frase฀saudando฀ a฀ Alexandre฀ como฀ fillo฀ do฀ deus285,฀ conformando฀ así฀ o฀ primeiro฀ paso฀ cara฀a฀presunción฀de฀divindade฀por฀parte฀do฀rei฀Alexandre.฀E฀no฀Monte฀ Clímax฀fai฀aparecer฀a฀Alexandre฀como฀un฀novo฀Poseidón฀cruzando฀as฀ augas฀do฀Exeo฀do฀mesmo฀xeito฀que฀Homero฀narraba฀o฀xeito฀en฀que฀o฀ deus฀conducía฀o฀seu฀carro฀sobre฀o฀mar286,฀co฀que,฀de฀forma฀implícita,฀ non฀só฀mostraba฀a฀Alexandre฀asimilado฀a฀Poseidón,฀senón฀que฀trataba฀ de฀amosar฀cómo฀o฀mar฀recoñecía฀en฀Alexandre฀ao฀seu฀señor฀e฀axeonllábase฀ante฀el287.฀Pero฀as฀súas฀comparacións฀e฀asimilacións฀da฀aventura฀ persa฀co฀mundo฀mítico฀van฀máis฀alá฀destes฀episodios,฀e,฀por฀exemplo,฀ no฀seu฀relato฀da฀batalla฀de฀Gránico,฀o฀olíntio฀conta฀que฀a฀loita฀tivo฀lugar฀ na฀ chaira฀ de฀ Adrastea,฀ e฀ que฀ este฀ nome฀ provén฀ do฀ rei฀ Adrastos,฀ que฀ fora฀ o฀ primeiro฀ en฀ construír฀ un฀ templo฀ a฀ Némesis.฀ Para฀ comprender฀ as฀pretensións฀da฀narración,฀hai฀que฀retornar฀de฀novo฀a฀Homero,฀quen,฀ na฀Ilíada,฀menciona฀ao฀rei฀Adrastos฀como฀aliado฀de฀Príamo288,฀co฀que,฀ unha฀vez฀máis,฀voltamos฀á฀ruta฀das฀aventuras฀míticas,฀ás฀epopeas฀heroicas.฀Pero,฀ademais,฀Calístenes฀fala฀de฀Némesis,฀co฀que฀reviste฀a฀vitoria฀ de฀Alexandre฀en฀Adrastea,฀isto฀é,฀en฀Gránico,฀dun฀senso฀profético,฀pois฀ a฀vitoria฀sobre฀os฀persas฀ten฀lugar฀nuns฀territorios฀consagrados฀á฀deusa฀ da฀vinganza289.฀Con฀este฀exemplo฀podemos฀observar฀cómo฀Calístenes฀ fusiona฀tódolos฀elementos฀que฀estivemos฀comentando,฀isto฀é,฀comparacións฀co฀mundo฀mítico,฀reminiscencias฀homéricas฀sobre฀a฀similitude฀ das฀grandes฀campañas฀contra฀o฀Asia฀(a฀dos฀aqueos฀contra฀Troia฀e฀a฀de฀ 198 Alexandre)฀ e,฀ con฀ isto,฀ a฀ definición฀ da฀ campaña฀ alexandrina฀ non฀ só฀ como฀gran฀epopea,฀senón฀especialmente฀como฀epopea฀panhelénica,฀a฀ idea฀de฀que฀Alexandre,฀o฀novo฀Aquiles,฀está฀protexido฀por฀un฀plan฀dos฀ deuses,฀favorecendo฀a฀Grecia,...฀A฀partir฀destes฀ingredientes,฀Calístenes฀ constrúe฀unha฀receita฀de฀éxito฀coa฀que฀fabricar฀unha฀imaxe฀de฀Alexandre฀que฀debe฀ser฀exportada฀a฀Grecia฀para฀o฀seu฀consumo฀masivo,฀pois฀ o฀seu฀cometido฀como฀historiador฀da฀campaña฀é฀amosar฀os฀sucesos฀de฀ esta฀aos฀helenos,฀que฀é฀a฀quen฀dirixe฀a฀súa฀obra.฀Así,฀o฀resultado฀é฀un฀ Alexandre฀que,฀polas฀súas฀fazañas,฀aseméllase฀aos฀heroes฀homéricos,฀ que฀son,฀asimesmo,฀os฀heroes฀helenos฀por฀excelencia,฀pero฀aínda฀máis,฀ posto฀que฀como฀vimos฀a฀asimilación฀de฀atributos฀heroicos฀por฀parte฀de฀ Alexandre฀non฀termina฀na฀Ilíada,฀senón฀que,฀máis฀ben,฀alí฀comeza,฀e฀ partindo฀dela,฀seguirá,฀ao฀longo฀da฀viaxe฀por฀Asia,฀unha฀ruta฀heroica,฀ perseguindo฀os฀lugares฀onde฀os฀heroes฀realizaron฀as฀súas฀xestas,฀dende฀ Troia฀ata,฀por฀exemplo,฀Siwah฀ou฀a฀mesma฀India.฀ Deste฀xeito,฀Calístenes฀pode฀atribuírse฀o฀mérito฀de฀ter฀atribuído฀a฀ Alexandre฀ unha฀ filiación฀ divina,฀ converténdono,฀ como฀ os฀ heroes฀ homéricos,฀en฀dioxénico฀(que฀provén฀de฀Zeus).฀Non฀obstante,฀esta฀formulación,฀é฀dicir,฀a฀idea฀dun฀individuo฀considerado฀ou฀tildado฀de฀“igual฀a฀ un฀deus”฀ou฀de฀“semellante฀aos฀deuses”,฀ou฀incluso฀o฀concepto฀mesmo฀ dun฀home฀con฀filiación฀divina,฀non฀é฀nova฀en฀Grecia,฀nin฀orixinal฀de฀ Calístenes,฀ como฀ evidencian฀ unha฀ boa฀ cantidade฀ de฀ exemplos,฀ como฀ Clearco,฀tirano฀de฀Heraclea,฀ou฀Lisandro,฀e฀incluso฀Platón,฀de฀quen฀Espeusipo฀suxerira,฀no฀seu฀Eloxio฀de฀Platón,฀que฀o฀filósofo฀descendía฀de฀ Apolo290.฀Asimesmo,฀como฀o฀referente฀máis฀importante฀e฀claro฀a฀ter฀en฀ conta,฀con฀respecto฀a฀Alexandre,฀o฀seu฀pai฀Filipo฀fora฀asociado฀ao฀culto฀ de฀Heracles฀en฀Cinosarges,฀ao฀sur฀da฀Acrópole,฀co฀que฀terían฀conferido฀ ao฀macedonio฀o฀estatuto฀de฀representación฀terrea฀do฀seu฀ancestro฀heroico,฀Heracles291.฀Existen฀outros฀episodios฀que฀confirman฀a฀existencia฀ dun฀ proceso฀ de฀ filiación฀ divina฀ vinculado฀ á฀ figura฀ de฀ Filipo,฀ como฀ o฀ expresado฀polos฀habitantes฀de฀Anfípolis฀tras฀a฀toma฀de฀esta฀polo฀macedonio฀en฀357,฀ou฀o฀culto฀rendido฀por฀Eresos฀e฀Lesbos฀a฀este292,฀así฀como฀ 199 a฀intención฀de฀Filipo฀de฀fundar฀un฀culto฀dinástico฀para฀si฀mesmo฀e฀a฀súa฀ familia฀en฀Olimpia293,฀e,฀como฀episodio฀máis฀destacado,฀e฀tamén฀como฀ primeiro฀ paso฀ para฀ a฀ ฀ adquisición฀ dun฀ estatuto฀ de฀ maior฀ envergadura฀ que฀a฀filiación฀divina,฀revelando฀a฀súa฀vontade฀de฀ser฀venerado฀como฀ a฀un฀deus,฀hai฀que฀mencionar฀a฀entronización฀do฀rei฀macedonio฀entre฀ os฀Doce฀Deuses,฀e฀consecuentemente,฀a฀súa฀asimilación฀a฀dito฀grupo฀ como฀deus฀decimoterceiro,฀฀durante฀a฀cerimonia฀matrimonial฀na฀que฀é฀ asasinado294. Entón,฀ e฀ volvendo฀ ao฀ noso฀ tema,฀ ฀ debemos฀ comprender฀ que,฀ no฀ caso฀de฀Calístenes,฀o฀historiador฀converte฀a฀Alexandre,฀ante฀os฀ollos฀dos฀ gregos,฀nun฀“home฀excepcional”,฀entendéndoo฀de฀forma฀moi฀próxima฀ á฀definición฀que฀deste฀concepto฀realizara฀Isócrates,฀pero฀non฀por฀isto฀ lle฀considera฀en฀si฀mesmo฀un฀deus,฀aínda฀que฀si฀máis฀próximo฀a฀estes฀ que฀o฀resto฀dos฀homes,฀en฀función฀da฀magnitude฀dos฀seus฀actos,฀o฀cal฀ será฀de฀especial฀relevancia฀para฀comprender฀o฀protagonismo฀de฀Calístenes฀ no฀ proceso฀ de฀ introdución฀ da฀ proskynesis.฀ Podemos฀ considerar฀ a฀Calístenes฀un฀adulador฀de฀Alexandre,฀un฀ensalzador฀da฀gloria฀do฀rei฀ de฀Macedonia฀a฀través฀da฀súa฀obra฀histórica฀sobre฀a฀campaña฀asiática,฀ pero฀non฀un฀idólatra฀ou฀un฀impío.฀O฀seu฀crime,฀non฀obstante,฀foi฀a฀súa฀ condena,฀ como฀ veremos฀ na฀ análise฀ do฀ segundo฀ apartado฀ de฀ interese฀ sobre฀a฀figura฀do฀olintio,฀isto฀é,฀o฀seu฀protagonismo฀nos฀episodios฀sobre฀ a฀proskynesis. Existen฀dous฀momentos฀que฀marcan฀de฀forma฀esencial฀a฀pretensión฀ de฀ Alexandre฀ de฀ introducir฀ a฀ práctica฀ persa฀ da฀ proskynesis฀ entre฀ os฀ membros฀ helenos฀ da฀ súa฀ corte,฀ segundo฀ este฀ episodio฀ aparece฀ recollido฀nas฀fontes.฀O฀primeiro฀deles฀acontece฀durante฀a฀celebración฀dun฀ banquete,฀ no฀ que,฀ estando฀ todo฀ preparado฀ de฀ antemán,฀ Alexandre฀ é฀ chamado฀para฀que฀abandone฀a฀sala฀un฀intre,฀e฀durante฀ese฀corto฀espazo฀ de฀ tempo,฀ un฀ portavoz฀ do฀ rei295฀ fala฀ aos฀ invitados฀ sobre฀ a฀ suxerencia฀ de฀render฀a฀Alexandre฀os฀mesmos฀honores฀que฀se฀outorgan฀a฀Heracles฀ e฀Dionisos,฀posto฀que,฀se฀o฀rei,฀con฀certeza,฀sería฀divinizado฀tras฀a฀súa฀ morte,฀por฀qué฀retardar฀aquilo฀que฀Alexandre฀recibiría฀unha฀vez฀morto฀ 200 se฀ podían฀ outorgarllo฀ xa฀ en฀ vida.฀ Deste฀ xeito,฀ solicita฀ aos฀ presentes฀ unha฀ reverencia฀ ante฀ o฀ rei฀ cando฀ este฀ volvese฀ á฀ estancia฀ onde฀ se฀ celebraba฀ o฀ banquete.฀ A฀ resposta฀ xeral฀ será฀ un฀ murmurio฀ de฀ bisbiseos฀ e฀comentarios,฀polo฀que฀Calístenes,฀que฀formaba฀parte฀dos฀invitados,฀ pide฀a฀palabra฀e฀fala฀en฀nome฀de฀tódolos฀presentes฀ao฀expresar฀o฀sentimento฀xeral,฀polo฀que฀non฀se฀pode฀dicir฀quén฀merece฀ou฀non฀honores฀ reservados฀ aos฀ deuses296,฀ senón฀ que,฀ incluso฀ ao฀ divino฀ Heracles,฀ os฀ gregos฀tiveron฀que฀agardar฀a฀que฀o฀oráculo฀de฀Delfos฀decretara฀que฀se฀ lle฀debían฀render฀as฀honras฀propias฀dunha฀divindade,฀co฀que฀non฀podían฀ eles฀ agora฀ cometer฀ un฀ pecado฀ de฀ impiedade฀ ao฀ decidir฀ quén฀ debería฀ ou฀non฀obter฀o฀recoñecemento฀divino.฀Falando฀así,฀se฀ben฀é฀certo฀que฀ Calístenes฀non฀negaba฀a฀moi฀probable฀posibilidade฀de฀que฀Alexandre฀ recibise฀os฀honores฀divinos฀tras฀a฀súa฀morte,฀si฀negaba฀que฀se฀lle฀puidese฀converter฀nun฀deus฀en฀vida.฀Con฀esta฀explicación,฀Calístenes฀non฀ só฀rexeita,฀en฀nome฀de฀todos,฀o฀outorgar฀honores฀de฀deus฀a฀Alexandre,฀ senón฀que฀asimesmo฀daba฀unha฀ampla฀explicación฀sobre฀a฀reacción฀que฀ en฀Grecia฀tería฀a฀solicitude฀de฀Alexandre฀de฀ser฀tratado฀como฀a฀un฀deus,฀ e฀expoñía฀así฀a฀imposibilidade฀de฀impoñer฀esta฀práctica฀da฀proskynesis฀ aos฀gregos฀e฀macedonios.฀ Un฀segundo฀intento฀de฀introdución฀da฀práctica฀da฀proskynesis฀estaría฀ representado฀ polo฀ episodio฀ no฀ que,฀ tamén฀ durante฀ un฀ banquete,฀ e฀ baixo฀ a฀ regulación฀ de฀ Hefestión,฀ os฀ convidados฀ do฀ rei฀ levántanse฀ un฀ por฀ un฀ e฀ van฀ bebendo฀ sucesivamente฀ da฀ copa฀ de฀ Alexandre,฀ para฀ despois฀realizar฀unha฀reverencia฀ante฀o฀rei,฀ao฀que฀era฀contestado฀por฀ este฀concedéndolles฀un฀bico.฀Neste฀contexto,฀Calístenes฀bebe฀da฀copa฀ do฀rei,฀pero฀trata฀de฀aproveitarse฀dun฀momento฀no฀que฀o฀rei฀non฀lle฀observa฀para฀evitar฀realizar฀a฀reverencia,฀aínda฀que฀logo฀buscará฀o฀bico฀de฀ Alexandre.฀Sen฀embargo,฀un฀dos฀invitados฀delata฀o฀seu฀comportamento฀ ao฀rei,฀o฀que฀leva฀a฀Alexandre฀a฀negar฀o฀bico฀requirido฀por฀Calístenes,฀ ao฀que฀este,฀abandonando฀a฀sala,฀responde฀dicindo฀“Voume฀cun฀bico฀de฀ menos”฀297.฀ 201 Existen฀ nestes฀ dous฀ episodios฀ varios฀ elementos฀ que฀ permitirían฀ un฀ amplo฀ comentario,฀ como฀ o฀ feito฀ de฀ que฀ ambos฀ se฀ enmarquen฀ no฀ transcurso฀ dun฀ banquete298฀ ou฀ que฀ Calístenes฀ apareza฀ dun฀ xeito฀ tan฀ claro฀como฀representante฀da฀mentalidade฀grega฀fronte฀a฀unha฀práctica฀ idólatra฀ e฀ de฀ natureza฀ persa299.฀ Non฀ obstante,฀ o฀ máis฀ importante,฀ en฀ principio,฀sería฀definir฀o฀verdadeiro฀significado฀do฀termo฀proskynesis,฀ así฀como฀as฀súas฀verdadeiras฀implicacións฀como฀forma฀de฀idolatría฀e฀ de฀honor฀divino.฀Para฀isto,฀seguiremos฀a฀B.฀T.฀Marti300,฀quen฀entendeu฀ que฀ a฀ proskynesis฀ contería฀ un฀ significado฀ dobre,฀ por฀ unha฀ parte,฀ no฀ seu฀sentido฀xestual,฀como฀reverencia฀e฀bico฀da฀man฀do฀soberano,฀e฀por฀ outra,฀no฀seu฀senso฀metafórico,฀a฀obediencia฀de฀tipo฀oriental฀debida฀ao฀ gobernante.฀Non฀obstante,฀en฀Grecia฀comprenderíase฀tan฀só฀como฀un฀ xesto฀de฀reverencia,฀xenuflexión,฀e฀á฀súa฀vez,฀esta฀verba฀é฀empregada฀ para฀reflexar฀unha฀acción฀de฀adoración,฀pois฀este฀xesto฀de฀prostración฀ e฀bico฀outórgase฀aos฀deuses301.฀Non฀obstante,฀é฀interesante฀que,฀na฀súa฀ análise,฀volva฀a฀ter฀en฀consideración฀o฀texto฀de฀Arriano฀no฀que฀Calístenes฀fala฀dos฀diferentes฀modos฀nos฀que฀son฀honrados฀os฀homes฀e฀os฀ deuses,฀de฀tal฀xeito฀que฀aos฀homes฀se฀lles฀bica,฀pero฀aos฀deuses฀se฀lles฀ honra฀ coa฀ proskynesis฀ que฀ implicaría฀ non฀ só฀ o฀ bico,฀ senón฀ tamén฀ a฀ reverencia302.฀Con฀todo฀isto,฀Marti฀considera฀que฀o฀termo฀latino฀correspondente฀a฀proskynesis฀sería฀adorare,฀Aínda฀que฀este฀último฀non฀ten,฀ etimoloxicamente,฀un฀compoñente฀xestual฀como฀o฀de฀proskynesis,฀pero฀ si,฀eventualmente,฀implicaría฀adoración฀e฀saúdo฀a฀través฀do฀bico303,฀o฀ cal฀leva฀a฀Marti฀a฀concluír฀que฀tanto฀os฀gregos฀como฀os฀romanos฀utilizan฀verbas฀destinadas฀ao฀culto฀aos฀deuses฀para฀designar฀a฀obediencia฀ aos฀gobernantes304.฀A฀partir฀de฀aquí,฀temos฀unha฀idea฀máis฀precisa฀do฀ significado฀ da฀ práctica฀ que฀ Alexandre฀ está฀ interesado฀ en฀ instaurar฀ na฀ súa฀corte,฀e฀asimesmo,฀tamén฀podemos฀tratar฀de฀precisar฀as฀razóns฀que฀ lle฀levan฀á฀súa฀instauración.฀Deste฀xeito,฀a฀proskynesis฀era฀unha฀práctica฀ propia฀dos฀súbditos฀do฀Gran฀Rei,฀polo฀que฀os฀súbditos฀non฀helénicos฀ de฀Alexandre฀a฀poñían฀en฀práctica฀na฀súa฀presenza,฀posto฀que฀Alexandre฀ convertérase฀ no฀ herdeiro฀ do฀ trono฀ de฀ Darío,฀ e฀ co฀ axustizamento฀ 202 dos฀asasinos฀de฀este,฀conseguira฀lexitimar฀ante฀o฀pobo฀o฀que฀obtivera฀ a฀ través฀ das฀ armas฀ e฀ lle฀ pertencía฀ por฀ dereito฀ de฀ conquista,฀ isto฀ é,฀ o฀ título฀de฀Gran฀Rei฀para฀os฀habitantes฀do฀antigo฀Imperio฀Persa.฀Agora฀ ben,฀o฀primeiro฀problema฀co฀que฀se฀topa฀Alexandre฀é฀coa฀práctica฀da฀ proskynesis฀por฀parte฀dos฀súbditos฀asiáticos฀non฀helénicos,฀e฀á฀súa฀vez,฀ un฀rexeitamento฀á฀mesma฀por฀parte฀dos฀seus฀subordinados฀helénicos.฀ Evidentemente,฀se฀os฀asiáticos฀observan฀que฀os฀súbditos฀helénicos฀non฀ practican฀aquilo฀que฀para฀eles฀é฀normal฀ante฀o฀seu฀soberano,฀poderían฀ chegar฀a฀poñer฀en฀dubida฀a฀lexitimidade฀deste,฀e฀así,฀xerar฀unha฀serie฀de฀ problemas฀ao฀goberno฀alexandrino฀que฀non฀entraban฀nos฀plans฀do฀macedonio.฀Pero฀existe,฀realmente,฀outro฀problema,฀que฀radica฀no฀feito฀do฀ que฀a฀mesma฀proskynesis฀supón,฀isto฀é,฀a฀propia฀adoración฀ao฀soberano฀ como฀representación฀celestial฀na฀terra,฀e฀polo฀tanto,฀a฀aceptación฀da฀súa฀ soberanía฀por฀enriba฀de฀calquera฀outra.฀Esta฀cuestión฀está฀directamente฀ ligada฀ co฀ verdadeiro฀ problema฀ co฀ que฀ se฀ atopa฀ Alexandre฀ unha฀ vez฀ convertido฀en฀dono฀do฀mundo,฀isto฀é,฀cómo฀diferenzar฀entre฀o฀trato฀que฀ debe฀dar฀aos฀bárbaros฀e฀o฀que฀merecen฀os฀seus,฀ata฀agora,฀aliados฀da฀ Hélade305,฀aínda฀que,฀empero,฀non฀debemos฀esquecer฀que฀esta฀cuestión,฀ por฀ o฀ protagonismo฀ que฀ nela฀ ten฀ a฀ solicitude฀ de฀ honores฀ divinos฀ por฀ parte฀de฀Alexandre,฀está฀intrinsecamente฀ligada฀a฀todo฀o฀proceso฀que฀ estivemos฀ analizando฀ anteriormente฀ sobre฀ a฀ construción฀ da฀ imaxe฀ de฀ Alexandre,฀que,฀como฀xa฀indicábamos,฀parte฀da฀apropiación฀de฀elementos฀heroicos฀que฀revisten฀a฀súa฀campaña฀de฀propaganda฀panhelénica฀e฀ dun฀aire฀épico฀e฀único,฀soamente฀comparable฀ás฀fazañas฀divinas,฀sendo฀ o฀debate฀sobre฀a฀proskynesis฀o฀punto฀máis฀álxido฀deste฀proceso,฀antes฀ de฀ chegar฀ á฀ culminación฀ do฀ mesmo,฀ no฀ que,฀ seguindo฀ os฀ testemuños฀ das฀fontes,฀podemos฀advertir฀cómo฀existiu฀(ou฀comezaba฀a฀executarse฀ cando฀aconteceu฀a฀súa฀morte)฀un฀culto฀na฀Hélade฀á฀figura฀do฀Alexandre,฀e฀que,฀como฀veremos฀ca฀análise฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀ten฀unha฀ importancia฀capital฀por฀supoñer฀a฀posta฀en฀práctica฀dunha฀nova฀concepción฀da฀realeza฀no฀mundo฀helénico,฀preludiando฀ao฀Helenismo,฀e฀á฀súa฀ vez,฀un฀xiro฀nas฀relacións฀de฀Alexandre฀coas฀poleis฀gregas.฀O฀problema฀ 203 que฀temos฀para฀completar฀a฀nosa฀comprensión฀do฀proceso฀de฀divinización฀do฀rei฀macedonio฀é฀que฀a฀súa฀morte฀prematura฀impídenos฀advertir฀ o฀final฀da฀súa฀intención฀de฀apoteose,฀e฀asimesmo,฀as฀consecuencias฀que฀ esta฀vontade฀súa฀tería฀nas฀súas฀relacións฀coa฀Helade฀e฀cos฀esquemas฀de฀ regulación฀das฀relacións฀de฀poder. Por฀outra฀parte,฀e฀para฀rematar฀xa฀con฀Calístenes,฀hai฀que฀poñer฀en฀ relación฀a฀súa฀morte฀coa฀de฀aqueles฀outros฀que,฀como฀el,฀supuxeron฀un฀ impedimento฀ou฀un฀risco฀para฀o฀sistema฀gradual฀de฀personalización฀de฀ poder฀desenrolado฀por฀Alexandre.฀A฀negativa฀do฀olintio฀a฀aceptar฀esta฀ autocracia,฀ no฀ seu฀ caso฀ referida฀ ao฀ ámbito฀ relixioso,฀ levaralle,฀ xunto฀ con฀Parmenión,฀Filotas,฀Átalo฀e฀Clito฀como฀exemplos฀máis฀destacados,฀ a฀engrosar฀a฀lista฀de฀aqueles฀que฀foron฀eliminados฀en฀beneficio฀do฀aumento฀de฀poder฀do฀monarca฀macedonio,฀e฀da฀aplicación฀dunha฀política฀ na฀que฀a฀vontade฀de฀Alexandre฀é฀lei. Chegados฀a฀este฀punto,฀unha฀boa฀parte฀do฀nutrido฀grupo฀de฀historiadores฀da฀Antigüidade฀que฀dedica฀a฀súa฀atención฀estritamente฀á฀figura฀de฀ Alexandre฀de฀Macedonia฀adoitan฀formular฀os฀interrogantes฀necesarios฀ para฀coñecer฀se฀o฀mozo฀rei฀recibiu฀ou฀non฀distincións฀propias฀dos฀deuses฀por฀parte฀dos฀gregos,฀e฀asimesmo,฀tamén฀se฀as฀cidades฀lle฀outorgaron฀estas฀honras฀divinas฀ou,฀polo฀contrario,฀negáronse฀a฀facelo.฀Estas฀ preguntas฀teñen฀claras฀resposta฀nas฀fontes306.฀ Dinarco,฀ contemporáneo฀ dos฀ acontecementos฀ que฀ aquí฀ tratamos,฀ critica,฀no฀seu฀Contra฀Demóstenes,฀a฀este฀porque฀“ora฀propuña฀decretos฀ e฀prohibía฀crer฀en฀ningún฀deus฀salvo฀nos฀tradicionais,฀ora฀dicía฀que฀o฀ pobo฀non฀debía฀discutir฀os฀honores฀celestiais฀a฀Alexandre”307,฀co฀que฀ podemos฀apreciar,฀primeiramente,฀a฀situación฀de฀debate฀plantexada฀na฀ cidade฀polos฀diferentes฀grupos฀de฀acción฀política฀sobre฀o฀xeito฀de฀actuar฀ante฀a฀solicitude฀de฀Alexandre฀de฀ser฀divinizado.฀ Na฀súa฀biografía฀de฀Licurgo,฀Pseudo-Plutarco฀comenta฀que฀o฀orador,฀ “ó฀aclamar฀eles฀[os฀atenienses]฀a฀Alexandre฀como฀a฀un฀deus,฀dixo:«Vaia฀ un฀deus,฀se฀ao฀saír฀do฀seu฀templo฀é฀preciso฀purificarse»”308,฀unha฀actitude฀que฀o฀ateniense฀volve฀a฀amosar฀cando,฀ao฀referirse฀aos฀heroes฀epó- 204 nimos฀de฀Atenas,฀afirma฀que฀“eles฀son฀os฀únicos฀que฀deron฀o฀seu฀nome฀ á฀ rexión฀ e฀ obtiveron฀ honores฀ divinos,฀ e฀ con฀ razón,฀ xa฀ que฀ esa฀ rexión฀ pola฀que฀con฀tanto฀ardor฀se฀afanaban,฀xustamente฀a฀herdaban฀unha฀vez฀ mortos”309.฀Estas฀palabras,฀que฀son฀dirixidas฀duramente฀cara฀o฀xeneral฀ que฀comandaba฀as฀tropas฀atenienses฀en฀Queronea,฀e฀ao฀que฀Licurgo฀fai฀ responsable฀do฀desastre,฀recordan,฀certamente,฀ao฀discurso฀calisténico฀ que฀temos฀estudado,฀e฀á฀diferenza฀entre฀realizar฀fazañas฀heroicas฀e,฀por฀ outra฀parte,฀recibir฀honores฀por฀elas฀en฀vida.฀O฀recoñecemento฀público฀ e฀ a฀ cesión฀ de฀ distincións฀ e฀ honores฀ heroicos฀ son฀ expostos,฀ como฀ en฀ Calístenes,฀como฀dignidades฀outorgadas฀a฀título฀póstumo,฀e฀aínda฀que฀ a฀data฀deste฀discurso฀poida฀ser฀anterior฀ao฀momento฀en฀que฀Alexandre฀ decide฀intentar฀impoñer฀o฀seu฀desexo฀de฀ser฀glorificado฀en฀vida,฀a฀súa฀ mención฀ reforza฀ a฀ impresión฀ exposta฀ polo฀ olintio฀ nos฀ textos฀ citados฀ durante฀a฀súa฀análise.฀ Pola฀súa฀parte,฀Hiperides,฀tamén฀dentro฀do฀proceso฀Contra฀Demóstenes,฀indica฀de฀este฀que฀“na฀asemblea฀do฀pobo฀concedías฀[refírese฀a฀ Demóstenes]฀a฀Alexandre฀ser฀fillo฀de฀Zeus฀ou฀de฀Poseidón,฀se฀así฀o฀quería”310.฀Aínda฀que฀poidamos฀entender฀esta฀información฀con฀certa฀carga฀ irónica,฀pois฀a฀idea฀de฀Demóstenes฀ao฀pronunciar฀as฀palabras฀que฀Hipérides฀lle฀atribúe฀esta฀lonxe฀de฀pretender฀confirmar฀a฀natureza฀divina฀de฀ Alexandre,฀ao฀menos฀no฀xeito฀que฀este฀desexaba311,฀queda฀confirmado฀ non฀xa฀soamente฀a฀existencia฀do฀debate฀que฀xa฀tiñamos฀apreciado฀sobre฀ o฀xeito฀en฀que฀Atenas฀debía฀responder฀á฀solicitude฀do฀rei฀macedonio฀ de฀filiación฀divina฀e,฀asimesmo,฀natureza฀divina฀mesma,฀senón฀tamén฀ que฀a฀aceptación฀desta฀glorificación฀do฀mozo฀conquistador฀era,฀sen฀dúbida,฀unha฀cuestión฀estritamente฀política,฀a฀aceptación฀ca฀cal฀aforraría฀ á฀polis฀ática฀máis฀problemas฀que฀os฀que฀reportaría฀o฀negarse฀a฀honrar฀ a฀Alexandre,฀e฀á฀súa฀vez,฀tamén฀mostra฀que฀a฀opción฀de฀conceder฀estas฀ distincións฀non฀provocaba฀na฀Hélade฀un฀problema฀relixioso฀nin฀unha฀ confrontación฀de฀fe312.฀ Unha฀vez฀máis,฀volvendo฀a฀Hipérides,฀menciona฀información,฀neste฀ caso฀de฀máxima฀utilidade,฀sobre฀a฀cuestión฀que฀nos฀ocupa,฀e฀alude฀a฀ 205 “aquilo฀ao฀que฀xa฀agora฀nos฀vemos฀constrinxidos:฀ver฀sacrificios฀ofrecidos฀a฀seres฀humáns,฀estatuas,฀altares฀e฀templos฀consagrados฀dilixentemente฀aos฀deuses฀e฀coidadosamente฀aos฀homes,฀e฀honrar฀nós,฀por฀forza,฀ aos฀criados฀de฀eses฀coma฀se฀foran฀heroes313.฀Dende฀o฀momento฀en฀que฀ as฀leis฀consagradas฀aos฀deuses฀foron฀abolidas฀pola฀audacia฀dos฀macedonios,฀¿qué฀debemos฀pensar฀respecto฀ás฀leis฀humanas?”314.฀Claramente,฀ entón,฀ podemos฀ afirmar฀ a฀ existencia,฀ primeiramente,฀ dunha฀ serie฀ de฀ discusións฀ no฀ ámbito฀ político฀ de฀ Atenas฀ sobre฀ o฀ xeito฀ de฀ reaccionar฀ ante฀a฀intención฀de฀Alexandre฀de฀ser฀divinizado,฀e฀máis฀aínda,฀que฀este฀ non฀só฀obtivo฀ditos฀honores,฀senón฀que฀incluso฀a฀súa฀glorificación฀foi฀ aclamada฀por฀unha฀parte฀dos฀atenienses315. Por฀tanto,฀as฀incógnitas฀a฀despexar฀non฀son฀aquelas฀que฀adoitan฀a฀ plantexarse,฀é฀dicir,฀se฀tivo฀ou฀non฀éxito฀Alexandre฀co฀seu฀desexo฀de฀ glorificación฀e฀apoteose฀divina,฀senón฀o฀porqué.฀A฀xeito฀de฀introdución฀ para฀ a฀ explicación฀ das฀ causas฀ que฀ levan฀ a฀ Alexandre฀ a฀ adoitar฀ estas฀ medidas,฀ revisaremos฀ agora,฀ con฀ brevidade,฀ os฀ conceptos฀ helénicos฀ sobre฀a฀divinización฀e฀heroización,฀así฀como฀os฀máis฀destacados฀exemplos฀de฀personaxes฀históricos฀que฀acadaron฀algunhas฀destas฀condicións,฀ e฀ con฀ eles,฀ os฀ honores฀ propios฀ deste฀ estatuto.฀ Primeiramente,฀ entón,฀ deberíamos฀citar฀o฀culto฀aos฀ancestros,฀que฀non฀eran฀outra฀cosa฀que฀os฀ fundadores฀ dunha฀ tribo,฀ un฀ clan฀ ou฀ incluso฀ dunha฀ familia,฀ as฀ honras฀ dos฀cales,฀normalmente฀restrinxidas฀a฀un฀nivel฀puramente฀local,฀podían฀ acadar฀ unha฀ distinción฀ mas฀ estendida฀ en฀ función฀ das฀ súas฀ fazañas316.฀ Podemos฀sinalar฀como฀o฀primeiro฀gran฀beneficiado฀de฀dignidades฀sobrehumanas฀ a฀ Licurgo317,฀ aínda฀ que฀ tamén฀ Harmodio฀ e฀ Aristoxitón฀ recibiron฀culto฀en฀Atenas,฀como฀indica฀Demóstenes318,฀e฀fora฀do฀plano฀ político,฀ tanto฀ Hesíodo฀ como฀ Anaxárco฀ de฀ Lampsaco฀ recibiron฀ nas฀ súas฀tumbas฀honras฀relixiosas319,฀aínda฀que฀o฀máis฀interesante฀para฀nós,฀ pola฀súa฀dobre฀vinculación฀con฀Platón฀(e฀por฀tanto฀co฀seu฀pupilo฀Aristóteles)฀e฀con฀Isócrates,฀foi฀Sócrates,฀para฀o฀que฀os฀atenienses฀decretaron฀ un฀ sacrificio฀ anual฀ no฀ seu฀ honor฀ con฀ motivo฀ da฀ súa฀ virtude320.฀ Estes฀ exemplos฀ nos฀ confirman,฀ entón,฀ que฀ o฀ primeiro฀ estadío฀ da฀ apoteose฀ 206 alexandrina,฀é฀dicir,฀aquel฀polo฀que฀se฀asocia฀a฀figuras฀heroicas฀e฀convértenlle฀a฀el฀mesmo฀en฀heroe,฀non฀sería฀unha฀novidade฀de฀Alexandre.฀ Á฀súa฀vez,฀a฀recepción฀de฀honras฀propias฀de฀seres฀sobrehumanos฀por฀ parte฀ de฀ simples฀ mortais฀ tampouco฀ é฀ unha฀ innovación฀ do฀ macedonio฀ senón฀que฀podemos฀advertir฀nestes฀exemplos฀cómo฀xa฀en฀tempos฀moi฀ anteriores฀a฀este฀producíanse฀estas฀distincións,฀aínda฀que฀a฀verdadeira฀ novidade,฀como฀estipulaba฀o฀discurso฀calisténico฀de฀Arriano321,฀é฀a฀intención฀de฀recibir฀estes฀honores฀en฀vida,฀e฀non฀postumamente.฀Por฀outra฀ parte,฀Demóstenes฀fala฀de฀Filipo฀deste฀xeito:฀“Pois฀non฀vos฀vaiades฀a฀ crer฀que฀a฀súa฀actual฀situación฀está฀consolidada฀inmortalmente,฀coma฀ se฀fose฀un฀deus”322,฀e฀xa฀vimos฀tamén฀cómo฀Isócrates฀indica฀ao฀mesmo฀ Filipo฀que,฀se฀obra฀no฀xeito฀en฀que฀este฀lle฀recomenda,฀e฀une฀aos฀gregos฀baixo฀o฀seu฀mando฀para฀liberar฀as฀poleis฀de฀Asia฀Menor฀sometidas฀ ao฀Gran฀Rei฀e฀conquista฀o฀Imperio฀Persa,฀non฀lle฀restaría฀senón฀ser฀un฀ deus323.฀ A฀ través฀ destes฀ exemplos฀ podemos฀ sinalar฀ cómo฀ a฀ solicitude฀ de฀Alexandre฀é฀filla฀do฀tempo฀no฀que฀xurde,฀e฀non฀pode฀sinalarse฀como฀ unha฀aberración฀histórica,฀senón฀como฀a฀continuación฀lóxica฀dun฀proceso฀que฀xa฀estaba฀presente฀na฀mentalidade฀helénica฀dende฀moito฀antes฀ da฀aparición฀do฀mozo฀xeneral฀no฀escenario฀político฀grego. O฀ noso฀ seguinte฀ paso฀ será฀ resolver฀ o฀ porqué฀ da฀ actitude฀ alexandrina,฀a฀razón฀ou฀razóns฀que฀se฀agochan฀tras฀a฀súa฀glorificación฀pública฀ e฀o฀seu฀desexo฀de฀ser฀adorado฀como฀a฀un฀deus.฀Para฀isto,฀voltaremos฀ agora฀ a฀ Calístenes,฀ e฀ ao฀ seu฀ debate฀ co฀ filósofo฀ Anaxarco฀ de฀ Abdera฀ sobre฀os฀límites฀do฀poder฀real324.฀O฀historiador฀olíntio,฀tal฀e฀como฀vimos,฀ aínda฀ sendo,฀ paradoxicamente,฀ o฀ construtor฀ da฀ aoptica฀ que฀ os฀ gregos฀recibían฀sobre฀a฀fazaña฀alexandrina,฀é,฀asimesmo,฀nas฀fontes,฀o฀ portavoz฀do฀descontento฀grego฀con฀respecto฀ás฀pretensións฀de฀Alexandre฀ de฀ recibir฀ honores฀ propios฀ dunha฀ divindade.฀ Evidentemente,฀ este฀ papel฀ desempregado฀ polo฀ olintio฀ lle฀ supón฀ granxearse฀ o฀ descontento฀ de฀ Alexandre,฀ o฀ que฀ indubidablemente฀ explica฀ a฀ acusación฀ coa฀ que฀ Calístenes฀ acaba฀ sendo฀ encarcerado฀ e,฀ posteriormente,฀ morto฀ en฀ prisión,฀aínda฀que฀sobre฀este฀tema฀existen฀diversas฀controversias,฀nas฀que฀ 207 non฀ entraremos฀ aquí.฀ Non฀ obstante,฀ quizais฀ os฀ autores฀ das฀ Fontes฀ de฀ Alexandre฀ tiveron฀ adherido฀ á฀ figura฀ de฀ Calístenes฀ esta฀ actitude,฀ por฀ outra฀parte฀redentora฀do฀personaxe,฀para฀explicar฀non฀só฀a฀condena฀do฀ historiador,฀senón฀tamén฀as฀posturas฀gregas฀contrarias฀á฀recepción฀por฀ parte฀do฀conquistador฀macedonio฀de฀honores฀divinos.฀Así,฀Calístenes฀ convértese฀nun฀personaxe฀das฀Historias฀de฀Alexandre,฀protagonizando,฀ nelas,฀as฀opinións฀helenas฀contrarias฀á฀actitude฀autocrática฀de฀Alexandre,฀ que฀ teñen฀ a฀ súa฀ máxima฀ expresión,฀ segundo฀ tentamos฀ presentar,฀ na฀construción฀do฀proceso฀da฀súa฀divinización.฀Así,฀para฀comprender฀ o฀particular฀que฀agora฀nos฀atinxe,฀con฀respecto฀á฀actitude฀e฀opinión฀do฀ xeito฀no฀que฀o฀hegemón฀debería฀gobernar฀a฀gregos฀e฀bárbaros,฀compre฀ analizar฀ o฀ episodio฀ no฀ que฀ Calístenes฀ confronta฀ as฀ súas฀ ideas฀ cas฀ de฀ Anaxarco฀en฀razón฀da฀natureza฀do฀poder฀de฀Alexandre฀e฀o฀xeito฀en฀que฀ debe฀tratar฀aos฀bárbaros.฀Este฀episodio฀non฀é฀outro฀que฀o฀da฀morte฀de฀ Clito325,฀quen,฀partindo฀da฀análise฀do฀debate฀xerado฀tras฀o฀homicidio฀de฀ Clito฀cometido฀polo฀propio฀Alexandre,฀a฀raíz฀do฀pesar฀do฀rei฀polo฀seu฀ crime,฀dobremente฀horrible฀por฀ter฀sido฀Clito฀non฀só฀un฀bo฀xeneral฀e฀ amigo,฀ademais฀do฀irmán฀da฀nodriza฀de฀Alexandre,฀senón฀tamén฀porque฀ a฀víctima฀das฀iras฀do฀rei฀salvara฀a฀vida฀do฀conquistador฀na฀batalla฀de฀ Gránico.฀En฀primeiro฀lugar,฀será฀bo฀aprender฀algo฀sobre฀Anaxarco฀de฀ Abdera,฀filósofo฀dos฀que฀acompañou฀a฀Alexandre฀na฀súa฀aventura.฀Así฀ pois,฀este฀Anaxarco฀formaba฀parte฀da฀Escola฀de฀Abdera,฀fundada฀por฀ Demócrito,฀e฀podemos,฀por฀tanto,฀incluílo฀no฀grupo฀de฀filósofos฀democritianos326.฀Asimesmo,฀nas฀fontes฀é฀descrito฀como฀฀eudaimonikos,฀feliz.฀ Non฀obstante,฀a฀súa฀importancia฀para฀nós฀radica฀no฀seu฀enfrontamento฀ con฀Calístenes.฀Tras฀os฀episodios฀fallidos฀de฀introdución฀da฀proskynesis,฀ Calístenes฀ deixara฀ de฀ gozar฀ do฀ favor฀ real,฀ e฀ desta฀ situación,฀ moi฀ probablemente,฀se฀tería฀beneficiado฀Anaxarco,฀quen฀pasaría฀a฀ocupa-lo฀ lugar฀ de฀ Calístenes฀ como฀ adulador฀ do฀ rei327.฀ O฀ problema฀ emerxe฀ co฀ asasinato฀de฀Clito.฀Alexandre,฀como฀rei฀de฀Macedonia,฀Señor฀do฀Asia,฀ hegemón฀dos฀gregos,฀cometera฀un฀asasinato,฀aínda฀que฀co฀atenuante฀da฀ provocación฀constante฀coa฀que฀Clito฀actuara฀ata฀que฀atopou฀a฀súa฀morte฀ 208 a฀mans฀do฀seu฀amigo,฀o฀rei.฀Para฀consolar฀a฀Alexandre฀e฀liberar฀a฀súa฀ conciencia฀ do฀ crime฀ perpetrado,฀ son฀ reunidos฀ Anaxarco฀ e฀ Calístenes฀ en฀presenza฀do฀rei,฀onde฀cada฀un฀empregará฀unha฀serie฀de฀argumentos฀ cos฀ que฀ tentará฀ animar฀ ao฀ desconsolado฀ Alexandre328.฀ Aquí,฀ Calístenes฀ manexa฀ circunloquios฀ e฀ insinuacións,฀ sen฀ resultados.฀ En฀ cambio,฀ Anaxarco฀plantexa฀ao฀rei฀a฀seguinte฀cuestión:฀“¿Non฀sabes฀por฀qué฀os฀ homes฀sabios฀de฀antano฀consideraron฀á฀Xustiza฀compañeira฀de฀sede฀de฀ Zeus?฀Isto฀é฀porque฀todo฀o฀que฀de฀parte฀de฀Zeus฀se฀leva฀a฀cumprimento฀ é฀executado฀con฀Xustiza.฀Pois฀ben,฀de฀igual฀xeito฀deben฀considerarse฀ xustos฀tódolos฀actos฀dun฀gran฀rei,฀en฀primeiro฀lugar฀polo฀propio฀rei฀e,฀ logo,฀por฀tódolos฀demais฀homes”329.฀Arriano,฀que฀é฀de฀onde฀extraemos฀ esta฀cita,฀moi฀similar฀á฀contida฀na฀obra฀de฀Plutarco,฀xulga฀esta฀anécdota฀ dicindo฀que฀aínda฀que฀as฀palabras฀de฀Anaxarco฀puxeron฀fin฀ás฀penas฀do฀ rei,฀estas฀non฀lle฀fixeran฀verdadeiro฀ben฀“se฀é฀verdade฀que฀consideraba฀ opinión฀ propia฀ dun฀ home฀ sabio฀ iso฀ de฀ que฀ non฀ é฀ obrigación฀ dun฀ rei฀ previsor฀adecuar฀tódalas฀súas฀accións฀á฀Xustiza,฀senón฀que฀hai฀que฀considerar฀xusto฀calquera฀cousa฀executada฀por฀un฀rei฀de฀calquera฀xeito”330.฀ De฀ forma฀ evidente,฀ a฀ aceptación฀ por฀ parte฀ de฀ Alexandre฀ desta฀ idea฀ xustifica฀a฀súa฀construción฀do฀seu฀sistema฀autocrático,฀onde฀a฀acción฀ do฀rei฀é฀a฀acción฀xusta,฀precisamente฀porque฀a฀súa฀orixe฀devén฀do฀rei฀ mesmo,฀que฀é฀o฀igual฀a฀Zeus฀entre฀os฀homes.฀O฀discurso฀de฀Anaxarco฀ parece฀ser฀o฀único฀válido฀para฀comprender฀o฀comportamento฀político฀ de฀ Alexandre฀ a฀ partir฀ do฀ momento฀ en฀ que฀ o฀ macedonio฀ conquista฀ o฀ Imperio฀Persa.฀ Sen฀embargo,฀outro฀elemento฀que฀compre฀comentar฀deste฀episodio฀ é฀a฀confrontación฀formal฀dos฀papeis฀desempregados,฀como฀personaxes฀ literarios฀das฀narracións฀das฀fontes,฀por฀Calístenes฀e฀Anaxarco,฀sendo฀o฀ primeiro,฀como฀xa฀amosara฀na฀cuestión฀da฀proskynesis,฀o฀adaíl฀das฀opinións฀dos฀gregos฀co฀seu฀rexeitamento฀á฀proskynesis฀e฀a฀súa฀defensa฀da฀ liberdade฀da฀Hélade฀fronte฀a฀prácticas฀despóticas฀propias฀do฀Gran฀Rei,฀e฀ por฀tanto,฀só฀aplicables฀aos฀súbditos฀de฀este,฀é฀dicir,฀aos฀bárbaros,฀mentres฀que,฀pola฀súa฀banda,฀Anaxarco฀aparece฀como฀o฀axente฀pernicioso฀ 209 para฀o฀libre฀albedrío฀da฀Hélade฀ao฀xustificar฀o฀pensamento฀autocrático฀ do฀conquistador.฀Entón,฀Calístenes฀convértese฀no฀home฀consciente฀de฀ que,฀aínda฀que฀Grecia฀conquistou฀Persia,฀os฀verdadeiros฀vencidos฀son฀ os฀ vencedores,฀ isto฀ é,฀ os฀ mesmos฀ gregos,฀ ao฀ ver฀ cómo฀ Grecia,฀ pola฀ actitude฀ de฀ Alexandre,฀ se฀ somete฀ paulatinamente฀ ao฀ mundo฀ persa331,฀ de฀tal฀forma฀que฀o฀poder฀de฀Alexandre฀tras฀as฀súas฀vitorias฀é฀o฀poder฀ do฀Gran฀Rei,฀é฀dicir,฀non฀se฀destruíu฀a฀estrutura฀sociopolítica฀persa฀coa฀ vitoria฀sobre฀ela,฀senón฀que฀extrapolouse฀a฀súa฀influencia฀e฀a฀súa฀forma฀ agora฀tamén฀ao฀mundo฀grego.฀Por฀isto,฀debemos฀deducir฀que฀o฀papel฀ desempeñado฀por฀Calístenes,฀co฀seu฀rexeitamento฀á฀proskynesis,฀como฀ un฀ intento฀ de฀ frear฀ esta฀ tendencia฀ cara฀ a฀ autocracia฀ política฀ que฀ convertería฀á฀Hélade฀nunha฀nova฀provincia,฀e฀non฀na฀metrópole,฀do฀recen฀ nacido฀ Imperio฀ Alexandrino,฀ asentado฀ sobre฀ a฀ estrutura฀ funcional฀ do฀ Imperio฀Persa.฀Asimesmo,฀tamén฀debemos฀incluír฀nestes฀“obstáculos”฀ para฀ a฀ súa฀ intención฀ de฀ instauración฀ da฀ personalización฀ do฀ poder฀ os฀ episodios฀ de฀ Átalo,฀ Parmenión฀ ou฀ Clito,฀ pois฀ o฀ alto฀ prestixio฀ destes฀ personaxes฀dentro฀do฀exército฀macedonio฀lles฀convertía฀en฀axentes฀perigosos฀para฀a฀liberdade฀de฀acción฀de฀Alexandre,฀así฀como฀en฀posibles฀ cabecillas฀ de฀ faccións฀ críticas฀ coa฀ política฀ do฀ monarca฀ entre฀ o฀ continxente฀macedonio.฀No฀caso฀de฀Clito,฀será฀a฀súa฀actitude฀de฀crítica฀con฀ Alexandre฀o฀que฀o฀leve฀á฀tumba,฀e฀aínda฀que฀o฀episodio฀da฀súa฀morte฀ foi฀normalmente฀relacionado฀co฀alcohol฀e฀co฀azar,฀a฀mesma฀eliminación฀ de฀este฀por฀Alexandre฀anula฀o฀crecente฀poder฀de฀Clito,฀que฀a฀través฀das฀ reformas฀aplicadas฀por฀Alexandre฀ao฀seu฀exército฀en฀331฀tería฀obtido฀o฀ recoñecemento฀ás฀súas฀capacidades฀en฀combate฀e,฀a฀través฀disto,฀tería฀ aumentado฀o฀seu฀poder฀dentro฀do฀exército,฀polo฀que฀a฀súa฀eliminación,฀ como฀as฀dos฀outros฀personaxes฀eliminados฀polo฀soberano฀macedonio,฀ confirma฀ este฀ sistema฀ como฀ mecanismo฀ de฀ resolución฀ das฀ críticas฀ ao฀ seu฀esquema฀autocrático฀e฀á฀súa฀personalización฀do฀poder.฀ Aínda฀ que฀ observamos฀ en฀ qué฀ xeito฀ Alexandre฀ constrúe฀ ao฀ seu฀ arredor฀ toda฀ unha฀ estrutura฀ ideolóxica฀ a฀ través฀ da฀ cal฀ amosará฀ a฀ súa฀ aventura฀asiática฀ao฀mundo,฀e฀que฀lle฀permite฀asentar฀e฀xustificar฀unha฀ 210 soberanía฀conquistada฀por฀o฀poder฀das฀armas,฀en฀certo฀senso,฀pois,฀os฀ conquistadores฀foron฀conquistados.฀Podemos,฀ entón,฀ explicar฀ a฀ introdución฀da฀proskynesis฀en฀función฀do฀exercicio฀de฀esta฀polos฀súbditos฀ asiáticos฀de฀Alexandre,฀como฀unha฀parte฀do฀protocolo฀debido฀á฀figura฀ rexia฀no฀Oriente,฀e฀asimesmo,฀do฀desexo฀de฀xeralizar฀este฀xesto฀entre฀os฀ gregos฀e฀macedonios฀por฀parte฀do฀rei,฀aínda฀que฀sen฀éxito.฀Non฀obstante,฀ aínda฀que฀esta฀influencia฀do฀ritual฀xesticular฀adicado฀á฀realeza฀en฀Asia฀ permite฀resolver฀a฀cuestión฀da฀proskynesis,฀non฀é฀suficiente฀para฀advertir฀as฀causas,฀as฀razóns,฀de฀que฀o฀novo฀soberano฀macedonio฀pretenda฀ recibir฀honores฀divinos.฀Coa฀observación฀sobre฀Calístenes฀e฀Anaxarco฀ entramos฀tamén฀nun฀novo฀tema฀dentro฀das฀relacións฀de฀Alexandre฀co฀ mundo฀helénico,฀como฀é฀o฀do฀pensamento฀filosófico.฀A฀través฀de฀este฀ procuraremos,฀primeiramente,฀responder฀á฀cuestión฀das฀solucións฀que฀ lle฀son฀propostas฀a฀Alexandre฀para฀regular฀as฀relacións฀entre฀gregos฀e฀ persas,฀ que฀ como฀ xa฀ vimos฀ están฀ claramente฀ vinculadas฀ co฀ tema฀ da฀ proskynesis,฀e฀por฀outra฀parte,฀indagaremos฀nos฀parámetros฀ideolóxicos฀ que฀puideron฀influír฀no฀macedonio฀con฀respecto฀á฀cuestión฀da฀súa฀divinización.฀Nun฀plano฀xa฀máis฀xeral,฀buscaremos฀tamén฀amosar฀as฀relacións฀do฀conquistador฀coas฀correntes฀de฀pensamento฀da฀súa฀época,฀para฀ o฀que฀verémonos฀na฀obriga฀de฀voltar฀a฀Isócrates,฀e฀aproximarnos฀tamén฀ a฀Aristóteles฀como฀posibles฀pilares฀do฀pensamento฀alexandrino,฀por฀ser,฀ a฀priori,฀os฀autores฀que฀máis฀proximidade฀parecen฀ter฀co฀rei,฀aínda฀que฀ non฀desdeñaremos฀a฀revisión฀de฀outras฀posibles฀influencias.฀Entramos฀ con฀isto฀no฀ámbito฀filosófico฀da฀cultura฀grega฀do฀século฀IV฀a.฀C. Comezando฀ por฀ Isócrates,฀ e฀ para฀ rematar,฀ tamén฀ coa฀ súa฀ análise,฀ hai฀ que฀ recordar฀ o฀ que฀ xa฀ mencionáramos฀ sobre฀ a฀ consideración฀ de฀ carácter฀ inferior฀ que฀ para฀ o฀ orador฀ ateniense฀ posuía฀ a฀ natureza฀ dos฀ bárbaros,฀superioridade฀manifesta฀a฀través฀da฀paideia.฀Deste฀xeito,฀Isócrates฀considera฀aos฀bárbaros฀de฀forma฀despectiva,฀como฀seres฀que฀han฀ de฀ servir฀ para฀ o฀ maior฀ desenrolo฀ da฀ cultura฀ e฀ do฀ mundo฀ grego,฀ e฀ na฀ súa฀obra฀Filipo,฀recomenda฀ao฀rei฀macedonio฀sobre฀o฀mellor฀xeito฀de฀ gobernar฀sobre฀os฀gregos,฀bárbaros฀e฀macedonios,฀unha฀vez฀realizada฀a฀ 211 conquista฀do฀Imperio฀Persa:฀“Ti฀debes฀ser฀o฀benfeitor฀dos฀gregos,฀reinar฀ sobre฀os฀macedonios,฀e฀mandar฀sobre฀o฀maior฀número฀posible฀de฀bárbaros.฀Si฀fas฀isto,฀todos฀cho฀agradecerán,฀os฀gregos฀polos฀beneficios฀que฀ reciban,฀os฀macedonios฀porque฀os฀gobernarás฀como฀un฀rei,฀non฀como฀ un฀ tirano,฀ e฀ os฀ demais฀ pobos฀ porque,฀ libres฀ da฀ dominación฀ bárbara,฀ terán฀un฀goberno฀grego”332.฀Esta฀afirmación฀é,฀sen฀dúbida,฀capital฀para฀ comprender฀a฀perspectiva฀isocrática฀sobre฀o฀xeito฀de฀gobernar฀os฀territorios฀conquistados฀como฀produto฀da฀campaña฀asiática,฀pero฀ademais,฀ tamén฀como฀plantexamento฀da฀correcta฀actitude฀do฀hegemón฀con฀respecto฀ás฀tres฀nacións฀vinculadas฀na฀campaña.฀A฀primeira฀parte฀do฀mensaxe฀isocrático,฀sobre฀a฀evergesia฀฀cara฀os฀gregos,฀basease฀nos฀eloxios฀ adicados฀polo฀autor฀a฀Heracles,฀pero฀tamén฀revelan฀o฀desexo฀explícito,฀ secundado฀ no฀ seu฀ correlato฀ da฀ oración฀ seguinte,฀ polo฀ que฀ os฀ gregos฀ agradecerán฀ esa฀ evergesia.฀ Deixaremos฀ para฀ máis฀ adiante฀ o฀ que฀ Isócrates฀entende฀por฀agradecementos,฀e฀ocuparémonos฀da฀segunda฀parte,฀ adicada฀ aos฀ macedonios,฀ onde฀ o฀ elemento฀ máis฀ destacable฀ é฀ o฀ verbo฀ “reinar”,฀co฀que฀se฀establece฀unha฀clara฀dicotomía฀diferenciadora฀entre฀ macedonios฀e฀gregos,฀definida฀polo฀sistema฀monárquico฀co฀que฀se฀rexe฀ Macedonia.฀Así,฀en฀outro฀punto฀do฀discurso,฀afirma฀que฀“o฀que฀adquiriu฀ o฀voso฀imperio฀[Heracles]฀pensou฀máis฀nos฀seus฀concidadáns฀que฀no฀ seu฀propio฀desexo฀de฀ser฀monarca,฀pero฀non฀pensou฀igual฀que฀quen฀tenden฀a฀ambicións฀parecidas.฀Porque฀estes฀últimos฀adquiriron฀este฀honor฀ provocando฀ nas฀ súas฀ propias฀ cidades฀ revoltas,฀ desordes฀ e฀ matanzas,฀ pero฀aquel฀[Heracles]฀despreocupouse฀totalmente฀do฀territorio฀grego฀e฀ buscou฀establecer฀o฀reino฀en฀Macedonia.฀Sabía,฀en฀efecto,฀que฀os฀gregos฀non฀están฀acostumados฀a฀soportar฀as฀monarquías,฀pero฀que฀outros฀ non฀ poden฀ administrar฀ a฀ súa฀ vida฀ sen฀ esta฀ dominación”333.฀ Aqueles฀ que฀“provocan฀revoltas”฀e฀demais฀son,฀sen฀dúbida,฀os฀tiranos,฀o฀reverso฀ negativo฀ do฀ sistema฀ gobernamental฀ monárquico,฀ polo฀ que฀ este฀ aserto฀ debe฀explicarse฀como฀un฀eloxio฀a฀Heracles฀por฀ter฀buscado฀un฀territorio฀ para฀ dominar฀ fora฀ da฀ Hélade,฀ neste฀ caso฀ Macedonia.฀ Pero฀ ademais,฀ parece฀estraño฀o฀xeito฀en฀que฀se฀expón฀o฀típico฀rexeitamento฀helénico334฀ 212 á฀ monarquía,฀ que฀ claramente฀ debemos฀ relacionar฀ con฀ esa฀ dicotomía฀ sinalada฀entre฀benfeitor฀ou฀evergetes฀฀dos฀gregos฀e฀rei฀dos฀macedonios.฀ É฀indubidable฀que฀Filipo,฀siga฀ou฀non฀os฀consellos฀isocráticos,฀será฀o฀ rei฀dos฀macedonios,฀polo฀que฀hai฀que฀pensar฀que฀a฀referencia฀pretendida฀por฀Isócrates฀debe฀comprenderse฀en฀negativo,฀pois฀si฀ben฀seguirá฀ sendo฀o฀rei฀de฀Macedonia,฀o฀que฀non฀será฀é,฀pois,฀o฀tirano฀dos฀macedonios.฀Resulta฀curiosa฀esta฀comprensión฀da฀situación฀macedonia฀por฀ Isócrates฀ se฀ non฀ observamos฀ o฀ eloxio฀ herácleo฀ citado,฀ onde฀ Heracles฀ aparece฀como฀o฀mellor฀rei฀por฀ter฀imposto฀o฀seu฀dominio฀sobre฀un฀pobo฀ non฀grego.฀Isócrates฀entendía฀Macedonia฀como฀un฀territorio฀poboado฀ por฀pobos฀non฀gregos,฀pero฀cunha฀casa฀real,฀descendente฀de฀Heracles,฀ que฀ si฀ era฀ de฀ orixe฀ heleno.฀ Deste฀ xeito,฀ podemos฀ extrapolar฀ o฀ eloxio฀ adicado฀a฀Heracles฀como฀un฀consello฀isocrático฀a฀Filipo.฀Consecuentemente,฀revélasenos฀o฀verdadeiro฀motivo฀deste฀discurso,฀que฀non฀é฀outro฀ que฀ sinalar฀ a฀ Filipo฀ a฀ necesidade฀ de฀ reorientar฀ as฀ súas฀ capacidades฀ militares฀cara฀un฀obxectivo฀verdadeiramente฀proveitoso,฀como฀é฀Asia,฀ e฀así,฀tamén,฀dirixir฀aos฀gregos฀na฀súa฀guerra฀de฀rébancha,฀pero฀eso฀si,฀ entendendo฀esta฀arenga฀como฀un฀medio฀de฀aplacar฀a฀posible฀ambición฀ do฀macedonio฀por฀ampliar฀o฀seu฀imperio฀sobre฀a฀Hélade,฀e฀de฀tratar฀de฀ evitar฀con฀isto฀que฀Filipo฀tente฀impoñer฀a฀súa฀realeza฀e฀o฀seu฀goberno฀ sobre฀as฀poleis฀gregas.฀Por฀todo฀isto,฀a฀grandeza฀da฀casa฀real฀macedonia฀ radica,฀a฀xuízo฀de฀Filipo,฀en฀que฀non฀intentaron฀impoñer฀o฀seu฀poder฀sobre฀Grecia335,฀tal฀e฀como฀se฀conclúe฀do฀eloxio฀herácleo฀citado.฀Así฀pois,฀ Isócrates฀busca฀resolver฀o฀problema฀que฀para฀a฀integridade฀da฀Hélade฀e฀ do฀sistema฀das฀poleis฀supoñían฀as฀conquistas฀e฀interferencias฀de฀Filipo฀ en฀Grecia,฀encamiñando฀este฀potencial฀cara฀fora฀da฀Hélade,฀cara฀Persia,฀ o฀que,฀ademais,฀concordaría฀co฀seu฀plan฀panhelénico.฀Esta฀idea฀volve฀ a฀repetila฀o฀noso฀autor฀na฀súa฀Carta฀II:฀A฀Filipo,฀cando฀lle฀indica฀ao฀ monarca฀macedonio฀que฀“é฀moito฀máis฀fermoso,฀en฀efecto,฀conquistar฀o฀ afecto฀das฀cidades฀que฀as฀súas฀murallas”336.฀ No฀referente฀aos฀bárbaros,฀volvemos฀a฀advertir฀o฀funcionamento฀da฀ dicotomía฀entre฀goberno฀grego฀e฀macedonio,฀aínda฀que฀a฀diverxencia฀ 213 aquí฀ está฀ máis฀ relacionada฀ coa฀ contraposición฀ entre฀ grego฀ e฀ bárbaro.฀ Isócrates฀contrapón฀o฀goberno฀bárbaro฀co฀grego,฀caracterizados฀respectivamente฀pola฀escravitude฀e฀a฀liberdade฀dos฀gobernados,฀algo฀que฀non฀ é฀novo฀en฀el,฀senón฀unha฀constante฀cultural฀da฀Hélade337.฀Aquí฀podemos฀ advertir฀ de฀ novo฀ o฀ interese฀ de฀ noso฀ autor฀ por฀ sinalar฀ a฀ Filipo฀ que฀ o฀ único฀ xeito฀ de฀ certificar฀ a฀ estabilidade฀ da฀ conquista฀ asiática฀ e฀ asegurarse฀a฀lealdade฀dos฀bárbaros฀ao฀goberno฀heleno-macedonio฀é฀eliminar฀ o฀sistema฀despótico฀persa338.฀De฀novo฀estamos฀ante฀unha฀referencia฀ao฀ goberno฀tiránico,฀que฀aparece฀agora฀como฀o฀verdadeiro฀tema฀do฀texto฀ citado.฀Deste฀xeito,฀podemos฀advertir฀cómo฀as฀tres฀partes฀deste฀aserto,฀ adicadas฀a฀gregos,฀macedonios฀e฀bárbaros฀respectivamente฀están฀relacionadas฀co฀temor฀de฀Isócrates฀á฀ambición฀de฀Filipo,฀e฀á฀posibilidade฀ de฀que฀este฀se฀converta฀nun฀autócrata,฀no฀tirano฀sobre฀a฀Hélade.฀A฀integración฀dos฀persas฀volve฀a฀responder฀aos฀desexos฀de฀Isócrates฀de฀que฀ as฀ relacións฀ políticas฀ se฀ vexan฀ reguladas฀ polo฀ xa฀ explicado฀ concepto฀ de฀eunoia.฀Sen฀esta,฀calquera฀liderazgo,฀exercido฀pola฀forza,฀terá฀como฀ consecuencia฀ o฀ levantamento฀ dos฀ sometidos฀ contra฀ aquel฀ que฀ intenta฀ subxugalos,฀ polo฀ que฀ unha฀ conquista฀ que฀ pretenda฀ ser฀ duradeira฀ en฀ Asia฀debe฀integrar฀aos฀bárbaros. Quedounos฀aprazado฀antes฀a฀análise฀do฀xeito฀en฀que฀Isócrates฀entende฀ que฀ Filipo,฀ ou฀ aquel฀ que฀ leve฀ á฀ práctica฀ os฀ consellos฀ políticos฀ do฀ ancián฀ mestre฀ de฀ retórica฀ de฀ liderar฀ á฀ coalición฀ de฀ toda฀ a฀ Hélade฀ contra฀ Persia,฀ debera฀ ser฀ gratificado฀ polos฀ gregos฀ unha฀ vez฀ completada฀ esta฀ empresa฀ á฀ que฀ o฀ noso฀ autor฀ exhorta฀ constantemente,฀ polo฀ que฀ agora฀ adiarémo-la฀ nosa฀ atención฀ a฀ este฀ problema.฀ Para฀ entender฀ correctamente฀este฀apartado,฀debemos฀rememorar฀a฀crenza฀de฀Isócrates,฀ exposta฀ supra,฀ de฀ que฀ os฀ deuses฀ non฀ actuaban฀ directamente฀ no฀ mundo฀dos฀homes,฀senón฀que฀inspiraban฀a฀algúns฀individuos,฀concepción฀coa฀que฀Isócrates฀pretende฀resolver฀a฀cuestión฀da฀ existencia฀ dos฀ heroes.฀ Partindo฀ disto,฀ o฀ noso฀ autor฀ anima฀ a฀ Filipo฀ a฀ seguir฀ os฀ seus฀ consellos:฀“Pensa฀que฀todos฀honran฀e฀admiran฀a฀quen฀son฀capaces฀de฀ ambas฀cousas,฀de฀organizar฀unha฀cidade฀e฀de฀dirixir฀un฀exército.฀Cando฀ 214 ves฀que฀son฀celebrados฀quen฀demostran฀esa฀maneira฀de฀ser฀nunha฀soa฀ cidade,฀¿qué฀eloxios฀debes฀agardar฀que฀se฀digan฀de฀ti฀cando฀aparezas฀ gobernando฀cos฀teus฀beneficios฀a฀tódolos฀gregos฀e฀subxugando฀cos฀teus฀ exércitos฀ aos฀ bárbaros?.฀ Eu฀ creo฀ que฀ serán฀ os฀ máis฀ elevados.฀ Porque฀ ningún฀outro฀nunca฀poderá฀realizar฀máis฀ca฀isto,฀xa฀que฀entre฀os฀gregos฀ non฀haberá฀unha฀fazaña฀tan฀grande”339.฀O฀problema฀radica฀aquí฀en฀esclarecer฀cáles฀son฀os฀máis฀elevados฀deses฀eloxios฀e฀honores฀que฀debera฀ percibir฀o฀vencedor฀sobre฀os฀persas.฀En฀principio,฀poderíamos฀pensar฀ que฀estas฀distincións฀que฀Isócrates฀cre฀que฀os฀gregos฀concederían฀gustosamente฀ao฀vencedor฀dos฀bárbaros฀serían฀honores฀heroicos,฀como฀os฀ que฀Calístenes฀non฀dubida฀en฀atribuír฀a฀Alexandre฀coa฀súa฀narración,฀en฀ función฀das฀fazañas฀bélicas฀obtidas฀sobre฀Persia.฀Pero฀en฀outro฀lugar,฀ tamén฀dirixíndose฀a฀Filipo,฀Isócrates฀indica฀que฀“desexar฀un฀grande฀e฀ fermoso฀ prestixio฀ e฀ non฀ considerarse฀ nunca฀ satisfeito฀ é฀ conveniente฀ para฀os฀que฀sobrepasan฀con฀moito฀aos฀demais.฀Esta฀é฀precisamente฀a฀ túa฀situación”340,฀e฀sen฀dubida฀a฀de฀Alexandre,฀uns฀anos฀despois.฀Aínda฀ así,฀ seguimos฀ sen฀ saber฀ ben฀ as฀ honras฀ ás฀ que฀ fai฀ referencia฀ o฀ ancián฀ mestre,฀ pero฀ unhas฀ liñas฀ máis฀ adiante,฀ este฀ afirma฀ que,฀ cumprindo฀ o฀ programa฀político฀de฀conquista฀de฀Persia฀que฀el฀mesmo฀indica฀a฀Filipo,฀ o฀seu฀prestixio฀será฀tan฀grande฀que฀“non฀te฀faltará฀senón฀ser฀deus”341.฀ Con฀isto฀non฀pretendemos฀afirmar฀que฀o฀vello฀Isócrates฀tivese฀estado฀ a฀favor฀dos฀desexos฀de฀Alexandre฀por฀obter฀ un฀ estatuto฀ de฀ divindade฀ vivinte,฀senón฀tan฀só฀que฀nos฀discursos฀adicados฀Filipo,฀que฀Alexandre฀ tería฀que฀coñecer342,฀o฀ancián฀sinalaba฀un฀gran฀prestixio฀como฀premio฀ para฀o฀vencedor฀dos฀bárbaros,฀o฀tipo฀do฀cal฀non฀remataba฀de฀ser฀sinalado฀claramente,฀e฀que฀Alexandre฀puido฀perfectamente฀comprender,฀ao฀ ler฀sobre฀as฀máis฀altas฀dignidades฀e฀prestixio,฀e฀os฀meirandes฀honores฀ de฀parte฀dos฀gregos,฀como฀que฀serían,฀literalmente,฀“os฀máis฀altos฀honores”343,฀maiores฀que฀os฀proporcionados฀pola฀Hélade฀a฀calquera฀outro฀ home,฀e฀por฀tanto฀solicitar฀a฀súa฀apoteose฀divina. Un฀último฀aspecto฀no฀que฀poderíamos฀advertir฀a฀influencia฀da฀labor฀isocrática฀nos฀dous฀soberanos฀macedonios,฀segundo฀foi฀aducido344,฀ 215 podería฀partir฀do฀énfase฀imposto฀polo฀ancián฀mestre฀de฀retórica฀na฀súa฀ recomendación฀ para฀ Filipo฀ do฀ emprego฀ dunha฀ política฀ de฀ persuasión฀ para฀co฀mundo฀grego฀como฀único฀medio฀de฀obter฀e฀levar฀a฀bo฀propósito฀ a฀ dirección฀ da฀ Hélade฀ no฀ xeito฀ que฀ Isócrates฀ entende฀ que฀ é฀ o฀ único฀ posible,฀isto฀é,฀pacificamente.฀A฀aplicación฀práctica฀desta฀idea฀podería฀ ser฀a฀explicación฀do฀sistema฀propagandístico฀do฀goberno฀de฀Alexandre,฀ entendido฀ como฀ promotor฀ pacífico,฀ e฀ por฀ tanto,฀ tamén฀ persuasor,฀ da฀ política฀alexandrina฀dentro฀da฀opinión฀pública฀grega.฀Esta฀explicación฀ non฀pode฀ser฀aceptada,฀sen฀embargo,฀como฀única,฀por฀estar฀o฀que฀temos฀ denominado฀por฀tecnoloxía฀da฀imaxe฀asociado฀a฀unha฀explicación฀pluricausal,฀tal฀e฀como฀xa฀amosamos฀no฀espazo฀adicado฀ao฀seu฀desenrolo,฀ e฀ como฀ veremos฀ ademais,฀ pola฀ importancia฀ deste฀ sistema฀ de฀ propaganda฀nas฀relacións฀entre฀a฀Hélade฀e฀Alexandre,฀ no฀ noso฀ capítulo฀ de฀ conclusións. A฀dúbida฀agora฀é฀realmente฀considerar฀se฀foron฀as฀verbas฀de฀Isócrates฀as฀que฀animaron฀a฀Filipo,฀e฀por฀extensión฀tamén฀a฀Alexandre,฀e฀ configuraron฀ o฀ seu฀ programa฀ político฀ para฀ con฀ Grecia.฀ Esta฀ cuestión฀ é,฀no฀meu฀parecer,฀irresoluble,฀e฀aínda฀que฀se฀analizou฀este฀problema฀ ad฀nauseam฀nunha฀numerosa฀produción฀historiográfica,฀o฀debate฀sigue฀ vixente฀coma฀o฀primeiro฀día,฀sen฀que฀ningún฀autor฀poida฀ofrecer฀probas฀ suficientemente฀concluíntes฀que฀decanten฀a฀resposta฀cara฀unha฀ou฀outra฀ opción฀de฀forma฀definitiva,฀xa฀que฀para฀coñecer฀a฀verdade฀teríamos฀que฀ podermos฀introducir฀na฀mente฀de฀Filipo,฀algo฀que,฀evidentemente,฀non฀ está฀nas฀mans฀dos฀estudosos฀da฀Antigüidade.฀Moitas฀das฀investigacións฀ adicadas฀a฀este฀tema฀chegaron฀á฀conclusión฀de฀que฀Filipo฀e฀Alexandre฀ non฀ modificaron฀ as฀ súas฀ perspectivas฀ políticas฀ por฀ causa฀ das฀ arengas฀ isocráticas345.฀ Pola฀ nosa฀ parte,฀ aínda฀ que฀ estamos฀ de฀ acordo฀ que฀ os฀ textos฀sinalados฀non฀deberon฀de฀producir฀o฀efecto฀que฀pretendía฀o฀seu฀ autor฀ nos฀ dous฀ monarcas฀ macedonios,฀ si฀ que฀ deberon฀ chamar฀ a฀ súa฀ atención฀ sobre฀ un฀ estado฀ da฀ situación฀ helénica฀ e฀ persa฀ que฀ puido฀ ter฀ inducido฀ a฀ ambos฀ a฀ dirixir฀ a฀ súa฀ ambición฀ e฀ os฀ seus฀ actos฀ cara฀ estes฀ dous฀frontes.฀Este฀é฀o฀xeito฀no฀que,฀na฀nosa฀opinión,฀debemos฀entender฀ 216 a฀ aplicación฀ de฀ Filipo,฀ e฀ especialmente฀ de฀ Alexandre,฀ con฀ respecto฀ á฀ cuestión฀da฀campaña฀asiática,฀coas฀súas฀reminiscencias฀troianas฀e฀heracléicas,฀por฀unha฀parte,฀e฀a฀súa฀actitude฀manifesta฀de฀filoheleno฀e฀de฀ everxetes฀das฀artes฀gregas,฀actuando฀en฀moitas฀ocasións฀como฀difusor฀ activo฀ da฀ cultura฀ grega฀ entre฀ os฀ bárbaros346,฀ e฀ por฀ outra฀ parte,฀ a฀ súa฀ política฀de฀asentamentos฀e฀fundación฀de฀cidades,฀moi฀vinculada฀á฀súa฀ vez฀tamén฀coa฀imaxe฀heracléica,฀ou฀no฀referente฀aos฀mercenarios฀e฀ao฀ perigo฀ destas฀ masas฀ como฀ focos฀ de฀ inestabilidade฀ sociopolítica฀ para฀ o฀mundo฀do฀mediterráneo฀oriental347,฀que฀en฀todo฀momento฀recordan฀ irremisiblemente฀ás฀exhortacións฀isocráticas.฀Entón,฀aínda฀que฀puidera฀ ser฀que฀o฀vello฀mestre฀tivera฀influído,฀esta฀influencia฀foi฀na฀forma,฀pero฀ sen฀ dúbida,฀ non฀ no฀ fondo฀ da฀ conquista฀ macedonia฀ de฀ Asia.฀ Esa฀ chamada฀á฀concordia,฀e฀os฀repetidos฀desexos฀isocráticos฀de฀congratulación,฀ respeto฀e฀alianza฀cara฀a฀Filipo฀para฀con฀Atenas348฀pretendían,฀con฀outros฀ medios,฀o฀mesmo฀que฀o฀panhelenismo฀demosténico,฀isto฀é,฀devolver฀á฀ súa฀patria฀ao฀primeiro฀posto,฀de฀forma฀conxunta฀co฀poder฀macedonio,฀ da฀política฀interhelénica฀e฀á฀dirección฀da฀Hélade349,฀polo฀que฀non฀debe฀ estrañar฀ a฀ validez฀ dos฀ mesmos฀ para,฀ aplicados฀ polos฀ dous฀ soberanos฀ macedonios,฀impoñer฀sobre฀Grecia฀a฀súa฀propia฀autoridade฀e฀dominio,฀ a฀súa฀hexemonía฀macedonia350.฀ 4.6฀ Alexandre฀e฀Aristóteles Pasando฀agora฀a฀investigar฀a฀figura฀de฀Aristóteles,฀tentaremos฀expoñer฀e฀comprender฀a฀relación฀existente฀entre฀Alexandre฀e฀o฀seu฀antigo฀ mestre฀ nos฀ tempos฀ en฀ que฀ aquel฀ era฀ o฀ gran฀ conquistador.฀ Famosa฀ é,฀ xa,฀ a฀ historia฀ que฀ conta฀ cómo฀ Aristóteles฀ foi฀ contratado฀ por฀ Filipo฀ para฀ ser฀ titor฀ de฀ seu฀ fillo฀ Alexandre,฀ ligando฀ así,฀ sen฀ sabelo,฀ ás฀ dúas฀ figuras฀máis฀importantes฀do฀século฀IV,฀Aristóteles฀e฀Alexandre,฀no฀terreo฀filosófico-cultural฀e฀o฀político฀respectivamente351.฀Evidentemente,฀ esta฀relación฀debeu฀marcar฀dun฀xeito฀esencial฀a฀personalidade฀do฀por฀ entón฀ novo฀ príncipe฀ de฀ Macedonia,฀ que฀ contaba฀ con฀ uns฀ trece฀ anos฀ 217 de฀idade฀aproximadamente,฀e฀sabemos฀tamén฀que฀o฀estaxirita฀escribiu฀ unha฀obra,฀titulada฀Sobre฀a฀Monarquía฀para฀o฀seu฀discípulo,฀posiblemente฀ durante฀ o฀ período฀ de฀ estancia฀ do฀ filósofo฀ na฀ corte฀ macedonia,฀ da฀que฀desgrazadamente฀só฀conservamos฀o฀nome,฀aínda฀que฀podemos฀ inferir฀polas฀noticias฀que฀sobre฀esta฀chegaron฀ata฀nós฀que฀debía฀tratar฀de฀ dar฀un฀novo฀contido฀ético฀e฀espiritual฀á฀idea฀tradicional฀de฀monarca352.฀ Deste฀xeito,฀podemos฀atribuír฀á฀influencia฀de฀Aristóteles฀o฀amplo฀coñecemento฀que,฀segundo฀testemuñan฀as฀fontes,฀Alexandre฀posuía฀sobre฀as฀ letras฀gregas353,฀así฀como฀o฀gusto฀que฀demostraba฀polas฀mesmas,฀e฀en฀ relación฀con฀isto,฀aínda฀que฀vinculado฀ao฀tema฀da฀emulación฀de฀Aquiles฀ por฀ Alexandre,฀ debe฀ terse฀ en฀ conta฀ a฀ gran฀ admiración฀ de฀ Aristóteles฀ por฀ Homero,฀ manifestada฀ a฀ través฀ do฀ amplo฀ número฀ de฀ referencias฀ á฀obra฀deste฀contidas฀na฀súa฀Poética,฀así฀como฀no฀chamado฀Himno฀á฀ areté,฀adicado฀a฀Hermias,฀no฀que฀o฀estaxirita฀compuxera฀unha฀descrición฀da฀natureza฀heroica฀a฀través฀do฀modelo฀ aquiléico354.฀ Estes฀ datos฀ deben฀ comprenderse฀ como฀ unha฀ representación฀ de฀ cómo฀ Alexandre฀ foi฀ educado฀ polo฀ estaxirita฀ dentro฀ da฀ cultura฀ grega.฀ Evidentemente,฀ a฀ concepción฀ total฀ coa฀ que฀ Aristóteles฀ estudaba฀ as฀ cousas฀ e฀ trataba฀ de฀ comprender฀ o฀ mundo,฀ no฀ senso฀ pluridisciplinar฀ da฀ súa฀ obra,฀ moi฀ probablemente,฀ debeu฀ ter฀ algún฀ tipo฀ de฀ repercusión฀ no฀ xeito฀ en฀ que฀ Alexandre฀actuaba฀con฀respecto฀á฀súa฀campaña,฀polo฀tanto฀esta฀calidade฀ aristotélica฀podería฀chegar฀a฀explicar฀certos฀puntos฀da฀aventura฀asiática฀ nos฀que฀Alexandre฀se฀move,฀non฀por฀intereses฀políticos,฀senón฀máis฀ben฀ por฀curiosidade,฀por฀afán฀de฀coñecemento,฀posto฀que,฀non฀o฀olvidemos,฀ a฀xesta฀alexandrina฀debe฀comprenderse฀non฀só฀como฀unha฀campaña฀de฀ carácter฀bélico,฀senón฀como฀unha฀aventura,฀unha฀viaxe฀a฀novos฀territorios,฀o฀que฀espertaría฀a฀curiosidade฀non฀só฀dos฀membros฀da฀expedición,฀ senón฀ tamén฀ de฀ aqueles฀ que฀ recibían฀ noticias฀ dela฀ na฀ propia฀ Grecia.฀ Neste฀ senso,฀ L.฀ Prandi฀ quer฀ comprender฀ o฀ interese฀ de฀ Aristóteles฀ en฀ recomendar฀ a฀ Calístenes฀ como฀ historiador฀ para฀ a฀ campaña฀ como฀ un฀ medio฀polo฀que฀o฀estaxirita฀obtería฀informacións฀de฀primeira฀man฀sobre฀ os฀ achados฀ da฀ expedición,฀ destacando,฀ por฀ exemplo,฀ as฀ informacións฀ 218 astrolóxicas฀que฀puidesen฀atoparse฀en฀Babilonia,฀ou฀os฀descubrimentos฀ botánicos฀encontrados฀ao฀paso฀da฀expedición,฀de฀tal฀xeito฀que฀Calístenes,฀con฀isto,฀converteríase฀nun฀emisario฀con฀carácter฀científico฀do฀filósofo฀en฀busca฀de฀novos฀coñecementos฀no฀novo฀mundo฀aberto฀á฀Hélade฀ por฀Alexandre355.฀Sobre฀os฀pormenores฀acontecementais฀desta฀relación฀ xa฀indicáramos฀diversos฀datos฀nos฀espazos฀que฀adicamos฀ao฀estudo฀de฀ Calístenes,฀polo฀que฀non฀voltaremos฀agora฀sobre฀eles. O฀problema฀do฀estudo฀dunha฀posible฀influencia฀de฀Aristóteles฀sobre฀ Alexandre฀ radica฀ na฀ procura฀ de฀ elementos฀ teóricos฀ formulados฀ pola฀ filosofía฀ aristotélica฀ nas฀ accións฀ e฀ actitudes฀ do฀ monarca฀ macedonio,฀ isto฀é,฀saber฀se฀Alexandre฀guiaba฀os฀seus฀actos฀seguindo฀os฀postulados฀ aprendidos฀ do฀ seu฀ mestre,฀ ou฀ cando฀ menos฀ a฀ profundidade฀ que฀ estas฀ ensinanzas฀ terían฀ adquirido฀ na฀ comprensión฀ do฀ mundo฀ do฀ mozo฀ rei.฀ Evidentemente,฀ esta฀ cuestión฀ entraña฀ unha฀ enorme฀ dificultade฀ pola฀ situación฀na฀que฀nos฀atopamos฀con฀respecto฀ás฀fontes฀de฀Alexandre฀e฀ á฀ produción฀ literaria฀ aristotélica,฀ ambas฀ moi฀ mermadas฀ polo฀ paso฀ do฀ tempo.฀ Por฀ isto,฀ trataremos฀ agora฀ de฀ expoñer฀ algúns฀ dos฀ pasaxes฀ da฀ obra฀do฀estaxirita฀nos฀que฀os฀historiadores฀buscaron฀a฀vinculación฀coas฀ actitudes฀do฀rei฀macedonio356,฀e฀á฀luz฀destes฀e฀da฀exposición฀do฀pensamento฀alexandrino฀que฀estivemos฀levando฀a฀cabo฀trataremos฀de฀dilucidar฀a฀realidade฀ou฀fición฀da฀súa฀aplicación฀á฀conquista฀alexandrina. Por฀ser฀a฀cuestión฀da฀divinización฀aquela฀que฀nos฀derivou฀ao฀estudo฀ deste฀tema,฀veremos฀en฀primeiro฀lugar฀as฀pasaxes฀aristotélicas฀adicadas฀ a฀este฀asunto฀e฀que฀tradicionalmente฀foron฀postas฀en฀relación฀co฀novo฀ Alexandre.฀Na฀súa฀obra฀Política,฀Aristóteles,฀disertando฀sobre฀as฀situacións฀nas฀que฀se฀pode฀pretender฀o฀poder,฀afirma:”฀Se฀hai฀un฀individuo฀ (...)฀ tan฀ distinguido฀ pola฀ súa฀ superior฀ virtude฀ que฀ nin฀ a฀ virtude฀ nin฀ a฀ capacidade฀política฀de฀tódolos฀demais฀sexa฀comparable฀coas฀de฀aqueles,฀se฀son฀varios,฀e฀se฀é฀un฀só,฀coa฀de฀aquel.฀Non฀hai฀que฀consideralos฀ como฀unha฀parte฀da฀cidade,฀pois฀se฀lles฀tratará฀inxustamente฀se฀se฀lles฀ xulga฀dignos฀dos฀mesmos฀dereitos,฀sendo฀tan฀desiguais฀en฀virtude฀e฀en฀ capacidade฀política;฀é฀natural฀que฀tal฀individuo฀fora฀como฀un฀deus฀en- 219 tre฀os฀homes”357.฀Con฀este฀aserto฀estamos฀ante฀o฀mesmo฀problema฀que฀ atopábamos฀en฀Isócrates,฀Carta฀III:฀a฀Filipo,฀5฀que฀xa฀estudaramos฀nas฀ liñas฀precedentes,฀e฀temos฀que฀pensar฀que฀é฀pouco฀probable฀que฀Aristóteles฀estivese฀a฀favor฀de฀recoñecer฀en฀Alexandre฀unha฀natureza฀divina,฀ aínda฀ que฀ si,฀ como฀ fixera฀ o฀ seu฀ familiar฀ Calístenes,฀ vincular฀ as฀ súas฀ fazañas฀con฀un฀estatuto฀heroico฀ou฀incluso฀con฀unha฀filiación฀divina,฀no฀ senso฀poético,฀como฀o฀propio฀estaxirita฀fixera฀na฀redacción฀do฀poema฀ ao฀seu฀amigo฀Hermias฀de฀Atarneo.฀Sen฀embargo,฀esta฀dificultade฀volve฀ a฀presentarse฀de฀forma฀dual,฀pois฀se฀ben฀podemos฀tentar฀deducir฀qué฀ pensaba฀realmente฀Aristóteles,฀no฀caso฀de฀Alexandre฀hai฀que฀recorrer฀á฀ adiviñación฀para฀estarmos฀seguros,฀positiva฀ou฀negativamente,฀de฀que฀a฀ súa฀persoal฀interpretación฀deste฀pensamento฀aristotélico฀non฀é฀a฀causa฀ da฀ súa฀ intención฀ de฀ autoglorificación฀ divina.฀ Certamente,฀ a฀ referencia฀aristotélica฀non฀pretende฀facer฀mención฀de฀procesos฀divinizadores,฀ senón฀ da฀ innegable฀ capacidade฀ de฀ certos฀ individuos,฀ caracterizados฀ pola฀ súa฀ distinguida฀ virtude,฀ para฀ gobernar฀ de฀ xeito฀ plenipotenciario฀ a฀outros,฀sen฀estar฀regulados฀en฀xeito฀algún฀nos฀seus฀actos,฀pois฀a฀súa฀ mesma฀virtude฀lles฀impide฀actuar฀erradamente358.฀En฀outro฀lugar,฀o฀filosofo฀indica฀que฀a฀virtude฀do฀militar฀é฀a฀vitoria฀nas฀batallas359,฀polo฀que฀ a฀autoidentificación฀de฀Alexandre฀dentro฀deste฀esquema฀como฀campión฀ vitorioso,฀e฀en฀función฀disto,฀virtuoso,฀con฀ese฀tipo฀de฀homes฀aristotélicos฀a฀actuación฀do฀cales฀debe฀dirixirse฀á฀dirección฀das฀comunidades฀ humanas,฀e฀asimesmo,฀dun฀xeito฀plenipotenciario,฀“como฀un฀deus฀entre฀os฀homes”.฀Pese฀a฀isto,฀a฀discusión฀deste฀parágrafo฀non฀conduce฀a฀ unha฀posibilidade฀de฀aseveración฀con฀respecto฀ao฀uso฀deste฀parámetro฀ aristotélico฀como฀punto฀de฀inflexión฀sobre฀o฀que฀asentar฀o฀seu฀desexo฀ de฀autodivinización,฀aínda฀que฀tampouco฀existe฀argumento฀algún฀que฀ demostre฀ que฀ Alexandre฀ non฀ tivese฀ en฀ mente฀ esta฀ idea,฀ ou฀ algunha฀ similar฀ aprendida฀ durante฀ a฀ súa฀ estancia฀ baixo฀ a฀ tutela฀ do฀ estaxirita,฀ polo฀que฀este฀problema฀se฀nos฀presenta฀como฀irresoluble,฀cando฀menos฀ neste฀particular.฀Pola฀nosa฀parte,฀decantarémonos฀por฀pensar฀que฀todo฀ 220 axudou,฀tanto฀os฀conceptos฀aristotélicos฀como฀aqueles฀isocráticos,฀para฀ que฀Alexandre฀plantéxase฀a฀súa฀divinización.฀ Sen฀ embargo,฀ aínda฀ que฀ estivemos฀ buscando฀ un฀ porqué฀ para฀ esta฀ imposición฀por฀Alexandre฀da฀súa฀divindade฀e฀do฀culto฀á฀mesma฀polos฀ gregos,฀non฀tivemos฀atopado฀na฀filosofía฀máis฀que฀diversos฀xustificantes฀ que฀poderían฀sustentar฀esta฀actitude,฀pero฀non฀unha฀causa฀concreta฀que฀ poida฀resolver฀esta฀situación.฀Por฀isto,฀ao฀non฀atoparse฀a฀explicación฀no฀ ámbito฀filosófico,฀deberemos฀de฀plantexar฀aquí,฀facendo฀un฀paréntese฀ na฀ nosa฀ disquisición฀ da฀ filosofía฀ aristotélica,฀ que฀ a฀ verdadeira฀ razón฀ para฀a฀intención฀divinizadora฀e฀autoglorificadora฀de฀Alexandre฀baséase฀ nunha฀necesidade฀política,฀e฀como฀tal,฀nunha฀resposta฀ao฀problema฀da฀ heteroxeneidade฀de฀poboacións,฀culturas฀e฀concepcións฀contidas฀no฀imperio฀alexandrino.฀Por฀isto,฀a฀conversión฀do฀gobernante฀en฀deus฀aparece฀ como฀o฀único฀mecanismo฀válido฀para฀reforzar฀o฀poder฀de฀este฀e,฀xunto฀ co฀dereito฀de฀conquista,฀asegurarlle฀o฀dereito฀de฀goberno฀e฀a฀lealdade฀ dos฀individuos฀baixo฀o฀seu฀dominio.฀Este฀vínculo฀relixioso฀xa฀tería฀sido฀ empregado฀ anteriormente,฀ a฀ nivel฀ helénico,฀ durante฀ a฀ hexemonía฀ ateniense,฀que฀tería฀imposto฀ás฀cidades฀asociadas฀á฀súa฀Liga฀Ático-Délica,฀ mascarada฀dun฀verdadeiro฀imperio฀marítimo,฀a฀participación฀nas฀festas฀ Panateneas฀para฀reforzar฀os฀lazos฀de฀unión฀a฀nivel฀político฀cunha฀subordinación฀a฀nivel฀relixioso360.฀Por฀outra฀parte,฀e฀voltando฀a฀Alexandre,฀ este฀vínculo,฀que฀pretende฀unificar฀neste฀nivel฀relixioso฀a฀recentemente฀ constituída,฀a฀raíz฀da฀campaña฀asiática,฀comunidade฀gobernamental฀que฀ é฀o฀territorio฀gobernado฀por฀Alexandre,฀permite฀a฀este,฀como฀veremos฀ no฀noso฀capítulo฀conclusivo,฀completar฀a฀súa฀personalización฀de฀poder฀ ao฀ establecer฀ a฀ súa฀ vontade,฀ e฀ con฀ isto฀ as฀ súas฀ decisións฀ e฀ actitudes฀ políticas,฀como฀froito฀da฀súa฀natureza฀divina,฀o฀que฀as฀converte฀en฀irrefutables,฀indubidables฀e฀incuestionables,฀e฀ao฀gobernante,฀a฀través฀desta฀ individualización฀do฀poder,฀en฀verdadeira฀e฀única฀fonte฀do฀mesmo361,฀ e฀ polo฀ tanto,฀ en฀ único฀ gobernante฀ posible.฀ En฀ consecuencia,฀ Alexandre฀sería฀o฀deus฀do฀seu฀imperio.฀Esta฀é฀a฀nosa฀explicación฀ao฀interese฀ amosado฀por฀Alexandre฀para฀a฀súa฀divinización,฀único฀medio฀de฀asentar฀ 221 lexitimamente฀un฀poder฀de฀carácter฀autocrático฀como฀o฀desexado฀por฀ Alexandre,฀segundo฀estivemos฀tentando฀demostrar฀a฀través฀da฀nosa฀exposición฀da฀construción฀da฀personalización฀do฀poder.฀ Volvendo฀de฀novo฀ao฀aprazado฀estudo฀do฀pensamento฀aristotélico฀ en฀relación฀coa฀influencia฀de฀este฀sobre฀o฀mozo฀rei฀macedonio,฀pasaremos฀agora,฀solucionado฀o฀problema฀da฀divinización,฀ao฀segundo฀punto฀ da฀obra฀aristotélica฀vinculable฀co฀conquistador.฀Xa฀citamos,฀en฀relación฀ co฀apartado฀anterior,฀un฀texto฀aristotélico฀vinculado฀ao฀exercicio฀do฀poder฀de฀forma฀absoluta362,฀e฀como฀acabamos฀de฀establecer,฀o฀desexo฀de฀ divinización฀de฀Alexandre฀responde฀a฀unha฀intención฀de฀reforzar฀o฀dereito฀do฀macedonio฀para฀gobernar฀sen฀trabas.฀Xa฀na฀mención฀do฀dereito฀ do฀home฀virtuoso฀a฀vivir฀“como฀un฀deus฀entre฀os฀homes”฀podería฀apreciarse฀este฀concepto,฀que฀agora฀se฀nos฀aparece฀asociado฀a฀dous฀aspectos฀ da฀exposición฀aristotélica,฀a฀saber,฀a฀monarquía฀como฀mellor฀sistema฀ político฀e฀o฀tipo฀de฀monarquía฀que฀exerce฀o฀poder฀de฀xeito฀absoluto.฀Sobre฀o฀primeiro฀de฀estes,฀da฀monarquía฀como฀mellor฀sistema฀de฀goberno,฀ é฀un฀tema฀xa฀largamente฀estudado363,฀e฀respondería,฀a฀largo฀prazo,฀a฀que฀ este฀sistema฀de฀goberno฀favorecería,฀a฀través฀da฀eliminación฀por฀parte฀ do฀individuo฀de฀calquera฀tipo฀de฀obrigación฀de฀carácter฀político฀entre฀ os฀seus฀gobernados,฀a฀actitude฀contemplativa฀que฀Aristóteles฀entende฀ como฀ o฀camiño฀ para฀a฀consecución฀da฀ felicidade฀ para฀ o฀ individuo364.฀ Neste฀ senso,฀ é฀ destacable,฀ para฀ a฀ súa฀ posible฀ aplicación฀ ás฀ accións฀ e฀ actitudes฀de฀Alexandre,฀que฀o฀pensamento฀aristotélico฀defenda฀a฀desligación฀do฀individuo฀das฀cuestións฀políticas฀en฀favor฀de฀aqueles฀que฀ pola฀súa฀virtude฀están฀máis฀preparados฀para฀gobernar.฀Esta฀perspectiva฀ política฀preludia,฀sen฀dúbida,฀a฀realidade฀helenística.฀Pero,฀se฀observamos฀agora฀o฀outro฀aspecto,฀adicado฀á฀monarquía฀que฀exerce฀o฀poder฀de฀ forma฀absoluta,฀definida฀como฀“cando฀un฀so฀individuo฀é฀soberano฀de฀ todo,฀como฀cada฀pobo฀e฀cada฀cidade฀o฀é฀dos฀asuntos฀da฀comunidade”365฀ e฀“esa฀na฀que฀o฀rei฀manda฀en฀todo฀segundo฀a฀súa฀propia฀vontade,฀algúns฀ pensan฀ que฀ non฀ é฀ natural฀ que฀ un฀ so฀ teña฀ poder฀ soberano฀ sobre฀ tódolos฀cidadáns฀cando฀a฀cidade฀está฀composta฀de฀ iguales”366,฀ Aristóteles฀ 222 afirma,฀fronte฀a฀estas฀críticas,฀que฀“sen฀embargo,฀despois฀das฀precisións฀ feitas,฀alguén,฀tal฀vez,฀pode฀supoñer฀que฀o฀poder฀supremo฀é฀lo฀mellor฀ de฀todo,฀xa฀que฀así฀podería฀ser฀soberano฀do฀maior฀número฀e฀de฀máis฀ nobres฀ accións”367,฀ e฀ establece฀ que฀ “por฀ iso,฀ sempre฀ que฀ alguén฀ sexa฀ superior฀en฀virtude฀e฀en฀capacidade฀para฀realizar฀as฀mellores฀accións,฀a฀ ese฀é฀nobre฀seguirlle฀e฀xusto฀obedecerlle.฀Pero฀debe฀posuír฀non฀só฀virtude,฀senón฀capacidade฀que฀o฀faga฀apto฀para฀a฀acción”368.฀Volvemos,฀entón,฀sobre฀o฀mesmo,฀o฀home฀virtuoso,฀capacitado฀para฀o฀goberno฀pola฀ súa฀ natureza,฀ pero฀ seguimos฀ sen฀ poder฀ advertir฀ unha฀ definición฀ clara฀ de฀cómo฀debe฀ser฀este฀gobernante฀ao฀que฀é฀de฀dereito฀obedecer.฀E฀máis฀ aínda,฀pois฀“para฀homes฀desta฀clase฀superior฀non฀hai฀lei,฀pois฀eles฀mesmos฀son฀lei”369.฀Deste฀xeito,฀este฀home฀virtuoso,฀que฀por฀dereito฀da฀súa฀ natureza฀e฀virtude฀superior฀debe฀ser฀o฀gobernante฀da฀súa฀comunidade,฀ é฀tamén฀a฀fonte฀de฀poder฀e฀da฀lei,฀non฀estando฀rexido฀máis฀que฀pola฀súa฀ propia฀vontade,฀coa฀que,฀ademais,฀como฀lei,฀dirixe฀os฀asuntos฀dos฀seus฀ gobernados.฀Sen฀dúbida,฀esta฀excepción฀da฀natureza฀humana฀que฀Aristóteles฀ presenta฀ como฀ homes฀ virtuosos฀ responden,฀ perfectamente,฀ ao฀ programa฀de฀acción฀de฀Alexandre฀como฀autócrata.฀Pensemos฀que฀Aristóteles฀establece฀que฀o฀gobernante฀e฀o฀gobernado฀deben฀ser฀educados฀ de฀forma฀distinta370,฀e฀estaremos฀tamén฀ante฀un฀dos฀intereses฀que฀puido฀ ter฀suscitado฀para฀o฀estaxirita฀educar฀ao฀príncipe฀macedonio371.฀ Por฀outra฀parte,฀con฀esta฀defensa฀da฀influencia฀da฀filosofía฀aristotélica฀ sobre฀ o฀ rei฀ macedonio,฀ volvemos฀ a฀ indicalo,฀ non฀ afirmamos฀ a฀ aceptación฀de฀Aristóteles฀das฀accións฀do฀seu฀pupilo,฀senón฀que฀tan฀só฀ buscamos฀ un฀ orixe฀ teórico฀ ao฀ plantexamento฀ político฀ practicado฀ por฀ Alexandre.฀ Indicaremos฀ agora฀ unha฀ última฀ cita฀ da฀ Política:฀ “Digamos฀ agora฀ cál฀ debe฀ ser฀ o฀ carácter฀ natural฀ dos฀ cidadáns.฀ Máis฀ ou฀ menos฀ podería฀ comprenderse฀isto฀votando฀unha฀ollada฀ás฀cidades฀gregas฀máis฀famosas฀ e฀a฀todo฀o฀mundo฀habitado฀para฀ver฀cómo฀se฀distribúen฀nel฀os฀pobos.฀ Os฀que฀habitan฀en฀lugares฀fríos฀e฀en฀Europa฀están฀cheos฀de฀coraxe,฀pero฀ faltos฀de฀intelixencia฀e฀de฀técnica,฀polo฀que฀viven฀máis฀ben฀libres,฀pero฀ 223 sen฀organización฀política฀ou฀incapacitados฀para฀mandar฀aos฀seus฀veciños.฀Os฀de฀Asia,฀en฀cambio,฀son฀intelixentes฀e฀de฀espírito฀técnico,฀pero฀ sen฀coraxe,฀polo฀que฀levan฀unha฀vida฀de฀sometemento฀e฀escravitude.฀En฀ canto฀á฀raza฀helénica,฀de฀igual฀forma฀que฀ocupa฀un฀lugar฀intermedio,฀ así฀participa฀das฀características฀de฀ambos฀grupos,฀pois฀é฀á฀vez฀valente฀e฀ intelixente.฀Por฀isto฀vive฀libre฀e฀é฀a฀mellor฀gobernada฀e฀a฀máis฀capacitada฀para฀gobernar฀a฀todos฀se฀alcanzará฀a฀unidade฀política”372.฀¿Acaso฀ debe฀pensarse,฀a฀través฀disto,฀no฀estaxirita฀como฀pro-panhelénico?.฀Sen฀ dúbida฀parece฀aquí฀chamar฀non฀só฀á฀unión฀dos฀gregos,฀senón฀tamén฀ao฀ imperio฀destes฀sobre฀o฀resto฀dos฀homes.฀Esta฀afirmación฀debe฀poñerse฀ en฀relación฀con฀outros฀dous฀textos฀aristotélicos,฀por฀unha฀parte฀o฀Fragmento฀646฀da฀edición฀de฀V.฀Rose฀que฀di:฀“[Aristóteles]฀aconselloulle฀[a฀ Alexandre]฀ser฀o฀hegemón฀para฀os฀gregos฀e฀un฀déspota฀para฀os฀bárbaros;฀ coidar฀de฀aqueles฀como฀de฀amigos฀e฀parentes,฀e฀tratar฀con฀estes฀como฀ con฀bestas฀ou฀plantas”373,฀e฀por฀outra฀co฀controvertido฀texto฀dunha฀carta฀ de฀Aristóteles฀a฀Alexandre,฀que฀foi฀denominada฀Sobre฀as฀Colonias,฀na฀ que฀o฀filósofo฀aconsella฀ao฀conquistador฀sobre฀o฀xeito฀en฀que฀debe฀rexer฀ o฀novo฀imperio฀que฀agora฀ten฀o฀mozo฀rei฀aos฀seus฀pés.฀Non฀obstante,฀ antes฀de฀comezar฀co฀estudo฀desta฀carta,฀vexamos฀un฀pouco฀o฀seu฀argumento฀e฀contido,฀posto฀que฀non฀é฀demasiado฀popular.฀Como฀liñas฀xerais฀ o฀texto฀aséntase฀sobre฀a฀recomendación฀do฀autor,฀do฀que฀supoñeremos฀ a฀partir฀de฀agora฀que฀foi฀Aristóteles,฀ao฀seu฀interlocutor,฀do฀que฀supoñeremos฀que฀era฀Alexandre,฀que฀deporte฀ou฀leve฀a฀cabo฀transferencias฀ de฀ poboación,฀ das฀ zonas฀ conquistadas฀ a฀ Grecia฀ ou฀ Europa,฀ pois฀ isto฀ sería฀unha฀decisión฀acertada฀para฀os฀intereses฀de฀Alexandre,฀e฀as฀razóns฀ aducidas฀para฀isto฀son,฀en฀principio,฀a฀vinganza,฀pero฀tamén฀existen฀razóns฀prácticas฀para฀seguir฀estas฀recomendacións,฀posto฀que฀Aristóteles฀ explica฀que฀estas฀accións฀de฀deportación฀concederían฀a฀Alexandre฀unha฀ fama฀e฀un฀recordo฀que฀perduraría฀na฀historia,฀e฀Alexandre฀sería฀conmemorado฀como฀o฀vencedor฀dos฀bárbaros.฀Así,฀ademais,฀evitaría฀o฀perigo฀ dalgún฀levantamento.฀ 224 Por฀outra฀parte,฀como฀un฀medio฀para฀culminar฀as฀grandes฀fazañas฀ feitas฀no฀campo฀de฀batalla,฀Aristóteles฀aconsella฀ao฀seu฀antigo฀pupilo฀ que฀se฀concentre฀nos฀problemas฀das฀cidades฀helénicas,฀posto฀que฀nelas฀ deben฀ darse฀ dúas฀ características,฀ que฀ serían฀ a฀ prosperidade฀ e฀ un฀ comportamento฀xusto.฀Coa฀presenza฀de฀ambos,฀o฀benestar฀e฀o฀bo฀orde฀ estarían฀asegurados,฀pero฀se฀só฀se฀da฀un฀deles,฀as฀situación฀derivaría,฀ no฀caso฀da฀prosperidade,฀nunha฀situación฀de฀pracer฀e฀luxuria,฀que฀tería฀ como฀consecuencia฀a฀corrupción฀e฀a฀falta฀de฀lei,฀e฀no฀caso฀do฀bo฀orde,฀ a฀situación฀resultante฀estaría฀marcada฀polo฀traballo฀duro฀e฀a฀dificultade.฀ Por฀ todo฀ isto,฀ é฀ responsabilidade฀ de฀ aquel฀ que฀ exerce฀ a฀ soberanía฀ o฀ tratar฀de฀obter฀ambas฀calidades฀para฀as฀cidades,฀con฀ánimo฀de฀xustiza.฀ Deste฀xeito,฀e฀quizais฀para฀xustificar฀este฀tipo฀de฀afirmacións,฀Aristóteles฀prosigue฀afirmando฀que฀a฀humanidade฀está฀destinada฀a฀acadar฀a฀ Felicidade฀neste฀mundo,฀e฀feliz฀é฀aquel฀que฀aprecia฀o฀resplandor฀dun฀ novo฀ día,฀ isto฀ é,฀ dunha฀ nova฀ era,฀ cando฀ os฀ homes฀ acorden฀ constituír฀ unha฀nova฀lei฀ou฀goberno,฀e฀un฀novo฀reino.฀Así฀rematarían฀as฀loitas฀e฀ as฀guerras,฀sendo฀devotos฀á฀idea฀de฀acadar฀un฀benestar฀que฀propiciaría,฀ asimesmo,฀ a฀ prosperidade฀ das฀ súas฀ cidades฀ e฀ comunidades,฀ co฀ que฀ vivirían฀felices,฀tranquilos฀e฀seguros,฀compartimentando฀o฀día฀en฀momentos฀de฀descanso฀e฀momentos฀de฀estudo฀das฀artes฀e฀das฀letras,฀e฀polo฀ amor฀ao฀saber,฀co฀que฀Aristóteles฀soña,฀esperanzado฀de฀poder฀chegar฀a฀ ver฀esa฀nova฀era,฀senón฀de฀forma฀completa,฀si,฀ao฀menos,฀en฀parte,฀ao฀ tempo฀que฀se฀satisface฀de฀saber฀que฀aqueles฀que฀o฀rodean฀verán฀con฀el฀ ese฀novo฀día฀para฀desfrutalo374.฀ Como฀xa฀indicamos,฀este฀texto฀é,฀sinceramente,฀estraño.฀Non฀entraremos฀nós฀agora฀a฀tratar฀de฀dilucidar฀se฀o฀texto฀é฀fiablemente฀aristotélico฀ ou฀non,฀nin฀nos฀seus฀problemas฀de฀autoría,฀datación฀ou฀autenticidade,฀ sobre฀ os฀ que฀ autores฀ máis฀ cualificados฀ para฀ isto฀ fixeron฀ xa฀ as฀ súas฀ consideracións375,฀ chegando฀ á฀ conclusión฀ de฀ que,฀ se฀ ben฀ quizais฀ non฀ poida฀falarse฀de฀verdadeiros฀indicios฀para฀propoñer฀unha฀autoría฀propia฀ do฀ estaxirita,฀ si฀ confirmaron฀ a฀ validez฀ dos฀ elementos฀ da฀ carta฀ como฀ puramente฀ aristotélicos,฀ e,฀ polo฀ tanto,฀ a฀ posibilidade฀ do฀ seu฀ emprego฀ 225 como฀fonte฀para฀a฀análise฀das฀relacións฀entre฀o฀filósofo฀e฀Alexandre฀de฀ Macedonia.฀ Existen฀ neste฀ controvertido฀ texto฀ tres฀ temas฀ fundamentais฀ sobre฀ os฀ que฀ o฀ filósofo฀ chama฀ a฀ atención฀ do฀ seu฀ pupilo,฀ que฀ en฀ principio฀ parecerían฀esta฀en฀conexión,฀primeiro฀coa฀relación฀de฀Alexandre฀coas฀ poboacións฀que฀están฀baixo฀a฀súa฀autoridade,฀xa฀sexan฀gregos฀ou฀bárbaros,฀segundo,฀coas฀responsabilidades฀de฀Alexandre฀como฀gobernante฀ destas฀ poboacións฀ e,฀ terceiro,฀ coa฀ gloria฀ obtida฀ a฀ través฀ da฀ xesta฀ do฀ macedonio฀e฀o฀inicio,฀a฀causa฀de฀esta,฀dunha฀nova฀era376.฀ Con฀ respecto฀ ao฀ primeiro฀ e฀ o฀ segundo,฀ pode฀ destacarse฀ a฀ diverxencia฀amosada฀en฀todo฀momento฀no฀tipo฀de฀trato฀con฀que฀Aristóteles฀ anima฀a฀actuar฀cos฀bárbaros฀e฀a฀clara฀deferencia฀mostrada,฀polo฀contrario,฀coas฀poboacións฀helénicas.฀Cos฀primeiros,฀recoméndase฀deportacións฀ a฀ Europa฀ e฀ aconsellase฀ evitar฀ neles฀ posibles฀ levantamentos฀ e฀ rebeldías,฀para฀o฀que฀deberá฀ser฀severo฀no฀seu฀goberno฀sobre฀eles,฀pois฀ son฀poboacións฀que฀non฀obedecen฀senón฀por฀medio฀do฀medo,฀aínda฀que฀ sen฀recorrer฀á฀violencia฀senón฀tratándonos฀como฀serventes377;฀pero฀cos฀ gregos฀a฀situación฀é฀máis฀complexa,฀porque฀ten฀que฀tentar฀de฀solucionar฀ a฀través฀das฀súas฀actividades฀os฀problemas฀da฀Hélade,฀por฀unha฀parte,฀ tentando฀proporcionar฀ás฀cidades฀os฀elementos฀que฀lle฀son฀necesarios฀ para฀ o฀ seu฀ benestar,฀ como฀ son฀ a฀ prosperidade฀ e฀ a฀ xustiza 378,฀ que฀ el฀ mesmo฀ debe฀ preocuparse฀ de฀ obter฀ para฀ elas,฀ e฀ por฀ outra,฀ procurando฀ reconfigurar฀a฀realidade฀política฀da฀Hélade฀a฀través฀da฀reforma฀da฀Liga฀ de฀Corinto,฀fundada฀con฀fins฀de฀alianza฀militar,฀para฀xerar฀unha฀nova฀ organización฀de฀representación฀dos฀gobernos฀de฀toda฀a฀Hélade,฀da฀que฀ Alexandre฀será฀o฀xefe฀supremo.฀Así,฀o฀novo฀pupilo฀debe฀xulgar฀como฀ propio฀ de฀ maior฀ gloria฀ o฀ gobernar฀ a฀ homes฀ libres฀ que฀ a฀ escravos,฀ e฀ recordar฀que฀os฀gregos฀só฀obedecen฀a฀través฀do฀respeto฀e฀o฀amor,฀polo฀ que฀haberá฀de฀comportarse฀con฀xustiza฀e฀clemencia,฀e฀evitar฀o฀uso฀da฀ violencia,฀e฀gardarse฀de฀฀respetar฀a฀súa฀dignidade.฀En฀consecuencia,฀o฀ monarca฀ debe฀ preferir฀ a฀ gloria฀ reportada฀ pola฀ actividade฀ lexislativa฀ á฀ das฀armas,฀e฀coidar฀de฀proporcionar฀a฀Grecia฀un฀marco฀correcto฀para฀o฀ 226 seu฀aoptimo฀desenrolo.฀Estas฀arengas฀e฀consellos฀pretenden฀indicar฀ao฀ mozo฀conquistador฀que฀debe฀evitar฀converterse฀nun฀tirano,฀como฀era฀o฀ rei฀dos฀persas,฀que฀trataba฀aos฀seus฀súbditos฀como฀escravos.฀ Esta฀diferenciación฀tan฀marcada฀no฀tipo฀de฀relación฀que฀Alexandre฀ debe฀ter฀cos฀dous฀grupos฀de฀poboacións฀baixo฀o฀seu฀mando,฀gregos฀e฀ bárbaros,฀ debe฀ vincularse,฀ primeiramente,฀ co฀ tema฀ da฀ vinganza,฀ que฀ no฀ texto฀ aparece฀ escondida฀ tras฀ a฀ cita฀ da฀ Lei฀ de฀ Radamantis,฀ isto฀ é,฀ comportarse฀con฀alguén฀tal฀e฀como฀este฀se฀comportaría฀con฀un฀mesmo,฀ rememorando฀o฀vello฀código฀mesopotámico฀de฀Hamurabi฀e฀a฀súa฀Lei฀ do฀Talión379.฀Este฀desexo฀de฀rébancha฀sinalouse฀para฀Aristóteles฀como฀ relacionado฀co฀asasinato฀por฀parte฀do฀Gran฀Rei฀de฀Hermias฀de฀Atarneo,฀ íntimo฀ amigo฀ de฀ Aristóteles฀ e฀ familiar฀ da฀ súa฀ esposa,฀ ao฀ que฀ tanto฀ o฀ filósofo฀como฀o฀seu฀sobriño฀Calístenes฀dedicaron฀sendos฀poemas.฀Esta฀ morte฀do฀señor฀de฀Atarneo฀tería฀acontecido฀cando฀o฀estaxirita฀era฀titor฀ do฀mozo฀Alexandre,฀polo฀que฀é฀probable฀que฀xa฀dende฀ese฀momento฀ tivese฀ indicado฀ ao฀ mozo฀ o฀ seu฀ desexo฀ de฀ resarcimento฀ sobre฀ Persia฀ dos฀ males฀ inflixidos฀ polo฀ Gran฀ Rei฀ á฀ Hélade380.฀ Asimesmo,฀ a฀ morte฀ do฀señor฀de฀Atarneo฀debeu฀ter฀certo฀eco฀na฀corte฀macedonia,฀por฀estar฀ este฀aliado฀con฀Filipo฀nos฀preparativos฀para฀a฀campaña฀asiática381.฀Pero฀ ademais,฀a฀diferenza฀de฀trato฀entre฀ambas฀poboacións฀responde฀tamén฀ ás฀marcadas฀diferencias฀que฀o฀filósofo฀quere฀indicar฀nelas,฀pois฀mentres฀ os฀bárbaros฀son฀vencidos,฀e฀consecuentemente฀servos฀escravizados,฀os฀ gregos฀son฀compañeiros฀na฀vitoria,฀polo฀que฀Alexandre฀debe฀procurar฀ congratularse฀con฀eles.฀ Como฀último฀concepto฀deste฀apartado,฀hai฀que฀sinalar฀a฀constante฀ precaución฀recomendada฀por฀Aristóteles,฀para฀previr฀a฀Alexandre฀dos฀ aduladores฀e฀personaxes฀malintencionados,฀que฀ poden฀ corromper฀ cos฀ seus฀consellos฀a฀vontade฀do฀macedonio฀(así฀como฀invalidar฀as฀exhortacións฀do฀estaxirita฀cos฀seus฀propios฀consellos฀ao฀rei,฀pasaxe฀este฀interpretado฀en฀relación฀cos฀acontecementos฀da฀discusión฀entre฀Calístenes฀e฀ Anaxarco฀tras฀a฀morte฀de฀Clito,฀que฀xa฀revisamos).฀ 227 Con฀ respecto฀ ao฀ terceiro฀ e฀ derradeiro฀ apartado฀ temático,฀ adicado฀ ás฀consecuencias฀da฀vitoria฀a฀nivel฀global,฀o฀estaxirita฀entende฀que฀esta฀ favorece฀a฀instauración฀de฀unha฀paz฀duradeira฀en฀Asia฀e฀en฀Europa,฀ao฀ estar฀todo฀o฀territorio฀sometido฀a฀unha฀mesma฀autoridade,฀o฀que฀poderá฀ supoñer฀a฀posibilidade฀de฀que,฀con฀esta฀nova฀era฀de฀paz฀a฀Humanidade฀ acade฀a฀Felicidade,฀fin฀último฀da฀existencia฀humana฀(concepción฀que฀ forma฀ parte฀ dos฀ parámetros฀ básicos฀ da฀ filosofía฀ aristotélica),฀ pois฀ a฀ consecución฀dun฀mundo฀sen฀guerras฀e฀adicado฀exclusivamente฀ao฀descanso฀e฀ao฀cultivo฀da฀mente฀e฀do฀corpo฀suporía฀ o฀ paso฀ decisivo฀ para฀ acadar฀este฀propósito.฀ A฀xeito฀conclusivo,฀podemos฀observar฀cómo฀Aristóteles,฀ou฀cando฀ menos฀ ฀ o฀ pensamento฀ aristotélico฀ expresado฀ neste฀ documento,฀ comprende฀que฀a฀aventura฀alexandrina,฀aínda฀que฀é฀a฀fazaña฀de฀Alexandre,฀ supón฀un฀gran฀avance฀para฀toda฀a฀humanidade,฀é฀dicir,฀para฀a฀Hélade฀e฀ a฀comunidade฀helena.฀Así,฀os฀bárbaros,฀para฀asegurar฀a฀situación฀futura,฀ deben฀ser฀adheridos฀á฀cultura฀grega,฀ao฀ser฀asentados฀en฀territorios฀de฀ Europa฀e฀da฀Grecia฀mesma,฀co฀que,฀creo,฀buscaríase฀quebrar฀a฀súa฀propia฀construción฀cultural฀e฀arraigalos฀á฀nova฀cultura฀colonizadora. Certamente,฀neste฀texto฀Aristóteles฀comparte฀moitos฀puntos฀de฀vista฀ e฀pretensións฀co฀Filipo฀de฀Isócrates,฀coa฀súa฀idea฀de฀que฀o฀gran฀poder฀ conferido฀pola฀vitoria฀sobre฀os฀bárbaros฀debe฀ser฀tamén฀empregada฀por฀ el฀en฀beneficio฀de฀Grecia,฀e฀nos฀remite฀ao฀xa฀citado฀Fragmento฀646฀aristotélico,฀así฀como฀á฀defensa,฀contida฀na฀Política฀e฀citada฀supra,฀da฀raza฀ helénica฀como฀a฀única฀que฀podería฀gobernar฀á฀Humanidade,฀unha฀vez฀ salvada฀a฀cuestión฀da฀unión฀política฀a฀través฀da฀hexemonía฀macedonia฀ sobre฀ Grecia.฀ Por฀ isto,฀ se฀ indicábamos฀ como฀ verdadeira฀ intención฀ da฀ arenga฀isocrática฀o฀desexo฀de฀protexer฀ao฀mundo฀helénico฀da฀ambición฀ do฀ soberano฀ macedonio,฀ neste฀ caso฀ Filipo,฀ ฀ e฀ evitar฀ a฀ instauración,฀ a฀ raíz฀da฀acumulación฀de฀poder฀en฀este,฀ou฀aplicación฀dun฀goberno฀despótico฀polo฀macedonio฀sobre฀Grecia,฀teremos฀agora฀que฀resolver฀que฀ as฀ similitudes฀ entre฀ o฀ discurso฀ isocrático฀ e฀ os฀ consellos฀ aristotélicos฀ fundaméntanse฀na฀procura฀dun฀mesmo฀propósito,฀polo฀que฀o฀estaxirita฀ 228 pretenderá,฀co฀seu฀énfase฀sobre฀a฀situación฀helena,฀o฀respeto฀á฀Hélade฀e฀ demais,฀que฀Alexandre฀non฀aplique,฀a฀raíz฀da฀súa฀conquista,฀unha฀política฀despótica฀e฀autocrática฀no฀mundo฀grego.฀ En฀ consecuencia,฀ non฀ podemos฀ afirmar฀ a฀ aceptación฀ global฀ de฀ Aristóteles฀ con฀ respecto฀ ás฀ actividades฀ e฀ actitudes฀ desenroladas฀ por฀ Alexandre,฀pero฀tampouco฀podemos฀negar฀completamente฀a฀existencia฀ dun฀punto฀de฀vista฀favorable฀con฀respecto฀á฀situación฀obtida฀polo฀macedonio฀como฀produto฀da฀súa฀conquista382.฀As฀esperanzas฀de฀Aristóteles฀ diríxense฀cara฀o฀futuro,฀así฀como฀as฀recomendacións฀ao฀seu฀antigo฀pupilo฀para฀que฀non฀escoite฀aos฀aduladores฀e,฀por฀contra,฀leve฀á฀práctica฀os฀ consellos฀contidos฀na฀epístola,฀que฀levarían฀á฀Humanidade฀a฀unha฀nova฀ Idade฀de฀Ouro.฀O฀que฀si฀podemos฀reafirmar฀é฀a฀influencia฀que฀moitos฀ aspectos฀ do฀ pensamento฀ do฀ filósofo฀ deberon฀ ter฀ no฀ xeito฀ de฀ actuar฀ e฀ pensar฀de฀Alexandre.฀ Resulta฀curioso฀que,฀mentres฀que฀nós,฀a฀través฀da฀observación฀dos฀ textos,฀temos฀chegado฀á฀conclusión฀da฀inexistencia฀dunha฀aoptica฀negativa฀sobre฀Alexandre฀en฀Aristóteles,฀a฀historiografía,฀en฀cambio,฀creou฀ e฀ alimentou฀ o฀ mito฀ da฀ existencia฀ dunha฀ tradición฀ peripatética฀ hostil฀ a฀ Alexandre383.฀ Esta฀ opinión฀ historiográfica฀ da฀ existencia฀ desta฀ hostilidade฀ cara฀ o฀ macedonio฀ por฀ parte฀ da฀ escola฀ peripatética฀ nacería฀ da฀ execución฀ de฀ Calístenes,฀ peripatético,฀ polo฀ monarca฀ macedonio.฀ Por฀ Dióxenes฀Laercio฀sabemos฀que฀Teofrasto฀redactou฀unha฀obra฀titulada฀ Calístenes฀ou฀do฀pranto384,฀da฀que฀Cicerón฀conta฀que฀foi฀producida฀pola฀ aflición฀de฀Teofrasto฀a฀causa฀da฀morte฀de฀Calístenes,฀polo฀que฀na฀súa฀ obra฀contaría฀como฀Calístenes฀tería฀topado฀con฀un฀home฀de฀altísimo฀poder฀e฀altísima฀fortuna,฀aínda฀que฀ignorante฀para฀facer฀uso฀da฀prosperidade385.฀A฀conclusión฀final฀que฀o฀tratado฀de฀Teofrasto฀se฀tería฀proposto฀ sinalar฀sería,฀entón,฀que฀é฀a฀Fortuna฀a฀que฀goberna฀a฀vida,฀e฀non฀a฀sabedoría386.฀Esta฀información฀levou฀a฀moitos฀estudosos387฀a฀comprender฀ que฀o฀tema฀da฀obra฀Calístenes฀ou฀sobre฀o฀pranto฀sería฀unha฀obra฀contraria฀e฀crítica฀co฀soberano฀macedonio,฀o฀que฀revelaría฀esta฀tradición฀peripatética฀contraria฀ao฀conquistador.฀Fronte฀a฀isto฀debemos฀aclarar฀que฀o฀ 229 estudo฀teofrástico฀estaría฀adicado฀a฀Calístenes,฀non฀a฀Alexandre,฀polo฀ que฀sería฀a฀fortuna฀de฀Calístenes฀o฀que฀preocupe฀ao฀autor,฀aínda฀que,฀ por฀outra฀parte,฀existe฀tamén฀unha฀práctica฀no฀mundo฀antigo฀vinculada฀ coa฀redacción฀filosófica,฀pola฀que฀algunhas฀obras฀aparecen฀dedicadas฀ a฀un฀personaxe,฀aínda฀que฀o฀seu฀argumento฀nada฀teña฀que฀ver฀con฀esta฀ persoa388.฀Asimesmo,฀a฀obra฀podería฀responder฀ao฀tópico฀da฀confrontación฀entre฀o฀sabio฀e฀o฀poderoso,฀típico฀do฀mundo฀antigo,฀e฀que฀fai฀a฀ súa฀aparición฀nas฀Fontes฀de฀Alexandre฀en฀diversas฀ocasións,฀como฀no฀ encontro฀do฀macedonio฀con฀Dióxenes฀o฀Cínico389. Deste฀ xeito,฀ se฀ ben฀ parece฀ posible฀ a฀ desaprobación฀ por฀ parte฀ de฀ Teofrasto฀do฀asasinato฀do฀seu฀amigo,฀e฀máis฀aínda,฀pode฀pensarse฀en฀ que฀este฀desaprobara฀incluso฀a฀obra฀de฀Alexandre,฀aínda฀que฀disto฀non฀ teñamos฀ proba฀ algunha,฀ pero฀ á฀ luz฀ das฀ fontes฀ parece฀ insostible฀ a฀ defensa฀dunha฀crítica,฀encabezada฀por฀Teofrasto,฀por฀parte฀da฀escola฀peripatética,฀á฀política฀macedonia,฀pois฀coñecemos฀que฀este฀autor฀estivo฀ vinculado฀á฀casa฀real฀macedonia฀na฀etapa฀postalexandrina,฀con฀Casandro,฀e฀que฀Tolomeo฀tamén฀tentou฀obter฀a฀súa฀presenza฀na฀súa฀corte390,฀e฀ ademais,฀sabemos฀tamén฀que฀un฀pupilo฀seu,฀e฀amigo฀próximo,฀Demetrio฀de฀Falero,฀será฀o฀encargado฀por฀Antípatro฀para฀gobernar฀Atenas฀tras฀ a฀Guerra฀Lamíaca,฀e฀asimesmo,฀entre฀as฀obras฀teofrásticas฀existiu฀tamén฀un฀tratado฀adicado฀a฀Casandro฀Acerca฀do฀reino391,฀o฀que฀confirma฀ a฀súa฀relación฀coa฀hexemonía฀política฀macedonia.฀Unha฀última฀proba฀ da฀ inexistencia฀ dunha฀ concepción฀ doctrinal฀ nos฀ peripatéticos฀ hostil฀ con฀Alexandre฀atopámola฀na฀xa฀mencionada฀noticia฀de฀Plutarco฀sobre฀ unha฀obra฀de฀Aristóxeno฀de฀Tarento392,฀na฀que฀se฀mencionaría฀o฀bo฀olor฀ desprendido฀ por฀ Alexandre,฀ unha฀ información฀ que฀ tamén฀ parece฀ ter฀ sido฀recollida฀por฀Teofrasto฀no฀seu฀De฀Odoribus393.฀Sendo฀estes฀dous฀ autores฀peripatéticos394,฀parece฀difícil฀crer฀que฀puidesen฀ter฀empregado฀ a฀ Alexandre฀ como฀ exemplo฀ positivo฀ se฀ existise฀ esta฀ suposta฀ aoptica฀ contraria฀da฀súa฀escola฀para฀co฀macedonio. A฀ inexistencia฀ desta฀ aoptica฀ crítica฀ dos฀ peripatéticos,฀ por฀ outra฀ parte,฀ permítenos฀ tratar฀ de฀ comprender฀ correctamente฀ os฀ nexos฀ entre฀ 230 Aristóteles฀e฀Alexandre,฀pois฀as฀ Fontes฀de฀Alexandre฀ nos฀ relatan฀ que฀ as฀relacións฀entre฀o฀filósofo฀e฀o฀seu฀antigo฀pupilo฀vanse฀deteriorando฀ a฀raíz฀da฀condena฀imposta฀sobre฀Calístenes,฀por฀unha฀parte,฀polo฀medo฀ mesmo฀ que฀ este฀ feito฀ tería฀ infundido฀ no฀ corazón฀ do฀ estaxirita,฀ e฀ por฀ outra,฀porque,฀segundo฀algunhas฀versións395,฀o฀conquistador฀mantivera฀ ao฀historiador฀olintio฀en฀presidio฀para฀que฀fose฀xulgado฀ante฀o฀Consello฀ da฀Liga฀de฀Corinto฀e฀coa฀presenza,฀requirida฀polo฀rei,฀de฀Aristóteles,฀ durante฀o฀proceso,฀aínda฀que฀a฀morte฀do฀olintio,฀primeiro,฀e฀do฀mesmo฀ Alexandre,฀ posteriormente,฀ terían฀ evitado฀ este฀ proceso฀ contra฀ Calístenes,฀ e฀ de฀ forma฀ indirecta,฀ contra฀ Aristóteles.฀ Esta฀ información฀ pretendería฀ confirmar฀ a฀ tradición฀ sobre฀ a฀ construción฀ peripatética฀ dunha฀ produción฀cultural฀hostil฀a฀Alexandre,฀conferíndolle฀o฀título฀de฀tirano.฀ Esta฀información฀debe฀vincularse฀á฀anécdota฀pola฀que฀Calístenes฀é฀asociado฀á฀conxura฀contra฀o฀novo฀monarca฀de฀Macedonia฀que฀derivará฀no฀ seu฀encarceramento396฀a฀raíz฀da฀exposición฀feita฀aos฀paxes฀polo฀olintio฀ de฀Alexandre฀como฀tirano,฀e฀da฀necesidade฀de฀acabar฀coa฀tiranía.฀Sen฀ embargo,฀estes฀datos฀teñen฀difícil฀concordancia฀con฀outros฀que฀conservamos฀sobre฀Aristóteles,฀que,฀xunto฀co฀exposto฀recentemente฀sobre฀a฀ obra฀de฀Teofrasto,฀poden฀facernos฀dubidar฀deste฀deterioro฀da฀relación฀ existente฀entre฀o฀monarca฀e฀Aristóteles.฀Sabemos฀que฀no฀ano฀323฀morre฀ Alexandre,฀ e฀ este฀ acontecemento฀ coincide฀ coa฀ saída฀ do฀ estaxirita฀ de฀ Atenas฀a฀causa฀dunha฀acusación฀de฀impiedade฀por฀parte฀dun฀tal฀Eurimedonte,฀a฀base฀da฀cal฀sería฀o฀poema฀e฀a฀dedicatoria฀dunha฀estatua฀en฀ Delfos฀compostas฀polo฀estaxirita฀a฀Hermias฀de฀Atarneo,฀que฀foran฀entendidas฀como฀blasfemas฀e฀sacrílegas.฀Esta฀acusación฀desexaba฀presentar฀a฀Aristóteles฀como฀profanador฀das฀tradicións฀relixiosas฀dos฀gregos฀ ao฀pretender฀adorar฀co฀seu฀poema฀a฀un฀mortal397,฀polo฀que฀o฀estaxirita฀ vese฀na฀obriga฀de฀abandonar฀Atenas฀nese฀mesmo฀ano,฀pois฀temía฀que฀os฀ atenienses฀fixesen฀con฀el฀o฀mesmo฀que฀fixeran฀con฀Sócrates398.฀ Se฀perspectivizamos฀esta฀situación฀cotexando฀os฀nosos฀datos฀poderemos฀percibir฀cómo,฀primeiramente,฀debe฀chamarse฀a฀atención฀sobre฀ a฀coincidencia฀de฀datas฀entre฀esta฀persecución฀ateniense฀contra฀Aristó- 231 teles฀e฀a฀morte฀de฀Alexandre,฀que฀renovaría฀as฀esperanzas฀dos฀cidadáns฀ áticos฀por฀liberarse฀do฀dominio฀macedonio.฀En฀segundo฀lugar,฀é฀a฀temática฀da฀acusación฀de฀Eurimedonte,฀isto฀é,฀a฀impiedade฀a฀causa฀da฀veneración฀dun฀mortal฀con฀atributos฀propios฀dos฀deuses,฀o฀que฀nos฀devolve฀ ao฀ámbito฀alexandrino,฀por฀estar฀nestes฀momentos฀en฀plena฀vixencia฀a฀ súa฀imposición฀de฀ser฀honrado฀como฀a฀un฀deus.฀Por฀isto,฀a฀acusación฀ non฀é฀tanto฀polo฀poema฀de฀Hermias฀como฀polo฀desexo฀autoglorificador฀ de฀ Alexandre,฀ ao฀ que฀ os฀ atenienses฀ entendían฀ que฀ Aristóteles฀ estaba฀ irremisiblemente฀ vinculado.฀ Consecuentemente,฀ primeiramente฀ debemos฀comprender฀esta฀persecución฀do฀estaxirita฀dentro฀dos฀parámetros฀ do฀ámbito฀político฀ateniense,฀e฀a฀súa฀acusación฀vinculada฀á฀morte฀do฀rei฀ macedonio,฀que฀tería฀liberado฀as฀vontades฀de฀rébancha฀dos฀membros฀do฀ grupo฀de฀opinión฀política฀que฀anteriormente฀denomináramos฀co฀termo฀ de฀patriótico,฀quen฀terían฀advertido฀a฀súa฀oportunidade฀de฀tomar฀represalias฀dentro฀da฀cidade฀con฀aqueles฀que฀estaban฀directamente฀asociados฀ co฀réxime฀macedonio,฀polo฀que฀Aristóteles฀teríase฀convertido,฀a฀raíz฀dos฀ numerosos฀lazos฀que฀lle฀unían฀á฀corte฀do฀seu฀país฀natal399,฀nun฀obxectivo฀prioritario,฀e฀deste฀xeito,฀a฀situación฀do฀filósofo฀na฀polis฀voltaríase฀ certamente฀delicada,฀e฀sen฀dúbida฀moi฀perigosa฀para฀a฀súa฀integridade.฀ A฀confirmación฀de฀todo฀isto฀é฀a฀acusación฀mesma฀de฀Eurimedonte. Deste฀xeito,฀aínda฀que฀as฀Fontes฀de฀Alexandre฀recollen฀a฀relación฀ entre฀o฀filósofo฀e฀o฀conquistador฀dun฀xeito฀ambiguo,฀presentándonos฀un฀ deterioro฀paulatino฀da฀relación฀entre฀ambos400,฀en฀cambio,฀os฀elementos฀ que฀acabamos฀de฀revisar฀sobre฀Aristóteles฀e฀Alexandre฀non฀fan฀pensar฀ nunha฀situación฀crítica฀entre฀ambos,฀senón฀máis฀ben฀todo฀o฀contrario.฀ O฀exemplo฀máis฀destacado฀do฀mantemento฀de฀relacións,฀cando฀menos,฀ aceptables฀entre฀Alexandre฀e฀o฀seu฀titor฀atopámolo฀no฀envío฀de฀Nicanor฀ de฀ Estaxira,฀ xenro฀ de฀ Aristóteles,฀ como฀ emisario฀ plenipotenciario฀ en฀ 324฀á฀Hélade฀para฀anunciar฀nos฀Xogos฀Olímpicos฀e฀xestiona-las฀regulacións฀estipuladas฀polo฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀nunha฀posición฀impensable฀se฀a฀situación฀entre฀o฀monarca฀e฀o฀filósofo฀fose฀crítica.฀Por฀isto,฀ quizais฀debéramos฀achacar฀o฀parlamento฀calisténico฀sobre฀o฀tiranicidio฀ 232 ao฀ xa฀ indicado฀ papel฀ que฀ o฀ olintio฀ ten฀ nas฀ obras฀ que฀ compoñen฀ as฀ Fontes฀de฀Alexandre฀como฀defensor฀das฀opinións฀e฀tradicións฀helénicas,฀segundo฀temos฀demostrado฀para฀a฀súa฀actuación฀no฀desenrolo฀dos฀ episodios฀sobre฀a฀proskynesis฀e฀mais฀os฀acontecementos฀posteriores฀á฀ morte฀de฀Clito. Demostrada฀ a฀ inexistencia฀ dunha฀ aoptica฀ hostil฀ como฀ parámetro฀ inherente฀da฀escola฀peripatética401,฀e฀tras฀ter฀reseñado฀as฀aopticas฀das฀ escolas฀ filosóficas฀ isocrática฀ e฀ peripatética,฀ de฀ marcado฀ raizame฀ ateniense,฀ non฀ resta฀ senón฀ votar฀ unha฀ pequena฀ ollada฀ ás฀ informacións฀ que฀ se฀ nos฀ conservaron฀ e฀ tratar฀ de฀ resolver฀ esta฀ cuestión฀ en฀ relación฀ coa฀ terceira฀ destacada฀ institución฀ maxistral฀ do฀ panorama฀ ateniense,฀ como฀é฀a฀Academia.฀Poucas฀son,฀de฀parte฀desta,฀as฀informacións฀que฀ se฀dirixen฀ao฀mozo฀rei฀de฀Macedonia,฀pero฀algunhas฀non฀directamente฀ implicadas฀con฀el฀si฀poden฀ser฀analizadas฀á฀luz฀do฀contexto฀e,฀grazas฀ a฀elas฀extraer฀as฀nosas฀conclusións.฀En฀primeiro฀lugar฀encontramos,฀a฀ este฀respecto,฀a฀Carta฀a฀Filipo฀de฀Espeusipo,฀elaborada฀no฀ano฀343/2฀ aproximadamente,฀ momento฀ mesmo฀ en฀ que฀ Aristóteles฀ é฀ designado฀ como฀titor฀de฀Alexandre402.฀Esta฀elección฀por฀parte฀de฀Filipo฀dun฀membro฀da฀Academia฀como฀mestre฀do฀príncipe฀macedonio฀ten฀unha฀serie฀de฀ repercusións฀no฀ámbito฀das฀escolas฀atenienses,฀como฀testemuñan฀tanto฀ a฀carta฀do฀herdeiro฀de฀Platón฀como฀a฀epístola฀de฀Isócrates฀a฀Alexandre,฀ datable฀tamén,฀aínda฀que฀con฀menor฀precisión,฀entre฀os฀anos฀342฀e฀340.฀ Nesta฀última฀Isócrates฀saúda฀ao฀xove฀príncipe,฀e฀sinala฀a฀proximidade฀ de฀este฀coa฀escola฀filosófica฀erística403,฀sobre฀a฀que฀lle฀desaconsella฀co฀ fin฀de฀recomendarlle฀como฀de฀meirande฀proveito฀as฀ensinanzas฀da฀súa฀ propia฀escola.฀Estes฀apuntes฀revélansenos฀como฀significativos฀na฀loita฀ entre฀a฀escola฀platónica,฀á฀que฀o฀ancián฀mestre฀de฀retórica฀se฀refire฀coa฀ mención฀da฀erística,฀e฀a฀escola฀do฀propio฀Isócrates.฀Na฀década฀de฀360฀ Platón฀enviara฀á฀presenza฀de฀Pérdicas฀III฀a฀Eufreo฀de฀Oreo,฀co฀que฀a฀ Academia฀tería฀gañado฀peso฀e฀influencia฀na฀corte฀macedonia,฀pero฀diso฀ facía฀xa฀case฀dúas฀décadas,฀e฀no฀momento฀no฀que฀a฀súa฀meirande฀fonte฀ de฀patronazgo,฀os฀reis฀de฀Siracusa,฀estaba฀a฀extinguirse,฀Aristóteles,฀un฀ 233 dos฀membros฀da฀súa฀escola,฀é฀designado฀para฀educar฀ao฀mozo฀Alexandre,฀o฀que฀tería฀aberto฀en฀Espeusipo,฀cabeza฀da฀escola,฀unha฀nova฀opción,฀ en฀ Macedonia,฀ para฀ a฀ consecución฀ de฀ patrocinio฀ económico404.฀ A฀ consecuencia฀ desta฀ designación฀ de฀ Aristóteles฀ será,฀ entón,฀ a฀ carta฀ de฀Isócrates฀crítica฀coa฀elección฀dos฀seus฀rivais฀educacionais฀na฀esperanza฀de฀poder฀atraer฀a฀atención฀do฀príncipe฀cara฀a฀esfera฀da฀súa฀propia฀ escola.฀Este฀intento฀de฀Isócrates,฀materializado,฀como฀indicábamos,฀na฀ súa฀ carta฀ a฀ Alexandre,฀ será฀ respondido฀ por฀ Espeusipo฀ coa฀ súa฀ Carta฀ a฀Filipo,฀na฀que฀o฀platónico฀trata฀de฀desprestixiar฀a฀posible฀influencia฀ de฀Isócrates฀en฀Macedonia,฀e฀polo฀tanto,฀reforzar฀os฀lazos฀que฀unían฀á฀ Academia,฀a฀través฀do฀estaxirita,฀coa฀corte฀de฀Filipo,฀na฀procura฀de฀obter฀a฀través฀disto฀o฀seu฀beneplácito฀e฀a฀súa฀protección฀económica,฀nunha฀ actitude฀que฀preludia฀a฀situación฀da฀cultura฀grega฀en฀época฀helenística. A฀raíz฀de฀esta฀reflexión฀podemos฀indicar฀que฀a฀Academia฀non฀foi,฀ dun฀xeito฀orgánico,฀adversa฀aos฀reis฀de฀Macedonia,฀senón฀que฀podería฀ ter฀buscado฀nela฀a฀súa฀fonte฀de฀sustento.฀Asimesmo,฀a฀proximidade฀das฀ personalidades฀ platónicas฀ coa฀ casa฀ real฀ macedonia฀ aparece฀ testemuñada฀ en฀ outras฀ informacións,฀ que฀ sinalan฀ a฀ Espeusipo฀ como฀ invitado฀ nas฀vodas฀de฀Casandro405฀o฀a฀Xenócrates฀como฀receptor฀de฀agasallos฀en฀ moeda฀enviados฀por฀Alexandre฀e฀Antípatro฀sucesivamente406. En฀ resume,฀ antes฀ de฀ continuar,฀ diremos฀ que,฀ tras฀ o฀ exposto,฀ non฀ existen฀probas฀claras฀de฀que฀as฀tres฀grandes฀escolas฀filosóficas฀e฀educacionais฀da฀Atenas฀de฀tempos฀de฀Alexandre฀tiveran฀formulado฀unha฀ imaxe฀orgánica฀do฀macedonio฀marcada฀pola฀hostilidade฀cara฀este,฀e฀se฀ ben฀as฀fontes฀que฀temos฀para฀afirmar฀isto฀son฀escasas,฀os฀poucos฀datos฀ conservados฀ata฀hoxe฀parecen฀indicar฀unha฀aceptación฀e฀achegamento฀ cara฀o฀mozo฀conquistador,฀ou฀cando฀menos,฀unha฀relación฀cordial฀por฀ parte฀ dos฀ membros฀ máis฀ destacados฀ destas฀ institucións฀ co฀ sistema฀ hexemónico฀imposto฀dende฀Macedonia.฀Ata฀agora฀teríamos฀respondido฀ á฀cuestión฀da฀aoptica฀que฀a฀filosofía฀se฀forxou฀da฀aventura฀alexandrina,฀ pero฀de฀esta฀mesma฀pregunta฀deslígase฀un฀segundo฀aspecto฀de฀investigación฀ obrigada,฀ como฀ é฀ a฀ repercusión฀ de฀ Alexandre฀ no฀ mundo฀ da฀ 234 filosofía,฀e฀asimesmo,฀tamén฀das฀artes.฀Para฀isto฀compre฀recordar฀agora฀ as฀ continuas฀ arengas฀ expresadas฀ por฀ Isócrates฀ e฀ Aristóteles฀ nas฀ súas฀ respectivas฀obras฀adicadas฀a฀Filipo฀e฀Alexandre,฀onde฀ambos฀coincidían฀ en฀sinalar฀aos฀monarcas฀macedonios฀a฀necesidade฀que฀estes฀tiñan,฀para฀ manter฀aos฀gregos฀en฀concordia฀ao฀seu฀carón,฀de฀converterse฀en฀benfeitores฀da฀Hélade407.฀Por฀isto,฀toda฀análise฀da฀relación฀de฀Alexandre฀coas฀ artes฀e฀as฀ciencias฀haberá฀de฀ser฀observada฀á฀luz฀deste฀parámetro,฀para฀o฀ que฀primeiramente฀exporemos฀a฀nosa฀teoría฀sobre฀esta฀cuestión฀e฀posteriormente฀analizaremos฀a฀labor฀de฀Alexandre฀como฀everxetes.฀ 4.7฀ A฀construción฀dun฀modelo฀filosófico Xa฀advertimos฀cómo฀o฀rei฀constrúe฀a฀través฀das฀representacións฀da฀ súa฀imaxe฀un฀aparato฀iconográfico฀que฀pretende฀obter฀a฀súa฀exaltación฀ como฀ individuo฀ entre฀ os฀ seus฀ súbditos,฀ e฀ a฀ partir฀ da฀ difusión฀ do฀ seu฀ retrato,฀ser฀coñecido,฀ou฀mellor฀recoñecido,฀persoalmente฀nos฀territorios฀baixo฀a฀súa฀autoridade.฀Esta฀creación฀iconográfica฀terá฀unha฀grave฀ repercusión฀no฀ámbito฀da฀arte฀de฀último฀tercio฀do฀século฀IV฀a.฀C.,฀estipulando฀unha฀serie฀de฀elementos฀como฀precursores฀da฀creación฀artística฀ prototípica฀do฀primeiro฀Helenismo.฀Esta฀situación฀levou฀aos฀investigadores฀da฀arte฀a฀plantexarse฀a฀hipótese฀de฀se฀estes฀cambios฀sufridos฀no฀ plano฀artístico฀na฀Hélade฀son฀produto฀da฀nova฀configuración฀do฀mundo฀ grego฀ xerada฀ pola฀ aventura฀ alexandrina฀ ou฀ se,฀ polo฀ contrario,฀ deben฀ remitirse฀á฀labor฀mesma฀do฀rei฀macedonio฀a฀través฀da฀influencia฀directa฀ que฀ os฀ cambios฀ e฀ innovacións฀ impresas฀ no฀ seu฀ sistema฀ iconográfico,฀ que฀demos฀en฀chamar฀tecnoloxía฀da฀imaxe,฀puideron฀ter฀representado฀ para฀ os฀ parámetros฀ definidores฀ da฀ arte฀ do฀ momento฀ anterior,฀ co฀ que฀ o฀ macedonio฀ sería฀ o฀ principal฀ responsable฀ do฀ viraxe฀ conceptual฀ da฀ arte฀grega฀no฀seu฀momento฀post-Clásico408.฀Normalmente,฀este฀cambio฀ das฀ tendencias฀ artísticas฀ atribuíuse฀ ao฀ influxo฀ filosófico,฀ en฀ especial฀ ao฀plantexamento฀socrático฀de฀que฀a฀representación฀plástica฀do฀home฀ debera฀tentar฀expresar฀os฀estados฀vivenciais฀da฀alma,฀especialmente฀o฀ 235 éthos฀ (carácter฀ moral)฀ e฀ o฀ páthos฀ (expresión฀ dos฀ sentimentos),฀ plantexamento฀ que฀ solucionaría฀ o฀ cambio฀ do฀ solemnismo฀ clásico฀ ao฀ sentimentalismo฀ e฀ individualismo฀ helenísticos409.฀ Coa฀ súa฀ tecnoloxía฀ da฀ imaxe฀e฀todas฀esas฀representacións฀do฀seu฀retrato฀correndo฀por฀todo฀o฀ seu฀imperio,฀que฀lle฀converterían฀no฀home฀fisicamente฀máis฀famoso฀do฀ seu฀mundo,฀o฀que฀por฀forza฀debeu฀de฀impresionar,฀pola฀súa฀novidade฀ como฀retratos฀do฀home,฀coas฀súas฀imperfeccións,฀as฀súas฀manías,฀poses฀ e฀defectos410,฀aos฀grandes฀artistas฀e฀escolas฀do฀momento,฀tales฀como฀os฀ praxitelianos411,฀os฀policlétidas412,฀a฀escola฀heróica฀de฀Timoteos413...฀que฀ aplicarían฀ ás฀ súas฀ creacións฀ os฀ tipos฀ alexandrinos฀ de฀ cabelo฀ revolto,฀ torsión฀do฀pescozo฀e฀a฀posición฀dos฀ollos.฀Como฀sabemos฀por฀Plutarco,฀ estes฀“tipos”฀foron฀moi฀imitados฀polos฀Diádocos414,฀o฀que฀tamén฀significa฀ que฀ foron฀ imitados฀ polos฀ artistas฀ post-alexandrinos฀ dun฀ xeito฀ masivo,฀ compoñéndose฀ tales฀ pautas฀ como฀ definicións฀ elementais฀ da฀ representación฀do฀poder฀real.฀ Con฀ todo฀ isto฀ entendo฀ que฀ podemos฀ considerar฀ a฀ Alexandre,฀ ou฀ máis฀ben฀ao฀seu฀éxito฀na฀campaña฀asiática,฀e฀polo฀tanto,฀ao฀desenrolo฀ da฀ súa฀ tecnoloxía฀ do฀ poder,฀ como฀ o฀ desencadeante฀ de฀ toda฀ unha฀ reforma฀no฀pensamento฀grego,฀que฀ten฀o฀seu฀claro฀reflexo฀na฀concepción฀ artística,฀ aínda฀ que฀ esta฀ afirmación฀ necesita฀ ser฀ coidadosamente฀ matizada,฀pois฀dicindo฀isto฀non฀pretendo฀establecer฀ao฀macedonio฀como฀ un฀axente฀consciente฀de฀que฀as฀súas฀medidas฀de฀propaganda฀estivesen฀ revolucionando฀o฀sistema฀representativo฀da฀plástica฀helena฀senón,฀máis฀ ben,฀que฀a฀través฀da฀súa฀tecnoloxía฀da฀imaxe฀podemos฀advertir฀o฀poder฀ de฀Alexandre฀como฀catalizador฀dunha฀serie฀de฀sentimentos฀e฀reflexións฀ que,฀ por฀ outra฀ banda,฀ terían฀ xurdido฀ con฀ anterioridade฀ ás฀ fazañas฀ do฀ conquistador,฀ e฀ coas฀ que฀ Alexandre,฀ funcionando฀ como฀ catalizador,฀ conformará฀a฀súa฀iconoloxía,฀activando฀estas฀tendencias฀ata฀o฀momento฀ tan฀só฀latentes฀ata฀o฀punto฀de฀producir฀un฀cambio฀nos฀conceptos฀estéticos฀do฀mediterráneo฀oriental.฀Por฀outra฀parte,฀esta฀conclusión฀non฀debe฀ resultar฀ estraña,฀ pola฀ súa฀ novidade415,฀ senón฀ máis฀ ben฀ lóxica,฀ tendo฀ en฀ conta฀ a฀ verdadeira฀ medida฀ da฀ fazaña฀ contida฀ na฀ vitoria฀ obtida฀ na฀ 236 campaña฀asiática,฀que฀muda฀completamente฀a฀forma฀do฀mundo฀grego,฀ producindo฀nos฀seus฀coetáneos,฀máis฀alá฀de฀aqueles฀contrarios฀ao฀dominio฀macedonio,฀a฀sensación,฀expresada฀por฀Aristóteles฀no฀seu฀Sobre฀as฀ Colonias,฀de฀estar฀a฀piques฀de฀presenzar฀o฀inicio฀dunha฀nova฀era฀para฀a฀ humanidade416.฀ Pero,฀ máis฀ alá฀ desta฀ función฀ cumprida฀ por฀ Alexandre฀ como฀ desencadeante฀ e฀ potenciador,฀ a฀ través฀ das฀ súas฀ propias฀ actitudes,฀ deste฀ cúmulo฀ de฀ sensacións฀ que฀ se฀ están฀ a฀ desenrolar฀ ao฀ longo฀ de฀ todo฀ o฀ século฀IV,฀e฀sobre฀o฀aspecto฀concreto฀que฀agora฀tratamos,฀a฀aceptación฀ e฀ aplicación฀ destas฀ ideas฀ á฀ representación฀ artística,฀ nun฀ proceso฀ que฀ queda฀perfectamente฀exemplificado฀polo฀sistema฀de฀representación฀real฀ xestado฀polo฀macedonio฀para฀a฀figuración฀artística฀da฀súa฀imaxe,฀queda฀ por฀indicar฀unha฀cuestión฀que,฀aínda฀que฀quizais฀poida฀tildarse฀de฀materialista,฀non฀por฀isto฀resulta฀de฀menor฀importancia,฀como฀é฀o฀papel฀de฀ Alexandre฀como฀everxetes฀das฀artes฀e฀das฀ciencias.฀Como฀sabemos฀polas฀fontes,฀moitos฀foron฀os฀científicos฀e฀artistas฀que,฀xunto฀cos฀efectivos฀ militares฀necesarios฀para฀a฀campaña,฀acompañaron฀ao฀mozo฀rei฀na฀súa฀ aventura฀ asiática417.฀ Asimesmo,฀ tamén฀ coñecemos฀ diversos฀ exemplos฀ de฀Alexandre฀como฀benefactor฀das฀cidades฀baixo฀o฀seu฀goberno,฀como฀ demostran฀as฀reconstrucións฀de฀monumentos฀e฀templos฀ordenadas฀por฀ el,฀ás฀que฀deben฀sumárselle฀as฀novas฀edificacións฀sufragadas฀coas฀súas฀ finanzas418.฀Deste฀xeito,฀a฀arte฀topa฀no฀monarca฀macedonio฀o฀seu฀máis฀ oneroso฀ protector,฀ chegando฀ incluso฀ a฀ un฀ punto฀ no฀ que฀ podemos฀ advertir฀esta฀actitude฀alexandrina฀de฀mecenazgo฀como฀un฀elemento฀indispensable฀do฀desenrolo฀da฀arte฀non฀só฀en฀tempos฀do฀macedonio,฀senón฀ no฀mesmo฀Helenismo,฀por฀ser฀o฀seu฀modelo฀de฀comportamento฀o฀que฀ imitan฀os฀seus฀Diádocos,฀que฀manterán฀o฀costume฀imposto฀polo฀mozo฀ conquistador฀ de฀ manter฀ aos฀ artistas฀ e฀ pensadores฀ destacados฀ de฀ cada฀ momento฀ en฀ íntimo฀ contacto฀ coas฀ cortes฀ helenísticas.฀ Con฀ isto,฀ debe฀ engadirse฀aquí฀o฀xuízo฀de฀Plutarco,฀que฀considera฀que฀“os฀principais฀artistas฀de฀entón฀chegaron฀a฀selo฀non฀por฀vivir฀nos฀días฀de฀Alexandre,฀senón฀grazas฀a฀el”419.฀Sen฀embargo,฀existe฀a฀posibilidade฀de฀que฀as฀razóns฀ 237 do฀ macedonio฀ para฀ manter฀ esta฀ práctica฀ estivesen฀ máis฀ alá฀ do฀ ánimo฀ filantrópico,฀ pois,฀ como฀ xa฀ expuxemos,฀ tanto฀ Isócrates฀ como฀ Aristóteles420฀terían฀recomendado฀a฀everxesia฀coma฀un฀฀medio฀de฀gañarse฀o฀ favor฀dos฀gregos,฀e฀máis฀aínda,฀pois฀na฀súa฀comprensión฀da฀institución฀ monárquica,฀o฀estaxirita฀plantexa฀incluso฀que฀é฀a฀causa฀dos฀bos฀feitos,฀ da฀ everxesia,฀que฀se฀instauran฀os฀reis421,฀de฀ xeito฀ que฀ todo฀ aquel฀ que฀ sexa฀benfeitor฀das฀cidades฀obterá฀a฀honra฀de฀reinar422,฀converténdose฀así฀ a฀everxesia฀nun฀mecanismo฀para฀a฀manifestación฀da฀dignidade฀rexia423.฀ No฀reinado฀de฀Alexandre,฀esta฀everxesia฀manifestarase฀con฀maior฀incidencia฀no฀plano฀artístico,฀sufragando฀diversas฀construcións฀nas฀cidades฀ e,฀asimesmo,฀coa฀labor฀directa฀da฀súa฀corte,฀onde฀se฀daban฀cita฀os฀artistas฀que฀acompañaron฀ao฀macedonio฀na฀súa฀campaña,฀xerándose฀arredor฀ do฀macedonio฀un฀círculo฀cultural฀que,฀por฀outra฀parte,฀podemos฀asociar฀ coa฀elaboración฀e฀posta฀en฀práctica,฀por฀algúns฀de฀estes฀artistas,฀dos฀parámetros฀configuradores฀do฀que฀definíramos฀como฀tecnoloxía฀do฀poder.฀ Así,฀ o฀ papel฀ sinalado฀ de฀ Alexandre฀ como฀ everxetes฀ cumpriría฀ tamén฀ unha฀función฀de฀carácter฀político,฀pois฀a฀través฀dela฀o฀mozo฀rei,฀dentro฀ do฀seu฀plan฀gobernamental,฀encararía฀a฀construción฀da฀súa฀personalización฀do฀poder,฀que฀xa฀temos฀estudado. Outro฀ dos฀ parámetros฀ estipulados฀ dentro฀ do฀ programa฀ isocrático฀ do฀ everxetes,฀ exemplificado฀ polo฀ modelo฀ herácleo,฀ é฀ o฀ da฀ fundación฀ de฀cidades.฀Esta฀฀recomendación,฀que฀nun฀plano฀práctico฀permitiría฀resolver,฀segundo฀Isócrates,฀o฀problema฀da฀enorme฀masa฀de฀desposuídos฀ que฀engrosaban฀os฀corpos฀de฀mercenarios฀que฀participan฀nos฀frecuentes฀ conflitos฀do฀século฀IV฀(sendo฀estes฀á฀súa฀vez฀causa฀e฀efecto฀dun฀mesmo฀ problema)฀asentándonos฀en฀cidades424,฀adquiriu฀unha฀resposta฀efectiva฀ no฀exercicio฀levado฀a฀cabo฀por฀Alexandre,฀quen฀é฀considerado฀xa฀dende฀ a฀Antigüidade฀como฀modelo฀de฀difusor฀cultural฀a฀través฀das฀múltiples฀ fundacións฀que฀se฀lle฀adxudican425,฀chegando฀incluso฀a฀atribuírselle฀o฀ tan฀ incrible฀ como฀ imposible฀ número฀ de฀ setenta฀ fundacións฀ de฀ cidades426.฀ Deste฀ xeito,฀ Alexandre,฀ a฀ través฀ deste฀ papel฀ seu฀ de฀ fundador,฀ debía฀aparecer฀ante฀a฀comunidade฀helena฀non฀só฀como฀difusor฀da฀cul- 238 tura฀grega฀e฀señor฀dun฀novo฀territorio฀vasto฀en฀recursos฀e฀oportunidades฀ para฀ o฀ aoptimo฀ desenrolo฀ económico฀ e฀ social฀ da฀ Hélade,฀ senón฀ que฀ tamén฀con฀isto฀cumpriría฀ese฀papel฀de฀everxetes฀que฀lle฀era฀reclamado฀ por฀Isócrates,฀co฀que฀reforzaría฀a฀perspectiva฀que฀os฀gregos฀terían฀da฀ súa฀propia฀lexitimidade฀como฀hegemón฀฀e฀director฀dos฀gregos.฀Resulta฀ curioso,฀ fronte฀ a฀ esta฀ perspectiva,฀ cómo฀ P.฀ M.฀ Fraser฀ demostrou,฀ por฀ contra,฀ que฀ destas฀ largas฀ listas฀ de฀ fundacións,฀ moi฀ poucas฀ poden฀ ser฀ consideradas฀cidades฀no฀verdadeiro฀senso฀da฀palabra427,฀sendo฀moitas฀ delas฀ non฀ máis฀ que฀ puntos฀ de฀ paso,฀ pequenos฀ núcleos฀ habitados฀ tan฀ só฀por฀gornicións฀militares฀a฀función฀das฀cales฀sería฀a฀de฀actuar฀como฀ praza฀forte฀nun฀territorio฀conquistado428,฀polo฀que฀non฀lograron฀sobrevivir฀moito฀máis฀alá฀da฀morte฀de฀Alexandre,฀sendo฀algunhas฀das฀cidades฀ incluídas฀nestes฀listados฀de฀Alexandrías฀algunhas฀fundacións฀de฀tempos฀ incluso฀posteriores,฀o฀mérito฀das฀cales฀debía฀serlle฀recoñecido฀non฀ao฀ conquistador฀senón฀a฀algúns฀dos฀seus฀Diádocos,฀en฀especial฀a฀Seleuco,฀ e฀denominadas฀co฀nome฀de฀Alexandre฀en฀honor฀a฀este฀e฀polo฀prestixio฀ que฀dito฀fundador฀suporía฀en฀tempos฀helenísticos429.฀En฀consecuencia,฀ debemos฀ comprender฀ que฀ esta฀ conceptualización,฀ por฀ outra฀ parte฀ tan฀ arraigada฀dentro฀da฀historia฀dos฀méritos฀do฀macedonio,฀de฀Alexandre฀ como฀fundador,฀ao฀non฀ser฀do฀todo฀certa,฀senón฀que฀o฀seu฀volume฀foi฀ engrandecido฀ polos฀ narradores฀ da฀ súa฀ aventura฀ asiática430,฀ responde,฀ unha฀vez฀máis,฀ás฀premisas฀do฀aparato฀propagandístico฀xerado฀ao฀seu฀ arredor฀polo฀conquistador,฀como฀un฀medio฀non฀só฀de฀lexitimar฀o฀seu฀ poder฀senón฀tamén฀como฀mecanismo฀para฀mellorar฀a฀súa฀imaxe฀dentro฀ do฀mundo฀grego,฀que฀vería฀esta฀profusión฀fundacional฀con฀bos฀ollos.฀Á฀ súa฀vez,฀este฀novo฀aspecto฀da฀construción฀iconográfica฀de฀Alexandre,฀ neste฀caso฀respondendo,฀como฀dicimos,฀á฀súa฀natureza฀como฀benfeitor฀ da฀Hélade,฀volvería฀a฀aproximar฀as฀súas฀xestas฀coa฀obra฀do฀seu฀modelo฀ e฀ancestro฀Heracles,฀famoso,฀como฀xa฀vimos฀no฀momento฀adicado฀ao฀ pensamento฀ isocrático,฀ pola฀ súa฀ actividade฀ fundacional.฀ Pese฀ a฀ todo,฀ merece฀ser฀aclarado฀que฀esta฀explicación฀non฀desexa฀minimizar฀a฀importancia฀ das฀ fundacións฀ alexandrinas฀ no฀ proceso฀ de฀ conquista฀ e฀ do- 239 minio฀ do฀ territorio฀ persa,฀ senón฀ estimalo฀ na฀ súa฀ xusta฀ medida,฀ e฀ en฀ especial,฀valorar฀a฀presentación฀ante฀os฀gregos฀da฀figura฀de฀Alexandre฀ como฀rei฀fundador,฀e฀en฀consecuencia฀tamén฀difusor฀da฀cultura฀grega,฀ tentando฀ con฀ isto฀ apreciar฀ o฀ impacto฀ mental฀ que฀ este฀ compoñente฀ da฀ representación฀ propagandística฀ de฀ Alexandre฀ debeu฀ ter฀ no฀ ámbito฀ da฀ opinión฀ pública฀ grega,฀ o฀ cal฀ debe฀ ser฀ posto฀ en฀ relación฀ co฀ resto฀ dos฀ mecanismos฀ iconográficos,฀ ideolóxicos฀ e฀ propagandísticos฀ estudados฀ ao฀longo฀deste฀traballo,฀e฀a฀través฀de฀todo฀isto,฀comprender฀a฀súa฀verdadeira฀฀función฀para฀a฀xustificación฀e฀lexitimación฀do฀poder,฀e฀máis฀ concretamente,฀do฀aumento฀paulatino฀dun฀poder฀de฀carácter฀unipersoal,฀ autocrático,฀representando฀a฀Alexandre฀como฀ao฀bo฀gobernante. As฀ consecuencias฀ deste฀ dobre฀ papel฀ de฀ Alexandre฀ de฀ everxetes฀ e฀ fundador,฀ por฀ outra฀ banda,฀ deben฀ ser฀ apreciadas฀ pola฀ importancia฀ de฀ estas฀en฀especial฀para฀Atenas.฀A฀través฀destas฀novas฀cidades,฀así฀como฀ de฀ outras฀ que฀ en฀ momentos฀ recentemente฀ posteriores฀ foron฀ creando฀ os฀ Diádocos฀ arredor฀ do฀ Exeo฀ 431,฀ tales฀ como฀ Antioquia฀ ou฀ Alexandría,฀aumentou฀a฀competitividade฀polo฀patrocinio฀das฀artes฀no฀ámbito฀ das฀cidades,฀e฀máis฀aínda฀cando฀este฀patrocinio฀proviña฀case฀exclusivamente฀ das฀ arcas฀ dos฀ soberanos฀ helenísticos,฀ pois฀ segundo฀ vimos฀ o฀ everxetismo฀era฀considerado฀unha฀das฀condicións฀propias฀da฀actividade฀ monárquica,฀polo฀que฀estes฀reis฀promoverán฀nos฀territorios฀baixo฀a฀súa฀ autoridade,฀e฀en฀especial฀nas฀cidades฀gregas฀de฀dentro฀dos฀seus฀reinos,฀ a฀ continuidade฀ dunha฀ promoción฀ sobre฀ as฀ artes฀ coa฀ que฀ exercer฀ este฀ papel฀benéfico,฀o฀que฀xerará฀tamén฀un฀ánimo฀de฀competición฀entre฀os฀ diferentes฀ soberanos฀ helenísticos฀ por฀ amosar฀ cál฀ é฀ máis฀ beneficioso฀ para฀os฀seus฀súbditos฀e฀para฀a฀cultura฀helénica฀en฀xeral.฀Este฀proceso฀ histórico฀ reverterá฀ nunha฀ nova฀ situación฀ das฀ artes,฀ desencadeada฀ xa฀ pola฀actividade฀de฀Alexandre฀neste฀ámbito,฀que฀suporá฀para฀Atenas฀a฀ perda฀da฀súa฀hexemonía฀sobre฀as฀artes฀e฀o฀espazo฀da฀cultura,฀papel฀que,฀ como฀sabemos,฀levaba฀exercendo฀durante฀todo฀o฀período฀clásico,฀e฀que฀ era฀xa฀un฀elemento฀definidor฀do฀propio฀carácter฀da฀cidade.฀Esta฀perda฀ da฀súa฀autoridade฀a฀nivel฀intelectual฀está฀asociada฀a฀tódolos฀ámbitos฀da฀ 240 produción฀ artística,฀ salvo฀ no฀ campo฀ da฀ filosofía,฀ onde฀ Atenas฀ seguiu฀ mantendo฀a฀preponderancia฀de฀antano฀con฀respecto฀ao฀resto฀do฀mundo฀ helénico฀grazas฀tanto฀a฀institucións฀฀xa฀existentes,฀como฀puideran฀ser฀o฀ Liceo฀ou฀a฀Academia,฀como฀á฀fundación฀de฀novas฀escolas฀como฀as฀dos฀ escépticos฀ou฀dos฀epicúreos,฀entre฀outros.฀Esta฀depresión฀da฀actividade฀ cultural฀ateniense,฀aparte฀de฀coa฀nova฀situación฀do฀mecenazgo,฀agora฀ cales฀exclusivamente฀rexio,฀á฀que฀hai฀que฀engadir฀a฀mentada฀aparición฀ no฀ horizonte฀ helénico฀ de฀ importantes฀ competidoras,฀ entre฀ as฀ que฀ debemos฀destacar฀por฀encima฀do฀resto฀a฀cidade฀de฀Alexandría฀en฀Exipto,฀ debe฀ relacionarse฀ tamén,฀ sen฀ dúbida,฀ coa฀ desaparición,฀ tras฀ a฀ derrota฀ obtida฀ na฀ Guerra฀ Lamíaca฀ e฀ as฀ funestas฀ consecuencias฀ de฀ esta฀ para฀ a฀ polis฀ ática,฀ da฀ Atenas฀ autónoma,฀ reguladora฀ da฀ súa฀ propia฀ política.฀ Desaparecida฀esa฀característica฀de฀Atenas,฀tan฀inherente฀a฀ela฀como฀o฀ seu฀ propio฀ afán฀ pola฀ produción฀ e฀ difusión฀ artística,฀ a฀ cidade฀ pasou฀ a฀ exercer฀ese฀papel฀que,฀como฀símbolo฀da฀Hélade฀e฀da฀súa฀cultura฀aínda฀ mantén฀a฀día฀de฀hoxe,฀pero฀no฀aspecto฀da฀creación,฀máis฀alá฀de฀algunhas฀figuras฀destacables,฀como฀a฀dun฀Menándro฀ou฀un฀Apolodoro,฀a฀súa฀ produción,฀ con฀ anterioridade฀ cales฀ monopolística฀ sobre฀ o฀ panorama฀ intelectual฀grego,฀non฀alcanzará฀xa฀as฀cotas฀dos฀tempos฀pasados.฀ 4.8฀ Alexandre฀e฀as฀Escolas฀filosóficas Dun฀xeito฀indirecto฀estivemos฀mencionando฀o฀panorama฀filosófico,฀ e฀é฀a฀este฀ao฀que฀adicaremos฀as฀nosas฀próximas฀liñas,฀pois฀procuraremos฀agora฀revisar฀o฀ambiente฀filosófico฀coetáneo฀e฀posterior฀á฀figura฀de฀ Alexandre,฀máis฀alá฀das฀grandes฀escolas฀platónica฀e฀peripatética,฀que฀ xa฀temos฀revisado,฀e฀observar฀se฀nos฀preceptos฀producidos฀para฀encara฀ este฀ novo฀ mundo฀ helenístico฀ pode฀ observarse฀ este฀ mesmo฀ fenómeno฀ de฀ influencia฀ da฀ aventura฀ persa฀ sinalado฀ para฀ a฀ arte.฀ Para฀ o฀ período฀ posterior฀ á฀ vida฀ do฀ conquistador฀ macedonio฀ debemos฀ primeiramente฀ sinalar฀o฀dominio฀exercido฀no฀espazo฀do฀pensamento฀e฀da฀filosofía฀por฀ parte฀de฀tres฀correntes฀de฀creación฀contemporánea฀ou฀próxima฀á฀cam- 241 paña฀alexandrina,฀como฀son฀os฀estoicos,฀epicúreos฀e฀escépticos.฀Aínda฀ que฀non฀é฀este฀o฀lugar฀para฀desenrolar฀unha฀análise฀completa฀sobre฀os฀ compoñentes฀ básicos฀ da฀ filosofía฀ helenística432,฀ debemos฀ destacar,฀ en฀ beneficio฀do฀cumprimento฀do฀noso฀propósito,฀e฀máis฀alá฀das฀posibles฀ influencias฀do฀pensamento฀oriental,฀agora฀fluínte฀cara฀a฀Hélade,฀cómo฀ estas฀correntes฀buscan฀simultaneamente,฀aínda฀que฀por฀diferentes฀sendeiros,฀ proporcionar฀ unha฀ seguridade฀ ao฀ individuo,฀ nun฀ momento฀ no฀ que฀ os฀ esquemas฀ sociais฀ tradicionais฀ comezan฀ a฀ perder฀ o฀ seu฀ senso,฀ e฀ estruturas฀ ata฀ agora฀ fundamentais฀ da฀ racionalidade฀ grega,฀ como฀ a฀ polis,฀pasan฀a฀ocupar฀un฀papel฀secundario฀no฀organigrama฀do฀mundo.฀ Os฀cínicos,฀estoicos,฀epicúreos฀e฀escépticos฀ abrigaban฀ unha฀ profunda฀ confianza฀nos฀recursos฀interiores฀do฀individuo,฀na฀súa฀racionalidade,฀e฀ no฀bo฀uso฀de฀esta฀como฀única฀base฀posible฀para฀a฀obtención฀dunha฀vida฀ feliz฀ e฀ tranquila433.฀ Este฀ xiro฀ que฀ advertimos฀ na฀ filosofía฀ helenística฀ cara฀o฀individuo,฀fronte฀á฀atención฀que฀ata฀o฀momento฀se฀lle฀dedicara฀de฀ forma฀predominante฀ao฀grupo,฀na฀que฀o฀individuo฀era฀observado฀tan฀só฀ como฀compoñente฀da฀comunidade,฀debe฀levarnos฀de฀novo,฀como฀acontece฀ na฀ arte,฀ a฀ pensar฀ na฀ intensa฀ individualidade฀ de฀ Alexandre฀ como฀ posible฀potenciador,฀que฀non฀desencadeante434,฀como฀gran฀catalizador,฀ dun฀sentimento฀crecente฀na฀Hélade. Antes฀de฀pretender฀solucionar฀as฀cuestións฀derivadas฀do฀estudo฀das฀ aopticas฀ que฀ estas฀ escolas฀ filosóficas฀ produxeron฀ sobre฀ o฀ macedonio,฀ teremos฀que฀sinalar฀que฀a฀figura฀de฀Alexandre,฀moi฀posiblemente฀dende฀ os฀ momentos฀ posteriores฀ á฀ súa฀ morte,฀ debeu฀ funcionar฀ no฀ mundo฀ da฀ cultura฀grega,฀e฀posteriormente฀de฀igual฀xeito฀no฀ámbito฀romano,฀como฀ arquetipo,฀figura฀tipolóxica,฀o฀cal฀para฀o฀ámbito฀da฀filosofía฀está฀caracterizado฀ polo฀ que฀ adoitamos฀ a฀ denominar฀ exemplum¸฀ e฀ que฀ podemos฀ definir฀como฀un฀tipo฀específico฀de฀topos,฀ou฀máis฀concretamente฀como฀ “cantidades฀ medibles฀ coas฀ que฀ pode฀ operarse฀ independentemente฀ de฀ calquera฀situación฀histórica฀concreta฀e฀poden฀ser฀emprazadas฀en฀oposición฀a฀outras฀oblicuamente฀a฀través฀tanto฀do฀espazo฀coma฀do฀tempo”435,฀ isto฀é,฀o฀exemplum฀como฀unha฀ferramenta฀coa฀que฀representar฀un฀pen- 242 samento,฀algo฀que฀pode฀ser฀empregado฀por฀un฀historiador,฀un฀rector฀ou฀ un฀filósofo฀para฀os฀seus฀propios฀propósitos436.฀Estes฀exempla฀son฀complementos฀básicos฀do฀sistema฀educacional฀da฀Antigüidade฀e฀manterán฀a฀ súa฀importancia฀como฀esquemas฀de฀representación฀dunha฀idea฀ao฀longo฀ de฀ toda฀ a฀ Idade฀ Media.฀ Deste฀ xeito,฀ as฀ referencias฀ que฀ atoparemos฀ a฀ Alexandre฀ no฀ ámbito฀ da฀ filosofía฀ deben฀ ser฀ xulgadas฀ comprendendo฀ que฀os฀filósofos฀discuten฀figuras฀históricas฀co฀ánimo฀de฀facer฀filosofía฀ con฀elas,฀co฀que฀a฀figura฀de฀Alexandre,฀como฀calquera฀outro฀exemplum,฀ funciona฀ como฀ compoñente฀ dun฀ argumento฀ retórico,฀ non฀ dun฀ xuízo฀ histórico437.฀ Será฀ a฀ través฀ do฀ tipo฀ de฀ calidades฀ asociadas฀ á฀ figura฀ de฀ Alexandre฀para฀o฀desenrolo฀de฀esta฀como฀arquetipo฀das฀mesmas฀o฀que฀ nos฀revele฀as฀perspectivas฀que฀os฀antigos฀xeraron฀sobre฀as฀accións฀do฀ macedonio,฀e฀entre฀estas,฀especialmente฀nos฀autores฀romanos,฀destaca฀ a฀do฀mozo฀rei฀como฀paradigma฀de฀tirano,฀aínda฀que฀non฀é฀o฀único,฀pois฀ tamén฀son฀destacadas฀as฀súas฀representacións฀como฀modelo฀de฀gobernante฀ilustrado฀ou฀de฀protexido฀da฀Fortuna438.฀Para฀non฀desviarnos฀do฀ tema฀ e฀ momento฀ histórico฀ que฀ nos฀ ocupa,฀ pasaremos฀ agora฀ a฀ esbozar฀a฀perspectiva฀que฀aquelas฀correntes฀de฀pensamento฀maioritarias฀do฀ mundo฀post-alexandrino฀compuxeron฀sobre฀Alexandre. Comezaremos฀ pola฀ escola฀ cínica฀ por฀ ser฀ esta฀ anterior฀ ao฀ ascenso฀ ao฀trono฀do฀mozo฀monarca,฀aínda฀que฀do฀mesmo฀século฀IV,฀e฀por฀isto,฀ representativa฀ do฀ pensamento฀ da฀ época.฀ A฀ relación฀ dos฀ compoñentes฀ desta฀escola฀con฀Alexandre,฀por฀outra฀parte,฀pode฀sinalarse฀como฀divisible฀en฀dous฀espazos฀temáticos฀básicos,฀como฀son,฀primeiramente,฀o฀ encontro฀entre฀o฀macedonio฀e฀Dióxenes฀o฀Cínico฀que฀aparece฀recollido฀ nas฀Fontes฀de฀Alexandre,฀e฀en฀segundo฀lugar฀o฀xuízo฀do฀cínico฀Onesícrito,฀que฀acompañou฀a฀Alexandre฀na฀aventura฀asiática฀e฀elaborou฀unha฀ obra฀na฀que฀enxalzaba฀ao฀rei฀con฀claras฀intencións฀apoloxísticas. Sen฀dúbida,฀o฀espectro฀temático฀contido฀no฀episodio฀recollido฀polas฀ fontes฀do฀encontro฀entre฀Alexandre฀e฀Dióxenes฀é฀excesivamente฀amplo฀ para฀ser฀tratado฀aquí฀con฀carácter฀exhaustivo,฀por฀comprender฀non฀só฀ aspectos฀de฀carácter฀histórico฀o฀filosófico,฀senón฀tamén฀por฀ser฀un฀dos฀ 243 moi฀abundantes฀exemplos฀de฀enfrontamento,฀na฀literatura฀do฀mundo฀antigo,฀entre฀o฀sabio฀e฀o฀gobernante.฀Deste฀xeito,฀e฀aínda฀que฀moi฀probablemente฀a฀anécdota฀pertenza฀ao฀momento฀de฀vida฀do฀macedonio฀e฀do฀ filósofo439,฀o฀contido฀da฀súa฀representación฀vai฀máis฀alá฀de฀eles฀mesmos฀ como฀ figuras฀ históricas฀ e฀ deben฀ comprenderse฀ as฀ actitudes฀ de฀ ambos฀ como฀produto฀das฀necesidades฀explicativas฀dos฀exempla฀que฀acabamos฀ de฀ explicar฀ recentemente440.฀ Pese฀ a฀ isto,฀ parece฀ evidente฀ pensar฀ que฀ neste฀ breve฀ encontro฀ entre฀ ambos฀ personaxes฀ pode฀ esconderse฀ de฀ algún฀xeito฀a฀perspectiva฀cínica฀sobre฀o฀macedonio.฀Os฀estudosos฀desta฀ cuestión฀relacionan฀esta฀entrevista฀de฀Dióxenes฀e฀Alexandre฀con฀outra฀ contida฀nas฀fontes,฀aínda฀que฀moi฀lonxe฀xa฀dos฀Balcáns,฀como฀é฀o฀encontro฀entre฀Alexandre฀e฀os฀chamados฀ximnosofistas,฀así฀denominados฀ por฀andar฀espidos441,฀a฀quen฀algúns฀dos฀expedicionarios฀acompañantes฀ de฀Alexandre,฀e฀en฀especial฀no฀relato฀composto฀por฀Onesícrito,฀identificaron,฀tanto฀pola฀súa฀aparencia฀como฀por฀algunhas฀da฀súas฀perspectivas฀ ideolóxicas,฀ cos฀ cínicos฀ gregos.฀ Deste฀ suceso฀ temos฀ dúas฀ tradicións,฀ unha฀ favorable฀ ao฀ macedonio฀ e฀ outra฀ hostil,฀ con฀ diversas฀ anécdotas฀ para฀representar฀cada฀unha฀delas,฀e฀polo฀tanto,฀do฀comportamento฀de฀ Alexandre฀en฀cada฀versión.฀No฀referido฀á฀tradición฀adversa฀ao฀rei,฀existen฀ especialmente฀ dous฀ episodios,฀ onde฀ no฀ primeiro฀ deles฀ Alexandre฀ topa฀con฀un฀grupo฀de฀brahmáns฀que,฀ao฀ver฀achegarse฀ao฀macedonio,฀ comezan฀ a฀ golpear฀ o฀ chan฀ cos฀ seus฀ pés,฀ o฀ que฀ leva฀ ao฀ macedonio฀ a฀ inquirir฀a฀razón฀deste฀comportamento,฀e฀a฀resposta฀recibida฀foi:฀“Rei฀ Alexandre,฀cada฀home฀é฀dono฀tan฀só฀do฀chan฀que฀pisa.฀Ti฀es฀un฀home฀ como฀os฀demais,฀só฀que฀tes฀un฀grande฀afán฀por฀todo฀tipo฀de฀novidades,฀ e฀es฀tan฀presuntuoso฀que฀viñeches฀dende฀a฀túa฀patria฀contra฀esta฀terra฀ procurando฀non฀poucos฀problemas฀e฀causándollos฀aos฀demais.฀O฀caso฀ é฀que฀cando,฀ao฀cabo฀de฀moi฀pouco฀tempo,฀morras,฀ocuparás฀só฀a฀terra฀ que฀ basta฀ para฀ que฀ o฀ teu฀ corpo฀ reciba฀ sepultura”442.฀ Este฀ discurso฀ é฀ moi฀ similar฀ ao฀ contido฀ simbolicamente฀ significado฀ pola฀ contestación฀ recibida฀por฀Alexandre฀de฀Dióxenes฀o฀Cínico443,฀aínda฀que,฀realmente,฀ a฀verdadeira฀similitude฀para฀coas฀ideas฀deste฀filósofo฀atopámonolas฀no฀ 244 encontro฀entre฀Dándamis฀e฀Alexandre.฀Na฀tradición฀hostil,฀Alexandre,฀ ao฀ver฀aos฀sabios฀indios฀espidos฀(ximnosofistas),฀quixo฀que฀algún฀destes฀ o฀ acompañase,฀ pero฀ o฀ maior฀ deles,฀ Dándamis,฀ que฀ actuaba฀ como฀ mestre฀ do฀ grupo,฀ negouse฀ a฀ consentir฀ que฀ ningún฀ deles฀ se฀ unise฀ ao฀ continxente฀macedonio,฀e฀aínda฀máis,฀pois฀replicou฀a฀Alexandre฀que฀el฀ tamén฀era฀fillo฀de฀Zeus,฀e฀que฀non฀necesitaba฀nada฀de฀Alexandre,฀e฀criticou฀o฀deambular฀de฀Alexandre฀e฀os฀seus฀expedicionarios,฀que฀non฀lles฀ reportara฀ben฀algún,฀polo฀que฀non฀envidiaba฀nin฀temía฀ao฀rei,฀pois฀mentres฀vivise฀tiña฀suficiente฀coa฀súa฀terra฀india,฀que฀lle฀proporcionaba฀os฀ seus฀froitos฀naturais,฀e฀cando฀morrese,฀liberaríase฀do฀seu฀corpo444.฀Unha฀ vez฀máis฀son฀as฀ideas฀cínicas฀as฀que฀aquí฀atopamos,฀de฀vivir฀de฀acordo฀ coa฀razón,฀que฀na฀súa฀filosofía฀implica฀un฀xeito฀de฀vida฀en฀conxunción฀ coa฀natureza,฀menosprezando฀todo฀o฀material,฀e฀predicando฀que฀a฀felicidade฀está฀no฀retorno฀á฀natureza฀pura,฀a฀través฀da฀total฀liberdade฀de฀ acción฀e฀palabra,฀a฀austeridade฀e฀a฀autosuficiencia.฀Un฀último฀episodio,฀ esta฀vez฀o฀encontro฀de฀Alexandre฀cos฀dez฀ximnosofistas445,฀devólvenos฀ ao฀ mesmo฀ ámbito฀ simbólico.฀ Como฀ xa฀ apuntáramos,฀ estes฀ episodios฀ son฀ unha฀ representación฀ do฀ topos฀ literario฀ do฀ enfrontamento฀ entre฀ o฀ gobernante฀ou฀poderoso฀e฀o฀sabio,฀pero฀encerran฀tamén฀en฀si฀mesmos฀a฀ aoptica฀cínica฀sobre฀Alexandre.฀A฀través฀de฀estes,฀o฀monarca฀macedonio฀ é฀representado฀como฀un฀tipo฀de฀home฀que฀se฀conduce฀pola฀súa฀ambición฀ata฀o฀absurdo,฀chegando฀a฀demandar฀por฀esta฀o฀recoñecemento฀da฀ súa฀inmortalidade฀e฀divindade446.฀Sen฀embargo,฀esta฀hostilidade฀cínica฀á฀ figura฀do฀conquistador฀macedonio฀non฀presenta฀un฀carácter฀político447,฀ pois฀a฀comprensión฀cosmopolita฀e฀internacionalidade฀cínica฀debeu฀entender฀na฀conquista฀grega฀de฀oriente฀algo฀de฀positivo฀para฀a฀súa฀ideoloxía฀do฀mundo฀enteiro฀como฀única฀patria,฀nun฀pensamento฀coincidente฀ co฀dos฀estoicos,฀senón฀que฀tan฀só฀pretende฀servir฀como฀exemplum฀do฀ xeito฀correcto฀de฀vida฀(encarnado฀en฀Dióxenes฀ou฀Dándamis)฀fronte฀a฀ un฀xeito฀de฀vida฀errado,฀dirixido฀fixamente฀pola฀ambición฀e฀o฀interese฀ por฀obter฀beneficios฀materiais,฀ou฀incluso,฀como฀no฀caso฀de฀Alexandre,฀ atributos฀imposibles. 245 Podemos฀ certificar,฀ con฀ isto,฀ a฀ existencia฀ dunha฀ tradición฀ cínica฀ adversa฀á฀figura฀de฀Alexandre.฀Sen฀embargo,฀topamos฀tamén,฀no฀relato฀ do฀cínico฀Onesícrito,฀como฀xa฀advertíramos,฀unha฀perspectiva฀moi฀favorable฀ao฀macedonio,฀sendo฀a฀obra฀deste฀autor฀considerada฀como฀unha฀ das฀ grandes฀ aduladoras฀ da฀ figura฀ do฀ rei,฀ plena,฀ ademais฀ de฀ episodios฀ fantásticos448.฀Sabemos฀que฀foi฀discípulo฀de฀Dióxenes฀o฀Cínico,฀e฀que฀ tras฀acompañar฀a฀Alexandre฀como฀timonel฀da฀flota,฀elaborou฀unha฀obra฀ adicada฀ao฀macedonio,฀algo฀así฀como฀O฀xeito฀en฀que฀foi฀nutrido฀Alexandre,฀na฀que฀dedicaba฀especial฀atención฀ao฀aprendizaxe฀e฀educación฀do฀ mozo฀ rei,฀ nun฀ xeito฀ que฀ xa฀ na฀ antigüidade฀ recordaba฀ á฀ Ciropedia฀ de฀ Xenofonte449.฀ Aínda฀ que฀ o฀ seu฀ relato฀ se฀ nos฀ perdeu,฀ polo฀ que฀ de฀ ela฀ sabemos฀podemos฀afirmar฀a฀vontade฀do฀autor,฀non฀soamente฀de฀eloxiar฀ a฀Alexandre,฀senón฀incluso฀de฀presentalo฀como฀a฀un฀rei฀filósofo,฀unha฀ especie฀de฀monarca฀ilustrado,฀con฀unha฀narración฀moi฀favorecida฀pola฀ proximidade฀real฀que฀existira฀entre฀o฀mozo฀conquistador฀e฀diversas฀figuras฀da฀cultura฀e฀filósofos฀da฀súa฀época,฀como฀Aristóteles,฀Calístenes,฀ Anaxarco,฀ Pirrón,฀ Lisímaco,฀ Apeles...฀ Anteriormente฀ apuntábamos฀ a฀ existencia฀de฀dúas฀tradicións฀correspondentes฀ao฀encontro฀de฀Alexandre฀ cos฀ ximnosofistas,฀ e฀ mentres฀ que฀ unha,฀ a฀ contraria฀ a฀ Alexandre,฀ podemos,฀segundo฀vimos,฀asociala฀cos฀círculos฀cínicos,฀a฀outra,฀favorable฀ao฀macedonio,฀adoita฀a฀ser฀remitida฀á฀pluma฀de฀Onesícrito.฀Nela,฀ a฀entrevista฀entre฀Dándamis฀e฀o฀rei฀desenrólase฀dun฀xeito฀ben฀distinto,฀ pois฀é฀Alexandre฀quen฀visita฀aos฀sabios฀espidos,฀e฀tras฀despoxarse฀das฀ armas,฀el฀so฀aproxímase฀a฀eles฀para฀falar฀con฀Dándamis,฀quen฀lle฀crítica฀ o฀seu฀xeito฀de฀vida,฀invitándoo฀a฀unirse฀ao฀tipo฀de฀vida฀ascético,฀ante฀ o฀ que฀ Alexandre฀ recoñece฀ que฀ vive฀ infeliz,฀ pero฀ que฀ lle฀ é฀ imposible฀ abandonar฀o฀mando฀dos฀seus฀exércitos.฀Alexandre฀ofrece฀grandes฀presentes฀aos฀sabios,฀que฀os฀rexeitan,฀salvo฀o฀aceite฀para฀facer฀un฀sacrifico,฀que฀tras฀ser฀realizado฀Alexandre฀vaise450.฀Ademais,฀outro฀episodio฀ relacionado฀con฀isto฀encontrámolo฀na฀entrevista฀entre฀Onesícrito฀e฀os฀ ximnosofistas451,฀onde฀Dándamis฀aparece฀con฀un฀comportamento฀“máis฀ afable”452.฀Será฀a฀través฀de฀estes฀dous฀episodios฀que฀Onesícrito฀aplique฀ 246 a฀súa฀perspectiva฀cínica฀sobre฀os฀ximnosofistas453.฀Estes฀datos฀supuxeron฀un฀enorme฀problema฀de฀interpretación฀para฀o฀estudo฀da฀tradición฀ cínica฀ en฀ relación฀ con฀ Alexandre,฀ pois฀ Onesícrito,฀ como฀ cínico,฀ ao฀ compoñer฀unha฀obra฀favorable฀ao฀macedonio,฀invalida฀as฀conclusións฀ polas฀que฀validábamos฀a฀existencia฀dunha฀aoptica฀adversa฀a฀Alexandre฀ por฀parte฀de฀esta฀escola.฀Non฀obstante,฀o฀primeiro฀punto฀a฀ter฀en฀conta฀é฀ que,฀se฀ben฀sabemos฀que฀Onesícrito฀foi฀“un฀dos฀máis฀hábiles฀discípulos฀ de฀Dióxenes”,฀non฀por฀isto฀tería฀que฀ser฀el฀mesmo฀un฀filósofo454,฀e฀polo฀ que฀sabemos฀da฀súa฀vida,฀non฀parece฀que฀tivese฀levado฀á฀práctica฀o฀ideal฀ de฀vida฀propio฀dun฀membro฀da฀escola฀cínica,฀co฀que฀o฀seu฀xuízo฀sobre฀o฀ rei฀non฀compromete฀a฀toda฀a฀escola455,฀polo฀que฀debemos฀entender฀estes฀ episodios฀como฀compoñentes฀do฀panexírico฀composto฀por฀este฀timonel฀ para฀presentar฀a฀súa฀idea฀de฀Alexandre฀como฀rei฀filósofo.฀Non฀obstante,฀ aínda฀que฀non฀se฀poida฀comprender฀ao฀Alexandre฀de฀Onesícrito฀como฀ representativo,฀ senón฀ máis฀ ben฀ todo฀ lo฀ contrario,฀ da฀ opinión฀ cínica฀ sobre฀o฀rei,฀resulta฀interesante฀esa฀comparación฀implícita฀entre฀Xenofonte,฀ ou฀ mellor฀ dito,฀ sobre฀ a฀ súa฀ Ciropedia,฀ e฀ a฀ obra฀ de฀ Onesícrito,฀ pois฀Ciro฀era,฀na฀filosofía฀cínica,฀o฀modelo฀monárquico฀por฀excelencia,฀ polo฀que฀unha฀imitación฀da฀obra฀Xenofonte,฀caracterizada฀tamén฀pola฀ especial฀ atención฀ prestada฀ á฀ educación฀ do฀ seu฀ protagonista,฀ suporía,฀ para฀ Onesícrito,฀ a฀ comparación฀ dos฀ valores฀ que฀ convertían฀ a฀ Ciro฀ en฀ modelo฀cínico฀con฀aqueles฀presentes฀en฀Alexandre,฀e฀por฀tanto,฀unha฀ moi฀probable฀intención฀de฀instaurar฀mediante฀a฀súa฀obra฀a฀Alexandre,฀ como฀Ciro,฀como฀exemplo฀modélico฀de฀bo฀monarca.฀Por฀outra฀parte,฀ moi฀relacionado฀con฀esta฀intención฀onesicritiana฀pode฀ter฀estado฀a฀moi฀ probable฀ confrontación฀ entre฀ a฀ perspectivización฀ do฀ ฀ Heracles฀ cínico฀ como฀arquetipo฀do฀esforzado฀filósofo฀a฀través฀da฀interpretación฀alegórica456฀e฀o฀emprego฀deste฀personaxe฀mitolóxico฀por฀Alexandre.฀ En฀ canto฀ á฀ actitude฀ dos฀ estoicos฀ cara฀ Alexandre,฀ podemos฀ dicir฀ que฀no฀seu฀estudo฀topamos฀unha฀situación฀proximal฀á฀expresada฀para฀ o฀ caso฀ dos฀ peripatéticos,฀ pois฀ dende฀ a฀ publicación฀ dun฀ estudo฀ sobre฀ este฀particular฀levado฀a฀cabo฀por฀J.฀Stroux฀en฀1933฀que฀posteriormente฀ 247 popularizou฀a฀coñecida฀obra฀composta฀por฀Sir฀W.฀Tarn฀sobre฀o฀mozo฀ conquistador฀ macedonio457,฀ a฀ historiografía฀ sobre฀ Alexandre฀ validou฀ a฀ existencia฀ dunha฀ aoptica฀ crítica฀ ou฀ negativa฀ por฀ parte฀ dos฀ antigos฀ estoicos฀con฀respecto฀ao฀rei.฀Se฀partimos฀dende฀o฀principio฀e฀nos฀achegamos฀á฀fonte฀de฀toda฀esta฀problemática,฀residente฀nos฀testemuñas฀de฀ autores฀de฀época฀romana,฀veremos฀que,฀primeiramente,฀este฀problema฀ nace฀ do฀ escaseo฀ de฀ textos฀ helenísticos,฀ polo฀ que฀ a฀ nosa฀ dependencia฀ de฀testemuños฀como฀os฀de฀Cicerón฀ou฀Lucano฀pode฀ser฀traizoeira.฀En฀ principio,฀ esta฀ tradición฀ estoica฀ en฀ contra฀ da฀ figura฀ de฀ Alexandre฀ baséase฀nos฀escritos฀de฀Quintiliano,฀Clemente฀de฀Alexandría฀e฀Cicerón458,฀ que฀por฀outra฀parte,฀como฀xa฀foi฀demostrado459,฀non฀son฀referidos฀dun฀ xeito฀directo฀contra฀Alexandre,฀senón฀contra฀o฀seu฀pedagogo฀Leónidas,฀ a฀quen฀a฀tradición฀estoica฀parece฀culpar฀dos฀erros฀e฀vicios฀adquiridos฀ por฀ Alexandre฀ en฀ base฀ a฀ súa฀ mala฀ xestión฀ como฀ educador฀ do฀ futuro฀ rei.฀Deste฀xeito,฀a฀reprobación฀dos฀erros฀do฀titor฀non฀poden฀ser฀comprendidas฀como฀xeradoras฀dun฀xuízo฀xeral฀de฀carácter฀negativo฀sobre฀ o฀pupilo460.฀Asimesmo,฀existe฀outro฀problema฀con฀estas฀informacións฀ contidas฀ en฀ autores฀ romanos฀ tales฀ como฀ Cicerón,฀ Séneca฀ ou฀ Lucano,฀ onde฀Alexandre฀non฀é฀senón฀unha฀representación฀atemporal฀do฀tirano,฀e฀ en฀concreto,฀prefigúrase฀como฀un฀criptograma฀da฀figura฀de฀Cesar461,฀co฀ que฀os฀ataques฀dirixidos฀contra฀o฀macedonio฀deben฀poñerse฀en฀relación฀ xa฀non฀coas฀accións฀levadas฀a฀cabo฀por฀este฀e฀as฀opinións฀producidas฀por฀ elas,฀senón฀co฀panorama฀político฀da฀época฀final฀da฀República฀romana,฀ espazo฀que฀dista฀bastante฀de฀aquel฀que฀debe฀concentrar฀a฀nosa฀atención,฀ pero฀que฀nos฀permite฀amosar฀que฀os฀informes฀contidos฀nos฀escritos฀de฀ Cicerón,฀Séneca,฀Lucano฀ou฀Marco฀Aurelio฀non฀proveñen฀da฀tradición฀ filosófica฀da฀Stoa฀Media.฀Non฀obstante,฀unha฀boa฀proba฀da฀inexistencia฀ dunha฀perspectiva฀xeral฀da฀escola฀estoica฀contraria฀á฀figura฀de฀Alexandre฀se฀nos฀presenta฀na฀opinión฀que฀pode฀inferirse฀das฀obras฀de฀dous฀estoicos฀gregos,฀xa฀da฀época฀imperial฀romana,฀como฀son฀Arriano฀e฀Dión฀ Crisóstomo,฀ pois฀ aquel,฀ sendo฀ discípulo฀ do฀ estoico฀ Epícteto,฀ escribe฀ unha฀obra฀entusiasta฀sobre฀o฀macedonio,฀mentres฀que฀este฀pon฀en฀boca฀ 248 de฀Alexandre฀a฀presentación฀das฀nocións฀básicas฀do฀estoicismo฀sobre฀o฀ bo฀soberano462,฀construíndo฀así฀unhas฀representacións฀do฀monarca฀macedonio฀que฀serían฀imposibles฀se฀partísemos฀da฀existencia฀dunha฀visión฀ uniforme฀ do฀ estoicismo฀ desfavorable฀ con฀ Alexandre,฀ aínda฀ que฀ isto฀ non฀implica,฀obviamente,฀que฀non฀existise฀algún฀autor฀estoico฀oposto฀a฀ Alexandre,฀pero฀ante฀isto฀teríamos฀que฀falar฀de฀casos฀particulares,฀sen฀ que฀puidese฀sosterse฀a฀idea฀dunha฀doutrina฀estoica฀xeral฀enemistada฀coa฀ figura฀do฀mozo฀conquistador.฀ Máis฀alá,฀non฀obstante,฀desta฀cuestión,฀debe฀sinalarse฀que฀a฀crítica฀ de฀aqueles฀estoicos฀hostís฀a฀Alexandre฀baséase฀no฀concepto฀de฀typhos¸฀ que฀ sinala฀ a฀ arrogancia฀ da฀ que฀ fai฀ gala฀ o฀ macedonio,฀ ao฀ carecer฀ de฀ humildade฀en฀tempos฀de฀boa฀fortuna,฀e฀que฀era฀considerado฀como฀un฀ dos฀ pecados฀ capitais฀ do฀ estoicismo463.฀ Esta฀ crítica฀ ao฀ comportamento฀ do฀ mozo฀ rei฀ o฀ converte,฀ dentro฀ dos฀ textos฀ que฀ sobre฀ el฀ nos฀ chegaron฀ pertencentes฀ao฀ámbito฀estoico,฀por฀outra฀parte฀datables฀de฀épocas฀moi฀ distantes฀do฀momento฀de฀vida฀do฀conquistador,฀dentro฀das฀obras฀destes฀ autores฀ hostís,฀ nun฀ dos฀ máis฀ recorridos฀ exempla฀ filosóficos฀ para฀ personificar฀a฀figura฀do฀gobernante฀culpable฀de฀soberbia฀pola฀súa฀actitude฀ arrogante,฀un฀espazo฀que฀Alexandre฀comparte฀con฀Pompeio฀e,฀especialmente,฀con฀Cesar. Existe฀para฀o฀estudo฀dos฀estoicos฀e฀a฀súa฀relación฀con฀Alexandre,฀ ademais฀destes฀parámetros฀recén฀expostos,฀un฀derradeiro฀interrogante฀a฀ resolver,฀aínda฀que฀a฀súa฀natureza฀sexa฀dun฀carácter฀máis฀historiográfico฀ que฀ propiamente฀ histórico,฀ pois฀ estámonos฀ a฀ referir฀ ao฀ concepto฀ estoico฀da฀unidade฀da฀humanidade,฀enarborado฀polo฀estoicismo฀como฀ un฀dos฀compoñentes฀básicos฀da฀súa฀comprensión฀do฀mundo,฀que฀algúns฀ autores฀entenderon,฀nunha฀concepción฀que฀aínda฀hoxe฀sigue฀presente฀ nas฀páxinas฀das฀obras฀adicadas฀ao฀pensamento฀antigo฀e฀á฀Historia฀de฀ Grecia,฀pola฀que฀esta฀ideoloxía฀da฀unión฀de฀tódolos฀homes฀debería฀remitirse฀ao฀plan฀de฀fusión฀de฀Oriente฀e฀Occidente฀elaborado฀por฀Alexandre฀ na฀súa฀conquista฀asiática464.฀Máis฀alá฀do฀erro฀de฀concepto฀plantexado฀na฀ obra฀de฀Tarn,฀que฀minimiza฀as฀concepcións฀anteriores฀a฀Alexandre,฀de฀ 249 diversos฀autores฀gregos,฀de฀Homero฀en฀diante,฀tales฀como฀Antifón,฀Protágoras฀ou฀Tucídides465,฀esta฀preconcepción฀historiográfica฀da฀obra฀tarniana฀debe฀conducirnos฀a฀responder฀si฀existía฀en฀Alexandre฀algún฀tipo฀ de฀ ideoloxía฀ unificadora฀ da฀ humanidade,฀ se฀ en฀ realidade฀ o฀ proxecto฀ do฀macedonio฀era฀o฀de฀unir฀a฀toda฀a฀humanidade฀baixo฀o฀seu฀mando฀e฀ eliminar฀diferencias฀como฀as฀de฀raza,฀unificando฀a฀tódolos฀pobos฀co฀seu฀ imperio.฀Para฀isto,฀debemos฀evaluar฀diversos฀compoñentes฀do฀presente฀ traballo,฀tales฀como฀a฀composición฀étnica฀do฀conxunto฀humán฀vinculado฀á฀campaña฀asiática,฀que฀como฀vimos฀era฀maiormente฀macedonio,฀ sendo฀este฀grupo฀ademais฀o฀que฀estaba฀en฀posesión฀dos฀cargos฀de฀poder,฀así฀como฀o฀complexo฀ideolóxico฀construído฀a฀través฀da฀absorción฀ por฀parte฀de฀Alexandre฀de฀personaxes฀mitolóxicos,฀en฀especial฀Aquiles,฀ Heracles฀e฀Dionisos,฀figuras฀moi฀destacadas฀dentro฀do฀mundo฀relixioso฀ macedonio,฀ou฀o฀trato฀cedido฀polo฀rei฀macedonio฀ás฀cidades฀gregas฀de฀ Asia฀Menor.฀Tendo฀estes฀puntos฀en฀consideración,฀e฀recordando฀agora฀ o฀ exposto฀ sobre฀ os฀ dereitos฀ de฀ propiedade฀ da฀ monarquía฀ macedonia฀ para฀ cos฀ terreos฀ conquistados,฀ podemos฀ presentar฀ como฀ a฀ verdadeira฀ razón฀da฀campaña฀asiática฀o฀desexo฀de฀poder,฀a฀ambición฀dos฀reis฀macedonios,฀tanto฀de฀Filipo฀como฀de฀Alexandre,฀por฀obter฀un฀aumento฀do฀ seu฀poder฀e฀dos฀seus฀bens,฀por฀unha฀parte฀no฀seu฀senso฀máis฀persoal,฀e฀ por฀outra฀banda,฀procurando฀asentar฀o฀dominio฀do฀reino฀de฀Macedonia฀ sobre฀ a฀ meirande฀ extensión฀ de฀ terreo฀ e฀ poboación฀ posibles.฀ Fronte฀ á฀ proposta฀tarniana฀dun฀Alexandre฀que฀soña฀coa฀unión฀da฀humanidade฀ baixo฀un฀mesmo฀poder,฀nun฀goberno฀no฀que฀todos฀serán฀compañeiros,฀ e฀non฀súbitos466,฀xerando฀a฀realidade฀histórica฀do฀Helenismo฀que฀propiciará฀a฀recepción฀de฀Xesucristo,฀nós,฀aquí,฀presentamos฀a฀un฀Alexandre฀ que฀ é฀ ante฀ todo฀ rei฀ de฀ Macedonia,฀ nunha฀ campaña฀ o฀ protagonista฀ da฀ cal฀ é,฀ máis฀ alá฀ do฀ mozo฀ conquistador,฀ o฀ exército฀ macedonio฀ que฀ lle฀ acompaña฀e฀no฀que฀se฀basea,฀esencialmente,฀a฀súa฀imbatible฀capacidade฀ militar.฀Máis฀aínda,฀fronte฀ao฀Alexandre฀soñador,฀nós฀desexamos฀presentar฀aquí฀un฀Alexandre฀dominador,฀as฀accións฀de฀quen฀están฀sempre฀ dirixidas฀ á฀ paulatina฀ obtención฀ de฀ poder,฀ ata฀ a฀ consecución฀ da฀ auto- 250 cracia.฀Por฀todo฀isto,฀non฀podemos฀validar฀en฀Alexandre฀desexo฀algún,฀ no฀ senso฀ filantrópico฀ en฀ que฀ era฀ exposto฀ polos฀ estoicos,฀ de฀ unión฀ da฀ humanidade,฀senón฀tan฀só,฀como฀moito,฀desexo฀de฀goberno฀macedonio฀ sobre฀a฀humanidade. Antes฀de฀rematar฀cos฀estoicos,฀é฀importante฀expoñer฀que,฀se฀ben฀a฀ figura฀de฀Alexandre฀puido฀non฀ter฀unha฀influencia฀directa฀sobre฀estes฀ no฀ plano฀ ideolóxico,฀ si฀ podemos฀ afirmala฀ sobre฀ a฀ natureza฀ dos฀ máis฀ destacados฀ integrantes฀ desta฀ escola,฀ pois฀ tanto฀ Zenón฀ como฀ Cleantes฀ ou฀ Crisipo฀ de฀ Solis,฀ todos฀ eles฀ primeiras฀ figuras฀ do฀ estoicismo,฀ que฀ ademais฀disto฀teñen฀tamén฀en฀común฀a฀súa฀pertenza฀a฀comunidades฀exteriores฀á฀península฀balcánica,฀tales฀como฀Chipre,฀Asos฀(na฀Tróade)฀ou฀ Cilicia,฀un฀dato฀no฀que฀podemos฀afirmar฀que฀debeu฀influír฀gravemente฀a฀ conquista฀alexandrina,฀que฀a฀través฀da฀ampliación฀do฀mundo฀grego฀e฀a฀ súa฀influencia฀cultural฀cara฀o฀oriente฀permitiu฀o฀desenrolo฀deste฀tránsito฀ de฀pensadores฀nacidos฀en฀territorios฀non฀gregos฀cara฀a฀Hélade. Por฀ último,฀ centrándonos฀ agora฀ nos฀ epicúreos฀ e฀ os฀ escépticos,฀ pouco฀podemos฀establecer฀con฀claridade฀e฀certeza฀sobre฀a฀relación฀de฀ estes฀co฀macedonio.฀Poderíamos฀pensar฀que฀o฀xiro฀da฀filosofía฀epicúrea฀ cara฀ o฀ individuo,฀ fronte฀ ás฀ tradicións฀ filosóficas฀ anteriores฀ moi฀ preocupadas฀pola฀cuestión฀do฀mellor฀goberno฀e฀gobernante,฀isto฀é,฀cara฀a฀ comunidade,฀podería฀ser฀unha฀resposta฀ao฀desánimo฀cidadán฀provocado฀ pola฀crise฀política฀da฀Hélade,฀así฀como฀á฀disociación฀do฀cidadán฀do฀seu฀ papel฀activo฀politicamente,฀pero฀con฀isto฀non฀resolveríamos฀a฀pregunta,฀ por฀outra฀parte,฀cando฀menos฀ata฀o฀de฀agora,฀irresoluble฀pola฀ausencia฀ de฀datos,฀sobre฀a฀aoptica฀epicúrea฀sobre฀Alexandre,฀ao฀tempo฀que฀este฀ proceso฀de฀individualización฀da฀comunidade฀é,฀á฀súa฀vez,฀un฀parámetro฀ que฀influirá฀en฀todo฀o฀pensamento฀helenístico,฀e฀non฀pode฀adherirse฀a฀ unha฀ única฀ corrente฀ de฀ pensamento.฀ Con฀ respecto฀ aos฀ escépticos,฀ se฀ ben฀ o฀ fundador฀ de฀ esta฀ corrente฀ filosófica,฀ Pirrón,฀ seguiu฀ a฀ Alexandre฀ na฀ súa฀ expedición฀ asiática,฀ por฀ ser฀ amigo฀ do฀ filósofo฀ Anaxarco฀ de฀Abdera,฀rival฀de฀Calístenes฀e฀posible฀xustificador฀da฀autocracia฀do฀ gobernante467,฀non฀temos฀noticia฀algunha฀de฀que฀a฀escola฀fundada฀por฀el฀ 251 tivera฀construído฀un฀retrato฀institucional฀de฀Alexandre.฀Este฀Pirrón,฀que฀ quizais฀podemos฀incluír฀dentro฀do฀grupo฀de฀artistas฀do฀que,฀como฀xa฀ comentaramos,฀se฀fixo฀acompañar฀o฀macedonio,฀pois฀Dióxenes฀Laercio฀ nos฀informa฀de฀que฀antes฀de฀adicarse฀á฀filosofía฀tería฀sido฀pintor468,฀non฀ obstante,฀non฀chegou฀a฀redactar฀obra฀algunha,฀e฀a฀mera฀proximidade฀de฀ este฀para฀co฀mozo฀rei,฀ou฀incluso฀para฀co฀filósofo฀Anaxarco,฀considerado฀como฀un฀dos฀aduladores฀de฀Alexandre,฀non฀nos฀permite฀aventurar฀ ningún฀tipo฀de฀interpretación฀sobre฀a฀aoptica฀que฀do฀conquistador฀puideron฀ter฀xerado฀os฀escépticos฀contemporáneos฀do฀tempo฀da฀conquista฀ ou฀dos฀momentos฀máis฀recentemente฀posteriores฀á฀morte฀do฀soberano฀ macedonio.฀ Por฀ tanto,฀ vémonos฀ obrigados,฀ no฀ caso฀ dos฀ escépticos,฀ a฀ aceptar฀o฀impedimento฀de฀coñecer฀con฀certeza฀a฀posibilidade฀da฀existencia฀dunha฀aoptica,฀fose฀favorable฀ou฀contraria,฀da฀figura฀de฀Alexandre฀por฀estes. 4.9฀ Alexandre฀como฀paradigma฀do฀Tirano Dun฀ xeito฀ indirecto฀ foi฀ mencionada฀ a฀ idea฀ de฀ Alexandre฀ Magno฀ como฀ paradigma฀ de฀ tirano,฀ unha฀ perspectiva฀ que฀ debe฀ provir฀ xa฀ dos฀ tempos฀ coetáneos฀ ao฀ goberno฀ do฀ macedonio,฀ polo฀ que,฀ abandonando฀ definitivamente฀o฀espazo฀protagonizado฀polas฀escolas฀filosóficas,฀trataremos฀agora฀de฀expoñer฀e฀explicara฀a฀problemática฀desta฀cuestión฀e฀o฀ seu฀significado฀para฀a฀psicoloxía฀política฀e฀cultural฀do฀mundo฀helénico.฀ Para฀ acometer฀ este฀ razoamento฀ resultaranos฀ moi฀ útil฀ recordar฀ agora฀ o฀ exposto฀ ao฀ comezo฀ deste฀ capítulo฀ sobre฀ o฀ concepto฀ de฀ autonomía฀ nos฀ gregos,฀ significando฀ non฀ só฀ independencia฀ política,฀ senón฀ que฀ o฀ desfrute฀ da฀ mesma฀ era฀ sentido฀ como฀ condición฀ definidora฀ da฀ polis.฀ Máis฀alá฀desta฀acepción,฀que฀debe฀calificarse฀en฀maior฀grao฀como฀emoción฀que฀como฀concepto฀mesma฀entre฀os฀gregos,฀a฀palabra฀autonomía (’αυτονομία) é฀empregada฀ao฀longo฀da฀historia฀política฀de฀Grecia฀como฀ propaganda฀por฀parte฀dos฀candidatos฀á฀hexemonía฀sobre฀a฀Hélade,฀asociándose฀a฀termos฀como฀liberación฀e฀liberdade.฀Así,฀como฀ferramenta฀ 252 política,฀o฀concepto฀foi฀empregado฀tanto฀para฀xustificar฀a฀propia฀hexemonía฀dun฀goberno฀sobre฀outros฀como฀para฀desacreditar฀os฀méritos฀dun฀ rival฀na฀loita฀polo฀dominio฀da฀Hélade,฀de฀xeito฀que฀o฀seu฀senso฀como฀ alegato฀ contra฀ a฀ dominación฀ mantívose฀ dentro฀ do฀ seu฀ significado469.฀ Con฀ todo฀ isto,฀ podemos฀ afirmar฀ que฀ se฀ a฀ autonomía฀ é฀ a฀ capacidade฀ dunha฀ comunidade฀ ou฀ goberno฀ para฀ rexerse฀ segundo฀ as฀ súas฀ propias฀ leis,฀a฀súa฀antinomía,฀a฀ausencia฀de฀autonomía,฀isto฀é,฀a฀imposición฀de฀ leis฀por฀medio฀dunha฀coerción฀externa,฀é฀o฀que฀os฀gregos฀entenden฀por฀ tiranía470.฀Esta฀sinxela฀ecuación฀permite,฀por฀si฀soa,฀explicar฀as฀razóns฀ dos฀gregos,฀ou฀máis฀ben฀de฀algúns฀deles,฀para฀denominar฀a฀Alexandre฀ co฀termo฀de฀tirano.฀Sen฀embargo,฀como฀apreciamos฀tamén฀con฀anterioridade,฀ao฀tratar฀sobre฀as฀contradicións฀inherentes฀ao฀pensamento฀panhelénico,฀o฀sistema฀político฀a฀nivel฀intergobernamental฀que฀expuxemos฀ na฀nosa฀explicación฀sobre฀o฀termo฀hexemonía฀polo฀que฀un฀goberno฀establece฀o฀seu฀dominio฀político฀e฀militar฀sobre฀a฀Hélade฀invalida฀tamén฀ esta฀ idea฀ de฀ tirano,฀ pois฀ aquel฀ goberno฀ que฀ exerce฀ a฀ hexemonía,฀ ao฀ mesmo฀tempo,฀adoita฀a฀interferir,฀coa฀súa฀actitude฀como฀director฀da฀Hélade,฀na฀política฀interna฀dos฀gobernos฀gregos,฀co฀que฀aquel฀que฀ocupa฀ a฀hexemonía฀será฀sempre฀denominado฀tirano฀polos฀seus฀detractores,฀e฀ en฀especial,฀como฀apuntabamos฀recentemente,฀polos฀seus฀adversarios฀ na฀loita฀polo฀poder฀hexemónico.฀A฀apelación฀ao฀concepto฀de฀autonomía,฀como฀xa฀vimos฀no฀espazo฀adicado฀ao฀pensamento฀panhelénico฀de฀ Demóstenes,฀ debe฀ comprenderse,฀ entón,฀ como฀ un฀ instrumento฀ para฀ a฀ consecución฀do฀dominio฀sobre฀a฀Hélade฀polos฀aspirantes฀a฀este฀cargo฀ e฀ como฀ un฀ ataque฀ contra฀ aquel฀ que฀ o฀ detente,฀ que฀ será฀ tildado฀ de฀ tirano.฀Esta฀perspectiva,฀para฀os฀casos฀concretos฀de฀Filipo฀e฀Alexandre฀ ven฀a฀agravarse฀pola฀súa฀condición฀de฀monarcas,฀xa฀que฀neste฀tipo฀de฀ goberno฀ unha฀ boa฀ parte฀ dos฀ gregos฀ entendían฀ un฀ reflexo฀ da฀ práctica฀ tiránica,฀ tal฀ e฀ como฀ xa฀ sinalaba฀ Isócrates฀ a฀ Filipo฀ no฀ discurso฀ que฀ o฀ ancián฀mestre฀de฀retórica฀lle฀adicara฀ao฀macedonio471.฀Tamén฀na฀obra฀ de฀ Aristóteles฀ atópase฀ esta฀ asociación฀ entre฀ monarquía฀ e฀ tiranía,฀ ao฀ expoñer฀o฀estaxirita฀a฀existencia฀de฀dous฀tipos฀de฀goberno฀monárquico,฀ 253 denominando฀ a฀ un฀ basileia,฀ que฀ sería฀ a฀ monarquía฀ propiamente฀ dita,฀ onde฀o฀soberano฀está฀sometido฀a฀certo฀orden฀ou฀regulación,฀e฀ao฀outro, ’αόριστος,฀que฀sería฀o฀tipo฀de฀monarquía฀onde฀o฀฀poder฀do฀monarca฀non฀ aparece฀limitado,฀o฀cal฀faría฀referencia฀á฀tiranía472.฀Deste฀xeito,฀a฀tiranía฀ aparece฀na฀mente฀dos฀gregos฀como฀un฀tipo฀de฀monarquía฀non฀limitada฀ polas฀leis,฀polo฀que฀é฀comprendida฀como฀o฀reverso฀negativo฀do฀poder฀ monárquico473.฀Xa฀no฀discurso฀expresado฀por฀Calístenes฀tras฀a฀morte฀de฀ Clito,฀que฀analizamos฀ao฀falar฀da฀proskynesis฀aparecía฀a฀idea฀da฀monarquía฀como฀poder฀sustentado฀non฀na฀vontade฀do฀soberano฀nin฀na฀forza฀ das฀armas฀senón฀nas฀leis฀e฀na฀xustiza474,฀pois฀a฀autoridade฀do฀rei,฀fronte฀ á฀do฀tirano,฀nace฀na฀aceptación฀de฀este฀e฀do฀seu฀goberno฀por฀parte฀dos฀ seus฀súbditos,฀e฀polo฀tanto฀susténtase฀na฀xustiza;฀o฀seu฀antónimo฀tiránico,฀polo฀contrario,฀basea฀o฀seu฀poder฀na฀forza฀e฀na฀coerción.฀Así฀presentado,฀é฀evidente฀que฀aqueles฀que฀dentro฀de฀Grecia฀fosen฀contrarios฀á฀ hexemonía฀macedonia฀esgrimirían฀este฀argumento฀contra฀os฀reis฀macedonios.฀Pero,฀no฀caso฀de฀Alexandre,฀esta฀asociación฀vai฀máis฀alá,฀pois฀ tal฀e฀como฀sinalamos฀recentemente,฀o฀tirano฀por฀antonomasia,฀quizais฀ por฀ser฀considerado฀o฀soberano฀por฀excelencia,฀era฀o฀Gran฀Rei฀de฀Persia.฀Esta฀conceptualización฀do฀persa฀como฀tirano฀introduce฀xa฀dende฀as฀ guerras฀Médicas฀no฀termo฀unha฀connotación฀de฀alienación฀respecto฀do฀ considerado฀como฀tipicamente฀grego,฀pasando฀a฀tiranía฀a฀confirmarse฀ como฀elemento฀definitorio฀ou฀prototípico฀do฀bárbaro475,฀e฀que฀no฀plano฀ dos฀ acontecementos฀ tomou฀ completa฀ forma฀ na฀ loita฀ da฀ Liga฀ ÁticoDélica฀ateniense฀contra฀Persia฀durante฀a฀Penteconteia,฀cobrando฀maior฀ forza฀ a฀ contradición฀ entre฀ democracia฀ e฀ tiranía฀ como฀ compoñente฀ da฀ antinomía฀entre฀o฀helénico฀e฀o฀bárbaro476,฀co฀que฀ao฀obter฀Alexandre฀ o฀dominio฀do฀Asia฀e,฀consecuentemente,฀converter฀Persia฀nunha฀parte฀ do฀ seu฀ imperio,฀ o฀ mozo฀ macedonio฀ pasaba฀ a฀ suplantar฀ ao฀ Gran฀ Rei,฀ remprazando฀a฀este฀tamén฀no฀plano฀ideolóxico฀e฀pasará฀a฀converterse฀ no฀paradigma฀de฀soberano,฀nese฀exemplum฀que฀xa฀temos฀exposto,฀e฀por฀ extensión,฀ tamén฀ no฀ arquetipo฀ de฀ tirano฀ para฀ aqueles฀ que฀ consideran฀ este฀tipo฀de฀goberno฀como฀unha฀prolongación฀inevitable฀da฀institución฀ 254 monárquica.฀Asimesmo,฀estivemos฀observando฀cómo฀o฀plantexamento฀ político฀de฀Alexandre฀está฀dirixido฀fundamentalmente฀á฀asociación฀de฀ poder฀ á฀ súa฀ propia฀ persoa฀ nun฀ camiño฀ cara฀ a฀ autocracia,฀ xerando฀ así฀ unha฀ nova฀ definición฀ do฀ poder฀ político,฀ que฀ podemos฀ ver฀ tamén฀ na฀ discusión฀que฀sucede฀ao฀asasinato฀de฀Clito,฀aínda฀que฀é฀no฀opoñente฀de฀ Calístenes,฀Anaxarco฀de฀Abdera,฀quen฀xustifica฀a฀actitude฀homicida฀de฀ Alexandre฀a฀través฀da฀xustificación฀do฀poder฀monárquico฀como฀orixinario฀de฀Zeus,฀quen฀é฀tamén฀o฀posuidor฀da฀Xustiza,฀e฀por฀tanto,฀como฀ prolongación฀do฀poder฀de฀Zeus฀entre฀os฀homes,฀os฀reis฀tamén฀están฀en฀ posesión฀ da฀ Xustiza,฀ polo฀ que฀ todos฀ os฀ seus฀ actos฀ son฀ xustos477.฀ Entón,฀Alexandre฀marca฀unha฀ruptura฀coas฀concepcións฀grecomacedonias฀ sobre฀ o฀ poder฀ monárquico,฀ pois,฀ como฀ estivemos฀ tratado฀ de฀ explicar฀ anteriormente,฀a฀través฀da฀concentración฀de฀poderes,฀e฀grazas฀ao฀seu฀carácter฀de฀vencedor฀e฀de฀invencible,฀a฀figura฀do฀soberano฀emanciparase฀ da฀tutela฀das฀leis478.฀Asistimos,฀entón,฀coa฀figura฀do฀noso฀protagonista,฀ a฀unha฀redefinición฀da฀monarquía,฀que฀se฀imporá฀como฀xeralizada฀no฀ período฀helenístico,฀pero฀que฀como฀novidade฀no฀momento฀de฀vida฀do฀ macedonio฀ supuxo,฀ evidentemente,฀ un฀ grave฀ impacto฀ na฀ mente฀ dos฀ gregos฀que฀explica,฀aparte฀de฀polo฀anteriormente฀comentado,฀a฀designación฀de฀Alexandre฀como฀tirano,฀de฀forma฀que฀podemos฀comprender฀ este฀proceso฀de฀asimilación฀da฀figura฀de฀Alexandre฀á฀imaxe฀conceptual฀ do฀tirano฀como฀unha฀resposta฀de฀Grecia฀á฀imaxe฀construída฀para฀o฀conquistador฀macedonio฀por฀Calístenes฀e฀os฀demais฀ideólogos฀da฀campaña฀ asiática.฀A฀esta฀redefinición฀do฀concepto฀de฀poder฀monárquico฀ditada฀ polos฀actos฀de฀Alexandre฀hai฀que฀sumar,฀por฀último,฀dentro฀da฀caracterización฀do฀macedonio฀como฀modelo฀tiránico,฀a฀crítica฀que฀xa฀expuxemos฀no฀ámbito฀das฀escolas฀filosóficas,฀pola฀que฀Alexandre฀encarnaría฀ o฀modelo฀de฀home฀que฀ve฀superada฀a฀súa฀humanidade฀polos฀desexos฀ da฀ súa฀ propia฀ ambición,฀ e฀ consecuentemente,฀ aparece฀ representando฀ o฀ modelo฀ da฀ desmesura479,฀ do฀ home฀ que฀ transgredindo฀ o฀ seu฀ espazo฀ propio฀forza฀aos฀demais฀a฀cedérlle-lo฀seu฀espazo,฀o฀seu฀poder฀e฀a฀súa฀ 255 vontade,฀e฀a฀través฀disto฀como฀prototipo฀de฀home฀falto฀de฀control,฀unha฀ característica฀básica฀da฀definición฀de฀tirano. Sen฀embargo,฀aínda฀que฀esta฀explicación฀pode฀aplicarse฀a฀calquera฀ goberno฀grego,฀para฀o฀caso฀específico฀de฀Atenas฀podemos฀indicar฀unha฀ serie฀ de฀ condicionantes฀ sobre฀ este฀ razoamento.฀ Como฀ sabemos,฀ existiu฀en฀Atenas฀un฀culto฀aos฀tiranicidas,฀Harmodio฀e฀Aristoxitón,฀como฀ figuras฀ esenciais฀ da฀ historia฀ política฀ ateniense฀ e฀ símbolos฀ principais฀ da฀democracia480,฀o฀que฀nos฀permite฀obter฀un฀exemplo฀claro฀e฀conciso฀ do฀rexeitamento฀tradicional฀desta฀polis฀contra฀a฀figura฀do฀tirano.฀Esta฀ asociación฀ da฀ democracia฀ ateniense฀ como฀ paladín฀ da฀ loita฀ contra฀ a฀ tiranía481฀ está฀ relacionada฀ coa฀ función฀ que฀ na฀ polis฀ ática฀ tiña฀ a฀ idea฀ de฀ tiranía฀ como฀ imaxe฀ dun฀ incorrecto฀ comportamento฀ cidadán,฀ e฀ por฀ tanto,฀ como฀ vínculo฀ entre฀ a฀ comunidade฀ de฀ cidadáns฀ como฀ concepto฀ definidor,฀aínda฀que฀en฀negativo฀e฀por฀ausencia,฀da฀liberdade฀política482,฀ plantexando฀ así฀ a฀ tiranía฀ como฀ un฀ perigo฀ para฀ a฀ existencia฀ da฀ polis.฀ Se฀temos฀que฀falar฀dunha฀factoría฀de฀ideas฀contra฀a฀tiranía,฀deberemos฀ referirnos฀á฀Atenas฀de฀Pericles,฀co฀que฀podemos฀pensar฀que฀a฀imaxe฀do฀ tirano฀fabrícase฀na฀construción฀institucional฀da฀democracia483.฀A฀partir฀ disto,฀ tiranía฀ será฀ un฀ concepto฀ antónimo฀ de฀ isonomía฀ ฀ e฀ ฀ eleuthería,฀ que,฀ asimesmo,฀ son฀ valores฀ propios฀ da฀ estrutura฀ democrática,฀ co฀ que฀ tiranía฀e฀democracia฀pasarán฀a฀ser฀tamén฀conceptos฀xustapostos484.฀Esta฀ situación฀ produxo฀ que฀ a฀ creación฀ teatral,฀ tanto฀ na฀ súa฀ forma฀ cómica฀ como฀tráxica,฀xunto฀coa฀historiografía฀serviran฀como฀medios฀de฀difusión฀da฀antinomía฀entre฀tiranía฀e฀democracia,฀e฀ao฀estar฀xerados฀dende฀ a฀democracia฀ateniense,฀constituirán฀un฀baluarte฀da฀loita฀contra฀a฀tiranía,฀ en฀ beneficio฀ da฀ imaxe฀ democrática.฀ Esta฀ loita฀ ideolóxica฀ verase,฀ ademais,฀ reforzada,฀ por฀ toda฀ unha฀ lexislación฀ que฀ define฀ e฀ sanciona฀ os฀actos฀de฀natureza฀tiránica฀ao฀longo฀de฀todo฀o฀período฀clásico,฀como฀ exemplifica฀ a฀ votación,฀ tras฀ Queronea,฀ en฀ 337/6,฀ dunha฀ nova฀ lei฀ que฀ volve฀a฀prohibir฀a฀instauración฀dunha฀tiranía฀en฀territorio฀ateniense485.฀ Evidentemente,฀ esta฀ loita฀ conformará฀ unha฀ ideoloxía฀ do฀ tirano฀ como฀ un฀compendio฀de฀defectos฀e,฀especialmente,฀de฀excesos486,฀e฀da฀tiranía฀ 256 como฀unha฀ameaza฀constante฀contra฀a฀liberdade,฀e฀a฀través฀disto,฀contra฀ a฀comunidade฀da฀polis,฀da฀que฀presentamos฀a฀súa฀autonomía฀como฀entidade฀libre฀como฀condición฀definitoria.฀ En฀outro฀orde,฀aínda฀que฀sen฀abandonar฀a฀relación฀de฀Alexandre฀coa฀ democracia,฀฀resta฀por฀responder฀as฀razóns฀do฀rei฀macedonio฀para฀impoñer฀democracias฀nas฀poleis฀de฀Asia฀Menor฀que฀libera฀da฀autoridade฀persa฀ (para฀sometelas,฀como฀sabemos,฀ao฀seu฀propio฀dominio).฀Normalmente฀ déronse฀como฀solucións฀para฀esta฀imposición฀democrática฀nestas฀parte฀ da฀confrontación฀entre฀oligarquía฀e฀democracia฀que฀existía฀no฀mundo฀ antigo฀como฀formas฀de฀goberno฀xustapostas487,฀a฀través฀da฀cal฀parece฀ evidente฀pensar฀que,฀se฀os฀persas฀impuxeran฀sistemas฀oligárquicos฀nestas฀cidades,฀Alexandre,฀para฀amosar฀a฀súa฀diferenza฀para฀cos฀sistemas฀ bárbaros,฀impoñería฀democracias.฀Asimesmo,฀a฀práctica฀levada฀a฀cabo฀ por฀ Filipo,฀ coincidente฀ coa฀ do฀ Gran฀ Rei,฀ de฀ impoñer฀ oligarquías฀ nos฀ territorios฀baixo฀o฀seu฀control488,฀como฀exemplifica฀a฀situación฀establecida฀en฀Tebas฀tras฀Queronea,฀non฀só฀serviría฀para฀diferenciar฀ao฀mozo฀ rei฀da฀figura฀e฀acción฀política฀do฀seu฀pai,฀senón฀que,฀como฀tamén฀queda฀ exemplificado฀no฀caso฀de฀Tebas,฀as฀oligarquías฀derivaban฀en฀demasiados฀riscos฀para฀o฀mantemento฀duradeiro฀do฀seu฀control,฀mentres฀que฀as฀ democracias,฀ que฀ permitían฀ disfrazar฀ a฀ intervención฀ externa฀ levada฀ a฀ cabo฀polo฀soberano฀macedonio฀de฀valores฀como฀liberdade฀e฀igualdade,฀ inherentes฀á฀definición฀de฀calquera฀goberno฀democrático,฀solventaban฀ con฀meirande฀fiabilidade฀as฀posibilidades฀de฀levantamentos฀ou฀revoltas฀ contra฀a฀autoridade฀exercida฀por฀Alexandre.฀Igualmente,฀a฀instauración฀ de฀estruturas฀democráticas฀por฀parte฀de฀Alexandre฀en฀Asia฀Menor฀tería฀ unha฀boa฀acollida฀en฀Atenas,฀cidade฀grega฀demócrata฀por฀excelencia,฀ e฀ como฀ vimos฀ ao฀ longo฀ do฀ capítulo฀ anterior,฀ existe,฀ ao฀ menos฀ ata฀ a฀ vitoria฀en฀Gaugamela,฀un฀desexo฀en฀Alexandre฀de฀privilexiar฀a฀Atenas฀ sobre฀o฀resto฀de฀Grecia฀coas฀súas฀accións,฀algo฀que฀realmente฀realizaba฀ co฀seu฀ afán฀ democratizador,฀ xa฀que฀ estas฀cidades฀ quedaban,฀ en฀ certo฀ xeito,฀baixo฀o฀influxo,฀ou฀ámbito฀de฀influencia,฀de฀Atenas,฀aínda฀que,฀á฀ súa฀vez,฀eran฀tributarias฀de฀Alexandre.฀Por฀outra฀parte,฀a฀instauración฀ 257 desta฀situación฀favorable฀á฀polis฀ática฀non฀sería฀senón฀un฀medio฀polo฀ que฀Alexandre,฀máis฀alá฀de฀congraciarse฀con฀Atenas,฀gañaríase฀tamén฀ o฀favor฀destas฀cidades฀da฀costa฀asiática,฀pois฀ao฀vinculalas,฀por฀medio฀ da฀ democracia,฀ con฀ Atenas,฀ Alexandre฀ non฀ está฀ senón฀ seguindo฀ un฀ programa฀ existente,฀ pois฀ todas฀ estas฀ cidades฀ verían฀ en฀ Atenas฀ á฀ súa฀ cidade฀nai,฀a฀súa฀metrópole,฀dende฀onde฀en฀tempos฀das฀colonizacións฀ terían฀ saído฀ os฀ seus฀ primixenios฀ poboadores489.฀ Por฀ todo฀ isto,฀ podemos฀ vincular฀ este฀ desexo฀ democratizador฀ de฀ Alexandre฀ non฀ tanto฀ ao฀ desexo฀de฀favorecer฀a฀cordialidade฀coa฀polis฀ática฀como฀ao฀ánimo฀de฀ manter฀o฀seu฀dominio฀efectivo฀sobre฀as฀poleis฀de฀Asia฀Menor฀evitando฀ os฀posibles฀conflitos฀que฀esta฀autoridade฀puidese฀xerar.฀Asimesmo,฀en฀ ocasións฀ quíxose฀ presentar฀ tamén฀ esta฀ decisión฀ democratizadora฀ do฀ mozo฀rei฀como฀demostración฀da฀influencia฀das฀ensinanzas฀dun฀Aristóteles฀concibido฀como฀filodemócrata฀e฀proateniense,฀pero฀entendo฀que฀ as฀ razóns฀ aducidas฀ aquí,฀ polo฀ seu฀ carácter฀ político฀ e฀ práctico,฀ están฀ máis฀ próximas฀ á฀ realidade฀ e฀ aos฀ verdadeiros฀ intereses฀ do฀ macedonio฀ que฀ posibles฀ conxecturas฀ sobre฀ o฀ posizoamento฀ do฀ estaxirita฀ sobre฀ o฀ sistema฀democrático฀ou฀sobre฀a฀súa฀filiación฀con฀Atenas,฀que฀por฀outra฀ parte฀non฀tería฀senso฀como฀explicación฀a฀esta฀cuestión,฀seguindo฀o฀exposto฀anteriormente฀no฀espazo฀que฀adicamos฀á฀relación฀do฀filósofo฀con฀ Alexandre. Con฀esta฀faceta฀do฀comportamento฀de฀Alexandre฀chegamos฀ao฀final฀ do฀noso฀estudo฀sobre฀as฀relacións฀no฀ámbito฀da฀cultura฀e฀o฀pensamento฀ entre฀os฀gregos,฀e฀en฀especial฀Atenas,฀e฀o฀rei฀macedonio,฀polo฀que฀só฀ nos฀resta฀agora฀facernos฀cargo฀das฀conclusións,฀aínda฀que฀para฀isto฀antes฀teremos฀que฀solucionar฀os฀dous฀derradeiros฀temas฀que฀nos฀quedan฀ por฀analizar฀para฀a฀consecución฀do฀noso฀obxectivo,฀como฀son฀o฀Edicto฀ dos฀ exiliados฀ e฀ a฀ fuga฀ de฀ Harpalo,฀ onde฀ veremos฀ levada฀ á฀ práctica฀ a฀ autocracia฀de฀Alexandre,฀a฀formulación,฀definición,฀e฀desenrolo฀da฀cal฀ estivemos฀tentando฀de฀amosar฀ata฀aquí. 258 NOTAS ฀฀ A฀quen฀Herodoto,฀VIII.฀39฀comprende฀como฀os฀únicos฀e฀verdadeiros฀salvadores฀de฀Grecia,฀coincidindo฀tamén฀aquí฀con฀Esquilo,฀Os฀Persas,฀v.฀231ss. 2฀฀ Sobre฀isto,฀vid.฀P.฀A.฀BRUNT,฀“The฀Hellenic฀League฀Against฀Persia”,฀en฀Historia,฀nº฀3฀ (1953),฀pp.฀134-163.฀ 3฀฀ Termo฀a฀acepción฀de฀diccionario฀do฀cal,฀isto฀é,฀traducido฀literalmente,฀significaría฀primeiramente฀marchar฀á฀cabeza,฀guiar,฀conducir,฀e฀consecuentemente,฀o฀seu฀significado฀ máis฀amplo฀implicaría฀tamén฀dirección,฀autoridade,฀preeminencia.฀Vid.฀A.฀BAILLY,฀ Dictionnaire฀Grec-Français,฀Librairie฀Hachette,฀Paris฀(1950),฀páx.฀890. 4฀฀ Tucídides,฀I,฀96.1. 5฀฀ Existen฀multitude฀de฀referencias฀nos฀discursos฀de฀Isócrates฀en฀relación฀con฀esta฀cuestión.฀A฀xeito฀de฀exemplo฀citaremos฀aquí฀Panexírico,฀37,฀57,฀100,฀166;฀Sobre฀a฀Paz,฀30,฀ 42,฀135;฀Arquidamo,฀110... 6฀฀ Esta฀idea฀tamén฀aparece฀reflexada฀en฀Isócrates,฀Sobre฀a฀Paz,฀30.฀Nótese฀tamén฀nesta฀cita฀ a฀importancia฀dada฀polo฀discurso฀isocrático฀á฀xustiza,฀pois฀sobre฀isto฀volveremos฀máis฀ adiante฀por฀conter฀gran฀importancia฀para฀comprender฀o฀pensamento฀deste฀autor. 7฀฀ Tucídides,฀II,฀8.5.฀Aínda฀que฀no฀texto฀grego฀non฀aparece฀o฀vocablo฀hexemonía,฀o฀senso฀ da฀oración฀remite฀ao฀mesmo฀significado฀contido฀neste฀vocablo. 8฀฀ Isócrates,฀Areopaxítico,฀6. 9฀฀ G.฀MATHIEU,฀op.฀cit.,฀páx.฀14.฀ 10฀฀ Tal฀e฀como฀testemuña฀a฀Paz฀de฀Antálcidas,฀da฀que฀xa฀temos฀dado฀conta฀no฀capítulo฀anterior,฀ao฀definir฀os฀parámetros฀constituíntes฀da฀Liga฀de฀Corinto. 11฀฀ Ou฀mellor฀dito,฀a฀“autonomía฀para฀tódolos฀gregos”,฀tal฀e฀como฀sinala฀Tucídides,฀I.฀ 139.2:฀“Finalmente฀chegaron฀de฀Esparta฀os฀últimos฀embaixadores,฀Raufio,฀Melesipo฀e฀ Axesandro,฀que฀non฀repetiron฀ningunha฀das฀demandas฀habituais฀senón฀que฀dixeron฀tan฀ só฀isto:฀«os฀lacedemonios฀queren฀que฀haxa฀paz,฀e฀poderá฀habela฀se฀deixades฀libres฀aos฀ gregos»”;฀II.฀8.4:฀“Con฀moito,฀a฀simpatía฀da฀xente฀estaba฀polos฀lacedemonios,฀especialmente฀porque฀pregoaron฀que฀ían฀a฀liberar฀Grecia”฀(sobre฀isto,฀vid.฀tamén฀R.฀MEIGGS,฀ op.฀cit.,฀páx.฀397,฀que฀establece฀que฀Atenas฀explotou฀o฀seu฀poder฀imperial฀dun฀xeito฀ máis฀moderado฀de฀cómo฀o฀fixeran฀outros฀no฀pasado฀e฀฀como฀o฀farían฀algúns฀no฀futuro,฀ referíndose฀con฀isto฀claramente฀á฀férrea฀dominación฀imposta฀por฀Esparta฀tras฀a฀súa฀vitoria฀sobre฀Atenas).฀O฀tema฀da฀liberdade฀dos฀gregos฀será฀esgrimido฀constantemente฀nas฀ loitas฀interhelénicas,฀como฀queda฀amosado฀no฀relato฀da฀confrontación฀de฀Alexandre฀con฀ Tebas฀durante฀a฀segunda฀revolta฀helena฀ao฀poder฀macedonio,฀na฀que,฀seguindo฀o฀relato฀ de฀Diodoro฀XVII,฀9.5฀os฀tebanos฀terían฀feito฀un฀chamamento฀a฀todos฀os฀que฀quixeran฀ defender฀a฀liberdade฀dos฀gregos฀para฀que฀se฀unisen฀a฀Tebas฀na฀loita฀contra฀Alexandre฀e฀ Macedonia;฀sobre฀todo฀isto,฀vid.฀supra,฀nota฀183.฀Á฀súa฀vez,฀topamos฀outro฀destacado฀ exemplo฀deste฀tema฀na฀revolta฀de฀Axis฀III,฀a฀orixe฀da฀cal฀Diodoro,฀XVII,฀62.1฀comprende฀como฀a฀loita฀dos฀sublevados฀pola฀súa฀liberdade.฀฀ 12฀฀ O฀descontento฀dos฀cales,฀como฀vimos฀no฀capítulo฀anterior,฀desembocará฀no฀apoio฀de฀ moitos฀destes฀ao฀bando฀macedonio฀en฀Queronea. 1 259 ฀฀ Se฀ben฀somos฀conscientes฀de฀que฀os฀valores฀ideolóxicos฀aportados฀pola฀obra฀deste฀autor฀ non฀son฀extrapolables฀a฀outros฀momentos฀da฀Historia฀de฀Grecia,฀senón฀que฀deben฀asociarse฀ao฀período฀no฀que฀foron฀xestados,฀isto฀é,฀a฀primeira฀metade฀do฀s.฀IV฀a.฀C.,฀consideramos,฀primeiramente,฀que฀o฀seu฀estudo฀permitiranos฀comprender฀o฀valor฀do฀termo฀ hexemonía฀no฀período฀citado,฀o฀cal฀entendemos฀como฀válido฀para฀o฀momento฀subseguinte,฀é฀dicir,฀a฀segunda฀metade฀do฀s.฀IV฀a.฀C.,฀que฀é฀onde฀se฀enmarcan฀os฀sucesos฀a฀ análise฀dos฀aquí฀nos฀ocupa฀aquí,฀opinión฀que฀ademais฀vese฀reforzada฀polo฀papel฀de฀Isócrates฀como฀educador฀de฀Atenas,฀rivalizando฀a฀súa฀escola฀en฀popularidade฀e฀importancia฀coa฀do฀mesmo฀Platón฀(vid.฀G.฀MATHIEU,฀Les฀idées฀politiques฀d’Isocrate,฀Société฀ d’édition฀«Les฀Belles฀Letres»,฀Paris฀(1966),฀páx.฀31);฀asimesmo,฀tamén฀partimos฀da฀idea฀ de฀que,฀aínda฀que฀o฀senso฀outorgado฀por฀Isócrates฀a฀este฀termo฀debe฀entenderse฀dentro฀ do฀contexto฀do฀seu฀tempo,฀e฀especialmente,฀da฀súa฀filosofía฀política,฀dito฀significado฀é,฀ á฀súa฀vez,฀produto฀de฀reflexións฀anteriores฀ao฀momento฀de฀Isócrates,฀e฀que,฀por฀tanto,฀no฀ valor฀con฀que฀esta฀idea฀é฀empregada฀polo฀discurso฀isocrático฀mantéñense฀elementos฀do฀ significado฀de฀dito฀concepto฀en฀momentos฀anteriores.฀Non฀obstante,฀para฀os฀escépticos,฀ tentaremos฀amosar,฀máis฀adiante,฀cómo฀o฀senso฀de฀hexemonía฀contido฀nas฀reflexións฀socráticas฀é฀o฀mesmo฀que฀lle฀outorgan฀outros฀autores,฀anteriores฀e฀posteriores,฀tales฀como฀ Tucídides,฀Esquines฀ou฀Diodoro฀Sículo฀(vid.฀infra).฀ 14฀฀ Isócrates,฀Sobre฀a฀Paz,฀฀30. 15฀฀ O฀cal,฀debe฀advertirse,฀será฀unha฀das฀constantes฀básicas฀dos฀textos฀isocráticos. 16฀฀ Isócrates,฀Sobre฀o฀Tronco฀de฀Cabalos,฀27.฀ 17฀฀ Isócrates,฀Panexírico,฀166. 18฀฀ Pois฀o฀único฀que฀poderíamos฀expresar฀a฀este฀respecto฀é฀unha฀opinión,฀un฀xuízo,฀que฀pola฀ súa฀propia฀natureza฀non฀podería฀servirnos฀como฀explicación,฀e฀menos฀aínda฀levarnos฀฀a฀ acadar฀unha฀comprensión฀das฀ideas฀que฀aquí฀tratamos.฀ 19฀฀ J.฀de฀ROMILLY,฀“Eunoia฀in฀Isócrates฀or฀the฀Political฀Importance฀of฀Creating฀Good฀ Will”,฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀nº฀78฀(1958),฀páx.฀92. 20฀฀ Idem.฀Curiosamente,฀R.฀MEIGGS,฀op.฀cit.,฀pp.฀43฀e฀397฀aduce฀como฀causa฀da฀conformación฀do฀imperio฀marítimo฀de฀Atenas฀o฀medo฀a฀posibles฀represalias฀por฀parte฀dos฀persas,฀ e฀por฀outra฀parte,฀o฀medo฀ao฀crecemento฀do฀poder฀ateniense฀é฀unha฀das฀motivacións฀de฀ Esparta฀para฀declarar฀a฀guerra฀a฀Atenas. 21฀฀ J.฀De฀ROMILLY,฀“Eunoia...”,฀páx.฀93. 22฀฀ Isócrates,฀Sobre฀a฀Paz,฀134.฀฀Como฀xa฀indicamos฀para฀o฀texto฀de฀Tucídides,฀II,฀8.5,฀aínda฀ que฀nesta฀coacción฀tampouco฀aparece฀empregado฀฀no฀texto฀grego฀o฀vocablo฀hexemonía,฀ o฀significado฀do฀contexto฀é฀o฀mesmo฀que฀temos฀atribuído฀a฀dito฀vocablo.฀Unha฀idea฀moi฀ próxima฀a฀esta฀concepción฀parece฀reflexarse฀en฀Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Cuarto฀Discurso,฀3,฀aínda฀que฀tampouco฀aparece฀empregado฀directamente฀o฀termo฀hexemonía.. 23฀฀ Vid.฀nota฀anterior.฀ 24฀฀ Tanto฀T.฀A.฀SINCLAIR,฀Histoire฀da฀Pensée฀Politique฀Grecque,฀Payot,฀Paris฀(1953),฀ páx.฀10฀como฀R.฀H.฀SIMPSON,฀“Antigonus฀the฀One-Eyed฀and฀the฀Greeks”฀en฀Historia,฀ nº฀8฀(1959),฀páx.฀385s.฀establecen฀a฀independencia฀política (’αυτονομία) como฀signo฀ definidor฀esencial฀da฀polis,฀de฀tal฀forma฀que฀a฀perda฀da฀autonomía฀é฀sentida฀dun฀xeito฀ 13 260 ฀ 25 ฀ 26 ฀ 27 ฀ 28 ฀฀ ฀฀ 29 30 ฀฀ 31 ฀฀ 32 tan฀intenso฀como฀se฀se฀tratase฀da฀propia฀liberdade฀individual.฀Esta฀expresión฀ten฀un฀bo฀ exemplo฀en฀Hipérides,฀Epitafio,฀Fragm.฀IX.25:฀“Nada฀importa฀unha฀felicidade฀completa฀ sen฀a฀autonomía”. J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀“Freedom฀and฀its฀obstacles฀in฀Ancient฀Greece”฀en฀Classical฀Philology,฀nº฀57฀(1962),฀pp.฀230-234฀estudou฀cómo฀no฀concepto฀de฀liberdade฀propia฀que฀ posuía฀unha฀comunidade฀gobernamental฀grega฀estaba฀implícito,฀como฀compoñente฀desa฀ liberdade,฀o฀seu฀dereito฀para฀dominar฀a฀outros.฀Con฀esta฀opinión฀coinciden฀tamén฀M.฀V.฀ ESCRIBANO฀PAÑO,฀“El฀Vituperio฀del฀Tirano:฀Historia฀de฀un฀Modelo฀Ideológico”,฀en฀ E.฀FALQUE฀e฀F.฀GARCÓ฀(eds),฀Modelos฀Ideales฀y฀Prácticas฀de฀Vida฀en฀la฀Antigüidad฀ Clásica,฀Servicio฀de฀Publicacións฀da฀Universidade฀de฀Sevilla฀(UiMP),฀Sevilla฀(1993),฀ páx.฀13. Vid.฀nota฀anterior.฀Unha฀boa฀definición฀da฀idea฀grega฀de฀autonomía฀pode฀extraerse฀do฀ relato฀de฀Polibio,฀Historias,฀IV,฀84.4-5:฀”O฀rei฀creuno฀e฀enviou฀a฀Anfidamo฀sen฀rescate,฀ co฀encargo฀de฀que฀declarara฀aos฀eleos฀que,฀se฀se฀decidían฀pola฀súa฀amizade,฀lles฀restituiría฀todos฀os฀seus฀prisioneiros฀sen฀rescate,฀e฀garantiría฀a฀seguridade฀ao฀país฀contra฀todos฀ os฀seus฀inimigos฀exteriores.฀ademais,฀aseguráballes฀liberdade฀sen฀tropas฀de฀ocupación,฀ e฀o฀poder฀usar฀as฀súas฀constitucións฀respectivas”.฀Estes฀serían,฀entón,฀os฀dous฀factores฀ básicos฀que฀compoñen฀a฀autonomía฀na฀Hélade.฀Asimesmo,฀é฀significativo฀apuntar฀o฀ feito฀de฀que฀esta฀concepción฀siga฀viva฀en฀tempos฀de฀Polibio,฀a฀mediados฀do฀s.฀II฀฀a.฀C.,฀ moito฀despois฀do฀reinado฀de฀Alexandre. Isócrates,฀Panatenáico,฀97,฀onde฀amosa฀coas฀súas฀verbas฀a฀hostilidade฀xerada฀polas฀dúas฀ cidades฀a฀causa฀das฀súas฀accións฀contra฀a฀autonomía฀gobernamental฀dos฀gobernos฀do฀ resto฀da฀Hélade,฀e฀noutro฀lugar฀(Sobre฀a฀Paz,฀134,฀citado฀en฀nota฀338)฀anima฀aos฀atenienses฀a฀tratar฀aos฀aliados฀como฀tales,฀e฀non฀despoticamente Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀132.฀Non฀é฀a฀única฀utilización฀deste฀termo฀(e฀consecuentemente,฀do฀valor฀que฀lle฀temos฀asignado฀a฀través฀da฀nosa฀explicación฀do฀mesmo)฀por฀ parte฀deste฀orador,฀senón฀que฀podemos฀atopala฀tamén,฀dentro฀do฀mesmo฀discurso,฀฀en฀ 58฀e฀134. Trataremos฀este฀tema฀máis฀adiante฀(infra). Os฀máis฀claros฀exemplos฀atopámolos฀en฀Contra฀Filipo,฀Terceiro฀Discurso,฀24฀e฀Contra฀ Filipo,฀Cuarto฀Discurso,฀52,฀aínda฀que฀unha฀vez฀máis,฀sen฀emprego฀do฀vocablo฀hexemonía,฀pero฀si฀co฀mesmo฀senso฀na฀súa฀significación. Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Cuarto฀Discurso,฀47-48.฀Como฀podemos฀ver,฀todos฀os฀ compoñentes฀expostos฀anteriormente,฀é฀dicir,฀o฀medo฀(vid.฀nota฀336),฀o฀gran฀exército฀ (base฀militar฀da฀hexemonía)฀e฀o฀bo฀número฀de฀aliados฀(base฀estrutural฀para฀a฀obtención฀ da฀hexemonía)฀aparecen฀reflexados฀neste฀texto,฀polo฀que฀a฀non฀mención฀directa฀do฀termo฀hexemonía฀non฀fai฀senón฀reforzar฀o฀valor฀destas฀palabras฀en฀referencia฀á฀hexemonía฀ mesma. Licurgo,฀Contra฀Leócrates,฀108;฀Dinarco,฀Contra฀Demóstenes,฀76;฀Démades,฀Sobre฀los฀ doce฀anos,฀11,฀50,฀etc...฀Sen฀embargo,฀a฀máis฀interesante฀referencia,฀para฀os฀nosos฀intereses,฀é฀a฀contida฀en฀Aristóteles,฀Política,฀1333b.21:฀“A฀práctica฀dos฀exercicios฀militares฀ non฀debe฀facerse฀por฀isto,฀para฀someter฀á฀escravitude฀a฀pobos฀que฀non฀o฀merecen,฀senón,฀ primeiro,฀para฀evitar฀eles฀mesmos฀ser฀escravos฀de฀outros,฀logo฀para฀buscar฀a฀hexemonía฀ 261 ฀฀ 33 ฀฀ 34 ฀฀ ฀฀ 37฀฀ 38฀฀ 39฀฀ 35 36 ฀฀ ฀฀ 40 41 ฀ ฀฀ 44฀฀ 45฀฀ 42 43 en฀interese฀dos฀gobernados,฀e฀non฀por฀dominar฀a฀todos;฀e฀en฀terceiro฀lugar,฀para฀gobernar฀ despoticamente฀aos฀que฀merecen฀ser฀escravos”.฀Esta฀elocuente฀afirmación,฀que฀debe฀ser฀ posta฀en฀relación฀co฀expresado฀en฀nota฀341฀(vid.฀J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀“Freedom...”,฀páx.฀ 232s)฀฀ocupará฀a฀nosa฀atención฀máis฀adiante,฀cando฀falemos฀da฀relación฀entre฀Aristóteles฀e฀o฀seu฀máis฀afamado฀pupilo.฀Para฀o฀emprego฀do฀vocablo฀que฀estamos฀a฀analizar฀en฀ épocas฀posteriores฀co฀mesmo฀senso,฀citaremos฀aquí,฀como฀exemplo,฀o฀texto฀de฀฀Diodoro฀ Sículo,฀XV,฀60.1:฀“Pendant฀ces฀événements,฀Jason,฀le฀tyran฀de฀Phères฀(…)฀persuada฀les฀ Thessaliens฀qu’ils฀pouvaient฀pretendre฀à฀l’hegemonie฀sur฀a฀Grece”฀e฀XV,฀78.9฀:฀”O฀tebano฀Epaminondas(...)฀convocounos฀en฀asemblea฀e฀pronunciou฀diante฀deles฀un฀discurso฀ que฀lles฀a฀facer฀de฀todo฀para฀establecer฀a฀súa฀hexemonía฀sobre฀o฀mar”.฀Estes฀exemplos,฀ ademais,฀volven฀a฀remitirnos฀ao฀século฀IV฀a.฀C.฀como฀momento฀de฀loitas฀xeralizadas฀ pola฀hexemonía.฀ Non฀obstante,฀temos฀que฀aclarar฀que,฀aínda฀que฀o฀esquema฀político฀da฀hexemonía฀que฀ estivemos฀definindo,฀como฀dicimos,฀non฀funcione,฀cando฀menos฀no฀xeito฀en฀que฀o฀estivemos฀expoñendo฀aquí,฀máis฀alá฀de฀Alexandre,฀a฀idea฀do฀respecto฀da฀autonomía฀por฀ parte฀do฀gobernante,฀como฀advertíamos฀supra฀na฀nota฀342,฀segue฀vixente฀moito฀tempo฀ despois฀do฀momento฀que฀agora฀nos฀ocupa. S.฀PERLMAN,฀“฀Panhellenism,฀the฀Polis฀and฀Imperialsm”,฀Historia,฀nº฀25฀(1976),฀páx.฀ 4. A.฀BAILLY,฀op.฀cit-.,฀páx.฀1450. M฀FLOWER,฀op.฀cit.,฀páx.฀97s. S฀PERLMAN,฀“Panhelenism…”,฀pag.฀29. Ibidem.,฀páx.฀5s.฀ T.฀A.฀SINCLAIR,฀op.฀cit.,฀páx.฀144฀nota฀3฀cita฀a฀Aristófanes,฀Lisístrata,฀Acarnianos฀e฀A฀ Paz฀como฀antecedentes฀líricos฀do฀panhelenismo,฀unha฀lista฀que฀se฀ve฀completada฀pola฀ perspectiva฀de฀H.฀C.฀BALDRY,฀฀The฀Unity฀of฀Mankind฀in฀Greek฀Thought,฀Cambridge฀ Univ.฀Press,฀Cambridge฀(1965),฀páx.฀122฀quen฀cita฀a฀Tucídides,฀Antifón฀ou฀ao฀propio฀ Herodoto.฀Asimesmo,฀tamén฀debemos฀considerar฀tanto฀a฀Esquilo฀como฀a฀Sófocles฀e฀ Eurípides฀como฀antecedentes฀potenciais฀desta฀ideoloxía. Isócrates,฀Panexírico,฀167-168;฀172-173. Considerado฀como฀o฀inventor฀dos฀procedementos฀retóricos฀e฀incluso฀introdutor฀da฀retórica฀en฀Grecia฀(vid.฀G.฀KENNEDY,฀The฀Art฀of฀Persuasión฀in฀Greece,฀Princeton฀Univ.฀ Press,฀Princeton฀(1963),฀páx.฀47),฀o฀que฀levará฀a฀Filostrato,฀Vidas฀dos฀Sofistas,฀I.฀492฀a฀ consideralo฀como฀o฀pai฀dos฀sofistas.฀Para฀unha฀análise฀deste฀autor,฀no฀plano฀da฀retórica,฀ vid.฀ibidem.,฀pp.฀61-68. A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀฀páx.฀203. T.฀A.฀SINCLAIR,฀op.฀cit.,฀páx.฀70. Filostrato,฀Vidas฀dos฀Sofistas,฀I.฀493. Tamén฀Isócrates฀escribiu฀un฀discurso฀baixo฀o฀título฀de฀Eloxio฀de฀Helena,฀no฀que,฀por฀ outra฀parte,฀critica฀claramente฀a฀Gorxias฀dende฀o฀principio฀(compárese฀Isócrates,฀Eloxio฀ de฀Helena,฀1฀coa฀imaxe฀que฀nos฀amosa฀de฀Gorxias฀o฀diálogo฀platónico฀homónimo;฀vid.฀ Platón,฀Gorxias).฀Deste฀xeito฀parece฀que฀a฀opinión฀que฀Isócrates฀ten฀do฀de฀Lampsaco฀ 262 ฀฀ ฀฀ 46 47 ฀฀ ฀฀ 50฀฀ 48 49 ฀฀ 51 ฀฀ 52 ฀฀ ฀฀ 55฀฀ 53 54 está฀máis฀próxima฀ao฀mundo฀socrático฀que฀a฀que฀tería฀un฀discípulo฀directo฀(Pseudo-Plutarco,฀Isócrates,฀IV.3,฀así฀como฀a฀Vida฀Anónima฀de฀Isócrates,฀8฀vinculan฀a฀Isócrates฀coas฀ ensinanzas฀de฀Gorxias,฀e฀esta฀información฀aparece฀corroborada฀por฀Cicerón,฀Orador฀ 176,฀Dionisio฀de฀Halicarnaso,฀Isócrates,฀1฀e฀outros.฀Sobre฀a฀relación฀con฀Sócrates฀vid.฀ Vida฀Anónima฀de฀Isócrates฀7฀e฀Isócrates,฀Busiris,฀1-฀7,฀así฀como฀G.฀KENNEDY,฀op.฀cit.,฀ páx.฀179ss฀e฀฀T.฀A.฀SINLCAIR,฀op.฀cit.,฀Cap.฀VII:฀“Platon฀et฀Isocrate”,฀pp.฀124-152).฀ Sobre฀o฀problema฀da฀existencia฀dunha฀posible฀relación฀entre฀ambos,฀vid.฀E.฀L.฀TOO,฀ “Isócrates฀and฀Gorxias”,฀Apéndice฀I฀da฀súa฀obra฀The฀Rhetoric฀of฀Identity฀in฀Isócrates,฀ Cambridge฀Univ.฀Press,฀Cambridge฀(1995),฀pp.฀235-239,฀onde฀este฀autor฀defende,฀contra฀a฀opinión฀tradicional,฀que฀a฀tradición฀que฀asocia฀a฀Isócrates฀como฀discípulo฀de฀Gorxias฀é฀espuria,฀produto฀da฀tendencia฀dos฀antigos฀a฀asociar฀os฀autores฀establecendo฀relacións฀mestre-discípulo.฀Sexa฀como฀fose,฀podemos฀sinalar฀a฀ambos,฀segundo฀o฀exposto,฀ como฀os฀dous฀grandes฀pensadores฀da฀ideoloxía฀panhelénica. Filostrato,฀Vidas฀dos฀Sofistas,฀I.฀493.฀ Filostrato,฀Vidas฀dos฀Sofistas,฀I.฀494.฀Resulta฀interesante฀apuntar฀que,฀contra฀estes฀testemuños,฀en฀Platón,฀Gorxias฀non฀parece฀entreverse฀ningún฀tipo฀de฀referencia฀a฀esta฀tendencia฀de฀Gorxias,฀tan฀sinalada฀por฀Filostrato. A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀203,฀S.฀PERLMAN,฀“Imperialism…”,฀pp.฀19-23. Isócrates,฀Filipo,฀130. Debe฀advertirse฀que฀non฀se฀pode฀entender฀a฀obra฀isocrática฀a฀través฀dos฀esquemas฀empregados฀para฀os฀demais฀oradores,฀as฀obras฀dos฀cales฀están฀condicionadas฀por฀necesidades฀prácticas฀propias฀da฀vida฀xurídica,฀xa฀que฀os฀discursos฀do฀noso฀autor฀foron฀elaborados,฀en฀principio,฀dentro฀do฀marco฀da฀súa฀escola,฀polo฀que฀non฀estaban฀condicionados฀ pola฀necesidade฀de฀convencer฀a฀un฀xurado฀ou฀asemblea,฀senón฀que฀deben฀analizarse฀ como฀produtos฀literarios.฀Sobre฀este฀aspecto฀da฀obra฀isocrática,฀vid.฀G.฀KENNEDY,฀op.฀ cit.,฀páx.฀175ss. Cabe฀sinalar฀que,฀neste฀traballo,฀non฀trataremos฀de฀analizar฀de฀forma฀exhaustiva฀a฀obra฀ e฀o฀pensamento฀de฀Isócrates,฀posto฀que฀tal฀tarefa฀xa฀foi฀realizado฀dunha฀forma฀máis฀clara฀e฀completa฀da฀que฀nós฀poderíamos฀chegar฀a฀compoñer,฀en฀G.฀MATHIEU,฀Les฀idées฀ politiques฀d’Isocrate,฀Société฀d’édition฀«Les฀Belles฀Lettres»,฀Paris฀(1966),฀senón฀que฀ só฀apuntaremos,฀de฀forma฀xeral,฀os฀puntos฀do฀seu฀pensamento฀que฀nos฀axuden฀a฀aproximarnos฀ao฀posicionamento฀ideolóxico฀isocrático฀en฀relación฀á฀aventura฀alexandrina฀e฀á฀ visión฀que฀de฀esta฀puideron฀ter฀os฀gregos,฀e฀en฀Atenas฀especialmente,฀como฀conquista฀ panhelénica.฀Por฀outra฀parte,฀como฀apoio฀á฀comprensión฀da฀influencia฀dos฀acontecementos฀contemporáneos฀a฀Isócrates฀nos฀seus฀discursos,฀vid.฀P.฀CLOCHÉ,฀Isocrate฀et฀ son฀temps,฀Societé฀d’Editions฀«Les฀Belles฀Letres»,฀Paris฀(1963). A.฀MOMIGLIANO,฀“Per฀a฀Storia฀dola฀Pubblicistica฀sulla฀KOINH฀EIPHNH฀nel฀IV฀secolo฀a.฀C.”฀en฀Terzo฀Contributo฀alla฀storia฀degli฀studi฀classici,฀Edizione฀di฀Storia฀e฀Letteratura,฀Roma฀(1966),฀páx.฀458. Isócrates,฀Panatenaico,฀13. A.฀MOMIGLIANO,฀“A฀KOINH฀EIPHNH฀dal฀386....”,฀páx.฀394. A.฀MOMIGLIANO,฀“L’Europa฀come฀Concetto฀Político฀presso฀Isocrate฀e฀gli฀Isocratei”฀ 263 ฀฀ 56 ฀฀ 57 ฀฀ ฀฀ 60฀฀ 58 59 ฀฀ 61 ฀฀ ฀฀ 64฀฀ 62 63 ฀฀ 65 ฀฀ ฀฀ 68฀฀ 69฀฀ 70฀฀ 66 67 ฀฀ 71 ฀฀ 72 en฀Terzo฀Contributo...,฀páx.฀490.฀Existen฀antecedentes฀deste฀tipo฀de฀reparto฀en฀Tucídides,฀VIII,฀18;฀37;฀58.฀Por฀outra฀parte,฀esta฀contraposición฀Gregos-Bárbaros,฀constante฀ na฀Historia฀de฀Grecia,฀xa฀aparece฀presente฀en฀Herodoto,฀I.฀4.฀Sobre฀a฀imaxe฀do฀bárbaro฀ na฀mentalidade฀grega,฀vid.฀P.฀BRIANT,฀“History฀and฀Ideology:฀The฀Greeks฀and฀Persian฀ Decadence”฀en฀T.฀HARRISON฀(ed),฀Greeks฀and฀Barbarians,฀Edinburg฀Univ.฀Press,฀ Edinburgo฀(2002),฀pp.฀193-210฀e฀J.฀GALLEGO,฀“En฀los฀Márgenes฀de฀la฀Igualdad:฀Figuras฀del฀Bárbaro฀en฀la฀Atenas฀Democrática”฀en฀P.฀LOPEZ฀BARJA฀et฀ao.฀(eds),฀Fronteras฀e฀Identidad฀en฀el฀Mundo฀Griego฀Antiguo:฀III฀Reunión฀de฀Historiadores฀del฀Mundo฀ Griego฀Antiguo,฀Servicio฀de฀Publicacións฀da฀Universidade฀de฀Santiago฀de฀Compostela,฀ Santiago฀(2001),฀pp.฀157-177. Isócrates,฀Panexírico,฀50;฀a฀mesma฀idea฀aparece,฀dun฀xeito฀máis฀xeral,฀en฀Isócrates,฀Evágoras,฀47ss.฀Isto฀terá฀unha฀importante฀repercusión฀no฀momento฀en฀que฀Isócrates฀realice฀ o฀seu฀chamamento฀a฀Filipo฀para฀que฀encare฀a฀unión฀e฀dirección฀dos฀gregos฀na฀loita฀contra฀os฀bárbaros,฀pois฀a฀través฀disto,฀Isócrates฀presentará฀ao฀macedonio฀como฀un฀grego,฀ fronte฀ás฀acusacións฀de฀Demóstenes฀á฀orixe฀bárbara฀de฀Filipo฀(que฀analizaremos฀máis฀ adiante). Que฀Isócrates฀considera฀invalidado฀dende฀un฀principio฀por฀existir฀en฀territorio฀asiático฀ comunidades฀gregas. Isócrates,฀Panexírico,฀179. A.฀MOMIGLIANO;฀“L’Europa…”,฀páx.฀492. Este฀é฀o฀tipo฀de฀unión฀ao฀que฀se฀refire฀Isócrates,฀no฀senso฀militar,฀con฀unha฀alianza,฀pero฀ sen฀que฀iso฀comprenda฀unha฀asociación฀de฀carácter฀federal฀nin฀nada฀polo฀estilo,฀senón฀ tan฀só฀a฀unión฀de฀forzas.฀Ante฀isto,฀recordamos฀o฀que฀temos฀apuntado฀sobre฀o฀amor฀dos฀ gregos฀pola฀autonomía,฀elemento฀fundamental฀para฀a฀definición฀da฀polis. Con฀unión,฀volvemos฀a฀indicalo,฀Isócrates฀non฀pretende฀derrocar฀o฀sistema฀das฀poleis;฀ Vid.฀supra. Isócrates,฀Panexírico,฀183-184. G.฀MATHIEU,฀op.฀cit.,฀páx.฀47. S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Philippus»฀-฀a฀Reinterpretation”฀en฀Historia,฀nº฀6฀(1957),฀ páx.฀310. Obra฀coa฀que฀parece฀seguir฀a฀estela฀de฀Gorxias:฀vid.฀nota฀361฀e฀G.฀KENNEDY,฀op.฀cit.,฀ páx.฀186. Isócrates,฀Eloxio฀de฀Helena,฀67. Isócrates,฀Eloxio฀de฀Helena,฀49฀e฀68. Isócrates,฀Filipo,฀150-152.฀ Isócrates,฀Eloxio฀de฀Helena,฀25฀e฀32-37. Isócrates,฀Eloxio฀de฀Helena,฀13.฀Por฀outra฀parte,฀sobre฀o฀papel฀xogado฀por฀Heracles฀en฀ Isócrates฀tamén฀como฀argumento฀a฀favor฀de฀Atenas,฀vid.฀S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀ «Philippus»฀and฀Panhelenism”฀en฀Historia,฀nº18฀(1969),฀esp.฀páx.฀373ss. ao฀igual฀que฀acontecía฀cos฀macedonios,฀segundo฀temos฀visto฀na฀Introdución฀(vid.฀Cap.฀ I). Isócrates,฀Filipo,฀132. 264 ฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀111. ฀฀ S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Phil.»–฀a฀Reint…”,฀páx.฀314.฀Estas฀consideracións,฀como฀ veremos฀posteriormente,฀nos฀serán฀de฀gran฀utilidade฀ao฀tratar฀de฀comprender฀o฀esquema฀ do฀imaxinario฀propagandístico฀xerado฀por฀Alexandre฀para฀o฀seu฀consumo฀entre฀os฀gregos. 75฀฀ Esta฀idea฀aparece฀expresada฀claramente฀no฀seu฀discurso฀Filipo,฀114. 76฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀140.฀Tamén฀aparece฀a฀mesma฀idea,฀con฀un฀ton฀diferente,฀en฀฀153,฀co฀ que,฀se฀Filipo฀segue฀os฀consellos฀de฀Isócrates,฀terá฀superado฀ao฀propio฀Heracles:฀143.฀ Todo฀isto฀contrasta,฀non฀obstante,฀coa฀afirmación฀de฀114. 77฀ Isócrates,฀Filipo,฀134.฀A฀mesma฀concepción฀aparece฀nos฀seus฀discursos฀A฀Evágoras,฀37฀ e฀฀Arquidamo.฀Como฀pode฀percibirse,฀esta฀idea฀non฀é฀propia฀dos฀últimos฀anos฀do฀seu฀ pensamento,฀nin฀exclusiva฀do฀Filipo,฀senón฀que฀esta฀presenta฀xa฀dende฀moito฀antes฀nos฀ seus฀escritos.฀Vid.฀S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Phil.»฀-฀a฀Reint…”,฀páx.฀316,฀Nota฀65. 78฀฀ Isócrates,฀฀Carta฀III:฀A฀Filipo,฀5.฀aínda฀que฀se฀discutiu฀moito฀sobre฀a฀autenticidade฀de฀esta฀carta,฀e฀a฀maior฀parte฀dos฀autores฀consultados฀expresan฀o฀seu฀rexeitamento฀cara฀unha฀ autoría฀isocrática฀de฀ela,฀comprendemos,฀pese฀a฀isto,฀que฀os฀argumentos฀expresados฀nela฀ si฀concordan฀co฀pensamento฀isocrático.฀Deste฀xeito,฀esta฀afirmación฀que฀agora฀citamos฀ debe฀poñerse฀na฀súa฀relación฀lóxica฀coas฀outras฀mencións฀que฀temos฀feito฀con฀respecto฀ a฀este฀tema฀concreto. 79฀ Que฀no฀caso฀da฀exhortación฀a฀Filipo,฀convértese฀nun฀intento฀de฀defensa฀da฀Hélade฀contra฀ o฀perigo฀que฀supón฀o฀aumento฀de฀poder฀do฀macedonio฀para฀a฀independencia฀e฀liberdade฀ das฀poleis฀gregas฀(S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Phil.»฀and฀Panhelenism”,฀páx.฀373;฀฀S.฀ PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Phil.»–฀a฀Reint…”,฀páx.฀317),฀o฀cal฀viría฀a฀reforzar฀a฀versión฀ do฀seu฀“suicidio”฀tras฀coñecer฀a฀noticia฀da฀vitoria฀de฀Filipo฀en฀Queronea฀recollida฀en฀ Pseudo-Plutarco,฀Isócrates,฀14฀e฀Vida฀Anónima฀de฀Isócrates,฀152ss.฀Asimesmo,฀esta฀ percepción฀do฀pensamento฀isocrático฀ven฀reflexado฀tamén฀na฀súa฀recomendación฀con฀ respecto฀aos฀gregos฀de฀Asia฀Menor฀฀de฀aplicación฀dunha฀política฀de฀liberación,฀non฀de฀ subxugación,฀tal฀e฀como฀se฀recolle฀no฀seu฀discurso฀Filipo,฀104฀(vid.฀ibidem.,฀páx.฀313).฀ Por฀outra฀parte,฀hai฀que฀sinalar,฀de฀novo,฀o฀intenso฀amor฀dos฀gregos฀pola฀autonomía,฀do฀ que฀Isócrates฀era฀moi฀consciente. 80฀ En฀varias฀ocasións฀podemos฀sinalar฀a฀Demóstenes฀designando฀a฀natureza฀bárbara฀de฀Filipo:฀Terceiro฀Olintíaco,฀16฀e฀24;฀Sobre฀a฀Embaixada฀Fraudulenta,฀305;฀Contra฀Filipo,฀ Terceiro฀Discurso,฀31.฀Todo฀isto฀atopa,฀por฀outra฀parte,฀o฀seu฀contrapunto,en฀Esquines,฀ Contra฀Ctesifonte,฀172,฀que฀insulta฀a฀Demóstenes฀denominándoo฀de฀orixe฀escita,฀e฀con฀ isto,฀bárbaro,฀o฀que฀nos฀sirve฀para฀ver฀a฀popularidade฀deste฀insulto฀no฀panorama฀político฀ ateniense.฀Para฀unha฀análise฀destas฀referencias฀concretas,฀vid.฀A.฀DASCALAKIS,฀op.฀ cit.,฀pp.฀256-269. 81฀ Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Segundo฀Discurso,฀2;฀Contra฀Filipo,฀Terceiro฀Discurso,฀1,฀ 22s;฀Sobre฀a฀Coroa,฀En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀20. 82฀฀ Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Segundo฀Discurso,฀7ss. 83฀฀ Posiblemente,฀a฀máis฀destacada฀confirmación฀disto฀preséntenola฀Licurgo,฀Contra฀Leócrates,฀27:฀“Sen฀embargo,฀atenienses,฀tamén฀a฀este฀respecto฀as฀vosas฀leis฀determinan฀os฀ 73 74 265 ฀฀ ฀฀ 84 85 ฀฀ 86 ฀฀ ฀฀ 89฀฀ 87 88 ฀฀ ฀฀ 92฀฀ 90 91 ฀฀ ฀฀ 93 94 ฀฀ 95 ฀฀ 96 ฀฀ 97 máis฀severos฀castigos,฀no฀suposto฀que฀un฀ateniense฀transporte฀trigo฀a฀unha฀terra฀que฀non฀ sexa฀a฀vosa”.฀A฀información฀repítese฀en฀Demóstenes,฀Contra฀Lacrito,฀50;฀Contra฀Formio,฀37;฀Contra฀Leptines,฀31-35;...฀Sobre฀ao฀importancia฀da฀necesidade฀de฀manter฀boas฀ relacións฀coa฀zona฀do฀Bósforo฀a฀causa฀da฀importación฀de฀trigo,฀vid.฀Isócrates,฀Sobre฀un฀ Asunto฀Bancario,฀4฀e฀57.฀Sobre฀a฀ameaza฀que฀Filipo฀supón฀para฀o฀tráfico฀e฀importación฀ cerealística฀dende฀Tracia฀por฀parte฀de฀Atenas,฀vid.฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa,฀En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀87. Demóstenes,฀Olintíaco฀Terceiro,฀27. J.฀LUCCIONI,฀Demosthene฀et฀le฀Panhellenisme,฀Prenses฀Universitaires฀de฀France฀Paris฀ (1961),฀páxs.฀108฀e฀139s. Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Segundo฀Discurso,฀11;฀Contra฀Filipo,฀Cuarto฀Discurso,฀46;฀ Sobre฀a฀Coroa,฀En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀200.฀Vid.฀Ibidem.,฀páx.฀75. Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Cuarto฀Discurso,฀50.฀Vid.฀Tucídides,฀I,฀70.฀ Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Segundo฀Discurso,฀10. E฀á฀súa฀vez฀tamén,฀con฀isto,฀a฀solución฀tamén฀para฀os฀problemas฀da฀Hélade฀(vid.฀Ibidem.,฀páx.฀1115). Ibidem.,฀páx.฀87. Vid.฀S.฀PERLMAN,฀“Panhellenism…”฀páx.฀30. Vid.฀A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀páx.฀204.฀En฀ibidem.,฀páx.฀129s.฀Momigliano฀converte฀esta฀contradición฀do฀pensamento฀panhelénico฀na฀paradoxa฀de฀toda฀unha฀época,฀ afirmación฀que฀corrobora฀C.฀NADON,฀Xenophon’s฀Prince:฀Republic฀and฀Empire฀in฀the฀ Cyropaedia,฀Univ฀of฀California฀Press,฀Berkeley฀(2001),฀páx.฀161:฀“Xenophons฀shows฀in฀ the฀Hellenica฀that฀for฀the฀oligarchic฀and฀democratic฀regimes,฀the฀impulse฀towards฀imperialism฀remained฀a฀prominet,฀and,฀on฀the฀whole,฀pathological,฀feature฀of฀greek฀political฀ life฀in฀the฀aftermath฀of฀the฀Peloponnesian฀War”. M.฀FLOWER,฀op.฀cit.,฀páx.฀103.฀ Isócrates,฀Filipo,฀127.฀Dun฀xeito฀intelixente,฀e฀tamén฀sutil,฀Isócrates฀recomenda฀a฀Filipo฀ respectar฀a฀autonomía฀dos฀gregos,฀en฀108. Isócrates,฀Filipo,฀73-77.฀De฀gran฀elocuencia฀son,฀tamén,฀as฀referencias฀a฀Alcibiades฀e฀as฀ “desgrazas”฀que฀sobreviñeron฀á฀Hélade฀polas฀súas฀accións฀imperialistas฀en฀58-61.฀Vid.฀ S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Phil.»–฀a฀Reint…”,฀páx.฀316;฀S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀ «Phil.»฀Panh...”,฀páx.฀373s฀e฀nota฀414฀do฀presente฀volume. S.฀PERLMAN,฀“Panhellenism…”,฀páx.฀28.฀Polibio฀tamén฀coincide฀en฀que฀razóns฀de฀Filipo฀para฀a฀campaña฀asiática฀baséanse,฀como฀as฀de฀Alexandre,฀na฀propia฀ambición:฀vid.฀ Polibio,฀III,฀6.12. Isócrates,฀Filipo,฀154.฀Nótese฀a฀diferenza฀marcada฀polo฀texto฀entre,฀por฀unha฀parte,฀beneficiar฀aos฀gregos,฀pero฀gobernar฀(só)฀sobre฀os฀macedonios,฀e฀por฀outra,฀entre฀rei฀e฀tirano,฀que฀demostran฀o฀temor฀que฀sinte฀o฀autor฀á฀instauración฀dunha฀dictadura฀por฀parte฀ de฀Filipo.฀Asimesmo,฀a฀referencia฀final฀ao฀goberno฀obtido฀polas฀comunidades฀liberadas,฀sinalado฀como฀grego,฀volve฀a฀poñernos฀na฀senda฀das฀recomendacións฀isocráticas฀ sobre฀liberación,฀non฀subxugación,฀do฀Asia.฀En฀relación฀con฀este฀medo฀isocrático,฀que฀ representa฀unha฀sensación฀xeralizada฀entre฀a฀comunidade฀helena,฀á฀extensión฀por฀Fili- 266 ฀฀ ฀฀ 98 99 ฀฀ 100 ฀฀ 101 ฀฀ 102 ฀฀ 103 ฀฀ 104 ฀฀ ฀฀ 107฀฀ 108฀฀ 109฀฀ 105 106 po฀do฀seu฀poder฀de฀carácter฀monárquica฀sobre฀a฀Hélade,฀interpretouse฀a฀constitución฀da฀ Liga฀de฀Corinto฀por฀parte฀de฀Filipo,฀como฀un฀medio฀de฀construír฀o฀seu฀dominio฀sobre฀ os฀gregos฀a฀través฀dunha฀estrutura฀organizativa฀que,฀ao฀contrario฀do฀que฀acontecía฀coa฀ monarquía,฀non฀provocase฀temor฀aos฀gregos,฀senón฀que฀estivese฀enmarcada฀dentro฀da฀ tradición฀diplomática฀da฀Hélade฀do฀século฀IV:฀vid.฀S.฀PERLMAN,฀“Greek฀Diplomatic฀ Tradition…”,฀páx.฀173. Isócrates,฀Filipo,฀86,฀95,฀e฀o฀mesmo฀en฀16.฀ Isócrates,฀Filipo,฀56.฀Sobre฀os฀parámetros฀de฀colaboración฀recomendados฀por฀Isócrates,฀no฀seu฀Filipo,฀ao฀rei฀macedonio฀para฀con฀Atenas,฀vid.฀S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀ «Phil.»–฀a฀Reint…”,฀páx.฀312฀e฀316s. Aínda฀que฀as฀implicacións฀que฀este฀concepto฀teñen฀para฀o฀mundo฀contemporáneo฀non฀ poden฀ser฀extrapoladas฀ao฀mundo฀antigo.฀Coa฀utilización฀deste฀termo฀só฀pretendemos฀ favorecer฀a฀comprensión,฀pero฀nunca฀establecer฀concordancias฀nin฀asimilacións฀entre฀a฀ realidade฀que฀nós฀comprendemos฀como฀“partidos”฀políticos฀e฀as฀camarillas฀existentes฀ dentro฀da฀política฀das฀poleis. Para฀o฀cal฀recorrerán฀á฀presentación฀de฀episodios฀do฀pasado฀ateniense฀,฀que฀enuncian฀ como฀modelos฀de฀comportamento฀para฀o฀presente,฀ao฀tempo฀que฀enuncian฀como฀slogan฀ político฀o฀da฀defensa฀da฀liberdade฀dos฀gregos:฀Licurgo,฀Contra฀Leócrates,฀42,฀48s,฀61,฀ 73,฀...;฀Hipérides,฀Contra฀Filípides,฀Fragm.฀IV.6,฀Epitafio,฀Fragm.฀II.4,฀Fragms.฀IV.9-10,฀ Fragm.฀VI.16,฀Fragm.฀IX.24s...฀Sobre฀a฀utilización฀do฀argumento฀da฀“liberdade฀dos฀gregos”฀como฀reclamo฀habitual฀no฀panorama฀político฀da฀Hélade฀ao฀longo฀da฀súa฀Historia,฀ vid.฀a฀nosa฀nota฀348. Son฀apelados฀así฀como฀contrapunto฀ao฀nome฀dos฀compoñentes฀do฀“partido”฀patriótico.฀ Nesta฀nomenclatura฀de฀promacedonios,฀á฀súa฀vez,฀vai฀inclusa฀a฀acusación฀de฀traidores฀ á฀patria:฀Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Cuarto฀Discurso,฀4;฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa,฀ En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀฀25,฀51,฀61,฀89,฀etc...฀Demóstenes,฀Sobre฀a฀Coroa.฀En฀Defensa฀de฀Ctesifonte,฀58฀infórmanos฀da฀existencia฀desta฀facción฀en฀outras฀moitas฀cidades฀da฀ Hélade,฀e฀en฀295฀fáisenos฀unha฀relación฀dos฀máis฀destacados฀de฀entre฀os฀seus฀partidarios฀ no฀resto฀da฀Hélade. J.฀De฀ROMILLY,฀“Les฀Moderés฀Athéniens฀vers฀le฀Milieu฀du฀IVe฀siécle:฀Échos฀et฀Concordances”฀en฀Revue฀de฀Etudes฀Grecques,฀nº฀67฀(1954),฀pp.฀326-354. Sobre฀os฀aspectos฀biográficos฀de฀estes฀tres฀personaxes,฀vid.฀G.฀KENNEDY,฀op.฀cit.,฀pp.฀ 236,฀255฀e฀258฀respectivamente. Ibidem.,฀páx.฀326.฀Asimesmo,฀vid.฀G.฀KENNEDY,฀op.฀cit.,฀páx.฀215฀e฀223s.฀ Remito฀ao฀lector฀á฀consulta฀da฀amplísima฀bibliografía฀adicada฀a฀este฀tema. M.I.฀FINLEY,฀Vieja฀y฀Nueva฀Democracia,฀Ariel,฀Barcelona฀(1980),฀páx.฀149. Idem. Fronte฀á฀imaxe฀que฀se฀desprende฀das฀fontes,฀pola฀que,฀como฀se฀pode฀apreciar฀na฀nosa฀ exposición฀dos฀acontecementos฀presentada฀no฀capítulo฀anterior,฀Atenas฀tería฀estado฀case฀sempre฀en฀contra฀do฀macedonio,฀o฀cal,฀por฀outra฀parte,฀non฀parece฀posible฀que฀poida฀ afirmarse฀con฀tal฀rotundidade,฀senón฀que฀se฀desliga฀tan฀só฀das฀opinións฀dos฀oradores฀do฀ “partido”฀patriótico฀nun฀intento฀das฀fontes฀de฀redactar฀a฀súa฀narración฀a฀través฀dun฀en- 267 frontamento฀de฀contrarios,฀neste฀caso,฀Atenas฀e฀Alexandre.฀ ฀฀ Aristóteles,฀Política,฀1310b8. 111฀฀ A.฀DASCALAKIS,฀op.฀cit.,฀páx.฀31;฀P.฀CLOCHÉ,฀Histoire฀de฀la฀...,฀páx.฀27. 112฀฀ Ese฀marcado฀carácter฀bélico฀da฀sociedade฀macedonia฀queda฀claramente฀exemplificado฀ en฀Aristóteles,฀Política,฀VII,฀1324b11:฀“Existía฀en฀outro฀tempo฀en฀Macedonia฀unha฀lei฀ que฀ordenaba฀ao฀home฀que฀non฀matara฀a฀ningún฀inimigo฀cinxirse฀con฀un฀ronzal”. 113฀฀ Idem. 114฀฀ P.฀CLOCHÉ,฀Histoire฀de฀la฀...,฀páx.฀28. 115฀฀ A฀evolución฀pode฀consultarse฀no฀longo฀aserto฀explicativo฀que฀da฀mesma฀presenta฀R.฀M.฀ ERRINGTON,฀“The฀Nature฀of฀the฀Macedonian฀State฀under฀the฀Monarchy”฀en฀Chiron,฀ 8฀(1978),฀pp.฀77-133,฀coas฀conclusións฀de฀quen฀,฀non฀obstante,฀non฀coincidimos.฀Por฀ outra฀parte,฀para฀un฀compendio฀bibliográfico฀da฀cuestión,฀vid.฀P.฀BRIANT,฀Antigone฀le฀ Borgne:฀Les฀débuts฀de฀sa฀Carrière฀et฀les฀Problèmes฀de฀l’Assemblée฀Macédonienne,฀Les฀ Belles฀Lettres,฀Paris฀(1973),฀páx.฀288,฀Nota฀2. 116฀฀ Evidentemente,฀o฀primeiro฀aspecto฀a฀ter฀en฀consideración฀é฀o฀emprego฀do฀termo฀“constitucionalidade”,฀de฀todo฀incorrecto฀para฀o฀sistema฀de฀goberno฀e฀momento฀histórico฀ que฀agora฀estudamos.฀Sen฀embargo,฀como฀fixemos฀antes฀xa฀con฀outros฀conceptos฀de฀ uso฀problemático,฀pero฀o฀emprego฀dos฀cales฀facilita฀a฀comprensión฀da฀nosa฀explicación฀ (aínda฀que฀favorece฀tamén,฀sen฀a฀definición฀adecuada,฀a฀validación฀de฀parámetros฀errados฀dentro฀do฀concepto฀que฀se฀pretende฀presentar),฀debemos฀pensar฀este฀termo,฀“constitucionalidade”,฀como฀facendo฀referencia฀á฀existencia฀de฀mecanismos฀dentro฀dun฀sistema฀de฀goberno฀que฀permitan฀ao฀pobo฀gobernado฀a฀limitación฀de฀algúns฀aspectos฀do฀ poder฀dos฀seus฀gobernantes,฀sen฀que,฀no฀caso฀macedonio,฀isto฀comprenda฀a฀existencia฀ de฀características฀das฀teorías฀políticas฀que฀ten฀no฀presente,฀produto฀dos฀sentimentos฀e฀ reflexións฀enarborados฀pola฀Revolución฀Francesa,฀a฀influencia฀chega฀aos฀nosos฀días. 117฀฀ Diodoro,฀XVI,฀3.1;฀XVI,฀4.3;฀XVII,฀108.3;฀XVIII,฀4.3;฀Curcio฀VI,฀8.23;฀VII,฀2.1;฀Xustino,฀XIII,฀8.10;฀...฀Vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Continuity฀of฀Macedonian฀Institutions฀and฀the฀Macedonian฀Kingdoms฀of฀the฀Hellenistic฀Era”฀en฀Historia,฀nº฀49฀(2000),฀ pp.฀147฀e฀152. 118฀฀ Vid.฀Xustino,฀XI,฀2.2;฀Curcio,฀VII,฀1.6;฀Arriano,฀I,฀25.2.฀Asimesmo,฀no฀momento฀da฀defunción฀de฀Alexandre฀en฀Babilonia฀en฀323฀a.฀C.,฀os฀hetairoi฀se฀reúnen฀para฀seleccionar฀ un฀rei,฀pero฀mentres฀estes฀deliberaban฀a฀asemblea,฀reunida,฀elixe฀a฀Filipo฀III฀Arrideo,฀ irmán฀de฀Alexandre,฀e฀os฀nobres฀veranse฀forzados฀por฀esta฀decisión฀a฀aceptar฀a฀este฀candidato฀como฀rei.฀Vid.฀E.฀M.฀ANSON,฀E.฀M.฀ANSON,฀“The฀Evolution฀of฀the฀Macedonian฀Army฀Assembly”฀en฀Historia,฀nº฀40฀(1991),฀páx.฀237. 119฀฀ Vid.฀Arriano,฀III,฀26.2฀e฀IV,฀12.2;฀máis฀explicitamente,฀Curcio,฀VI,฀8.23-10.26฀e฀VIII,฀ 6.28. 120฀฀ R.฀M.฀ERRINGTON,฀“The฀Nature…”,฀páx.฀77ss. 121฀฀ E.฀M.฀ANSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀230. 122฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Continuity…”,฀páx.฀141:฀“The฀reign฀of฀Alexander฀is฀often฀ treated฀as฀a฀watershed,฀and฀there฀is฀a฀tendency฀then฀for฀historians฀to฀limit฀their฀study฀to฀ one฀side฀or฀another฀of฀the฀watershed”. 110 268 ฀฀ Tal฀e฀como฀temos฀visto,฀por฀exemplo,฀no฀caso฀de฀Tucídides;฀vid.฀notas฀39฀e฀57. ฀฀ Sobre฀a฀diferenza฀establecida฀polos฀especialistas฀en฀Historia฀de฀Macedonia฀entre฀Monarquía฀nacional฀e฀Monarquía฀persoal,฀vid.฀R.฀M.฀ERRINGTON,฀“Macedonian฀«Royal฀ Style»฀and฀Its฀Historical฀Significance”฀en฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀nº94฀(1974),฀páx.฀ 21.฀ 125฀฀ Curcio,฀X,฀7.9;฀Xustino฀XXIV,฀5.14;฀Polibio฀XV,฀25.11;฀Vid.฀฀J.฀R.฀ELLIS,฀Philip...,฀páx.฀ 24.฀ 126฀฀ Como฀exemplo฀citaremos฀Polibio,฀VII,฀9.5-7;฀VII,฀9.1;฀XVIII,฀46.5.฀Vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Continuity...”,฀páx.฀146. 127฀฀ Tal฀e฀como฀demostran฀diversos฀exemplos฀como฀os฀que฀sinalamos฀ao฀longo฀da฀nosa฀ exposición฀da฀Historia฀de฀Macedonia฀anterior฀a฀Filipo฀II฀na฀Introdución,฀onde฀víamos฀ cómo฀a฀aparición฀de฀múltiples฀candidatos,฀que฀non฀sempre฀pertencían฀á฀dinastía฀dos฀ Argeadas,฀cada฀vez฀que฀o฀trono฀quedaba฀vacante.฀Outro฀tanto฀sucederá,฀dun฀xeito฀máis฀ revelador฀(por฀poder฀observalo฀a฀través฀dun฀maior฀número฀de฀fontes)฀tras฀a฀morte฀de฀ Alexandre,฀cando฀aparecerían฀múltiples฀aspirantes฀ao฀trono,฀cada฀uno฀dos฀cales฀achábanse฀respaldado฀e฀elixido฀por฀unha฀parte฀do฀exército฀macedonio.฀Vid.฀Diodoro,฀XVII,฀ 117.4;฀Xustino,฀XIII,฀3;฀non฀obstante,฀Curcio,฀X,฀6-8฀é฀o฀que฀con฀maior฀profundidade฀ informa,฀con฀detalle,฀sobre฀estes฀sucesos. 128฀ Vid.฀P.฀GOUKOWSKI,฀Essai฀sur฀les฀Origines฀du฀Mythe฀d’Alexandre,฀Publications฀de฀ l’Université฀de฀Nancy,฀Nancy฀(1981).,฀vol.฀I,฀pp.฀27-42,฀no฀capítulo฀elocuentemente฀titulado฀“La฀personnalisation฀du฀pouvoir”. 129฀฀ Digo฀circunstancialmente฀porque฀supoño฀que฀a฀eliminación฀de฀Filotas฀non฀é฀senón฀un฀ complemento฀á฀acción฀emprendida฀por฀Alexandre฀contra฀Parmenión,฀posto฀que฀Alexandre฀sabía฀do฀perigo฀persoal฀que฀corría฀se฀eliminaba฀ao฀pai฀e฀deixaba฀ao฀fillo฀con฀vida.฀ Deste฀xeito,฀Alexandre,฀os฀seus฀achegados,฀tece฀a฀conxura฀contra฀Filotas,฀se฀lle฀acusa฀e฀ executa,฀e฀esta฀execución฀fai฀necesaria,฀polo฀ben฀da฀integridade฀do฀exército,฀e฀para฀evitar฀ posibles฀motíns฀ou฀un฀enfrontamento฀cos฀efectivos฀ao฀mando฀de฀Parmenión,฀dáse฀orde฀ de฀que฀Parmenión฀sexa฀asasinado.฀Non฀obstante,฀aínda฀que฀todo฀isto฀parte฀da฀execución฀ de฀Filotas,฀creo฀que฀esta฀debe฀ser฀entendida฀como฀un฀medio฀de฀eliminar฀ao฀verdadeiro฀ perigo฀para฀o฀poder฀autocrático฀de฀Alexandre,฀isto฀é,฀Parmenión.฀Deste฀xeito,฀Alexandre฀ acaba฀co฀pai฀e฀o฀fillo฀dun฀so฀golpe. 130฀฀ Sobre฀esta฀ridiculización฀das฀opinións฀de฀Parmenión,฀vid.฀E.฀CARNEY,฀“Artifice฀and฀ Alexander฀History”฀en฀A.฀B.฀BOSWORTH฀e฀E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds.),฀op.฀cit.,฀páx.฀ 264ss. 131฀฀ Por฀exemplo,฀vid.฀Diodoro,฀XVII,฀57.6:฀“Persoalmente฀el฀[Alexandre]฀puxose฀á฀fronte฀ do฀flanco฀dereito฀avanzando฀en฀oblicuo,฀pois฀había฀decidido฀contribuír฀por฀si฀mesmo฀ á฀solución฀definitiva฀do฀combate”.฀P.฀FAURE,฀ Alexandre.฀Vida฀y฀leyenda฀del฀hijo฀de฀ los฀dioses,฀Madrid฀(1990),฀páx.฀126฀expón฀esta฀idea฀moi฀correctamente฀afirmando฀que฀ Alexandre฀buscaba฀sempre฀que฀“da฀súa฀vitoria฀persoal฀dependera฀a฀vitoria฀de฀todos”. 132฀฀ Ibidem.,฀páx.฀29. 133฀฀ Idem. 134฀฀ Idem. 123 124 269 ฀฀ Idem. ฀฀ Ibidem.,฀páx.฀30.. 137฀฀ Precisamente,฀a฀representación,฀por฀parte฀das฀fontes฀dos฀enfrontamentos฀do฀rei฀co฀seu฀ xeneral฀Parmenión฀entendo฀que฀deberían฀observarse฀como฀exemplificantes฀das฀disputas฀ que฀deberon฀resultar฀destas฀medidas฀impostas฀sobre฀o฀exército฀polo฀soberano,฀coas฀que฀ se฀prexudica฀directamente฀a฀posición฀da฀aristocracia฀macedonia,฀da฀que฀Parmenión฀era฀ a฀súa฀personificación฀máis฀destacada..฀A฀eliminación฀de฀Parmenión,฀realmente,฀só฀responde฀ao฀desexo฀de฀Alexandre,฀no฀seu฀camiño฀cara฀a฀personalización฀do฀poder,฀e฀ilustra฀ o฀enfrontamento฀dos฀intereses฀de฀poder฀existentes฀entre฀a฀vella฀nobreza,฀por฀unha฀parte,฀ e฀o฀rei,฀apoiado฀por฀un฀grupo฀nobiliar฀de฀recente฀creación฀a฀través฀dos฀méritos฀militares฀ na฀presente฀campaña,฀xestada฀por฀e฀en฀interese฀do฀soberano. 138฀฀ Cesar,฀A฀Guerra฀das฀Galias,฀VI,฀23.4:฀“Cando฀un฀pobo฀ten฀que฀defenderse฀dunha฀guerra฀ou฀a฀promove฀elixen฀uns฀maxistrados฀para฀que฀a฀dirixan฀ou฀teñan฀o฀poder฀de฀vida฀e฀ morte”.฀vid.฀J.฀R.฀ELLIS,฀Philip...,฀páxs.฀24฀e฀245,฀Nota฀6. 139฀฀ Unha฀pasaxe฀clave฀para฀comprender฀este฀fenómeno฀rexístrano฀Curcio,฀IX,฀1.1-2:฀“e฀ despois฀de฀enxalzar฀aos฀soldados฀en฀pública฀asemblea,฀co฀fin฀de฀que฀dispuxeran฀os฀seus฀ ánimos฀con฀maior฀ardor฀para฀a฀terminación฀da฀guerra,฀fíxolles฀saber฀que฀todas฀as฀forzas฀ que฀os฀indios฀tiñan฀foran฀aniquiladas฀naquel฀combate:฀todo฀o฀demais฀non฀ía฀a฀ser฀máis฀ que฀un฀espléndido฀botín฀e฀na฀rexión฀á฀que฀se฀dirixían฀abundaban฀unhas฀riquezas฀que฀eran฀ ben฀coñecidas฀por฀todos.฀Por฀conseguinte,฀os฀despoxos฀conseguidos฀sobre฀os฀persas฀eran฀ de฀baixo฀prezo,฀e฀non฀presentaban฀a฀menor฀interese:฀poderían฀encher฀de฀xemas฀e฀perlas,฀ ouro฀e฀marfil฀non฀só฀as฀súas฀propias฀casas,฀senón฀incluso฀a฀Macedonia฀e฀a฀Grecia”. 140฀฀ Vid.฀E.฀M.฀ANSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀235s,฀a฀opinión฀de฀quen฀aparece฀corroborada฀por฀P.฀ GOUKOWSKI,฀“Antigone,฀Alexandre฀et฀l’Assemblée฀Macédonienne”฀en฀ Revue฀de฀ Philologie¸nº฀49฀(1975),฀páx.฀267ss..฀Aínda฀que,฀como฀vimos฀no฀exemplo฀da฀elección฀ de฀Arrideo฀por฀estes฀(nota฀443),฀sen฀chegar฀a฀alienar฀o฀seu฀senso฀de฀comunidade฀macedonia. 141฀฀ Ibidem.,฀páx.฀231. 142฀฀ En฀dúas฀ocasións฀podemos฀sinalar฀que฀o฀malestar฀producido฀por฀decisións฀de฀Alexandre฀ puxo฀en฀perigo฀a฀súa฀relación฀co฀exército,฀e฀con฀isto,฀a฀súa฀posición฀mesma,฀e฀tanto฀na฀ India฀como฀en฀Opis฀a฀súa฀reacción฀foi฀a฀de,฀finalmente,฀conceder฀aos฀soldados฀o฀que฀pedían,฀co฀que฀poderíamos฀medir฀non฀só฀o฀verdadeiro฀poder฀da฀asemblea,฀senón฀o฀perigo฀ que฀para฀Alexandre฀simbolizaba฀o฀descontento.฀Vid.฀Ibidem.,฀páx.฀233ss. 143฀฀ R.฀M.฀ERRINGTON,฀“The฀Nature...”,฀páx.฀89ss. 144฀฀ Diodoro,฀XVII,฀17.2,฀Arriano,฀2.14.7.฀O฀termo฀grego,฀Dorictetos,฀seranos฀de฀utilidade฀ máis฀adiante,฀cando฀falemos฀da฀relación฀de฀Alexandre฀coa฀arte,฀e฀en฀especial,฀coa฀escultura฀lisípea฀(vid.฀infra). 145฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀King฀and฀The฀Land฀in฀the฀Macedonian฀Kingdom”฀en฀Classical฀Quarterly฀nº฀38฀(1988),฀páx.฀389s. 146฀฀ Un฀bo฀exemplo฀desta฀práctica฀é฀a฀relación฀mantida฀por฀Alexandre฀coas฀cidades฀liberadas฀do฀Imperio฀Persa,฀e฀a฀razón฀de฀que฀o฀seu฀trato฀para฀con฀aquelas฀de฀orixe฀grego฀non฀ sexa฀diferente฀de฀outras,฀como฀as฀dos฀lidios,฀fenicios,฀árabes,...฀coas฀que฀Alexandre฀ 135 136 270 ฀฀ ฀฀ 149฀฀ 147 148 ฀฀ 150 ฀฀ 151 ฀฀ ฀฀ 152 153 ฀฀ ฀฀ 156฀฀ 154 155 actuará฀segundo฀a฀súa฀vontade,฀e฀á฀súa฀vez,฀incorporaranas฀ao฀seu฀Imperio฀(non฀á฀Liga฀ de฀Corinto);฀vid.฀E.฀BICKERMAN,฀“Alexandre฀et฀les฀villes...”,฀páx.฀364-65.฀Por฀outra฀ parte,฀tal฀e฀como฀se฀sinalou฀no฀momento฀oportuno,฀a฀destrución฀de฀Tebas฀respondería,฀ aparte฀de฀a฀outros฀parámetros,฀tamén฀a฀este฀dereito฀(vid.฀supra,฀Cap.฀II). P.฀Goukowski,฀Essai…,฀vol฀I,฀páx.฀15. Vid.฀nota฀394. Existe,฀con฀respecto฀á฀posible฀influencia฀de฀Isócrates฀(que฀tamén฀se฀extrapola฀á฀influencia฀de฀Aristóteles),฀un฀debate฀historiográfico฀con฀dúas฀posturas฀xustapostas,฀concibindo,฀a฀primeira฀de฀elas,฀que฀as฀teorías฀isocráticas฀foron฀de฀sobra฀coñecidas฀por฀Alexandre฀e฀aplicadas฀por฀este฀na฀súa฀política฀e฀conquista฀do฀mundo฀persa,฀e,฀por฀outra฀parte,฀ a฀segunda,฀aínda฀que฀acepta฀a฀idea฀de฀que฀o฀macedonio฀coñecía฀as฀teorías฀isocráticas,฀ para฀nada฀pode฀falarse฀dunha฀influencia฀das฀mesmas฀sobre฀o฀pensamento฀e฀actitude฀de฀ Alexandre฀ao฀longo฀da฀súa฀aventura฀asiática.฀A฀primeira฀destas฀posturas฀poderíamos฀observala฀en฀J.฀P.฀V.฀D.฀BALSDON,฀“The฀divinity฀of฀Alexander”,฀en฀Historia,฀nº฀1฀(1950),฀ pp.฀363-388,฀tamén฀incluído฀en฀G.฀T.฀GRIFFITH฀(ed.),฀Alexander฀the฀Great:฀The฀Main฀ Problems,฀Heffer฀ed.,฀Cambridge฀(1966),฀pp.฀179-204;฀mentres฀que฀a฀segunda฀postura฀ aparece฀completamente฀desenrolada฀en฀V.฀EHRENBERG,”Aristotle฀and฀Alexander’s฀ Empire”฀capítulo฀terceiro฀do฀seu฀Alexander฀and฀the฀Greeks,฀Basil฀Blackwell,฀Oxford฀ (1938),฀pp.฀62-102.฀Polo฀xeito฀en฀que฀temos฀exposto฀as฀nosas฀observacións,฀podería฀dicirse฀que฀nos฀temos฀adscrito฀á฀primeira฀das฀opcións฀deste฀debate,฀isto฀é,฀considero฀que฀ a฀obra฀de฀Isócrates,฀as฀súas฀teorías,฀si฀tiveron,฀efectivamente,฀unha฀serie฀de฀repercusións฀ sobre฀a฀mente฀política฀de฀Alexandre,฀todo฀o฀cal฀non฀implica฀para฀nada฀que฀Alexandre฀ tivese฀cumprido฀os฀desexos฀políticos฀de฀Isócrates,฀senón฀que,฀na฀miña฀opinión,฀Isócrates฀ formula฀unha฀serie฀de฀teorías฀das฀cales฀Alexandre฀se฀valerá฀para฀instaurar฀o฀seu฀dominio฀ sobre฀os฀persas,฀pero฀tamén฀sobre฀os฀gregos,฀de฀forma฀autocrática,฀algo฀que฀era฀explicitamente฀denostado,฀e฀moi฀temido,฀por฀Isócrates. A.฀BILLOWS,฀Kings฀and฀Colonists:฀Aspects฀of฀Macedonian฀Imperialism,฀E.฀J.฀Brill฀ed.,฀ Nova฀York฀(1995),฀páx.฀24. Aínda฀que฀tamén฀podemos฀incluír฀dentro฀da฀lista฀de฀personaxes฀mitolóxicos฀as฀fazañas฀ dos฀cales฀son฀imitadas฀por฀Alexandre,฀como฀por฀exemplo฀Mitra,฀Midas฀ou฀o฀tiro฀Melqart฀ (asimilado฀ao฀Heracles฀heleno);฀vid.฀J.฀TONDRIAU,฀“Alexandre฀le฀Grand฀Assimilé฀a฀ Diferentes฀Divinités”฀en฀Revue฀de฀Philologie,฀nº฀25฀(1949),฀pp.41-52฀(para฀Mitra,฀vid.฀ esp.฀páx.฀49).฀Para฀o฀caso฀exclusivo฀de฀Melqart,฀vid.฀tamén฀G.฀RADET,฀“Tyr,฀฀Delphes฀ et฀L’Apollon฀de฀Géla”฀en฀Revue฀des฀Études฀Anciennes,฀nº฀28฀(1926),฀pp.฀113-120. Sobre฀esta฀“fermosa฀morte”,฀vid.฀N.฀LORAUX,฀op.฀cit.,฀páx.฀27ss. Vid.฀D.฀A.฀MILLER,฀op.฀cit.,฀páx.฀3.฀Debe฀terse฀tamén฀en฀conta฀a฀observación฀de฀J.฀C.฀ BERMEJO฀BARRERA,฀Los฀Orígenes฀de฀la฀Mitología฀Griega,฀Akal,฀Madrid฀(1996),฀ páx.฀161:฀“o฀culto฀aos฀heroes฀existiu฀porque฀os฀gregos฀crían฀neles฀e฀na฀necesidade฀de฀ telos฀da฀súa฀parte฀como฀benefactores฀na฀súa฀vida฀cotiá”.฀ D.฀A.฀MILLER,฀op.฀cit.,฀páx.฀5. Ibidem.,฀฀páx.฀4. Sendo฀estas฀dúas฀figuras฀as฀máis฀próximas฀ao฀macedonio,฀trataremos฀de฀centrar฀o฀noso฀ 271 ฀฀ ฀฀ 159฀฀ 160฀฀ 157 158 ฀฀ ฀฀ 161 162 ฀฀ 163 ฀฀ 164 ฀฀ 165 ฀฀ 166 ฀฀ 167 estudo฀sobre฀elas,฀deixando฀a฀un฀lado฀o฀estudo฀pormenorizado฀de฀outros฀heroes฀e฀deuses฀ os฀atributos฀dos฀cales฀apropiouse฀o฀macedonio,฀e฀utilizando฀as฀conclusións฀extraídas฀da฀ análise฀de฀Aquiles฀e฀Heracles฀para฀exemplificar฀o฀funcionamento฀de฀todo฀este฀proceso฀ posto฀en฀práctica฀por฀Alexandre฀para฀favorecer฀a฀súa฀imaxe฀pública฀de฀hegemón,฀e฀engadir฀a฀súa฀conquista฀unha฀dimensión฀épica฀e฀mítica฀de฀forma฀simultánea.฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀5.฀8;฀15,฀8-9. Arriano,฀I,฀12.฀1;฀VII,฀14.฀4;฀VII,฀14.฀4฀e฀16.฀8.฀ Diodoro,฀XVII,฀97.฀3. Curcio,฀IV,฀6.฀29,฀no฀que฀Alexandre฀da฀morte฀a฀Betis,฀gobernador฀de฀Gaza,฀e฀logo฀arrastra฀o฀seu฀corpo฀ao฀xeito฀en฀que฀Aquiles฀tería฀feito฀co฀de฀Héctor;฀VIII,฀4.฀26,฀comparando฀ o฀matrimonio฀de฀Alexandre฀e฀Roxana฀coa฀relación฀entre฀Aquiles฀e฀Briseida;฀etc...฀Sobre฀ esta฀problemática฀e฀a฀súa฀orixe฀e฀desenrolo฀por฀parte฀das฀Fontes฀de฀฀Alexandre,฀vid.฀E.฀ CARNEY,฀“Artífice...”,฀páx.฀272. L.฀PEARSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀10.฀ A.฀COHEN,฀“Alexander฀and฀Achilles฀–฀Macedonians฀and฀Mycenaeans”,฀en฀J.฀B.฀CARTER฀e฀S.฀P.฀MORRIS฀(eds),฀The฀Ages฀of฀Homer:฀A฀Tribute฀to฀Emily฀Townsend฀Vermeule,฀ University฀of฀Texas฀Press,฀Austin฀(1995),฀páx.฀483.฀ Por฀exemplo,฀Diodoro,฀XVII,฀85.2,฀que฀nos฀informa฀do฀episodio฀da฀toma฀por฀Alexandre฀ da฀Roca฀Aornos,฀que฀anteriormente฀fora฀rendida฀soamente฀por฀Heracles:฀“Alexandre,฀ informado฀deste฀asunto,฀sentiu฀un฀maior฀estímulo฀aínda฀por฀poñer฀cerco฀á฀fortaleza,฀e฀ poder฀así฀rivalizar฀coa฀fama฀do฀deus”. Ibidem.,฀páx.฀484.฀Cohen,฀que฀segue฀aquí฀as฀indicacións฀de฀P.฀Green,฀comprende฀que฀ o฀que฀Alexandre฀establece฀é฀unha฀imitatio,฀e฀non฀unha฀emulatio,฀por฀conlevar฀este฀último฀concepto฀unha฀carga฀de฀rivalidade฀inherente฀á฀asimilación฀do฀referente฀mítico.฀Non฀ obstante,฀na฀nosa฀nota฀anterior฀apuntabamos฀a฀existencia฀de฀dita฀rivalidade,฀que฀leva฀a฀ Alexandre฀a฀tentar฀superar฀as฀fazañas฀dos฀grandes฀heroes฀como฀un฀medio฀de฀acadar฀o฀ seu฀propio฀estatuto฀heroico.฀ Plutarco,฀Alexandre,฀8.฀2.฀Plinio,฀Historia฀Natural,฀XIII,฀2-3฀nos฀informa,฀ademais,฀que฀ este฀receptáculo,฀elaborado฀con฀ouro฀e฀perlas,฀pertencera฀a฀Darío,฀e฀ao฀cal฀lle฀foi฀arrebatado฀cando฀este฀abandonou,฀na฀súa฀fuxida฀tras฀a฀batalla฀de฀Isos,฀todas฀as฀súas฀pertenzas฀ (Plutarco,฀Alexandre,฀26.฀1),฀unha฀información฀que,฀curiosamente,฀tamén฀recolle฀Cervantes฀no฀seu฀Inxenioso฀Fidalgo,฀Parte฀I,฀Cap.฀IV.฀En฀canto฀ao฀uso฀que฀esta฀caixa฀tiña฀ antes฀de฀albergar฀o฀poema฀homérico,฀parece฀ser฀que฀contiña฀os฀perfumes฀do฀Gran฀Rei,฀ co฀que฀estaría฀vinculado฀ao฀olor฀do฀heroe,;฀vid.฀G.฀BOUNOURE,฀“L’Odeur฀du฀héros:฀ Un฀thème฀ancien฀da฀légende฀d’Alexandre”฀en฀Quaderni฀di฀Storia,฀nº฀17฀(1983),฀páx.฀11฀ e฀nota฀33฀en฀páx.฀38. G.฀NAGY,฀The฀Best฀of฀the฀Achaeans:฀Concepts฀of฀the฀Archaic฀Greek฀Poetry,฀The฀John฀ Hopkins฀University฀Press,฀Baltimore฀e฀Londres฀(1979). Homero,฀Ilíada,฀IX,฀410-416.฀Unha฀análise฀da฀cuestión฀de฀Aquiles฀e฀a฀procura฀da฀kleos฀ pode฀verse฀en฀K.฀C.฀KING,฀Achilles:฀Paradigms฀of฀the฀War฀Hero฀From฀Homer฀to฀the฀ Middle฀Ages,฀University฀of฀California฀Press,฀Oxford฀(1987),฀1-45.฀Por฀outra฀parte,฀temos฀visto฀xa,฀no฀primeiro฀capítulo,฀cómo฀os฀gregos,฀á฀morte฀de฀Filipo,฀esperaban฀que฀ 272 ฀฀ 168 ฀฀ ฀฀ 169 170 ฀฀ ฀฀ 171 172 ฀฀ 173 ฀฀ 174 ฀฀ 175 ฀฀ 176 Alexandre,฀pola฀súa฀corta฀idade,฀temese฀enfrontarse฀á฀Hélade฀na฀procura฀da฀herdanza฀ institucional฀do฀seu฀pai,฀e฀elixise฀a฀segura฀vida฀de฀Macedonia,฀aínda฀que฀isto฀non฀ocorreu฀así,฀senón฀todo฀o฀contrario,฀algo฀que฀poderíamos฀chegar฀a฀considerar฀como฀unha฀ elección,฀por฀parte฀de฀Alexandre,฀entre฀kleos฀e฀nostos,฀que฀o฀mozo฀macedonio฀resolverá฀ partindo฀en฀busca฀da฀súa฀gloria. Por฀exemplo,฀W.฀F.฀G.฀HEGEL,฀Lecciones฀Sobre฀Filosofía฀de฀la฀Historia฀Universal,฀ Akal,฀Madrid฀(1989),฀páx.฀401 P.฀GRIMAL,฀op.฀cit.,฀páx.฀13. Tántalo,฀bisavó฀de฀Agamenón,฀tería฀descuartizado฀ao฀seu฀fillo฀Pélope฀para฀cociñalo฀e฀ ofrecerllo฀como฀comida฀aos฀deuses฀e฀así฀poñelos฀a฀proba;฀Atreo,฀pai฀de฀Agamenón,฀primeiramente฀tería฀asasinado฀con฀axuda฀do฀seu฀irmán฀Tiestes฀a฀un฀terceiro฀irmán฀chamado฀ Crisipo,฀polo฀que฀foron฀malditos฀por฀Pélope,฀para฀posteriormente,฀por฀odio฀a฀Tiestes,฀ asasinou฀aos฀fillos฀de฀este,฀e฀ademais฀despedazounos,฀condimentou฀e฀serviu฀a฀carne฀de฀ estes฀como฀manxar฀a฀Tiestes,฀quen,฀sen฀sabelo,฀comeuse฀os฀restos฀dos฀seus฀propios฀fillos.฀Pola฀súa฀parte,฀Agamenón฀tería฀violado฀as฀leis฀dos฀deuses฀ao฀violar฀a฀Casandra,฀filla฀ do฀rei฀Príamo฀de฀Troia,฀que฀adicara฀a฀súa฀virxindade฀a฀Apolo,฀co฀que,฀por฀outra฀parte,฀ terá฀máis฀dun฀roce฀desta฀índole,฀como฀demostra฀o฀episodio฀homérico฀de฀Criseida.฀Toda฀ esta฀historia,฀pódese฀consultar฀en฀Ibidem.,฀฀pp.฀฀491,฀417s฀,฀72฀e฀13฀respectivamente. Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀161. A.฀STEWART,฀Faces฀of฀Power:฀Alexander’s฀Image฀and฀Hellenistic฀Politics,฀Univ฀of฀ California฀Press,฀Berkeley฀(1993),฀páx.฀75ss.฀Desexo฀indicar฀dende฀aquí฀que,฀ao฀meu฀ xuízo,฀Stewart฀compuxo฀a฀máis฀interesante฀e฀complexa฀(e฀tamén฀completa)฀obra฀de฀cantas฀pululan฀sobre฀Alexandre,฀unha฀obra฀mestra฀que฀debe฀servir฀de฀modelo฀aos฀traballos฀ posteriores.฀Pola฀súa฀parte,฀J.฀TONDRIAU,฀op.฀cit.,฀páx.฀48฀tamén฀indica฀esta฀renovación฀da฀iconografía฀tradicional฀do฀heroe฀barbado฀por฀parte฀de฀Alexandre. Plutarco,฀Alexandre,฀4:฀“฀sendo฀el,฀segundo฀din,฀de฀tez฀branca฀que฀se฀sonrosaba฀especialmente฀no฀torno,฀o฀฀peito฀e฀a฀cara”.฀Esta฀descrición฀ben฀pode฀facer฀referencia฀ao฀rostro฀ barbilampiño฀do฀macedonio. A฀única฀representación฀dun฀Alexandre฀barbado฀con฀data฀próxima฀á฀vida฀do฀conquistador฀ atopámola฀nunhas฀cráteras,฀procedente฀do฀ámbito฀artístico฀da฀Magna฀Grecia,฀e฀a฀razón฀ de฀que฀o฀macedonio฀apareza฀con฀barba฀é฀a฀ignorancia฀do฀autor฀da฀innovación฀alexandrina฀dunha฀iconografía฀real฀sen฀barba,฀que฀por฀outra฀parte฀o฀autor,฀neste฀caso฀o฀chamado฀ Pintor฀de฀Darío,฀tería฀suposto฀que฀un฀rei฀debía฀representarse฀barbado.฀Todo฀isto฀confirma฀as฀nosas฀afirmacións;฀vid.฀A.฀STEWART,฀Faces…,฀páx.฀153.฀Para฀unha฀bibliografía฀ destes฀vasos,฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀431s. R.฀R.฀R.฀SMITH,฀Hellenistic฀Royal฀Portraits,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1988),฀páx.฀ 46. Por฀exemplo,฀Ptolomeo,฀I฀Soter,฀que฀chegou฀a฀ancián,฀seguía฀representándose฀sen฀barba;฀vid.฀Ibidem.,฀Color฀Plates,฀8c.฀Esta฀revolución฀no฀xeito฀de฀representar฀a฀realeza฀no฀ mundo฀helenístico฀foi฀perfectamente฀estudado฀por฀R.฀R.฀R.฀SMITH,฀op.฀cit.,esp.฀páx.฀46฀ para฀o฀que฀nos฀ocupa.฀Pese฀a฀isto,฀as฀implicacións฀negativas฀que฀para฀o฀século฀IV฀a.฀C.฀ tería฀a฀ausencia฀de฀barba฀poden฀revisarse฀en฀A.฀STEWART,฀Faces...,฀páx.฀74.฀Asimesmo,฀creo฀necesario฀aclarar฀que฀aquí฀non฀estamos฀falando฀de฀cómo฀era฀Alexandre,฀senón฀ 273 ฀ 177 ฀฀ ฀฀ 180฀฀ 178 179 ฀฀ 181 ฀฀ ฀฀ 184฀฀ 182 183 ฀ 185 ฀ ฀ 186 187 ฀ 188 ฀ ฀ 191฀ 192฀ 193฀ 189 190 de฀cómo฀lle฀describen฀as฀fontes,฀é฀dicir,฀de฀cómo฀era฀a฀súa฀imaxe฀institucionalizada,฀que฀ para฀nós฀é฀máis฀importante฀aínda฀que฀a฀aparencia฀real฀do฀macedonio,฀por฀ser฀esta฀a฀que฀ consumían฀en฀Grecia.฀ K.฀C.฀KING,฀op.฀cit.,฀páx.฀19;฀E.฀SCHWARZENBERG,฀“The฀Portraiture฀of฀Alexander”฀ en฀E.฀BADIAN฀(ed.),฀Alexandre฀le฀Grand:฀Image฀et฀Réalité,฀Fondation฀Hardt,฀Xinebra฀ (1975),฀páx.฀249. K.฀C.฀KING,฀op.฀cit.,฀pp.฀18-24. Ibidem.,฀páx.฀23. J.฀M.฀REDFIELD,฀La฀Tragedia฀de฀Héctor:฀Naturaleza฀y฀Cultura฀en฀la฀Ilíada,฀฀Destino,฀ Barcelona฀(1992),฀páx.฀338ss.฀Este฀terreo฀intermedio฀é฀denominado฀por฀Redfield฀“a฀terra฀máis฀alá฀do฀límite฀da฀agricultura”. Outros฀exemplos฀destacados฀desta฀asimilación฀de฀Aquiles฀con฀un฀león฀en฀Homero,฀Ilíada฀XVIII,฀318;฀XX,฀164-175;...฀sendo,฀segundo฀dixemos,฀os฀máis฀destacados฀aqueles฀ citados฀con฀posterioridade฀á฀morte฀de฀Patroclo.฀ Plutarco,฀Alexandre,฀2.฀6. E.฀CARNEY,฀“Artifice…”,฀páx.฀275.฀ Idem.฀Na฀obra฀de฀K.฀C.฀KING,฀op.฀cit.,฀páx.฀150ss.฀pode฀obterse฀un฀bo฀comentario฀sobre฀a฀presenza฀do฀modelo฀aquiléico฀no฀Romance฀de฀Alexandre,฀así฀como฀sobre฀o฀tema฀ principal฀do฀mesmo฀como฀procura฀da฀gloria฀por฀parte฀de฀Alexandre฀tras฀a฀pista฀do฀seu฀ ancestro฀homérico,฀nun฀camiño฀de฀superación฀do฀modelo฀heroico฀instaurado฀polo฀heroe฀ homérico. Arriano,฀VII,฀27.฀1;฀Diodoro,฀XVII,฀117.฀6;฀Curcio,฀X,฀10.฀14-17;฀Plutarco,฀Alexandre,฀ 77.฀1-5;฀Xustino,฀XII,฀14. K.฀C.฀KING,฀op.฀cit.,฀páx.฀157. A.฀R.฀ANDERSON,฀“Heracles฀and฀his฀Successors”,฀en฀Harvard฀Studies฀in฀Classical฀ Philology,฀nº฀฀39฀(1928),฀páx.฀8. É฀de฀especial฀interese,฀neste฀senso,฀a฀cita฀de฀Arriano฀sobre฀as฀palabras฀de฀Calístenes฀de฀ Olinto,฀en฀Arriano,฀IV,฀11.฀7,฀que฀di:”Nin฀sequera฀a฀Heracles฀tributaron฀honores฀divinos฀ os฀gregos฀mentres฀viviu,฀e฀incluso฀despois฀de฀morto฀houbo฀de฀agardar฀a฀que฀o฀deus฀de฀ Delfos฀dera฀a฀súa฀autorización฀para฀tributarlle฀honores฀propios฀dun฀deus”.฀Este฀testemuño฀será฀de฀especial฀utilidade฀para฀o฀noso฀traballo฀en฀páxinas฀posteriores,฀cando฀afrontemos฀o฀problema฀da฀introdución฀da฀proskynesis฀na฀corte฀alexandrina.฀Por฀outra฀parte,฀este฀ tipo฀de฀adxectivos,฀tales฀como฀dioxénicos,฀igual฀a฀un฀deus,฀parecendo฀un฀inmortal,...฀ son฀epítetos฀constantes฀na฀obra฀de฀Homero,฀polo฀que฀estarían,฀como฀os฀poemas฀de฀este,฀ firmemente฀arraigados฀na฀mente฀do฀macedonio.฀Sobre฀a฀presenza฀e฀significado฀de฀tales฀ adxectivos฀en฀Homero,฀vid.฀J.฀GRIFFIN,฀Homer฀on฀Life฀and฀Death,฀Clarendon฀Press,฀ Oxford฀(1980),฀páx.฀82ss. Diodoro,฀XVII,฀85.฀1-2. M.฀S.฀SILK,฀“Heracles฀and฀Greek฀Tragedy”฀en฀Greece฀&฀Rome,฀nº฀32฀(1985),฀páx.฀5. Idem.฀Sobre฀o฀tema฀de฀Alexandre฀e฀o฀exceso฀trataremos฀máis฀adiante฀(vid.฀infra). G.฀NAGY,฀op.฀cit.,฀páx.฀69s.฀ Para฀un฀comentario฀dos฀episodios฀contidos฀nas฀fontes฀de฀Alexandre฀sobre฀a฀emulación฀ 274 do฀conquistador฀das฀fazañas฀dos฀heroes,฀vid.฀M.฀FLOWER,฀op.฀cit.,฀pp.฀107-119. ฀ E฀non฀só฀isocrática:฀vid.฀M.฀S.฀SILK,฀op.฀cit.,฀páx.฀4s,฀que฀estuda฀este฀papel฀do฀mito฀herácleo฀no฀xénero฀literario฀da฀traxedia฀grega. 195฀ Isócrates,฀Filipo,฀32฀e฀A.฀STEWART,฀Faces...,฀páx.฀79. 196฀ Arriano,฀IV,฀11.5.฀ 197฀ Os฀exemplos฀máis฀destacados฀destas฀virtudes฀humanitarias฀de฀Alexandre฀adoitan฀a฀ser฀ as฀informacións฀sobre฀o฀reparto฀das฀súas฀pertenzas฀entre฀os฀seus฀amigos฀ao฀partir฀cara฀ o฀Asia฀por฀se฀non฀volvía,฀o฀seu฀trato฀coas฀mulleres฀de฀Darío฀ou฀o฀sufraxio฀das฀débedas฀ dos฀seus฀soldados฀nas฀cerimonias฀nupciais฀de฀Opis. 198฀ Vid.฀notas฀755฀e฀756 199฀ Revisaremos฀esta฀tradición฀máis฀adiante. 200฀ A.฀R.฀ANDERSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀9. 201฀ L.฀R.฀FARNELL,฀Greek฀Hero฀Cults฀and฀Ideas฀of฀Immortality,฀Clarendon฀Press,฀Oxofrd฀ (1970),฀páx.฀146s. 202฀ A.฀R.฀ANDERSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀10. 203฀ Vid.฀O.฀MØRKHOLM,฀Early฀Hellenistic฀Coinage:฀From฀the฀Accession฀of฀Alexander฀to฀ the฀Peace฀of฀Apamea฀(336-188฀B.C.),฀Cambridge฀Univ.฀Press,฀Cambridge฀(2001),฀páx.฀ 42;฀A.฀STEWART,฀Faces…,฀páx.฀93;฀P.฀GOUKOWSKI,฀Essai…,฀páx.฀17฀e฀nota฀13.฀฀ 204฀ Clemente฀de฀Alexandría,฀Protréptico,฀IV,฀54.4฀e฀o฀seu฀comentario฀en฀E.฀A.฀FREDRICKSMEYER,฀“Divine฀Honors฀for฀Philip฀II”฀en฀Transactions฀of฀the฀American฀Philological฀Association,฀nº฀109฀(1979),฀esp.฀páxs.฀49฀e฀51.฀Este฀testemuño฀nos฀será฀tamén฀de฀ utilidade฀ao฀tratar฀os฀problemas฀da฀proskynesis฀e฀divinización฀de฀Alexandre.฀Por฀outra฀ parte,฀o฀simbolismo฀provocado฀por฀Filipo฀II฀entre฀as฀súas฀propias฀accións฀e฀as฀de฀Heracles฀chegaron฀ao฀punto฀de฀levar฀aquel฀dúas฀“guerras฀santas”฀en฀beneficio฀da฀Anfictionía฀ Délfica:฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀52. 205฀ Un฀exemplo฀disto฀pode฀consultarse฀en฀O.฀MØRKHOLM,฀op.฀cit.,฀27. 206฀฀ A.฀R.฀ANDERSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀13ss.฀Tamén฀E.฀CARNEY,฀“Artífice...”,฀páx.฀275,฀nota฀ 31฀sinala฀este฀fenómeno. 207฀฀ A.฀R.฀ANDERSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀14. 208฀฀ Idem.฀Anderson฀entende฀como฀฀unha฀mostra฀disto฀o฀nome฀co฀que฀Alexandre฀bautiza฀ao฀ seu฀fillo฀con฀Barsine,฀viúva฀de฀Memnón,฀ao฀que฀chamarán฀Heracles,฀aínda฀que฀certos฀ autores,฀en฀especial,฀W.฀Tarn,฀dubidaron฀da฀existencia฀deste฀fillo฀do฀conquistador.฀Sobre฀ isto฀último,฀vid.฀W.฀TARN,฀“Heracles,฀Son฀of฀Barsine”฀en฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀ nº฀41฀(1921),฀pp.฀1ss.฀Pese฀a฀isto,฀o฀modelo฀aquiléico฀seguirá฀mantendo฀a฀súa฀vixencia฀ no฀macedonio,฀aínda฀que฀dun฀xeito฀máis฀sutil,฀tal฀e฀como฀amosan฀os฀episodios฀de฀Gaza฀ (onde฀Alexandre฀repite฀a฀acción฀de฀Aquiles฀de฀arrastrar฀o฀cadáver฀do฀inimigo฀co฀seu฀carro:฀vid.฀Curcio฀IV,฀6.29฀e฀Homero,฀Ilíada,฀XXII,฀3.95),฀ou฀no฀asasinato฀de฀Clito฀(onde฀ o฀conquistador฀repite฀a฀escena฀do฀Canto฀I฀da฀Ilíada฀฀na฀que฀se฀enfrontan฀Agamenón฀e฀ Aquiles,฀aínda฀que฀n฀este฀caso฀non฀hai฀ningunha฀Atenea฀para฀frear฀a฀cólera฀deste฀novo฀Aquiles,฀tal฀e฀como฀demostrou฀maxistralmente฀E.฀CARNEY,฀“Artífice...”,฀pp.฀276282). 209฀฀ Arriano,฀III,฀2. 194 275 ฀฀ C.฀J.฀CLASSEN,฀“The฀Libyan฀God฀Ammon฀in฀Greece฀before฀331฀B.C.”฀en฀Historia,฀nº฀ 8฀(1959),฀páx.฀355. 211฀฀ Cimón฀é,฀sen฀dúbida,฀xunto฀con฀Alexandre,฀o฀máis฀grande฀de฀entre฀os฀xenerais฀gregos฀ en฀loita฀contra฀os฀bárbaros,฀ao฀impoñerlles,฀grazas฀a฀súa฀vitoria฀na฀batalla฀do฀Eurimedonte฀en฀467-466฀a.฀C.,฀ao฀tempo฀que฀se฀lle฀considera฀o฀verdadeiro฀artífice฀da฀coalición฀ ático-délica.฀En฀canto฀a฀Alcibíades฀e฀Lisandro,฀podemos฀describilos฀como฀os฀grandes฀ xenerais,฀por฀Atenas฀e฀Esparta,฀respectivamente,฀da฀Guerra฀do฀Peloponeso.฀Sobre฀a฀xustificación฀de฀esta฀por฀ambos฀contendentes฀como฀loita฀“pola฀liberdade฀dos฀gregos”,฀vid.฀ a฀nosa฀nota฀327.฀Sobre฀estes฀personaxes฀en฀Siwah,฀vid.฀C.฀J.฀CLASSEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀ 352ss.฀e฀G.฀RADET,฀“Le฀Pèlerinage฀au฀Sanctuaire฀d’Ammon”฀en฀Revue฀des฀Études฀Anciennes,฀nº฀28฀(1926),฀páx.฀221. 212฀฀ Vid.฀nota฀504. 213฀฀ Arriano,฀IV,฀11.8. 214฀฀ P.฀GOUKOWSKI,฀Essai….,฀Vol.฀II,฀titulado฀expresamente฀“Alexandre฀et฀Dionysos”. 215฀฀ Especialmente฀en฀Curcio,฀VIII,฀10.1฀IX,฀2.29฀e฀4.20.฀Vid.฀Ibidem.,฀páx.฀7.฀Esta฀mesma฀ idea฀é฀o฀argumento฀do฀Libro฀de฀Alexandre฀฀(vid.฀K.฀C.฀KING,฀op.฀cit.,฀páx.฀150s).฀ 216฀฀ A.฀D.฀NOCK,฀“Notes฀on฀Ruler-Cult฀I-IV:฀Alexander฀and฀Dionysos”฀en฀Z.฀STEWART฀ (ed.),฀Essays฀on฀Religion฀and฀the฀Ancient฀World,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1972),฀vol฀I,฀ páx.฀136.฀Recordamos฀aquí฀o฀exposto฀no฀espazo฀que,฀ao฀final฀do฀capítulo฀anterior,฀temos฀ adicado฀á฀queima฀do฀palacio฀de฀Xerxes฀en฀Persépolis,฀momento฀que฀sinaláramos฀como฀ punto฀de฀partida฀desta฀emulación฀de฀Dionisos,฀unha฀idea฀que฀se฀reforza฀a฀raíz฀do฀xeito฀en฀ que฀temos฀entendido฀a฀asociación฀de฀Heracles฀a฀Alexandre฀como฀na฀loita฀panhelénica,฀ pois฀establecemos฀na฀queima฀do฀palacio฀de฀Persépolis฀o฀punto฀final฀da฀guerra฀punitiva฀ dirixida฀dende฀a฀Liga฀de฀Corinto.฀Non฀obstante,฀como฀xa฀dixemos,฀o฀modelo฀herácleo,฀ como฀o฀aquiléico,฀mantéñense฀vixentes฀na฀figura฀de฀Alexandre,฀aínda฀que฀con฀menor฀ intensidade,฀ata฀o฀momento฀da฀súa฀morte.฀ 217฀฀ Relatados,฀por฀exemplo,฀na฀narración฀de฀Eurípides,฀Bacantes.฀ 218฀฀ M.฀BIEBER,฀Alexander฀the฀Great฀in฀Greek฀and฀Roman฀Art,฀Argonaut฀Inc.฀Publishers,฀ Chicago฀(1964),฀páx.฀28. 219฀฀ F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀Alejandro฀Magno฀y฀el฀Arte,฀Encuentro,฀Madrid฀(2000),฀páx.฀21 220฀฀ Ibidem.,฀páx.฀67. 221฀฀ J.฀J.฀POLLIT,฀El฀Arte฀Helenistico,฀Nerea,฀Madrid฀(1989),฀páx.฀49. 222฀฀ Posiblemente฀o฀aspecto฀máis฀destacado,฀en฀canto฀ao฀seu฀carácter฀innovador,฀debeu฀ser฀ a฀introdución฀do฀propio฀retrato฀do฀soberano฀macedonio฀no฀anverso฀das฀moedas,฀que฀ aproximaría฀a฀súa฀aparencia฀física฀a฀todos฀os฀seus฀súbditos,฀incluso฀nos฀máis฀recónditos฀ lugares฀dos฀dominios฀rexentados฀por฀Alexandre.฀Vid.฀O.฀MØRKHOLM,฀op.฀cit.,฀páx.฀ 27s. 223฀฀ Con฀isto,฀posicionamonos฀en฀contra฀das฀ideas฀de฀฀E.฀SCHWARZENBERG,฀op.฀cit.,฀ quen฀considera฀que฀non฀se฀poden฀recoñecer฀tipos฀ou฀esquemas฀iconográficos฀específicos฀ no฀estudo฀das฀representacións฀e฀retratos฀de฀Alexandre. 224฀฀ Un฀epíteto฀reiterado฀por฀Homero฀para฀os฀heroes฀da฀súa฀Ilíada฀é฀o฀de฀melenudos฀na฀cabeza.฀Asimesmo,฀este฀valor฀simbólico฀da฀cabeleira฀pode฀inferirse฀do฀episodio฀do฀enfronta210 276 ฀฀ 225 ฀฀ 226 ฀฀ ฀฀ 227 228 ฀฀ ฀฀ 231฀฀ 232฀฀ 233฀฀ 234฀฀ 229 230 ฀฀ 235 ฀฀ 236 ฀฀ 237 ฀฀ ฀฀ 238 239 ฀฀ 240 ฀฀ ฀฀ 241 242 mento฀de฀Agamenón฀e฀Aquiles,฀en฀Homero,฀Ilíada,฀I,฀197,฀onde฀Atenea฀frea฀o฀impulso฀ asasino฀do฀pelida฀agarrándolle฀pola฀loura฀melena. H.฀P.฀L’ORANGE,฀Apotheosis฀in฀Ancient฀Portraiture,฀Caratzas฀Publishing฀Co.,฀Nova฀ York฀(1982),฀páx.฀30. O.฀PALAGIA,฀“Hephaestion’s฀Pyre฀and฀the฀Royal฀Hunt฀of฀Alexander”฀en฀E.฀CARNEY฀ e฀A.฀B.฀BOSWORTH฀(eds.),฀op.฀cit.,฀páx.฀181. Plutarco,฀Alexandre,฀4.1ss.฀ F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀“Alejandro฀Magno฀y฀el฀Arte:฀Una฀nueva฀hipótesis฀ejemplarizada฀ en฀la฀escultura”฀en฀Revista฀Goya,฀nº฀251฀(Marzo/Abril฀1996),฀páx.฀277s.฀Ademais,฀esta฀ expresión฀anhelante,฀este฀ansia,฀é,฀segundo฀as฀fontes,฀a฀emoción฀máis฀inherente฀á฀persoa฀de฀Alexandre.฀Este฀pothos฀de฀Alexandre฀foi฀estudado฀por฀V.฀EHRENBERG,฀op.฀cit.,฀ Cap.฀II.฀Unha฀vez฀máis,฀a฀representación฀artística฀amósanos฀un฀reflexo฀da฀personalidade฀ do฀macedonio. Ibidem.,฀páx.฀282. H.฀P.฀L’ORANGE,฀op.฀cit.,฀páx.฀16ss. vid.฀por฀exemplo,฀Plutarco,฀Alexandre,฀27.1ss. Plutarco,฀Alexandre,฀4.1. A.฀STEWARD,฀op.฀cit.,฀páx.฀75s. Plutarco,฀Alexandre,฀4.฀2-3.:฀“Foi฀este฀artista฀[Lisipo]฀quen฀con฀maior฀detalle฀se฀percatou฀do฀lixeiro฀escorzo฀do฀seu฀pescozo฀cara฀o฀lado฀esquerdo฀e฀da฀tenrura฀da฀súa฀mirada,฀ rasgos฀que฀máis฀tarde฀tanto฀imitaron฀a฀maior฀parte฀dos฀seus฀xenerais฀e฀amigos”. Que฀poden฀observarse฀claramente฀nas฀imaxes฀contidas฀en฀M.฀BIEBER,฀“The฀Portraits฀ of฀Alexander”฀en฀Greece฀&฀Rome฀nº฀IX฀(1965),฀pp.฀189-198. Vid.฀Pinio,฀VII,฀125;฀XXXV,฀85;฀XXXVII,฀8;฀Apuleio,฀Florida,฀VII,฀aínda฀que฀en฀lugar฀ de฀Lisipo฀cita,฀nun฀erro฀cronolóxico,฀a฀Policleto;฀Horacio,฀Epístolas,฀II,฀1.237-241.฀En฀ Plutarco,฀Alexandre฀4.฀1฀parece฀conterse฀tamén฀esta฀idea,ó฀afirmar฀este฀que฀Lisipo฀foi฀ “o฀único฀polo฀que฀o฀rei฀se฀deixou฀modelar”,฀citando฀seguidamente฀a฀obra฀de฀Apeles.฀A.฀ STEWART,฀Faces....,฀páx.฀26฀nota฀53฀propón฀a฀Duris฀de฀Samos฀ou฀a฀Clitarco฀como฀máis฀ probables฀orixes฀desta฀tradición. Cicerón,฀Epistolas฀Familiares,฀5.฀12.฀7.฀Teñamos฀en฀conta,฀para฀a฀correcta฀comprensión฀ desta฀referencia,฀que฀Alexandre฀é฀coroado฀rei฀de฀Macedonia฀sendo฀aínda฀un฀rapaz,฀en฀ termos฀gregos,฀pois฀tan฀só฀contaba฀dezaoito฀anos฀nese฀intre,฀polo฀que฀a฀súa฀relación฀con฀ Lisipo฀non฀ten฀que฀provir,฀como฀pode฀pensarse,฀da฀súa฀máis฀temprana฀infancia,฀senón฀ que฀esta฀información฀de฀Cicerón฀pode฀vincularse฀aos฀tempos฀posteriores฀a฀Queronea฀ou฀ incluso฀ao฀momento฀da฀súa฀coroación. Mencionado฀por฀Plutarco,฀Isis฀e฀Osiris฀24฀(Moralia฀360D). Por฀exemplo,฀nun฀vaso฀ático฀datado฀aprox.฀De฀450฀a.฀C,฀pertencente฀ao฀Museo฀Vaticano฀ de฀Roma,฀que฀฀pode฀consultarse฀en฀K.฀C.฀KING,฀op.฀cit.,฀páx.฀iii,฀Figura฀1. Unha฀ mención฀ dos฀ autores฀ partidarios฀ de฀ esta฀ hipótese฀ pode฀ consultarse฀ en฀ A.฀ STEWART,฀Faces...,฀páx.฀163s. Isócrates,฀no฀seu฀Filipo,฀108฀xa฀llo฀advertira฀ao฀seu฀pai฀(vid.฀tamén฀a฀nosa฀nota฀410). E฀o฀uso฀do฀cal฀tamén฀as฀fontes฀nolo฀refiren฀para฀o฀propio฀Alexandre:฀por฀exemplo,฀vid.฀ 277 Arriano,฀I,฀15.6-7฀e฀Plutarco,฀Alexandre,฀16.฀8. ฀฀ Para฀un฀comentario฀sobre฀o฀Alexandre฀lisípeo฀vid.฀A.฀STEWARD,฀op.฀cit.,฀pp.฀161171.. 244฀฀ Plutarco,฀Sobre฀a฀fortuna฀de฀Alexandre,฀II.฀2,฀(Moralia,฀335฀B). 245฀฀ M.฀BIEBER,฀Alexander...,฀páx.฀33s. 246฀฀ Vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀4.฀3;฀Plinio,฀XXX,฀92฀e,฀unha฀vez฀máis,฀Plutarco,฀Isis฀e฀Osiris฀ 24฀(Moralia฀360D).฀O฀orixinal฀atopábase฀no฀templo฀de฀Artemis฀en฀Éfeso฀(recinto฀que,฀ por฀outra฀parte,฀curiosamente,฀segundo฀Plutarco,฀Alexandre฀3.฀5,฀foi฀incendiado฀no฀día฀ en฀naceu฀Alexandre). 247฀฀ Segundo฀A.฀STEWART,฀Faces...,฀páx.฀192฀a฀pintura฀debeu฀rematarse฀antes฀da฀morte฀de฀ Alexandre,฀isto฀é,฀323฀a.฀C.,฀aínda฀que฀non฀demasiado฀antes,฀polo฀que฀podemos฀enmarcar฀a฀súa฀creación฀perfectamente฀dentro฀do฀marco฀da฀solicitude฀de฀honores฀divinos฀por฀ parte฀do฀macedonio฀ás฀cidades฀gregas.฀ 248฀฀ Vid.฀P.฀GOUKOWSKI,฀Essai…,฀Vol.฀II,฀páx.฀5s. 249฀฀ De฀novo฀Plutarco,฀Isis฀e฀Osiris฀24฀(Moralia฀360D). 250฀฀ F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀“Alejandro,฀el฀Arte฀y฀la฀Acuñación฀de฀Moneda”฀en฀Revista฀Goya,฀nº฀238฀(Xaneiro/Febreiro฀1994),฀páx.฀200:฀“A฀moeda฀circula฀por฀todas฀as฀clases฀sociais,฀por฀todos฀os฀territorios฀do฀seu฀vasto฀Imperio,฀e฀así,฀non฀haberá฀súbdito฀nin฀lonxana฀ rexión฀onde฀non฀se฀coñeza฀o฀seu฀rostro฀e฀a฀súa฀obra,฀o฀seu฀poder฀e฀o฀seu฀dominio”. 251฀฀ Ibidem.,฀páx.฀201s. 252฀฀ Sobre฀esta฀problemática,฀vid.฀A.฀STEWART,฀“Alexander฀in฀Greek฀and฀Roman฀Art”฀en฀ J.฀ROISMAN฀(ed.),฀op.฀cit.,฀páx.฀39ss. 253฀฀ Plinio฀,฀XXXV,฀110.฀Sobre฀o฀tema฀da฀composición฀como฀a฀batalla฀de฀Gaugamela,฀fronte฀ o฀habitualmente฀comprendido฀como฀a฀batalla฀de฀Isos,฀vid.฀P.฀MORENO,฀Apelles:฀The฀ Alexander฀Mosaic,฀Skira,฀Milan฀(2001),฀páx.฀9. 254฀฀ Idem฀y฀s.. 255฀฀ G.฀CALCANI,฀Cavalieri฀di฀Bronzo,฀«L’Erma»฀di฀Bretschneider฀ed.,฀Roma฀(1989),฀páx.฀ 45ss;฀฀P.฀MORENO,฀op.฀cit.,฀páx.฀31฀e฀A.฀STEWART,฀Faces…,฀pp.฀123-130. 256฀฀ Para฀unha฀revisión฀da฀influencia฀desta฀iconografía฀ecuestre฀xerada฀por฀Alexandre,฀da฀ que฀conservamos฀como฀máximo฀exemplo฀a฀imaxe฀do฀Mosaico฀de฀Alexandre,฀vid.฀P.฀ MORENO,฀op.฀cit.,฀pp.฀87-96. 257฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀4.฀2s. 258฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀4.฀4. 259฀฀ G.฀BOUNOURE,฀op.฀cit.,฀esp.฀páx.฀9ss.฀Sobre฀a฀cuestión฀da฀importancia฀dos฀olores฀no฀ ámbito฀da฀relixión฀grega,฀vid.฀M.฀DETIENNE,฀Los฀Jardines฀de฀Adonis,฀Akal,฀Madrid฀ (1996). 260฀฀ Xustino,฀XII,฀16.2฀e฀4-6:฀Plutarco,฀Alexandre,฀2.3-6฀e฀3.5. 261฀ Que,฀como฀podemos฀advertir฀na฀representación฀de฀Alexandre฀contida฀no฀Mosaico฀de฀ Alexandre฀de฀Apeles,฀porta฀a฀cabeza฀de฀medusa฀no฀peito,฀un฀atributo฀que฀debe฀remitirnos฀á฀propia฀armadura฀de฀Aquiles,฀como฀aparece฀exemplificado฀na฀representación฀de฀ Aquiles฀contida฀na฀imaxe฀do฀vaso฀ático฀recollida฀en฀K.฀C.฀KING,฀op.฀cit.,฀páx฀iii,฀Figura฀ 243 278 1. ฀฀ Pseudo-Calístenes,฀I,฀17. 263฀฀ Arriano,฀V,฀19.฀5฀e฀nota฀183฀á฀ed.฀citada;฀ 264฀฀ Todos฀estes฀temas฀son฀presentados฀por฀D.฀A.฀MILLER,฀The฀Epic฀Hero,฀The฀John฀Hopkins฀Univ.฀Press,฀Baltimore฀(2000),฀páx.77.฀Por฀outra฀parte฀o฀mito฀bucefálico฀aparece฀ representado฀tamén,฀xunto฀cos฀máis฀destacados฀exemplos฀do฀seu฀xénero,฀no฀episodio฀en฀ que฀Don฀Quixote฀decide฀poñer฀nome฀ao฀seu฀rocín,฀no฀Inxenioso฀Fidalgo,฀cap.฀I. 265฀฀ Curiosamente,฀outro฀dos฀ámbitos฀onde฀o฀comportamento฀de฀Alexandre฀tende฀ao฀exceso฀ é฀no฀exercicio฀do฀poder,฀como฀veremos฀ao฀final฀deste฀capítulo฀ao฀tratar฀o฀tema฀do฀tirano฀ (vid.฀infra).฀ 266฀฀ Este฀tema฀foi฀exposto,฀aínda฀que฀non฀tratado฀en฀profundidade,฀por฀J.฀ROISMAN,฀“Honor฀in฀Alexander’s฀Campaign”฀en฀J.฀ROISMAN฀(ed.),฀op.฀cit.,฀páx.฀286ss. 267฀฀ Na฀miña฀opinión,฀é฀importante฀entender฀que฀todo฀este฀aparato฀ideolóxico฀creado฀por฀ Alexandre฀arredor฀da฀súa฀persoa฀non฀é฀unha฀construción฀inconsciente,฀e฀que฀o฀macedonio฀non฀se฀consideraba฀realmente,฀no฀senso฀literal,฀en฀si฀mesmo,฀un฀deus฀(aínda฀que฀pode฀que฀si฀crese฀que฀as฀súas฀fazañas฀lle฀asemellaban฀a฀un฀deus,฀co฀que฀comprendería฀que฀ a฀recepción฀dun฀culto฀á฀súa฀persoa฀estaba฀suficientemente฀xustificado,฀o฀cal฀non฀implica฀ que฀non฀soubese฀que฀o฀seu฀proxenitor฀real฀era฀Filipo,฀e฀que฀na฀súa฀xestación,฀por฀moitos฀ acontecementos฀extraordinarios฀que฀marcasen฀o฀seu฀nacemento,฀non฀tiña฀participado฀en฀ ningún฀xeito฀divindade฀algunha),฀senón฀que฀a฀elevación฀do฀seu฀estatuto฀ao฀de฀divindade฀ lexitimaba฀a฀súa฀soberanía฀sobre฀a฀totalidade฀dos฀territorios฀baixo฀o฀seu฀poder,฀incluíndo฀ tamén฀a฀Grecia,฀como฀tentaremos฀amosar฀na฀análise฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados฀que฀realizaremos฀infra,฀xunto฀coas฀conclusións฀deste฀estudo.฀ 268฀ Vid.฀L.฀PEARSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀22,฀así฀como฀L.฀PRANDI,฀Callistene:฀Uno฀Storico฀tra฀ Aristotele฀e฀i฀re฀macedoni,฀Jaca฀Book,฀Milán฀(1985),฀páx.฀23.฀ 269฀฀ Sobre฀isto,฀e฀para฀unha฀análise฀detallada฀de฀cada฀un฀dos฀fragmentos฀que฀coñecemos฀de฀ Calístenes,฀vid.฀L.฀PRANDI,฀op.฀cit.,฀pp.฀35-111.฀Asimesmo,฀debe฀dicirse฀que฀a฀obra฀de฀ Prandi฀é฀a฀única฀monografía฀que฀coñezo฀sobre฀o฀historiador฀de฀Alexandre,฀aínda฀que,฀ como฀xa฀se฀indicou,฀L.฀Pearson฀tamén฀adica฀unha฀parte฀da฀súa฀monografía฀ao฀estudo฀ deste฀autor,฀e฀o฀mesmo฀fai฀P.฀PÉDECH,฀Historiens฀Compagnons฀d’Alexandre,฀Société฀ d’Édition฀«Les฀Belles฀Lettres»,฀Paris฀(1984),฀pp.฀15-69.฀Pese฀a฀todo,฀se฀ben฀os฀estudos฀ de฀carácter฀xeral฀sobre฀o฀olintio฀non฀son฀frecuentes,฀no฀ámbito฀dos฀artigos,฀por฀contra,฀ existe฀unha฀ampla฀produción฀con฀respecto฀aos฀diversos฀aspectos฀de฀análise฀da฀obra฀do฀ historiador฀de฀Alexandre.฀ 270฀฀ L.฀PRANDI,฀op.฀cit.,฀páx.฀12.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀“Aristotle฀and฀Callisthenes”฀en฀Historia,฀nº฀19฀(1970),฀páx.฀409฀supón฀que฀a฀incorporación฀do฀olintio฀baixo฀a฀tutela฀do฀estaxirita฀debeu฀producirse฀no฀primeiro฀período฀de฀residencia฀de฀este฀en฀Atenas,฀en฀367/6347.฀ 271฀฀ P.฀PÉDECH,฀op.฀cit.,฀páx.฀16. 272฀฀ Cicerón,฀Sobre฀a฀Oratoria,฀II,฀58.฀Vid.฀L.฀PRANDI,฀op.฀cit.,฀páx.฀13s. 273฀฀ Realizada฀en฀colaboración฀co฀seu฀tío฀Aristóteles:฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀14-16. 274฀฀ Vid.฀Ibidem.,฀páx.฀13s.,฀P.฀PÉDECH,฀op.฀cit.,฀páx.฀15฀e฀W.฀JAEGER,฀Aristóteles,฀,฀Fondo฀ 262 279 de฀Cultura฀Económica,฀México฀(1946),฀páx.฀140. ฀฀ Vid.฀L.฀PRANDI,฀op.฀cit.,฀páx.฀105.฀ 276฀฀ P.฀GOUKOWSKI,฀Essai…,฀Vol.฀I,฀páx.฀21. 277฀฀ Como฀demostra฀a฀resolución฀do฀pleito฀entre฀Esquines฀e฀Demóstenes฀recollido฀nos฀seus฀ discursos฀Contra฀Ctesifonte฀e฀En฀defensa฀de฀Ctesifonte฀respectivamente,฀que฀concluíu฀ con฀un฀novo฀éxito฀para฀Demóstenes,฀e฀supuxo฀a฀fin฀da฀carreira฀política฀de฀Esquines,฀ quen,฀ao฀denunciar฀a฀Ctesifonte฀por฀ter฀solicitado฀unha฀coroa฀de฀ouro฀para฀honrar฀a฀ Demóstenes,฀tentara฀aproveitar฀a฀situación฀favorable฀do฀partido฀promacedonio,฀do฀que฀ formaba฀parte,฀para฀atacar฀ao฀seu฀encarnizado฀inimigo฀dentro฀do฀escenario฀político฀ateniense. 278฀฀ P.฀PÉDECH,฀op.฀cit.,฀páx.฀42. 279฀฀ Vid.฀nota฀481.฀P.฀PÉDECH,฀op.฀cit.,฀páx.฀45฀engade฀o฀nome฀de฀Anaxarco฀ao฀de฀Calístenes฀na฀elaboración฀desta฀edición฀especial฀da฀Ilíada.฀ 280฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀“Aristotle฀and฀Callisthenes”,฀páx.฀412฀comprende฀que฀non฀debeu฀ ter฀sido฀necesaria฀recomendación฀algunha฀para฀o฀olintio,฀a฀obra฀de฀quen฀debía฀ser฀ben฀ coñecida฀xa฀na฀corte฀de฀Pella,฀polo฀que,฀segundo฀este฀autor,฀sería฀Alexandre฀quen฀solicitase฀os฀servicios฀do฀olintio฀e฀a฀súa฀compañía฀ao฀longo฀da฀campaña. 281฀฀ P.฀PEDECH,฀op.฀cit.,฀páx.฀48.฀ 282฀฀ Sobre฀este฀episodio,฀vid.฀E.฀FREDRICKSMEYER,฀“Alexander,฀Midas฀and฀the฀Oracle฀at฀ Gordium”฀en฀Classical฀Philology,฀nº฀56฀(1961),฀pp.฀160-168.฀Unha฀vez฀máis฀a฀mensaxe฀ pseudo-divina฀de฀Alexandre฀volve฀a฀presentarse฀de฀forma฀bipolar,฀por฀unha฀parte฀para฀os฀ gregos,฀e฀por฀outra฀para฀os฀macedonios,฀que฀pola฀súa฀parte฀entenderían฀esta฀asimilación฀ de฀Alexandre฀como฀novo฀Midas฀en฀relación฀coa฀tradición฀que฀facía฀de฀este฀personaxe฀ un฀antigo฀rei฀macedonio.฀Sobre฀isto฀vid.฀Ibidem.,฀páx.฀162ss.฀e฀A.฀DASCALAKIS,฀op.฀ cit.,฀páx.฀129ss.฀ 283฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀27.฀4.฀En฀33.฀1,฀Plutarco,฀seguindo,฀segundo฀di,฀a฀Calístenes,฀invoca฀ a฀Zeus฀como฀o฀seu฀pai,฀pedíndolle฀a฀vitoria,฀e,฀de฀novo,฀cita฀a฀Calístenes฀como฀fonte฀฀en฀ 33.10฀cando฀expón฀que฀as฀razóns฀para฀os฀supostos฀erros฀de฀Parmenión฀en฀Gaugamela฀ foran฀causados฀pola฀envexa฀de฀este฀polas฀vitorias฀de฀Alexandre,฀construíndo,฀de฀forma฀ evidente,฀unha฀mala฀imaxe฀do฀vello฀xeneral฀macedonio฀que฀favorecería฀a฀xustificación฀ da฀súa฀posterior฀execución฀por฀orde฀de฀Alexandre.฀ 284฀฀ L.฀PRANDI,฀op.฀cit.,฀páx.฀107s. 285฀฀ P.฀PEDECH,฀op.฀cit.,฀páx.฀34-35. 286฀฀ Vid.฀Ibidem.,฀páx.฀37.฀A฀referencia฀homérica฀é฀de฀Ilíada,฀XIII,฀26-30. 287฀฀ O฀episodio฀pode฀lerse฀en฀Plutarco,฀Alexandre,฀17฀e฀Arriano,฀I.฀26.฀2.฀ 288฀฀ Homero,฀Ilíada,฀II,฀828. 289฀฀ P.฀PÉDECH,฀op.฀cit.,฀páx.฀45s.฀ 290฀฀ Idem.฀ 291฀฀ E.฀FREDRICKSMEYER,฀“Divine฀Honours…”,฀páx.฀49ss. 292฀฀ Ibidem.,฀páx.฀51.฀Fredricksmeyer฀entende฀que฀estes฀honores,฀materializados฀na฀existencia฀dun฀altar฀en฀honor฀a฀Zeus฀Philippios,฀non฀foran฀concibidos฀para฀Filipo฀como฀ representación฀de฀Zeus,฀isto฀é,฀divinizado,฀senón฀como฀Filipo฀en฀calidade฀de฀campión฀ 275 280 ฀฀ ฀฀ 293 294 ฀฀ 295 ฀฀ ฀฀ 298฀฀ 296 297 ฀฀ 299 ฀฀ ฀฀ 300 301 ฀฀ ฀฀ 304฀฀ 305฀฀ 302 303 de฀Zeus,฀co฀que฀non฀conferirían฀o฀estatuto฀de฀divindade฀propiamente฀dito,฀aínda฀que฀si฀ estarían฀moi฀próximos฀a฀facelo,฀pois฀sinalarían฀a฀Filipo฀como฀individuo฀enmarcado฀nun฀ nivel฀superior฀ao฀humano฀pola฀súa฀proximidade฀asociativa฀con฀Zeus฀(o฀cal฀xa฀aparecía฀ nas฀ideas฀de฀Isócrates).฀Asimesmo,฀a฀primicia฀de฀Filipo,฀de฀fundar฀cidades฀que฀chamará฀ co฀seu฀propio฀nome,฀como฀Philippi฀o฀Filipópolis,฀suporía฀o฀desexo฀de฀usurpar฀ese฀honor฀ ás฀deidades฀protectoras;฀vid.฀Ibidem.,฀páx.฀51-52. Ibidem.,฀páx.฀53-54. Diodoro,฀XVI,฀92.5฀e฀95.1;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀57.฀É฀probable฀que,฀tras฀Queronea,฀Filipo,฀ como฀posteriormente฀fixo฀o฀seu฀fillo,฀tivese฀concibido฀o฀plan฀de฀obter฀honores฀divinos,฀ aínda฀que฀aínda฀non฀unha฀divinización฀formal,฀pois฀esta฀parece฀ter฀sido฀posposta฀para฀ un฀momento฀posterior,฀probablemente฀cando฀volvese฀vitorioso฀do฀seu฀plan฀de฀campaña฀ persa.฀Sobre฀isto,฀vid.฀Ibidem.,฀páx.฀58. Arriano฀establece฀que฀dito฀portavoz฀era฀Anaxarco฀de฀Abdera,฀un฀dos฀filósofos฀que฀ acompañaba฀a฀Alexandre฀e฀que,฀como฀veremos,฀tamén฀ten฀un฀gran฀protagonismo฀en฀ todo฀este฀proceso฀de฀introdución฀da฀proskynesis,฀e,฀asimesmo,฀na฀caída฀en฀desgraza฀de฀ Calístenes.฀Vid.฀Arriano,฀IV.฀10-11฀para฀o฀relato฀completo฀deste฀episodio,฀así฀como฀Curcio,฀VIII,฀5.฀ Vid.฀526. Plutarco,฀Alexandre,฀54.฀4;฀Arriano,฀IV,฀12.฀ A฀importancia฀socio-política฀do฀banquete,฀do฀simposio,฀en฀Macedonia,฀así฀como฀en฀ Persia,฀e฀consecuentemente,฀posteriormente฀no฀Mundo฀Helenístico,฀foi฀largamente฀estudada,฀aínda฀que฀non฀sempre฀tido฀en฀conta฀na฀medida฀que฀merece฀pola฀súa฀relevancia฀ para฀comprender฀o฀funcionamento฀das฀relacións฀entre฀o฀monarca฀e฀os฀membros฀da฀corte.฀ Sobre฀isto,฀vid.฀E.฀BORZA,฀“฀The฀Symposium฀at฀Alexander’s฀Court”฀en฀C.฀G.฀THOMAS฀(ed.),฀op.฀cit.,฀pp.฀159-171,฀así฀como฀O.฀MURRAY,฀“Hellenistic฀Royal฀Symposia”฀ en฀P.฀BILDE฀et.฀ao.,฀Aspects฀of฀Hellenistic฀Kingship,฀Aarhus฀University฀Press,฀Aarhus฀ (1996),฀pp.฀15-27.฀ No฀que฀parece฀resultar฀de฀algún฀tipo฀de฀desexo฀por฀redimir฀ao฀historiador,฀xa฀que฀estes฀ episodios฀que฀relatan฀a฀súa฀caída฀non฀deberon฀formar฀parte฀da฀súa฀obra,฀polo฀que฀algún฀ outro฀autor,฀ou฀unha฀tradición฀negativa฀co฀desexo฀divinizador฀de฀Alexandre฀terían฀conferido฀ao฀olintio฀o฀protagonismo฀total฀na฀loita฀da฀Hélade฀contra฀a฀instauración฀da฀proskynesis.฀Non฀deixa฀de฀resultar฀irónico,฀ou฀cando฀menos฀curioso,฀que฀sexa฀Calístenes,฀o฀ creador฀do฀tipo฀heroico฀de฀Alexandre,฀quen฀se฀negue฀a฀que฀o฀rei฀dese฀o฀seu฀seguinte฀paso฀ no฀seu฀camiño฀cara฀a฀súa฀conversión฀en฀“deus฀entre฀homes”. B.฀T.฀MARTI,฀“Proskynesis฀and฀Adorare”฀en฀Language,฀nº฀12฀(1936),฀pp.฀272-282. Ibidem.,฀páx.฀272.฀Para฀unha฀análise฀etimolóxica฀de฀proskynesis,฀vid.฀Ibidem.,฀páx.฀ 273. Ibidem.,฀páx.฀277.฀Sobre฀o฀texto฀de฀Arriano,฀vid.฀nota฀504. Ibidem.,฀páx.฀279ss. Ibidem.,฀páx.฀282. Neste฀punto฀hai฀que฀diferenciar฀á฀propia฀Grecia฀continental฀das฀poboacións฀gregas฀de฀ Asia฀Menor,฀que฀por฀ser฀liberadas฀por฀Alexandre฀teñen฀un฀regulamento฀distinto;฀vid.฀a฀ 281 nosa฀nota฀1.฀ ฀฀ Pois฀os฀historiadores฀de฀Grecia฀Antiga฀entenderon฀este฀tipo฀de฀actitudes฀como฀unha฀ aberración,฀símbolo฀da฀decadencia฀do฀pensamento฀relixioso฀grego,฀e฀por฀extensión,฀do฀ deterioro฀da฀sociedade฀helénica฀mesma,฀que฀viría฀a฀terminar฀de฀confirmarse,฀segundo฀ foi฀exposto,฀de฀tradicional฀e฀erroneamente฀polos฀estudos฀sobre฀Grecia.฀ 307฀฀ Dinarco,฀Contra฀Demóstenes,฀94 308฀฀ Pseudo-Plutarco,฀Vida฀de฀Licurgo,฀27. 309฀฀ Licurgo,฀Contra฀Leócrates,฀88. 310฀฀ Hipérides,฀Contra฀Demóstenes,฀Frag.฀XXXII.฀ 311฀฀ Certamente,฀o฀mordaz฀contido฀da฀concesión฀demosténica฀á฀vontade฀de฀Alexandre฀radica฀na฀tradicional฀crenza฀helénica฀de฀que,฀contra฀o฀que฀acontecía฀cos฀fillos฀de฀Zeus,฀os฀ vástagos฀de฀Poseidón฀adoitaban฀a฀ser฀seres฀monstruosos;฀Vid.฀P.฀GRIMAL,฀op.฀cit.,฀páx.฀ 448. 312฀฀ Máis฀adiante฀dedicaremos฀un฀pequeno฀espazo฀da฀nosa฀investigación฀a฀mencionar฀os฀ exemplos฀anteriores฀a฀Alexandre฀que฀obtiveron,฀como฀Filipo฀en฀Cinosarges฀(vid.฀supra),฀ estas฀dignidades฀sobrehumanas. 313฀฀ Refírese฀á฀orde฀de฀Alexandre,฀anexa฀á฀da฀súa฀divinización,฀de฀outorgar฀a฀Hefestión฀ honras฀propias฀dos฀heroes,฀en฀función฀do฀oráculo฀de฀Siwah฀que฀confirmaba฀a฀natureza฀ heroica฀de฀este:฀vid.฀Arriano฀VII,฀14.7:฀“Ordenou฀Alexandre฀facer฀sacrificios฀en฀honor฀ de฀Hefestión,฀como฀se฀se฀tratara฀dun฀heroe;฀isto฀é฀o฀que฀din฀cando฀menos฀a฀maioría฀dos฀ seus฀historiadores,฀aínda฀que฀algúns฀outros฀afirman฀que฀Alexandre฀enviou฀unha฀legación฀ a฀que฀preguntara฀ao฀deus฀Amón฀se฀era฀procedente฀ofrecer฀sacrificios฀a฀Hefestión฀como฀ se฀dun฀deus฀se฀tratara;฀a฀resposta฀do฀oráculo฀foi฀que฀non฀procedía”฀e฀VII,฀24.6:฀“Regresaron฀por฀entón฀do฀templo฀de฀Amón฀os฀teoros฀que฀Alexandre฀despachara฀a฀preguntar฀ qué฀honores฀era฀lícito฀tributar฀a฀Hefestión.฀Estes฀dixeron฀que฀a฀contestación฀de฀Amón฀ fora฀que฀lle฀tributaran฀honores฀como฀a฀un฀heroe.฀Agradoulle฀a฀Alexandre฀a฀resposta฀do฀ deus,฀e฀dende฀este฀momento฀lle฀honrou฀como฀a฀un฀heroe”;฀Plutarco,฀Alexandre,฀75.฀3-4;฀ Diodoro฀XVII,฀115.6;฀Xustino฀XII,฀12.12. 314฀฀ Hipérides,฀Epitafio,฀Fragm.฀VIII,฀21s.฀Resulta฀curioso฀que฀Hipérides,฀como฀fixera฀Calístenes฀no฀discurso฀de฀Arriano,฀IV,฀11.6,฀vincule฀a฀cesión฀de฀dignidades฀divinas฀a฀Alexandre฀coa฀violación฀das฀leis. 315฀฀ Como฀temos฀indicado,฀en฀Pseudo-Plutarco,฀Vida฀de฀Licurgo,฀27 316฀฀ L.฀R.฀FARNELL,฀op.฀cit.,฀páx.฀343ss. 317฀฀ Herodoto฀I.฀65;฀vid.฀Ibidem.,฀pp.฀361฀e฀424. 318฀฀ Demóstenes,฀Sobre฀a฀Embaixada฀Fraudulenta,฀280. 319฀฀ L.฀R.฀FARNELL,฀op.฀cit.,฀páx.฀364. 320฀฀ Idem.฀ 321฀฀ Arriano,฀IV,฀11.6ss฀(Vid.฀nota฀504). 322฀฀ Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Primeiro฀Discurso,฀8. 323฀฀ Isócrates,฀Carta฀III:฀a฀Filipo,฀5. 324฀฀ Arriano,฀IV,฀10.฀5-฀11.฀9฀e฀Curcio,฀VIII,฀5.฀9-12.฀Na฀narración฀de฀Curcio฀non฀aparece฀ 306 282 mencionado฀o฀nome฀de฀Anaxarco,฀senón฀o฀dun฀tal฀Cleón.฀ ฀฀ Estudado฀ por฀ E.฀ BORZA,฀ “Anaxarchus฀ and฀ Callisthenes:฀ Academic฀ Intrigue฀ at฀ Alexander’s฀Court”฀en฀C.฀G.฀THOMAS฀(ed.)฀op.฀cit.,฀pp.฀173-188.฀Sobre฀este฀episodio,฀ é฀recomendable฀tamén฀consultar฀a฀E.฀CARNEY,฀“Artífice...”,฀pp.฀276-281. 326฀฀ Ibidem.,฀páx.฀173ss. 327฀฀ Ibidem.,฀páx.฀178s.฀ 328฀฀ O฀episodio฀aparece฀completo฀en฀Plutarco,฀Alexandre,฀52.฀3-7.฀Arriano,฀IV,฀9.฀7฀tamén฀o฀ conta,฀pero฀só฀menciona฀a฀intervención฀de฀Anaxarco,฀non฀de฀Calístenes. 329฀฀ Arriano,฀IV,฀9.฀7. 330฀฀ Arriano,฀IV,฀9.฀8. 331฀฀ A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe...,฀฀páx.฀215. 332฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀154. 333฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀106s. 334฀฀ Máis฀que฀helénico,฀ateniense;฀atopamos฀un฀exemplo฀do฀aborrecemento฀ateniense฀á฀monarquía฀en฀Isócrates,฀Nicocles,฀24฀฀Sobre฀isto,฀falaremos฀ao฀final฀deste฀capítulo฀ao฀adicarnos฀á฀construción฀da฀imaxe฀do฀tirano.฀ 335฀฀ S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’s฀«Phil.»฀-฀a฀Reint…”,฀páx.฀314. 336฀฀ Isócrates,฀Carta฀II:฀A฀Filipo,฀21.฀A฀mesma฀idea฀volve฀a฀percibirse฀en฀24฀e฀en฀Filipo,฀68฀ ou฀116. 337฀฀ Eurípides,฀Helena,฀276. 338฀฀ S.฀PERLMAN,฀“Isokrates’฀Advice฀on฀Philip’s฀Attitude฀towards฀Barbarians฀(V,฀154)”฀en฀ Historia,฀nº฀16฀(1967),฀páx.฀343. 339฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀140-141. 340฀฀ Isócrates,฀Carta฀III:฀a฀Filipo,฀4. 341฀฀ Isócrates,฀Carta฀III:฀a฀Filipo,฀5. 342฀฀ Conservóusenos฀unha฀carta฀de฀Isócrates฀a฀Alexandre฀sendo฀este฀aínda฀príncipe฀de฀Macedonia,฀co฀que฀se฀testemuña฀tamén฀a฀relación฀de฀coñecemento฀mutuo฀de฀este฀e฀aquel;฀ vid.฀Isócrates,฀Carta฀V:฀a฀Alexandre.฀Tanto฀esta฀carta฀como฀a฀relación฀entre฀o฀estaxirita฀ e฀Isócrates,฀que฀a฀súa฀vez฀conleva฀consigo฀un฀enfrontamento฀entre฀as฀súas฀dúas฀escolas,฀ foron฀estudadas฀por฀P.฀MERLAN,฀“Isócrates,฀Aristotle฀and฀Alexander฀the฀Great”฀en฀ Historia,฀nº฀3฀(1954),฀pp.฀60-81. 343฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀72. 344฀฀ M.฀M.฀MARKLE,฀“Support฀of฀Athenian฀Intellectuals฀for฀Philip:฀A฀Study฀of฀Isocrates’฀Philippus฀and฀Speusippues’฀Letter฀to฀Philip”฀en฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀nº฀94฀ (1976),฀páx.฀86. 345฀฀ Vid.฀nota฀465. 346฀฀ A฀organización฀dun฀concurso฀de฀coros฀ditirámbicos฀en฀Fenicia฀é฀mencionada฀en฀Plutarco,฀Alexandre,฀29.1-2,฀e฀celebracións฀similares฀volven฀a฀repetirse฀en฀72.1-2;฀Arriano,฀V,฀ 20.1฀conta฀que฀á฀beira฀do฀Hidaspes,฀tras฀a฀vitoria฀sobre฀Poro,฀Alexandre฀organizou฀un฀ certame฀ximnástico฀e฀hípico;฀... 347฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀96ss;฀Panexírico,฀167ss,฀173ss;฀...฀ 325 283 ฀฀ Por฀exemplo,฀Isócrates,฀Carta฀II:฀a฀Filipo,฀16ss. ฀฀ É฀dicir,฀á฀hexemonía,฀aínda฀que฀como฀xa฀temos฀indicado฀con฀anterioridade,฀é฀esta฀paradoxa฀entre฀hexemonía฀como฀dominio฀militar฀e฀a฀necesidade฀do฀sistema฀isocrático฀de฀฀ dominación฀pacífica฀para฀a฀consecución฀da฀hexemonía฀o฀que฀invalida฀o฀seu฀programa฀ político฀e฀panhelénico. 350฀฀ Esta฀ambición฀persoal฀de฀Filipo฀e฀os฀seus฀plans฀para฀conquistar฀Persia฀e฀subxugar฀así฀ o฀poder฀do฀Gran฀Rei฀como฀metas฀fundamentais฀planeadas฀para฀as฀súas฀actividades฀foron฀estudadas฀por฀E.฀FREDRICKSMEYER,฀“On฀the฀Final฀Aims฀of฀Philip฀II”฀en฀W.฀L.฀ ADAMS฀e฀E.฀N.฀BORZA฀(eds.),฀Philip฀II,฀Alexander฀the฀Great฀and฀the฀Macedonian฀ Heritage,฀University฀Press฀of฀America,฀Boston฀(1980),฀pp.฀85-98. 351฀฀ Arriano,฀VII,฀27.฀1,฀Plutarco,฀Alexandre,฀7-8;฀Xustino,฀XII,฀6.฀17. 352฀฀ W.฀JAEGER,฀Aristóteles,฀páx.฀299,฀Nota฀33฀conclúe฀sobre฀esta฀que฀debía฀asemellarse฀ ao฀Protréptico฀e฀ao฀Nicócles฀de฀Isócrates,฀e฀moi฀posiblemente฀tiña฀como฀fin฀o฀informar฀ aos฀gregos฀dos฀principios฀éticos฀e฀políticos฀nos฀que฀o฀rei฀Alexandre฀fora฀educado,฀e฀en฀ consecuencia,฀sobre฀os฀que฀asentaría฀o฀seu฀xeito฀de฀reinar. 353฀฀ Referencias฀a฀autores฀gregos฀sobre฀os฀que฀Alexandre฀adoitaba฀a฀ler฀aparecen฀de฀forma฀frecuente฀nas฀fontes฀de฀Alexandre,฀aínda฀que฀destacan฀Eurípides฀e฀Homero.฀Un฀bo฀ exemplo฀deste฀gusto฀do฀conquistador฀pola฀lectura,฀evidentemente,฀grega฀aparece฀en฀ Plutarco,฀Alexandre,฀8.฀3,฀onde฀se฀menciona฀a฀Filóxeno,฀Sófocles,฀Esquilo,฀Telestes,...฀ Este฀tema,฀moi฀condicionado฀pola฀elaboración฀retórica,฀foi฀estudado฀por฀T.฀S.฀BROWN,฀ “Alexander’s฀Book฀Order”฀en฀Historia,฀nº฀16฀(1967),฀pp.฀359-368.฀Por฀outra฀parte,฀a฀ influencia฀da฀obra฀de฀Herodoto,฀moi฀presente฀no฀xeito฀de฀actuar฀de฀Alexandre,฀merece฀ un฀espazo฀aparte,฀e฀foi฀exposta฀xa฀por฀G.฀W.฀BOWERSOCK,฀“Herodotus,฀Alexander฀ and฀Rome”฀en฀G.฀W.฀BOWERSOCK,฀Studies฀on฀the฀Eastern฀Roman฀Empire,฀Goldbach,฀ Keip฀(1994),฀pp.฀344-352. 354฀฀ A.฀COHEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀486. 355฀฀ L.฀PRANDI,฀op.฀cit.,฀páx.฀17. 356฀฀ Imitando฀así฀o฀estudo฀de฀V.฀EHRENBERG,฀op.฀cit.,฀pp.฀62-102,฀aínda฀que฀diverxendo฀ con฀este฀nas฀conclusións. 357฀฀ Aristóteles,฀Política฀III,฀1284a13. 358฀฀ Aristóteles,฀Política฀III,฀1288a5:฀“Cando฀suceda,฀pois,฀que฀toda฀unha฀familia฀ou฀incluso฀ calquera฀individuo฀chegue฀a฀distinguirse฀pola฀súa฀virtude฀tanto฀que฀a฀súa฀sobresalta฀sobre฀a฀de฀todos฀os฀demais,฀entón฀será฀xusto฀que฀esa฀familia฀sexa฀real฀e฀exerza฀a฀soberanía฀ sobre฀todos,฀e฀que฀ese฀individuo฀único฀sexa฀rei”฀e฀8:฀“De฀xeito฀que฀só฀queda฀obedecer฀a฀ tal฀home฀e฀que฀exerza฀a฀soberanía฀non฀parcial฀senón฀absolutamente”. 359฀฀ Aristóteles,฀Política,฀I.฀1255a6:฀“A฀virtude,฀cando฀consegue฀medios,฀ten฀tamén฀a฀máxima฀capacidade฀de฀obrigar,฀e฀o฀vencedor฀sobresae฀sempre฀por฀algo฀bo,฀de฀xeito฀que฀parece฀que฀non฀existe฀a฀forza฀sen฀a฀virtude฀e฀que฀a฀discusión฀[sobre฀a฀lei฀universal฀pola฀ que฀os฀capturados฀nunha฀cidade฀conquistada฀pasan฀a฀ser฀escravos฀dos฀vencedores,฀que฀ xa฀citáramos฀en฀nota฀194]฀é฀só฀sobre฀a฀xustiza.฀Por฀iso฀uns฀opinan฀que฀a฀xustiza฀é฀benevolencia,฀e฀outros฀que฀a฀xustiza฀é฀iso฀mesmo:฀que฀mande฀o฀máis฀forte.฀Porque฀aparte฀ destes฀argumentos฀opostos,฀nada฀firme฀nin฀inconvinte฀presentan฀os฀outros฀razoamentos฀ 348 349 284 de฀que฀o฀mellor฀en฀virtude฀non฀debe฀mandar฀e฀dominar”.฀ ฀฀ Vid.฀G.฀MATHIEU,฀op.฀cit.,฀páx.฀11.฀Segundo฀afirmamos฀no฀noso฀análise฀da฀Liga฀de฀ Corinto,฀versión฀macedonia฀da฀segunda฀Liga฀marítima฀ateniense,฀a฀influencia฀política฀ de฀Atenas฀na฀práctica฀hexemónica฀de฀Macedonia฀estaría฀presente฀constantemente.฀ 361฀฀ Como฀pretendía฀estipular฀o฀parlamento฀de฀Anaxarco฀de฀Lampsaco฀na฀súa฀discusión฀con฀ Calístenes฀para฀animar฀ao฀rei฀tras฀a฀morte฀de฀Clito฀(vid.฀supra). 362฀฀ Vid.฀nota฀674. 363฀฀ Vid.฀H.฀KELSEN,฀“Aristotle฀and฀Hellenic-Macedonian฀Policy”฀en฀J.฀BARNES฀et฀ao.฀ (eds.),฀Articles฀on฀Aristotle:฀2.Ethics฀and฀Politics,฀Duckworth,฀Londres฀(1977),฀pp.฀170194฀e฀A.฀LINTOTT,฀“Aristotle฀and฀Democracy”,฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀42฀(1992),฀ pp.฀114-128. 364฀฀ H.฀KELSEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀182ss. 365฀฀ Aristóteles,฀Política฀III,฀1285b15.฀ 366฀฀ Aristóteles,฀Política฀III,฀1287a2.฀ 367฀฀ Aristóteles,฀Política฀VII,฀1325a3. 368฀฀ Aristóteles,฀Política฀VII,฀1325b7. 369฀฀ Aristóteles,฀Política฀III,฀1284a14. 370฀฀ Aristóteles,฀Política฀III,฀1277a. 371฀฀ Nunha฀tendencia฀tradicional฀da฀filosofía฀grega,฀como฀exemplifica฀a฀relación฀de฀Platón฀ con฀Dionisio฀de฀Sicilia฀ou฀a฀do฀propio฀Isócrates฀co฀rei฀Nicocles. 372฀฀ Aristóteles,฀Política฀VII,฀1327b3. 373฀฀ Cft.฀V.฀ERENBERG,฀op.฀cit.,฀páx.฀85฀e฀Plutarco,฀Sobre฀a฀Fortuna฀de฀Alexandre฀I฀(Moralia฀329B). 374฀฀ S.฀M.฀STERN,฀op.฀cit.,฀pp.฀3-8. 375฀฀ Ibidem.,฀pp.฀44-60฀e฀P.฀GOUKOWSKI,฀Essai…,฀vol฀I,฀páx.฀50s.฀Po฀outra฀parte,฀os฀conceptos฀reflexados฀pola฀carta฀teñen฀os฀seus฀paralelos฀nos฀textos฀do฀Corpus฀Aristotelicum,฀ tal฀e฀como฀foi฀exposto฀por฀P.฀THILLET,฀“Aristotle฀conseiller฀poliyique฀d’Alexandre฀ vainqueur฀des฀Perses?”฀en฀Revue฀des฀Études฀Grecques,฀nº฀85฀(1972),฀páx.฀535. 376฀฀ Unha฀opinión฀similar,฀aínda฀que฀máis฀pormenorizada,฀en฀P.฀GOUKOWSKI,฀op.฀cot.,฀ páx.฀51ss.฀ 377฀฀ Recordamos฀agora฀aquí฀a฀cita฀de฀Aristóteles,฀xa฀indicada฀supra,฀da฀súa฀Política,฀1255a6,฀ que฀defende฀os฀dereitos฀do฀vencedor฀sobre฀os฀vencidos,฀confirmada฀grazas฀a฀Xenofonte,฀ Ciropedia฀VII,฀5,฀73:฀“É฀unha฀lei฀eterna฀entre฀todos฀os฀homes฀que,฀cando฀un฀toma฀unha฀ vila,฀todo฀o฀que฀se฀atopa฀nela,฀corpos฀e฀bens,฀pertencen฀ao฀vencedor”.฀J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀ “Freedom...”,฀páx.฀232฀e฀nota฀6฀sinalou฀a฀relación฀desta฀pasaxe฀para฀o฀tema฀da฀conquista฀ persa฀coa฀idea฀contida฀en฀Aristóteles,฀Política,฀VII,฀1327b5฀adicado฀ao฀carácter฀natural฀ dos฀cidadáns,฀onde฀o฀estaxirita฀escribe:฀“Os฀[habitantes]฀de฀Asia,฀en฀cambio,฀son฀intelixentes฀e฀de฀espírito฀técnico,฀pero฀sen฀coraxe,฀polo฀que฀levan฀unha฀vida฀de฀sometemento฀ e฀escravitude”.฀Deste฀xeito,฀é฀privilexio฀do฀máis฀forte,฀seguindo฀o฀texto฀da฀súa฀Política,฀ 1255a6,฀dominar฀aos฀débiles,฀un฀dereito,฀o฀de฀someter฀a฀outros,฀que฀implica฀tamén฀a฀ reafirmación฀da฀independencia฀(autonomía)฀dunha฀comunidade,฀que฀no฀caso฀debemos฀ entender฀como฀a฀helénica. 360 285 ฀฀ Este฀último฀detalle฀recorda฀a฀afirmación฀de฀Anaxarco฀que฀estivemos฀tratando฀unhas฀liñas฀atrás,฀coa฀que฀este฀pretendía฀xustificar฀o฀poder฀unipersoal฀de฀carácter฀autócrata฀de฀ Alexandre฀a฀través฀da฀asimilación฀entre฀Zeus฀e฀o฀rei,฀onde฀ambos฀compartirían฀o฀privilexio฀da฀administración฀da฀Xustiza฀de฀xeito฀correcto,฀polo฀seu฀carácter฀soberano,฀pero฀ tamén฀nos฀remite฀aos฀parámetros฀expostos฀sobre฀as฀teorías฀aristotélicas฀adicadas฀aos฀ homes฀virtuosos฀aos฀que฀se฀lles฀debe฀conceder฀o฀goberno฀e฀a฀vontade฀dos฀cales฀é฀lei. 379฀฀ S.฀M.฀STERN,฀op.฀cit.,฀páx.฀27. 380฀฀ W.฀JAEGER,฀Aristóteles,฀páx.฀139s. 381฀฀ Demóstenes,฀Contra฀Filipo฀Cuarto฀Discurso,฀32;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀141s.. 382฀฀ Vid.฀W.฀JAEGER,฀Aristóteles,฀páx.฀143-144. 383฀฀ Unha฀presentación฀dos฀elementos฀fundamentais฀desta฀crenza฀no฀ámbito฀historiográfico฀ pode฀consultarse฀en฀R.฀STONEMAN,฀“The฀Legacy฀of฀Aleander฀in฀Ancient฀Philosophy”฀ en฀J.฀ROISMAN฀(ed.),฀op.฀cit.,฀páx.฀328s. 384฀฀ Dióxenes฀Laercio,฀V,฀2.44. 385฀฀ Cicerón,฀Tusculanas฀III,฀21. 386฀฀ Cicerón,฀Tusculanas฀V,฀25. 387฀฀ Esta฀tradición฀historiográfica฀ten฀un฀dos฀seus฀inicios฀en฀J.฀STROUX,฀“Die฀stoiche฀Beurteilung฀Alexanders฀der฀Grossen”฀en฀Philologus,฀nº฀88฀(1933),฀aínda฀que฀xa฀aparecen฀ informacións฀deste฀tipo฀nas฀fontes฀antigas;฀฀Vid.฀E.฀BADIAN,฀“The฀Eunuch฀Bagoas:฀a฀ Study฀in฀Method”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀7฀(1958),฀páx.฀154. 388฀฀ Vid.฀Idem,฀que฀cita฀como฀exemplos฀desta฀tendencia฀o฀Catón฀de฀Cicerón. 389฀฀ Este฀tópico฀representativo฀tería฀extensos฀antecedentes,฀destacando฀para฀o฀mundo฀grego,฀ por฀exemplo,฀o฀Prometeo฀Encadeado฀de฀Esquilo,฀que฀foi฀estudado฀por฀S.฀SAÏD,฀Sophiste฀et฀Tyran฀ou฀le฀problème฀du฀Promete฀Enchaîné,฀ed.฀Klincksieck,฀Paris฀(1985)฀como฀unha฀confrontación฀entre฀o฀sabio฀e฀o฀tirano.฀Por฀outra฀parte,฀para฀o฀estudo฀das฀implicacións฀ do฀encontro฀entre฀Dióxenes฀o฀Cínico฀e฀Alexandre,฀vid.฀infra,฀no฀espazo฀que฀adicaremos฀ á฀filosofía฀cínica. 390฀฀ Dióxenes฀Laercio,฀V,฀2.37. 391฀฀ Dióxenes฀Laercio,฀V,฀2.42 392฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀4.฀4. 393฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀4.฀3. 394฀฀ Vid.฀G.฀BOUNOURE,฀op.฀cit.,฀páx.฀7s. 395฀฀ Plutarco,฀Alexandre,฀55.฀9. 396฀฀ Arriano,฀IV,฀13;฀Curcio,฀XII,฀6.฀24-26;฀Plutarco,฀Alexandre,฀55.฀3-6. 397฀฀ Dióxenes฀Laercio,฀V,฀1.7-8฀e฀A.฀H.฀CHROUST,฀“Aristotle’s฀Flight฀from฀Athens฀in฀the฀ Year฀323฀b.฀C.”฀en฀Historia฀nº฀14฀(1966),฀esp.฀páx.฀191.฀Á฀súa฀vez,฀a฀propia฀elaboración฀ dun฀poema฀en฀honor฀dun฀aliado฀de฀Filipo฀(seguindo฀a฀Demóstenes,฀Contra฀Filipo,฀Cuarto฀Discurso,฀32)฀como฀era฀Hermias฀tería฀posto฀a฀Aristóteles฀nunha฀delicada฀posición฀en฀ Atenas:฀vid.฀W.฀JAEGER,฀Aristóteles,฀páx.฀139. 398฀฀ Esta฀idea฀aparece฀recollida฀na฀tradición฀das฀biografías฀aristotélicas฀do฀mundo฀árabe;฀cft.฀ Ibidem.,฀páx.฀189.฀Unha฀posible฀proba฀da฀hostilidade฀dos฀atenienses฀antimacedonios฀a฀ 378 286 ฀฀ 399 ฀฀ 400 ฀฀ 401 ฀฀ ฀฀ 404฀฀ 405฀฀ 406฀฀ 407฀฀ 402 403 ฀฀ 408 ฀฀ 409 ฀฀ ฀฀ 412฀฀ 413฀฀ 414฀฀ 410 411 ฀฀ 415 ฀฀ 416 Aristóteles฀pode฀apreciarse฀en฀Esquines,฀Contra฀Ctesifonte,฀160.฀O฀emprego฀do฀verbo฀ peripatéō no฀texto฀grego฀non฀fai฀senón฀referirnos฀claramente,฀aínda฀que฀con฀unha฀gran฀ dose฀de฀ironía฀por฀parte฀de฀Demóstenes,฀o฀texto฀de฀quen฀é฀citado฀aquí฀indirectamente฀ por฀Esquines,฀á฀escola฀aristotélica,฀ao฀Peripatos,฀en฀relación฀co฀papel฀do฀estaxirita฀como฀ titor฀de฀Alexandre.฀ Pois฀non฀só฀fora฀o฀titor฀de฀Alexandre,฀senón฀que฀o฀seu฀pai฀fora฀o฀médico฀do฀rei฀Amintas฀ de฀Macedonia,฀pai฀de฀Filipo฀II;฀vid.฀Dióxenes฀Laercio,฀V,฀1.1฀ Estes฀informes฀chegarían฀incluso฀a฀vincular฀ao฀filósofo฀coa฀morte฀por฀envelenamento฀ do฀rei฀macedonio,฀chegando฀a฀xerarse฀unha฀tradición฀a฀este฀respecto:฀vid.฀Arriano,฀VII,฀ 27.1-3;฀Plutarco,฀77.1-5;฀Diodoro,฀XVII,฀118.1-2,฀Xustino,฀XII,฀14฀e฀Curcio,฀X,฀5.14-17฀ aínda฀que฀mencionan฀a฀teoría฀do฀envelenamento,฀polo฀contrario,฀non฀vinculan฀nela฀ao฀ estaxirita.฀ O฀que฀non฀quere฀dicir฀que฀algún฀dos฀membros฀de฀esta฀non฀elaborara,฀pola฀súa฀parte,฀ algunha฀obra฀contra฀o฀macedonio;฀vid.฀E.฀BADIAN,฀“The฀Eunuch฀Bagoas”,฀páx.฀153ss฀ sobre฀a฀obra฀de฀Dicearco. M.฀MARKLE,฀op.฀cit.,฀páx..฀92s. Isócrates,฀Carta฀V:฀a฀Alexandre,฀3. M.฀MARKLE,฀op.฀cit.,฀páx.฀93s. Dióxenes฀Laercio,฀IV,฀1.1. Dióxenes฀Laercio,฀IV,฀2.8.. Esta฀idea,฀que฀xa฀temos฀sinalado฀para฀o฀isocrático฀Filipo฀e฀o฀Sobre฀as฀Colonias฀de฀Aristóteles,฀aparece฀tamén฀en฀Isócrates,฀Carta฀V:฀a฀Alexandre฀2,฀remarcando฀o฀interese฀de฀ Isócrates฀por฀que฀o฀aínda฀mozo฀príncipe฀aprecie฀xa฀a฀importancia฀desta฀cuestión. Esta฀é฀a฀hipótese฀defendida฀por฀F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀Alejandro฀y฀el฀Arte,฀aínda฀que฀xa฀ está฀presente฀en฀outras฀das฀súas฀investigacións฀anteriores:฀vid.฀e฀F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀ “Alejandro,฀el฀Arte฀y฀la฀Acuñación฀de฀Moneda”,฀páx.฀204฀e฀฀F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀ “Alejandro฀Magno฀y฀el฀Arte:฀Una฀nueva฀hipótesis฀ejemplarizada฀en฀la฀escultura”฀en฀Revista฀Goya,฀nº฀251฀(Marzo/Abril฀1996),฀pp.฀276-283,฀coa฀que฀estamos฀parcialmente฀de฀ acordo. F.฀ OLAGUER-FELIÚ,฀ “Alejandro฀ Magno฀ y฀ el฀ Arte:฀ Una฀ nueva฀ hipótesis...”,฀ páx.฀ 276s. Como฀o฀sinalado฀supra฀no฀ladeamento฀do฀pescozo.฀ Ibidem.,฀páx.฀277. Ibidem.,฀páx.฀278. Ibidem.,฀páx.฀279. Plutarco,฀Alexandre฀4.฀3฀e฀E.฀WARDMAN,฀“Description฀of฀Personal฀Appearance฀in฀ Plutarch฀and฀Suetonius:฀The฀Use฀of฀Statues฀as฀Evidence”฀en฀Classical฀Quarterly฀XVII฀ (1967),฀pp.฀414-420. Vid.฀as฀obras฀de฀F.฀Olaguer฀Feliu฀citadas฀na฀Bibliografía,฀así฀como฀C.฀M.฀HAVELOCK,฀ Hellenistic฀Art,฀Norton฀&฀Co.,฀Nova฀York฀(1981),฀páx.฀17. Nunha฀perspectiva฀histórica฀xa฀recollida฀por฀J.฀G.฀DROYSEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀3฀e฀nota฀5.฀ Asimesmo,฀vid..฀I.฀B.฀ANTELA฀BERNARDEZ,฀op.฀cit. 287 ฀฀ Entre฀os฀que฀podemos฀mencionar฀a฀Pirrón,฀pai฀do฀escepticismo,฀aos฀propios฀Calístenes฀ e฀Anaxarco,฀así฀como฀ao฀pintor฀Apeles,฀Onesícrito,฀Estasícrates,฀o฀actor฀de฀traxedias฀ Tésalo,฀Prierón,฀... 418฀฀ O฀exemplo฀máis฀destacado฀é฀o฀relatado฀por฀Plinio,฀XXXV,฀92,฀quen฀recolle฀a฀noticia฀de฀ que฀pola฀obra฀do฀keraunóphoros฀Alexandre฀pagou฀a฀Apeles฀20฀talentos฀de฀ouro,฀unha฀ suma฀incriblemente฀exorbitada. 419฀฀ Plutarco,฀Sobre฀a฀Fortuna฀de฀Alexandre,฀II฀(Moralia฀333E). 420฀฀ Para฀a฀arenga฀aristotélica,฀Frag.฀658฀(Ed.฀V.฀ROSE)฀e฀Plutarco,฀ Sobre฀a฀Fortuna฀de฀ Alexandre฀I฀(Moralia฀329B);฀en฀canto฀a฀Isócrates,฀vid.฀especialmente฀o฀seu฀Filipo,฀ 154. 421฀฀ Aristóteles,฀Política,฀III,฀1286b11. 422฀฀ Aristóteles,฀Política,฀V,฀1310b35. 423฀฀ P.฀GAUTHIER,฀Les฀Cités฀Grecques฀et฀leurs฀Bienfaiteurs,฀Boccard฀ed.,฀Paris฀(1985),฀ páx.฀40s. 424฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀122. 425฀฀ Vid.,฀por฀exemplo,฀Pseudo-Calístenes,฀III.35,฀onde฀se฀lle฀atribúen฀doce฀Alexandrías,฀ aínda฀que฀en฀outras฀tradicións฀ascende฀o฀número฀a฀dezaoito,฀ou฀incluso฀máis.฀Este฀tema฀ foi฀estudado฀en฀profundidade฀por฀P.฀M.฀FRASER,฀Cities฀of฀Alexander฀the฀Great,฀Oxford฀ University฀Press,฀Oxford฀(1996),฀obra฀na฀que฀nos฀apoiaremos฀fundamentalmente฀para฀ o฀estudo฀deste฀apartado฀do฀noso฀traballo.฀Por฀outra฀parte,฀para฀unha฀coidadosa฀enumeración฀das฀fundacións฀recollidas฀polas฀Fontes฀de฀Alexandre,฀vid.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀ Alejandro฀Magno,฀páx.฀359-365. 426฀฀ Plutarco,฀Sobre฀a฀Fortuna฀de฀Alexandre฀I฀(Moralia฀328E). 427฀฀ P.฀M.฀FRASER,฀op.฀cit.,฀pp.฀109-170฀concede,฀a฀través฀da฀súa฀análise฀das฀fontes฀e฀dos฀ achados฀฀arqueolóxicos,฀tan฀só฀nove฀cidades฀como฀verdadeiras฀fundacións฀de฀Alexandre,฀ao฀tempo฀que,฀en฀páx.฀170฀advirte฀฀da฀existencia฀de฀dous฀“mundos”฀separados฀en฀ canto฀ás฀noticias฀sobre฀as฀fundacións฀alexandrinas,฀un฀real฀e฀outro฀fabricado.฀Sobre฀o฀ fabricado,฀por฀tanto,฀non฀queda฀outra฀resposta฀para฀comprender฀as฀causas฀da฀súa฀existencia,฀que฀o฀seu฀funcionamento฀como฀mecanismo฀propagandístico.฀Esta฀propaganda,฀que฀ funcionou฀ao฀longo฀dos฀gobernos฀dos฀Diádocos฀e฀Epígonos฀de฀Alexandre฀como฀medio฀ para฀engrandecer฀o฀seu฀nome฀e฀a฀lexitimidade฀do฀seu฀mandato,฀debe฀provir฀xa฀de฀tempos฀ do฀macedonio,฀polo฀que฀debemos฀atribuír฀este฀uso฀da฀fundación฀de฀cidades฀ao฀mesmo฀ Alexandre.฀ 428฀฀ O฀que฀no฀mundo฀romano฀é฀denominado฀coloniae,฀cft.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀ Magno,฀páx.฀359. 429฀฀ Vid.฀ibidem.,฀pp.฀102-170.฀Por฀outra฀parte,฀entereime฀que฀recentemente฀partiu฀unha฀nova฀expedición฀arqueolóxica฀á฀chamada฀Alexandría฀Oxiana,฀na฀actual฀Afganistán,฀considerada฀por฀Fraser฀como฀certamente฀alexandrina,฀a฀escavación฀da฀cal฀tería฀quedado฀sen฀ resolver฀dende฀a฀década฀de฀1970,฀polo฀que฀dos฀resultados฀destes฀traballos฀veremos฀aumentar,฀con฀toda฀seguridade,฀os฀nosos฀coñecementos฀sobre฀as฀fundacións฀alexandrinas.฀฀ Sobre฀esta฀Alexandría฀en฀concreto,฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀151-161. 430฀฀ Pois฀unha฀gran฀parte฀destas฀novas฀cidades฀eran฀situadas฀nas฀proximidades฀do฀anterior฀ 417 288 ฀฀ 431 ฀฀ 432 ฀฀ ฀฀ 433 434 ฀฀ 435 ฀฀ ฀฀ 438฀฀ 436 437 ฀฀ 439 ฀฀ 440 ฀฀ ฀฀ 443฀฀ 441 442 ฀฀ 444 ฀฀ 445 centro฀gobernamental฀e฀administrativo฀aqueménide,฀polo฀que฀só฀podemos฀falar,฀na฀ maior฀parte฀dos฀casos,฀de฀continuidade,฀o฀que฀nega,฀entón,฀ese฀carácter฀novedoso฀das฀ fundacións฀alexandrinas;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀172ss,฀que฀enfatiza฀o฀valor฀das฀novas฀fundacións฀de฀Alexandre฀como฀proclamas฀do฀novo฀mundo฀recen฀creado฀por฀obra฀súa.฀ F฀.J.฀GÓMEZ฀ESPELOSÍN,฀Historia฀de฀Grecia฀Antigua,฀Akal,฀Madrid฀(2001),฀páx.฀305฀ confirma฀a฀gran฀importancia฀da฀fundación฀de฀cidades฀no฀mundo฀helenístico฀citando฀un฀ estudo฀de฀V.฀Tcherikover฀de฀1927฀que฀listaba฀en฀400฀os฀establecementos฀urbanos฀de฀Siria฀e฀Asia฀Menor. Sobre฀este฀tema฀poden฀consultarse฀A.฀A.฀LONG,฀La฀Filosofía฀Helenística,฀Alianza,฀ Madrid฀(1975)฀e,฀con฀maior฀atención฀á฀relación฀das฀novas฀ideas฀coa฀obra฀de฀Alexandre,฀ J.฀SIRINELLI,฀Les฀Enfants฀d’Alexandre:฀La฀Litterature฀et฀la฀Pensée฀Grecques฀(331฀av.฀ J.-C.฀–฀519฀ap.฀J.-C.),฀฀Fayard,฀Paris฀(1993),฀esp.฀pp.฀55-67. A.฀A.฀LONG,฀op.฀cit.,฀páx.฀16. Pois฀o฀século฀IV฀está,฀dende฀a฀mesma฀figura฀do฀espartano฀Lisandro,฀marcado฀pola฀proliferación฀por฀todo฀o฀mundo฀heleno฀de฀grandes฀figuras,฀como฀Dionisio฀de฀Sicilia,฀Axesilao,฀Jasón฀de฀Feras,฀Ciro฀o฀Novo฀ou฀o฀mesmo฀Filipo฀II:฀Para฀un฀compendio฀das฀fontes฀ que฀tratan฀este฀tema฀dentro฀da฀Historia฀de฀Grecia฀Antiga,฀vid.฀J.฀F.฀GARDNER,฀Leadership฀and฀the฀Cult฀of฀the฀Personality,฀Dent฀ed.,฀Londres฀(1974). R.฀STONEMAN,฀op.฀cit.,฀páx.฀325s,฀aínda฀que฀a฀definición฀orixinal฀é฀de฀O.฀WEIPPERT,฀ Alexander-imitatio฀und฀römische฀Politik฀in฀republikanischer฀Zeit,฀Disertación,฀Ausburgo฀(1972):฀Cft.฀ibidem.,฀páx.฀326).฀ Idem. Ibidem.,฀páx.฀328. Máis฀adiante฀tentaremos฀expoñer฀algúns฀argumentos฀sobre฀a฀tradición฀de฀Alexandre–tirano;฀para฀os฀outros฀exemplos฀mencionados,฀entre฀outros,฀vid.฀Plutarco,฀Sobre฀a฀Fortuna฀ de฀Alexandre฀I฀e฀II฀(Moralia฀326D-345B). Tal฀e฀como฀amososu฀R.฀HÖISTAD,฀Cynic฀Hero฀and฀Cynic฀King:฀Studies฀in฀the฀Cynic฀ Conception฀of฀Man,฀Carl฀Bloms฀Boktryckeri฀ed.,฀Lund฀(1948),฀páx.฀204ss.฀Por฀outra฀ parte,฀é฀curioso฀que฀a฀tradición฀fai฀ao฀rei฀macedonio฀e฀ao฀mestre฀cínico฀compartir฀a฀data฀ de฀defunción:฀Dióxenes฀Laercio,฀VI,฀2.79. Vid.฀J.฀P.฀OLIVER฀SEGURA,฀“Diálogo฀del฀Rey฀Alejandro฀con฀el฀Brahmán฀Dándamis฀ (PGen.฀271)”,฀en฀F.฀GASCÓ฀e฀J.฀ALVAR฀(eds),฀Heterodoxos,฀Reformadores฀y฀Marginados฀en฀la฀Antigüedad฀Clásica,฀Univ.฀De฀Sevilla฀ed.,฀Salamanca฀(1991),฀páx.฀114ss. Ibidem.,฀páx.฀107,฀Nota฀1. Arriano,฀VII.฀1,6. Ese฀xa฀proverbial฀aforismo฀de฀“Non฀me฀quites฀o฀sol”;฀vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀14,฀1-5;฀ Arriano,฀VII.฀2,1.฀A฀anécdota฀do฀encontro฀entre฀o฀cínico฀e฀o฀xove฀conquistador฀ten฀unha฀ multitude฀de฀versións:฀vid.฀J.฀P.฀OLIVER฀SEGURA,฀op.฀cit.,฀páx.฀116,฀Nota฀46. Arriano,฀VII.฀2,2-4.฀Plutarco,฀Alexandre,฀4-5฀tamén฀recolle,฀aínda฀que฀moi฀brevemente,฀ esta฀crítica฀do฀indio฀ao฀macedonio.฀ Plutarco,฀Alexandre,฀64฀e฀Pseudo-Calístenes,฀III,฀6.฀Vid.฀J.฀P.฀OLIVER฀SEGURA,฀op.฀ cit.,฀páx.฀109s.฀e฀nota฀13.฀ 289 ฀฀ ฀฀ 448฀฀ 449฀฀ 450฀฀ 446 447 ฀฀ ฀฀ 453฀฀ 451 452 ฀฀ 454 ฀฀ 455 ฀฀ ฀฀ 456 457 ฀฀ 458 ฀฀ ฀฀ 461฀฀ 459 460 ฀฀ 462 ฀฀ 463 R.฀HÖISTAD,฀op.฀cit.,฀páx.฀207. Ibidem.,฀páx.฀209. Vid.฀por฀exemplo฀Plutarco,฀Alexandre,฀46,฀4-5. Dióxenes฀Laercio,฀VI,฀4.84. Vid.฀PJ.฀OLIVER฀SEGURA,฀op.฀cit.,฀páx.฀108s.฀Este฀relato฀aparece฀contido฀no฀Papiro฀ de฀Xinebra฀271,฀a฀consulta฀do฀cal฀pode฀realizarse฀en฀ibidem.,฀pp.117-136. Vid.฀Plutarco,฀Alexandre,฀65,฀1-4. Plutarco,฀Alexandre,฀65,฀3. Moi฀probablemente฀el฀será฀o฀xerador฀desta฀aoptica,฀pois฀a฀súa฀obra฀debeu฀estar฀redactada฀nun฀momento฀moi฀recente฀á฀morte฀de฀Alexandre,฀antes฀de฀310฀a.฀C.:฀Vid.฀L.฀PEARSON,฀op.฀cit.,฀páx.฀85. Resulta฀inmellorable฀a฀explicación฀de฀Idem:฀“Althou฀he฀is฀called฀«one฀of฀the฀distinguished฀pupils฀of฀Diogenes»,฀it฀does฀not฀follow฀that฀this฀disctintion฀was฀won฀as฀a฀philosopher.฀It฀is฀permissible฀to฀speak฀of฀Alcibiades฀as฀«one฀of฀the฀distinguished฀pupils฀of฀Socrates»฀without฀any฀implication฀that฀Alcibiades฀was฀a฀professional฀philosopher฀himself฀ or฀even฀that฀he฀remained฀faithful฀to฀his฀master’s฀teachings”. D.฀R.฀DUDLEY,฀a฀History฀Of฀Cynism:฀“Onesícrito฀non฀é฀unha฀figura฀importante฀dentro฀ do฀Cinismo.฀Non฀leva฀el฀mesmo฀un฀kynikós฀bíos;฀e฀máis฀que฀un฀cínico฀calquera,฀foi฀un฀ «camiñante฀sobre฀a฀terra»”:฀cft.฀C.฀GARCÍA฀GUAL,฀La฀Secta฀del฀Perro,฀Alianza,฀Madrid฀(1987),฀páx.฀84. Ibidem.,฀páx.,฀37. J.฀STROUX,฀“Die฀stoische฀Beurteilung฀Alexanders฀des฀Grossen”฀en฀Philologus,฀nº฀88฀ (1933),฀pp.฀222-240:฀Cft.฀W.฀TARN,฀Alexander฀the฀Great,฀Cambridge฀University฀Press,฀ Cambridge฀(1979),฀vol.฀II,฀páx.฀69,฀Nota฀1. As฀pasaxes฀problemáticas฀en฀cuestión฀poden฀consultarse฀no฀estudo฀de฀referencia฀sobre฀ este฀tema,฀J.฀R.฀FEARS,฀“The฀Stoic฀View฀of฀the฀Carrer฀of฀Alexander฀the฀Great”฀en฀Philologus,฀nº฀118฀(1974),฀páx.฀114฀e฀Notas฀4-6. Idem฀e฀ss. Ibidem.,฀páx.฀115. En฀Cicerón฀a฀opinión฀para฀con฀Alexandre฀aparece฀con฀un฀carácter฀favorable฀ata฀o฀inicio฀ do฀goberno฀cesariano:฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀121฀e฀nota฀47.฀En฀canto฀a฀Lucano,฀este฀papel฀ de฀Alexandre฀no฀seu฀pensamento฀pode฀consultarse฀no฀estudo฀de฀B.฀M.฀MARTI,฀“The฀ Meaning฀of฀the฀Pharsalia”฀en฀American฀Jornal฀of฀Philology,฀nº฀66฀(1945),฀pp.฀352-376.฀ Para฀a฀perspectiva฀de฀Séneca฀sobre฀Alexandre,฀vid.฀J.฀R.฀FEARS,฀op.฀cit.,฀páx.฀121s฀e,฀ con฀especial฀atención,฀R.฀STONEMAN,฀op.฀cit.,฀páx.฀337s.฀Para฀un฀estudo฀da฀relación฀ de฀ambas฀figuras,฀vid.฀P.฀TREVES;฀“Cesare฀e฀Alessandro”฀en฀A.฀VARI฀(ed.),฀Cesare฀nel฀ bimilenario฀della฀morte,฀Rachio฀Italiana,฀Turín฀(1956),฀pp.฀69-82฀e฀P.฀GREEN,฀“Caesar฀ and฀Alexander:฀Aemulatio,฀Imitatio,฀Comparatio”฀en฀American฀Journal฀of฀Ancient฀History,฀nº฀3฀(1978),฀pp.฀1-26฀(non฀consultado฀para฀este฀estudo). Dión฀Crisóstomo,฀Sobre฀a฀Realeza,฀II,฀฀79,฀e฀máis฀aínda,฀pois฀o฀Suda฀(s.฀v. Δίων)฀fálanos฀ dunha฀obra฀deste฀autor฀adicada฀ás฀virtudes฀de฀Alexandre;฀vid.฀ibidem.,฀páx.฀123. J.฀R.฀FEARS,฀op.฀cit.,฀pp.฀114฀e฀118. 290 ฀฀ O฀maior฀promotor฀desta฀teoría,฀por฀ser฀o฀seu฀creador,฀non฀é฀outro฀que,฀novamente,฀Sir฀ W.฀Tarn฀(quen฀sen฀dúbida฀parte,฀para฀a฀elaboración฀da฀súa฀interpretación,฀do฀texto฀de฀ Plutarco,฀Sobre฀a฀Fortuna฀de฀Alexandre฀I,฀Moralia฀329A-D฀e฀330D)฀ao฀que฀seguiron฀nas฀ súas฀conclusións฀lexións฀de฀estudosos฀ata฀os฀nosos฀días;฀vid.฀especialmente฀W.฀TARN,฀ Alexander,฀II,฀pp.฀399-449.฀As฀máis฀destacadas฀críticas฀a฀esta฀teoría฀foron฀desenrroladas฀ por฀H.฀C.฀BALDRY,฀op.฀cit.,฀pp.฀113-128฀e฀o฀xa฀clásico฀artigo฀de฀E.฀BADIAN,฀“Alexander฀the฀Great฀and฀the฀Unity฀of฀Mankind”฀en฀Historia,฀nº฀7฀(1958),฀pp.฀425-444. 465฀฀ H.฀C.฀BALDRY,฀op.฀cit.,฀páx.฀122. 466฀฀ E.฀BADIAN,฀“Alexander฀the฀Great฀and฀the฀Unity...”,฀páx.฀426. 467฀฀ Para฀unha฀exposición฀da฀vida฀de฀este฀e฀das฀súas฀teorías฀en฀relación฀coa฀escola฀escéptica,฀ vid.฀A.฀A.฀LONG,฀op.฀cit.,฀páx.฀85ss. 468฀฀ Dióxenes฀Laercio,฀IX,฀11.61. 469฀฀ Vid.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀“Autonomia...”,฀páx.฀122,฀así฀como฀a฀nosa฀propia฀explicación฀ sobre฀o฀termo฀hexemonía฀dentro฀dos฀parámetros฀da฀política฀helénica฀ao฀comezo฀deste฀ capítulo.฀ 470฀฀ Ibidem.,฀páx.฀123s. 471฀฀ Isócrates,฀Filipo,฀107.฀Estes฀“perigos”฀das฀monarquías฀aos฀que฀aquí฀fai฀referencia฀o฀noso฀ autor฀deben฀entenderse,฀sen฀dúbida,฀como฀unha฀referencia฀indirecta฀á฀tiranía.฀Por฀outra฀ parte,฀somos฀escravos,฀unha฀vez฀máis,฀dos฀textos฀e฀ideas฀atenienses฀para฀a฀construción฀ dos฀nosos฀coñecementos฀sobre฀a฀Grecia฀antiga. 472฀฀ Aristóteles,฀Retórica,฀I,฀8,฀1365b37. 473฀฀ C.฀MOSSÉ,฀La฀Tyrannie฀dans฀฀la฀Gréce฀Antique,฀Presses฀Universitaires฀de฀France,฀Paris฀ (1969),฀páx.฀139.฀Pola฀súa฀parte,฀M.฀V.฀ESCRIBANO฀PAÑO,฀op.฀cit.,฀páx.฀10฀empregan฀ unha฀definición฀moi฀similar,฀destacando฀a฀natureza฀da฀tiranía฀como฀exceso฀de฀poder฀dun฀ individuo฀sobre฀o฀grupo.฀ 474฀฀ Arriano,฀IV,฀11.฀6,฀xa฀citado฀supra.฀Debe฀destacarse,฀polo฀seu฀interese฀para฀a฀nosa฀exposición฀posterior,฀a฀contraposición฀en฀dito฀parlamento฀entre฀Xerxes฀ou฀Cambises฀e฀ Alexandre,฀que฀é฀seguida฀doutra฀oposición฀de฀contrarios฀como฀é฀a฀do฀goberno฀pola฀forza฀ fronte฀ao฀sustentado฀polas฀leis฀xustas. 475฀฀ M.฀V.฀ESCRIBANO฀PAÑO,฀op.฀cit.,฀páx.฀22. 476฀฀ Idem฀e฀s. 477฀฀ Arriano,฀IV,฀9.7,฀onde฀Anaxarco฀di:฀“¿Non฀sabes฀por฀qué฀os฀homes฀sabios฀de฀antano฀ consideraron฀á฀Xustiza฀compañeira฀de฀sede฀de฀Zeus?฀Isto฀é฀porque฀todo฀o฀que฀de฀parte฀ de฀Zeus฀lévase฀ao฀seu฀cumprimento฀e฀é฀executado฀con฀Xustiza.฀Pois฀ben,฀de฀igual฀xeito฀ deben฀considerarse฀xustos฀todos฀os฀actos฀dun฀gran฀rei”.฀Arriano฀comprende฀perfectamente฀o฀significado฀destas฀palabras,฀pois฀en฀IV,฀9.8฀recrimina฀ao฀filósofo฀esta฀xustificación฀da฀vontade฀rexia.฀ 478฀฀ P.฀GOUKOWSKI,฀op.฀cit.,฀vol.฀I,฀páx.฀15. 479฀฀ Vid.฀sobre฀isto฀o฀espazo฀adicado฀á฀absorción฀de฀modelos฀heroicos฀por฀parte฀de฀Alexandre,฀onde฀xa฀temos฀mencionado฀cómo฀o฀exceso,฀a฀desmesura,฀aparece฀como฀un฀dos฀ compoñentes฀básicos฀da฀súa฀personalidade.฀ 480฀฀ A.฀J.฀PODLECKI,฀“The฀Political฀Significance฀of฀the฀Athenian฀«Tyrannicide»–Cult”฀en฀ 464 291 Historia,฀nº฀15฀(1966),฀páx.฀134. ฀฀ Vid.฀Arriano,฀IV,฀10.฀3s฀(xa฀citado฀na฀nosa฀nota฀213). 482฀฀ J.฀F.฀McGLEW,฀Tyranny฀and฀Political฀Culture฀in฀Ancient฀Greece,฀Cornell฀Univ.฀Press,฀ Ithaca฀–฀N.฀E.฀(1993),฀páx.฀185.฀Recordemos฀que,฀segundo฀afirmáramos฀ao฀tratar฀o฀concepto฀de฀autonomía,฀no฀pensamento฀político฀grego฀se฀é฀libre฀en฀tanto฀que฀o฀é฀a฀cidade:฀ vid.฀Homero,฀Ilíada,฀VI,฀454-458฀e฀526-529,฀cft.฀M.฀V.฀ESCRIBANO฀PAÑO,฀op.฀cit.,฀ páx.฀13. 483฀฀ Ibidem.,฀páx.฀14.฀ 484฀฀ Idem. 485฀฀ Vid.฀supra฀e฀J.฀F.฀McGLEW,฀op.฀cit.,฀páx.฀185s. 486฀฀ Pois฀definíramos฀a฀tiranía฀como฀o฀exceso฀de฀poder฀de฀un฀sobre฀o฀resto. 487฀฀ Vid.฀por฀exemplo฀Herodoto,฀III.80-82. 488฀฀ Referencias฀a฀este฀costume฀de฀Filipo฀poden฀observarse฀en฀Demóstenes,฀Contra฀Filipo.฀ Cuarto฀Discurso,฀4. 489฀฀ R.฀MEIGGS,฀op.฀cit.,.,฀páx.฀294-5.฀Asimesmo,฀Meiggs฀tamén฀cita฀un฀poema฀de฀Solón฀ onde฀se฀denomina฀a฀Atenas฀como฀a฀primeira฀cidade฀xónica,฀idea฀que฀tamén฀aparece฀presente฀en฀diversas฀ocasións฀na฀obra฀de฀Herodoto:฀vid.฀I,฀147.2;฀V,฀97.2;฀VIII,฀62.2. 481 292 Capítulo฀5 O฀edicto฀dos฀exiliados e฀a฀autocracia฀de฀Alexandre฀ Magno Tal฀e฀como฀sinaláramos฀ao฀comezo฀deste฀estudo฀ao฀describir฀o฀plan฀ de฀traballo฀sobre฀o฀que฀asentaríamos฀o฀noso฀análise,฀preferimos,฀polo฀ seu฀carácter฀de฀acontecementos฀simultáneos,฀así฀como฀por฀conformar฀ ambos฀un฀punto฀de฀inflexión฀dentro฀das฀relacións฀de฀Alexandre฀cos฀gregos,฀e฀en฀concreto฀con฀Atenas,฀estudar฀dun฀xeito฀conxunto,฀aínda฀que฀ diferenciado฀do฀resto฀da฀nosa฀análise,฀os฀episodios฀da฀fuga฀de฀Harpalo฀ e฀a฀promulgación฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀posto฀que฀entendemos฀que฀ ambos฀forman฀parte฀do฀mesmo฀acontecemento,฀e฀a฀resolución฀da฀súa฀ problemática฀permitiranos฀afirmar฀con฀meirande฀facilidade฀as฀conclusións฀finais฀que฀tiñamos฀a฀pretensión฀de฀acadar฀co฀desenrolo฀total฀do฀ presente฀traballo. Primeiramente฀ tentaremos฀ presentar฀ os฀ feitos฀ acaecidos฀ con฀ relación฀ao฀episodio฀da฀fuxida฀de฀Harpalo฀a฀Atenas฀e฀de฀cómo฀afectou฀este฀ acontecemento฀ás฀relacións฀de฀Alexandre฀coa฀polis฀ática1.฀O฀primeiro฀ punto฀a฀ter฀en฀conta,฀á฀hora฀de฀aproximarnos฀aos฀feitos฀que฀rodean฀a฀ fuxida฀de฀Harpalo,฀tesoureiro฀de฀Alexandre,฀é฀o฀marco฀no฀que฀esta฀se฀ produce,฀pois฀del฀derivaranse฀as฀razóns฀de฀Harpalo฀para฀fuxir฀cara฀Grecia,฀tentando฀eludir฀un฀posible฀castigo฀de฀Alexandre.฀Ben,฀á฀volta฀da฀súa฀ campaña฀india,฀Alexandre฀amosa฀unha฀gran฀severidade฀con฀aqueles฀que฀ deixara฀atrás฀como฀gobernadores฀dos฀seus฀territorios,฀como฀sátrapas฀do฀ seu฀novo฀imperio,฀sendo฀este฀un฀comportamento฀bastante฀xeralizado฀do฀ conquistador฀cos฀seus฀subordinados฀neste฀intre,฀tal฀e฀como฀evidencian฀ os฀diversos฀testemuños฀que฀as฀fontes฀recollen฀ao฀respecto,฀rexistrando฀ 294 os฀nosos฀informantes฀un฀aumento฀da฀crueldade฀e฀credibilidade฀do฀rei฀ macedonio฀ ás฀ calumnias฀ e฀ acusacións฀ contra฀ os฀ membros฀ da฀ súa฀ administración,฀algo฀que฀as฀narracións฀dos฀nosos฀historiadores฀achacaron฀ aos฀grandes฀desexos฀de฀fama฀que฀movían฀a฀Alexandre฀en฀tódalas฀súas฀ accións,฀ou฀incluso,฀á฀crueza฀da฀experiencia฀vivida฀no฀deserto฀de฀Gedrosia2.฀฀Ante฀esta฀situación,฀Harpalo฀convértese฀nun฀exemplo฀esencial฀ da฀situación฀dos฀gobernadores฀da฀administración฀do฀novo฀imperio฀macedonio,฀posto฀que฀gran฀parte฀destes฀personaxes฀que฀Alexandre฀deixara฀ ás฀ súas฀ costas฀ na฀ súa฀ viaxe฀ ao฀ oriente,฀ cara฀ a฀ India,฀ crían฀ realmente฀ que฀o฀rei฀non฀voltaría฀das฀súas฀campañas฀naqueles฀territorios฀remotos,฀ polo฀que฀os฀gobernadores฀e฀demais฀encargados฀da฀administración฀dos฀ poderes฀públicos฀en฀nome฀do฀rei฀terían฀adicado฀a฀meirande฀parte฀dos฀ seus฀ esforzos฀ a฀ enriquecerse,฀ aparcando฀ a฀ un฀ lado฀ os฀ requirimentos฀ que฀o฀cargo฀conferido฀polo฀novo฀emperador฀Alexandre฀lles฀obrigaba฀a฀ atender,฀e฀a฀actuar฀despoticamente฀cos฀súbditos฀asiáticos฀de฀Alexandre,฀ concedendo฀así฀unha฀pésima฀perspectiva฀dos฀seus฀novos฀administradores฀ macedonios฀ ás฀ poboacións฀ asiáticas,฀ e฀ convertendo฀ este฀ goberno฀ macedonio฀en฀odioso฀entre฀os฀pobos฀do฀Asia3.Estas฀dúas฀cuestións,฀a฀ susceptibilidade฀do฀rei฀a฀escoitar฀e฀crer฀as฀críticas฀que฀chegaban฀á฀corte฀ sobre฀o฀comportamento฀de฀algúns฀dos฀gobernadores฀e฀a฀actitude฀destes฀ tras฀a฀marcha฀do฀rei฀cara฀a฀India,฀propiciaron฀a฀xestación฀dun฀clima฀de฀ desconfianza฀que฀tivo฀a฀súa฀expresión฀material฀na฀condena฀de฀moitos฀ dos฀ sátrapas฀ e฀ a฀ substitución฀ de฀ outros฀ tantos฀ por฀ novos฀ axentes฀ ฀ ao฀ chegar฀ estes฀ excesos฀ ao฀ coñecemento฀ do฀ rei.฀ Harpalo,฀ e฀ a฀ súa฀ fuga฀ a฀ Grecia,฀é฀un฀dos฀exemplos฀desta฀situación,฀aínda฀que,฀pola฀evolución฀ dos฀acontecementos,฀e฀a฀relevancia฀do฀cargo฀que฀este฀ocupaba฀na฀corte,฀ como฀tesoureiro฀real฀e,฀quizais,฀con฀atribucións฀de฀gobernador฀ou฀sátrapa,฀compón฀un฀momento฀de฀crise฀nas฀relacións฀entre฀Macedonia฀e฀ Atenas,฀e฀que,฀por฀ser฀coetáneo฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀agrava฀a฀posición,฀de฀por฀si฀delicada,฀de฀Atenas฀para฀co฀rei฀Alexandre.฀ A฀xeito฀de฀comezo,฀vexamos฀de฀forma฀sintética฀os฀coñecementos฀ que฀temos฀sobre฀a฀persoa฀de฀Harpalo,฀pois฀isto฀axudaranos฀a฀enmarcar฀a฀ 295 este฀personaxe฀na฀Historia฀de฀Alexandre,฀e฀asimesmo,฀favorecerá฀unha฀ completa฀comprensión฀dos฀feitos฀relacionados฀coa฀súa฀fuxida฀do฀entorno฀ do฀rei฀macedonio.฀ao฀parecer,฀a฀amizade฀de฀Harpalo฀co฀rei฀macedonio฀ proviña฀xa฀de฀tempos฀de฀Filipo,฀cando฀Alexandre฀era฀aínda฀príncipe฀de฀ Macedonia,฀ xa฀ que฀ temos฀ noticia฀ de฀ que,฀ tras฀ o฀ enfrontamento฀ entre฀ Alexandre฀e฀o฀seu฀pai฀pola฀nova฀voda฀de฀este฀con฀Cleopatra,฀sobriña฀de฀ Átalo,฀diversos฀amigos฀do฀príncipe฀foron฀obrigados฀a฀exiliarse฀por฀orde฀ de฀Filipo4.฀Tamén฀sabemos฀que,฀nun฀momento฀dado฀da฀campaña฀asiática,฀Alexandre,฀ávido฀de฀letras฀e฀falto฀de฀lecturas,฀solicitou฀a฀Harpalo฀ que฀lle฀enviase฀algunhas฀obras,฀e฀este฀mandoulle฀traxedias฀de฀Eurípides,฀ Sófocles฀ e฀ Esquilo,฀ ditirambos฀ de฀ Telestes฀ e฀ Filóxeno,฀ e฀ os฀ libros฀ de฀ Filisto5.฀ao฀parecer,฀as฀relacións฀entre฀ambos฀ poderían฀ catalogarse฀ de฀ moi฀próximas฀e฀cordiais.฀Non฀obstante,฀o฀primeiro฀problema฀entre฀eles฀ procede฀do฀momento฀en฀que฀o฀rei฀enferma,฀antes฀da฀batalla฀de฀Isos,฀no฀ padecemento฀de฀Alexandre฀que฀dará฀lugar฀ao฀episodio฀de฀Filipo฀o฀médico฀e฀Parmenión฀sobre฀unha฀presunta฀traizón฀de฀aquel.฀A฀xuízo฀de฀A.฀ B.฀Bosworth,฀neste฀intre฀o฀pánico฀atenazou฀as฀mentes฀dunha฀boa฀parte฀ dos฀participantes฀na฀aventura฀asiática,฀que฀temeron฀que฀o฀rei฀finase฀con฀ motivo฀ da฀ súa฀ doenza,฀ polo฀ que฀ comezaron฀ a฀ posicionarse฀ ante฀ esta฀ posibilidade,฀tomando฀cada฀un฀as฀súas฀medidas฀para฀tratar฀de฀escapar฀ da฀ loita฀ polo฀ poder฀ que฀ se฀ entaboaría฀ tras฀ a฀ suposta฀ defunción฀ inminente฀do฀rei,฀así฀como฀para฀evitar฀caer฀nas฀redes฀do฀Gran฀Rei6,฀que,฀se฀ Alexandre฀morría,฀atoparíase฀fronte฀a฀un฀continxente฀desorganizado฀e฀ sen฀mando,฀e฀o฀exército฀macedonio฀en฀Asia฀quedaría,฀asimesmo,฀entre฀ dúas฀frontes,฀por฀unha฀banda฀os฀persas,฀ávidos฀por฀rexeitar฀ao฀invasor,฀ e฀por฀outra฀os฀gregos,฀quen฀recibirían฀a฀nova฀como฀unha฀sinal฀para฀o฀levantamento฀xeralizado฀contra฀a฀hexemonía฀macedonia.฀Nestas฀circunstancias฀de฀incertidume฀e฀desconcerto,฀Harpalo฀sopesa฀por฀primeira฀vez฀ a฀opción฀de฀voltar฀a฀Grecia,฀aínda฀que฀as฀fontes฀non฀establecen฀causas฀ para฀ o฀ seu฀ comportamento.฀ Tal฀ e฀ como฀ o฀ conta฀ Arriano7,฀ Alexandre฀ avanzaba฀ cara฀ o฀ Eufrates,฀ e฀ nomeara฀ como฀ recadadores฀ para฀ Fenicia฀ e฀a฀zona฀do฀Tauro,฀pero฀estes฀serían฀substituidos฀por฀Harpalo.฀Arriano฀ 296 aproveita฀ esta฀ ocasión฀ para฀ narrar฀ o฀ desterro฀ de฀ Harpalo฀ en฀ tempos฀ de฀Filipo,฀e฀como,฀ao฀seu฀retorno฀a฀Macedonia฀tras฀a฀morte฀de฀Filipo,฀ Alexandre฀o฀nomearía฀tesoureiro฀real,฀pois฀estaba฀impedido฀fisicamente฀ para฀a฀guerra.฀Antes฀da฀batalla฀en฀Isos,฀Harpalo฀fuxira฀por฀influencia฀ dos฀ consellos฀ dun฀ tal฀ Taurisco,฀ ao฀ parecer฀ de฀ Arriano฀ “un฀ malvado”,฀ en฀compañía฀de฀quen฀fuxirá฀o฀tesoureiro.฀Taurisco฀buscou฀refuxio฀con฀ Alexandre,฀ rei฀ de฀ Molosia฀ e฀ tío฀ de฀ Alexandre฀ Magno,฀ en฀ Italia;฀ Harpalo,฀pola฀súa฀parte,฀decidiu฀refuxiarse฀na฀Megáride8.฀Ante฀as฀peticións฀ de฀Alexandre฀de฀Macedonia฀polo฀seu฀retorno,฀e฀coa฀promesa฀de฀este฀de฀ que฀podería฀contar฀con฀garantías฀fiables฀de฀obter฀a฀impunidade฀pola฀súa฀ fuga,฀o฀tesoureiro฀decidiu฀volver฀xunta฀ao฀macedonio,฀e฀este,฀nun฀novo฀ alarde฀da฀súa฀bondade,฀repúxono฀no฀cargo฀de฀tesoureiro฀que฀Harpalo฀ tivera฀ desempregado฀ ata฀ que฀ fuxira,฀ coma฀ se฀ este฀ feito฀ nunca฀ tivese฀ acontecido฀e฀nada฀chegase฀a฀ensombrecer฀en฀ningún฀momento฀a฀amizade฀que฀unía฀a฀ambos฀homes.฀ao฀parecer,฀Alexandre฀cumpriu฀as฀súas฀ promesas,฀aínda฀que฀Harpalo฀aínda฀non฀aprendera฀a฀lección฀e฀decidiu฀ poñer฀ a฀ proba,฀ unha฀ vez฀ máis,฀ a฀ súa฀ amizade฀ con฀ Alexandre,฀ na฀ súa฀ segunda฀fuga,฀esta฀vez฀a฀Atenas. En฀ canto฀ ás฀ atribucións฀ do฀ cargo฀ desempeñado฀ por฀ Harpalo,฀ podemos฀ seguir฀ a฀ Diodoro9,฀ quen฀ nos฀ informa฀ de฀ que฀ o฀ noso฀ home฀ era฀ o฀ encargado฀ de฀ custodiar฀ e฀ administrar฀ os฀ tesouros฀ de฀ Babilonia,฀ o฀ que฀ suporía฀ tamén฀ o฀ control฀ sobre฀ os฀ tributos,฀ e฀ moi฀ probablemente,฀ sobre฀os฀espolios฀de฀guerra10.฀Os฀seus฀poderes฀económicos฀parecen฀ter฀ sido฀enormes,฀e฀aínda฀que฀formalmente฀non฀era฀un฀sátrapa,฀na฀práctica฀ o฀ seu฀ poder฀ rivalizaba฀ co฀ de฀ calquera฀ dos฀ gobernadores฀ das฀ diversas฀ provincias฀do฀novo฀imperio฀macedonio฀en฀Asia,฀e฀tras฀a฀morte฀de฀Parmenión,฀ moi฀ probablemente฀ se฀ tivese฀ convertido฀ no฀ máis฀ importante฀ enlace฀ entre฀ o฀ leste฀ e฀ o฀ oeste11฀ .฀ Asimesmo,฀ a฀ súa฀ liñaxe฀ (formaba฀ parte฀da฀antiga฀casa฀dos฀príncipes฀de฀Elimiótide)฀e฀a฀súa฀amizade฀co฀ rei฀o฀convertían฀nun฀poderoso฀personaxe฀na฀corte.฀Durante฀a฀ausencia฀ de฀Alexandre,฀Harpalo฀adicarase฀a฀acrecentar฀o฀seu฀poder฀na฀corte฀e,฀ asimesmo,฀abusando฀da฀autoridade฀que฀Alexandre฀lle฀conferira฀como฀ 297 administrador฀das฀finanzas฀do฀imperio฀para฀o฀seu฀propio฀beneficio,฀vivindo฀unha฀vida฀marcada฀polo฀luxo฀e฀o฀exceso,฀de฀tal฀xeito฀que฀chegou฀ a฀levarse฀a฀dúas฀cortesáns฀atenienses,฀Pitónica฀primeiro,฀e฀tras฀a฀morte฀ de฀esta,฀Glicera,฀e฀tamén,฀como฀un฀medio฀de฀prepararse฀para฀un฀posible฀ cambio฀ da฀ Fortuna,฀ doou฀ cuantiosas฀ cantidades฀ de฀ cartos฀ e฀ realizou฀ importantes฀favores฀á฀cidade฀de฀Atenas,฀como฀un฀medio฀de฀granxearse฀ a฀amizade฀desta฀cidade฀para฀poder฀buscar฀refuxio฀nela฀se฀as฀cousas฀se฀ torcían฀nun฀momento฀dado12,฀todo฀o฀cal฀lle฀reportou฀o฀título฀de฀cidadán฀ honorario฀ da฀ cidade฀ de฀ Atenas.฀ Á฀ chegada฀ de฀ Alexandre,฀ retornando฀ da฀India,฀Harpalo฀debeu฀temer฀polas฀súas฀accións฀durante฀a฀ausencia฀ do฀rei,฀aínda฀que฀posiblemente฀os฀seus฀temores฀acrecentáronse฀ao฀ter฀ noticias฀de฀cómo฀o฀rei฀tratara฀a฀Cleandro,฀sátrapa฀de฀Media,฀deposto฀do฀ seu฀cargo฀e฀executado฀en฀razón฀das฀queixas฀de฀certos฀nobres฀de฀Media฀ que฀pediran฀audiencia฀co฀rei฀nada฀máis฀chegar฀este฀do฀oriente.฀Sabido฀ isto,฀Harpalo฀preferiu฀poñer฀terra฀de฀por฀medio฀co฀rei,฀e฀buscou฀asilo฀na฀ cidade฀á฀que฀había฀tratado฀de฀beneficiar฀no฀pasado,฀como฀precaución฀ por฀se฀algunha฀vez฀se฀vía฀en฀situación฀de฀ter฀que฀emprender฀a฀fuga,฀tal฀ e฀como฀agora฀acontecía.฀Do฀desoro฀real฀levouse฀5.000฀talentos,฀e,฀xunto฀ con฀el,฀ademais,฀viaxaba฀un฀grupo฀de฀mercenarios13฀aos฀que฀contratara฀ para฀ a฀ súa฀ seguridade.฀ En฀ canto฀ ás฀ razóns฀ que฀ este฀ tiña฀ para฀ temer฀ a฀ Alexandre,฀Bosworth฀apuntou,฀creo฀que฀con฀razón,฀que฀a฀culpa฀dos฀actos฀de฀Harpalo,฀a฀ollos฀de฀Alexandre,฀non฀era฀tanto฀a฀súa฀actitude฀fronte฀ ás฀obrigas฀do฀seu฀cargo฀nin฀a฀lixeireza฀do฀comportamento฀do฀tesoureiro,฀ adicado฀aos฀praceres฀máis฀que฀á฀administración฀das฀finanzas฀do฀imperio,฀senón฀a฀acumulación฀de฀poder฀que,฀de฀forma฀manifesta,฀Harpalo฀ estivera฀levando฀a฀cabo฀aproveitando฀a฀ausencia฀do฀rei,฀de฀xeito฀que฀as฀ súas฀pretensións฀de฀poder฀eran฀evidentes,฀supoñendo฀isto฀non฀só฀a฀traizón฀ao฀rei,฀senón฀a฀posibilidade฀de฀que฀Harpalo฀se฀estivese฀preparando฀ para฀crear฀o฀seu฀propio฀reino14,฀e฀en฀consecuencia,฀rivalizar฀co฀mesmo฀ Alexandre. Harpalo฀ chega฀ a฀ Grecia฀ e฀ pide฀ asilo฀ en฀ Atenas,฀ o฀ cal฀ lle฀ será฀ denegado,฀en฀principio,฀por฀aparecer฀acompañado฀de฀tropas15,฀pero฀este฀ 298 enviou฀a฀súa฀milicia฀a฀Ténaro฀e฀volveu฀a฀pedir฀asilo฀na฀cidade,฀esta฀vez฀ como฀suplicante,฀polo฀que฀lle฀foi฀concedida฀a฀entrada฀na฀cidade,฀xa฀que฀ obtivera฀ a฀ cidadanía฀ ateniense฀ en฀ razón฀ dos฀ beneficios฀ que฀ como฀ tesoureiro฀de฀Alexandre฀reportara฀á฀polis฀ática,฀aínda฀que฀probablemente฀ tamén฀debeu฀ter฀certo฀peso฀o฀poder฀dos฀seus฀cartos฀sobre฀certas฀personalidades.฀Pode฀que฀a฀súa฀amizade฀con฀Focio฀tamén฀tivese฀favorecido฀ en฀algo฀as฀súas฀intencións16.฀Sen฀embargo,฀os฀cartos฀que฀acompañaba฀a฀ Harpalo฀serán฀unha฀das฀razóns฀para฀que฀a฀cidade฀lle฀permita฀quedarse฀ nela฀(aínda฀co฀risco฀que฀esta฀decisión฀implicaba฀para฀Atenas,฀que฀se฀enfrontaba฀á฀posibilidade฀dun฀enfrontamento฀directo฀co฀rei฀macedonio),฀ posto฀que฀posteriormente฀Demóstenes฀logrará฀un฀decreto฀da฀Asemblea฀ polo฀que฀Harpalo฀será฀custodiado฀por฀Atenas,฀e฀os฀seus฀cartos฀gardados฀ na฀Acrópole,฀en฀espera฀do฀que฀o฀rei฀Alexandre฀decidise฀facer฀co฀prófugo17.฀Evidentemente,฀a฀resposta฀macedonia฀non฀se฀fai฀agardar฀e฀tanto฀ Alexandre,฀por฀boca฀dos฀embaixadores฀enviados฀por฀Filóxeno,฀sátrapa฀ de฀ Caria,฀ como฀ Antípatro฀ e฀ incluso฀ Olimpíade฀ reclaman฀ ao฀ fuxitivo.฀ Houbo฀ diversas฀ disputas฀ en฀ torno฀ á฀ decisión฀ a฀ tomar฀ con฀ respecto฀ a฀ Harpalo,฀pois฀a฀situación฀de฀Atenas฀revestía฀certa฀gravedade฀ao฀facerse฀ público฀o฀Edicto฀dos฀Exiliados฀que฀Nicanor฀anunciara฀á฀Hélade฀proclamándoo฀nos฀xogos฀olímpicos18,฀polo฀cal฀Atenas฀perdería฀as฀súas฀clerurquías฀ en฀ Samos.฀ Permitir฀ a฀ Harpalo฀ seguir฀ na฀ cidade฀ podía฀ dificultar฀ as฀negociacións฀que฀a฀cidade฀pretendía฀levar฀a฀cabo฀para฀evitar฀perder฀ o฀ seu฀ poder฀ na฀ illa฀ de฀ Samos,฀ aínda฀ que฀ outros฀ cidadáns฀ consideraban฀que฀o฀verdadeiro฀perigo฀era฀a฀posibilidade฀dunha฀proclamación฀de฀ guerra฀xeral฀contra฀Atenas,฀xa฀que฀prestando฀asilo฀ao฀fuxitivo฀estaban฀ violando฀os฀pactos฀da฀Koiné฀Eirene฀establecidos฀na฀alianza฀corintia19.฀ Ante฀tales฀perigos,฀e฀con฀Samos฀en฀xogo,฀os฀atenienses฀deciden฀enviar฀ embaixadores฀ a฀ Alexandre,฀ e฀ Demóstenes฀ logrará฀ un฀ decreto฀ da฀ Asemblea฀polo฀que฀Harpalo฀será฀custodiado฀por฀Atenas,฀e฀o฀seu฀diñeiro฀ gardado฀na฀Acrópole20฀á฀espera฀de฀que฀o฀rei฀decida฀o฀futuro฀do฀fuxitivo.฀ A฀pesar฀de฀todo,฀Harpalo฀logrará฀fugarse฀de฀novo21,฀terminado฀así,฀en฀ certo฀xeito,฀o฀perigo฀para฀Atenas,฀e฀tratará฀de฀reunirse฀coa฀súa฀milicia,฀ 299 tras฀o฀cal฀comezará฀unha฀serie฀de฀operacións฀en฀Creta,฀pero฀o฀final฀dos฀ seus฀días฀chegará฀en฀breve,฀asasinado฀polo฀seu฀lugartenente฀Tibrón.฀A฀ cronoloxía฀ para฀ esta฀ estancia฀ de฀ Harpalo฀ na฀ polis฀ ática,฀ entón,฀ debeu฀ ser฀ de฀ aproximadamente฀ dende฀ mediados฀ de฀ xullo฀ ata฀ mediados฀ de฀ agosto฀ do฀ mesmo฀ ano฀ 32422.฀ Para฀ relacionar฀ este฀ acontecemento฀ coa฀ chegada฀de฀Nicanor,฀deberemos฀de฀sinalar฀a฀estancia฀deste฀embaixador฀ de฀Alexandre฀na฀Hélade฀aproximadamente฀a฀mediados฀de฀xuño,฀cales฀ un฀mes฀antes฀da฀entrada฀de฀Harpalo฀en฀Atenas. Pero฀ a฀ aventura฀ de฀ Harpalo฀ non฀ remata฀ aquí,฀ posto฀ que฀ dos฀ 700฀ talentos฀de฀prata฀que฀se฀supoñía฀que฀Harpalo฀tiña฀levado฀ao฀ática,฀e฀que฀ debían฀estar฀custodiados฀na฀Acrópole,฀tan฀só฀se฀atoparon฀350,฀polo฀que฀ a฀situación฀estalou฀en฀disputas฀e฀acusacións,฀das฀cales฀Demóstenes฀levou฀unha฀gran฀parte,฀xa฀que฀dicíase฀que฀aceptara฀20฀talentos฀de฀Harpalo฀ para฀ poder฀ permanecer฀ na฀ cidade,฀ e฀ moitos฀ consideraban฀ que฀ Atenas฀ perdera฀unha฀grande฀parte฀dos฀medios฀que฀tiña฀para฀facer฀fronte฀á฀guerra฀que฀aínda฀ameazaba฀á฀cidade,฀así฀coma฀ao฀refén฀co฀que฀poder฀congraciarse฀co฀rei฀e฀obter฀unha฀negociación฀da฀súa฀situación฀en฀Samos.฀O฀ Areópago,฀ante฀as฀peticións฀dunha฀encendida฀opinión฀pública,฀iniciou฀ unha฀investigación,฀que,฀tras฀un฀tempo,฀inculpou฀a฀un฀grupo฀de฀cidadáns฀ por฀ter฀recibido฀subornos฀de฀Harpalo,฀de฀entre฀os฀cales฀destaca฀Demóstenes,฀posto฀que฀a฀pena฀imposta฀foi฀monetaria,฀e฀aínda฀que฀parece฀ser฀ que฀a฀cantidade฀a฀pagar฀estaba฀dentro฀das฀posibilidades฀económicas฀do฀ orador,฀este฀non฀liquidou฀a฀฀súa฀débeda,฀e฀foi฀encarcerado,฀tras฀o฀cal,฀ de฀xeito฀similar฀a฀como฀acontecera฀con฀Harpalo,฀escapou,฀pasando฀un฀ tempo฀no฀exilio23.฀Evidentemente,฀a฀súa฀caída฀respondía฀non฀só฀a฀este฀ episodio,฀senón฀a฀cuestións฀de฀índole฀política,฀xa฀que฀nas฀investigacións฀ do฀Areópago฀aliáranse฀os฀seus฀detractores฀para฀prexudicalo.฀Demóstenes฀é,฀deste฀xeito,฀o฀principal฀afectado฀polo฀affaire฀de฀Harpalo,฀por฀razóns฀que฀veremos฀máis฀adiante.฀Realmente,฀a฀crise฀vivida฀nas฀relacións฀ entre฀Atenas฀e฀Alexandre฀non฀foi฀saldada฀coa฀fuxida฀do฀tesoureiro,฀nin฀ coa฀condena฀de฀aqueles฀que฀tiveran฀estado฀vinculados฀a฀dito฀episodio,฀ 300 senón,฀en฀primeira฀instancia,฀coa฀morte฀prematura฀e฀inesperada฀do฀rei฀ macedonio,฀e฀en฀segundo฀termo,฀coa฀Guerra฀Lamíaca.฀ En฀relación฀coa฀idea฀dunha฀depreciación฀do฀poderío฀ateniense฀imposta฀por฀Alexandre฀a฀través฀da฀ordenación฀do฀Edicto,฀esta฀encerraba฀ tamén,฀probablemente,฀certo฀desexo฀de฀Alexandre฀de฀castigar฀a฀constante฀oposición฀que฀topara฀en฀Atenas฀dende฀o฀comezo฀do฀seu฀reinado,฀e฀ aínda฀que฀a฀polis฀ática฀non฀tivera฀participado฀na฀revolta฀espartana฀do฀rei฀ Axis,฀é฀verdade฀que฀estaba฀pendente฀do฀resultado,฀e฀tamén฀que,฀durante฀ o฀período฀comprendido฀entre฀a฀destrución฀de฀Tebas฀e฀a฀Guerra฀Lamíaca,฀ consecuencia,฀esta฀última,฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados฀e฀da฀perda฀do฀poder฀ ateniense฀en฀Samos,฀Atenas฀mantivérase฀do฀lado฀macedonio,฀aínda฀que,฀ iso฀si,฀sen฀deixar฀de฀prepararse฀para฀aproveitar฀calquera฀posible฀oportunidade฀que฀aparecese฀de฀acabar฀co฀dominio฀macedonio฀da฀Hélade,฀ao฀ tempo฀que฀diversas฀actitudes฀atenienses฀denotaban฀unha฀clara฀intención฀ de฀provocación฀contra฀os฀macedonios฀e฀de฀rexeitamento฀do฀seu฀poder24.฀ Harpalo,฀ a฀ súa฀ fuga,฀ e฀ en฀ xeral฀ todo฀ o฀ episodio,฀ debe฀ comprenderse฀ como฀un฀exemplo฀do฀gran฀aumento฀de฀poder฀de฀Macedonia฀sobre฀a฀Hélade,฀así฀como฀unha฀sinal฀da฀autocracia฀coa฀que฀Alexandre฀actuaba฀para฀ cos฀territorios฀de฀Grecia฀e฀os฀seus฀supostos฀aliados.฀ Unha฀vez฀presentada฀a฀cuestión฀de฀Harpalo,฀así฀como฀o฀seu฀ineludible฀vinculo฀coa฀recepción฀en฀Atenas฀das฀regulacións฀do฀Edicto฀dos฀ Exiliados,฀ chegou฀ o฀ momento฀ de฀ centrarnos฀ no฀ estudo฀ de฀ este฀ para฀ tratar฀de฀completar฀o฀noso฀cadro฀compositivo,฀para฀o฀que฀partiremos.฀ primeiramente฀ da฀ observación฀ deste฀ acontecemento.฀ A฀ mediados฀ de฀ xuño฀do฀ano฀324฀a.฀C.,฀e฀a฀través฀do฀seu฀enviado฀a฀Grecia฀Nicanor฀de฀ Estaxira,฀Alexandre฀proclamou฀o฀retorno฀dos฀exiliados฀do฀mundo฀grego฀ ás฀súas฀cidades฀de฀orixe.฀Deste฀xeito,฀Nicanor฀leu฀a฀mensaxe฀do฀rei฀ante฀ unha฀ampla฀audiencia฀que฀incluía฀a฀uns฀20.000฀exiliados,฀reunidos฀con฀ motivo฀da฀celebración฀da฀festa฀olímpica25.฀Este฀feito฀foi฀acollido฀polos฀ habitantes฀da฀Hélade฀de฀forma฀moi฀desigual,฀posto฀que฀a฀boa฀recepción฀ da฀noticia฀por฀parte฀da฀gran฀comunidade฀de฀exiliados฀contrasta฀co฀malestar฀que฀dita฀nova฀causou฀en฀cidades฀que,฀como฀Atenas,฀verían฀reduci- 301 das฀as฀súas฀zonas฀de฀influencia,฀por฀exemplo,฀en฀Samos,฀co฀retorno฀dos฀ exiliados฀as฀súas฀respectivas฀comunidades,฀provocando฀así฀a฀perda฀das฀ súas฀ cleruquías฀ na฀ illa.฀ Asimesmo,฀ tamén฀ as฀ comunidades฀ afectadas฀ polo฀retorno฀de฀estes,฀que฀debían฀acoller฀de฀novo฀aos฀que฀retornaban฀e฀ compensalos฀polos฀seus฀anos฀de฀ausencia,฀opuxéronse฀a฀esta฀medida,฀ que฀trastornaba฀a฀súa฀vida฀cotiá฀e฀reformaba฀a฀súa฀estrutura฀socioeconómica.฀ O฀primeiro฀detalle฀a฀ter฀en฀conta฀á฀hora฀de฀estudar฀a฀natureza฀e฀repercusión฀desta฀disposición฀promulgada฀por฀Alexandre฀para฀as฀cidades฀ de฀Grecia฀é,฀de฀forma฀evidente,฀a฀flagrante฀violación฀que,฀como฀víramos,฀ supón฀ con฀ respecto฀ ás฀ estipulacións฀ reguladoras฀ da฀ Paz฀ Común฀ establecida฀ pola฀ Liga฀ de฀ Corinto,฀ pola฀ que฀ estaba฀ prohibido฀ forzar฀ o฀ retorno฀dos฀exiliados฀a฀ningún฀dos฀gobernos฀aliados฀por฀medio฀da฀forza฀ das฀armas,฀pois฀isto฀suporía฀que฀o฀instigador฀destas฀accións฀fose฀considerado฀polo฀conxunto฀dos฀aliados฀como฀contrario฀ao฀mantemento฀da฀ Paz฀Común,฀e฀polo฀tanto,฀inimigo฀dos฀membros฀da฀Liga26.฀Asimesmo,฀ as฀ regulacións฀ da฀ alianza฀ corintia฀ prohibían฀ tamén฀ calquera฀ tipo฀ de฀ interferencia฀ nos฀ asuntos฀ internos฀ dalgún฀ dos฀ membros฀ da฀ alianza27,฀ e,฀ dunha฀ forma฀ clara,฀ a฀ decisión฀ de฀ Alexandre฀ de฀ que฀ os฀ exiliados฀ retornen฀ás฀súas฀comunidades฀e฀que฀estas฀acepten฀o฀seu฀retorno฀baixo฀ pena฀da฀coerción฀pola฀vía฀das฀armas,฀xa฀que฀Antípatro฀era฀convertido,฀ por฀orden฀do฀rei฀macedonio,฀en฀garante฀do฀cumprimento฀desta฀medida.฀ Neste฀senso,฀tamén฀é฀elocuente฀o฀xeito฀en฀que฀se฀proclama฀a฀nova฀disposición,฀xa฀que฀non฀ten฀lugar฀no฀Consello฀da฀Liga฀de฀Corinto,฀e฀con฀ isto,฀non฀podemos฀considerala฀como฀froito฀das฀regulacións฀da฀mesma,฀ tal฀e฀como฀acontecera฀coa฀toma฀de฀decisións฀para฀o฀castigo฀de฀Tebas,฀ senón฀nas฀cerimonias฀dos฀xogos฀olímpicos,฀co฀que฀se฀daba฀a฀coñecer฀ aos฀gregos฀a฀lei฀mesma,฀pero฀non฀se฀axustaba฀nin฀á฀alianza฀que฀confería฀ a฀Alexandre฀os฀plenos฀poderes฀do฀hegemón,฀nin฀se฀establecía฀a฀debate฀ entre฀os฀representantes฀dos฀membros฀da฀alianza.฀Deste฀xeito,฀e฀aínda฀ que฀ Alexandre,฀ quizais฀ incluso฀ por฀ mediación฀ de฀ Nicanor,฀ quen฀ actuaría฀como฀representante฀persoal฀do฀rei฀nesta฀cuestión,฀recibirían฀aos฀ 302 enviados฀ das฀ distintas฀ cidades28฀ para฀ regular฀ cada฀ caso฀ concreto,฀ este฀ non฀tería฀intención฀de฀revocalo,฀por฀moitas฀queixas฀que฀sobre฀isto฀presentasen฀os฀gobernos฀da฀Hélade.฀Non฀obstante,฀a฀amnistía,฀como฀a฀deu฀ en฀chamar฀Bosworth29,฀non฀era฀de฀carácter฀xeral,฀estando฀excluídos฀do฀ dereito฀de฀retorno฀os฀culpables฀de฀sacrilexio,฀e฀Diodoro฀fala฀tamén฀dos฀ asasinos30,฀e฀en฀canto฀á฀cuestión฀temporal,฀a฀maior฀parte฀dos฀autores,฀ dun฀xeito฀lóxico,฀consideran฀que฀a฀medida฀excluía฀aos฀exiliados฀polo฀ propio฀Alexandre,฀con฀que฀o฀beneficio฀da฀lei฀era฀para฀aqueles฀que฀tivesen฀sido฀exiliados฀con฀anterioridade฀á฀ascensión฀de฀Alexandre฀ao฀trono฀ de฀Macedonia31.฀Así,฀Alexandre฀tamén฀restituía฀a฀aqueles฀que฀foran฀expulsados฀polo฀seu฀pai฀Filipo,฀e฀as฀razóns฀disto฀non฀me฀parecen฀tan฀claras,฀posto฀que฀Bosworth฀considerou฀que฀a฀causa฀disto฀reside฀na฀baixa฀ fiabilidade฀ que฀ tiveran฀ os฀ gobernos฀ instaurados฀ polo฀ seu฀ pai,฀ co฀ que฀ unha฀reformulación฀dos฀mesmos,฀e฀o฀perdón฀para฀aqueles฀que฀tiveran฀ sido฀proscritos฀polo฀seu฀pai฀lle฀reportaría฀un฀bo฀número฀de฀aliados฀en฀ cidades฀que,฀dende฀que฀funcionaba฀o฀réxime฀imposto฀por฀Filipo,฀deran฀ excesivos฀problemas.฀Non฀obstante,฀esta฀explicación฀non฀me฀parece฀de฀ todo฀completa.฀Non฀obstante,฀o฀caso฀de฀Tebas,฀os฀cidadáns฀da฀cal฀non฀ foron฀incluídos฀na฀norma32,฀parece฀confirmar,฀en฀certo฀xeito,฀a฀opinión฀ de฀Bosworth,฀xa฀que฀estes฀non฀volverán฀á฀súa฀patria฀ata฀que฀Casandro฀ decida,฀como฀monarca฀de฀Macedonia,฀reconstruír฀a฀cidade,฀varios฀anos฀ despois฀ da฀ morte฀ de฀ Alexandre฀ e฀ en฀ pleno฀ proceso฀ de฀ xestación฀ das฀ monarquías฀helenísticas. As฀razóns฀que฀levan฀a฀Alexandre฀a฀xerar฀esta฀lei฀son฀diversas,฀aínda฀ que฀Diodoro33฀estime฀especialmente฀dúas,฀isto฀é,฀a฀gloria฀que฀dita฀acción฀ reportaría฀a฀Alexandre฀e,฀por฀outra฀parte,฀o฀feito฀de฀que฀esta฀medida฀lle฀ proporcionaría฀ un฀ gran฀ número฀ de฀ partidarios฀ nas฀ cidades฀ da฀ Hélade฀ que฀ lle฀ permitirían฀ contrarrestar฀ o฀ avance฀ dos฀ sentimentos฀ rebeldes฀ á฀ hexemonía฀ macedonia,฀ e฀ polo฀ tanto,฀ asentar฀ dun฀ xeito฀ máis฀ seguro฀ e฀ firme฀ a฀ súa฀ autoridade฀ sobre฀ o฀ mundo฀ grego.฀ Asimesmo,฀ Alexandre฀ tamén฀constituía฀unha฀cortina฀de฀fume฀sobre฀si฀mesmo,฀ao฀proporcionar฀ ás฀cidades฀helénicas฀un฀bo฀número฀de฀problemas฀internos฀derivados฀da฀ 303 reorganización฀ da฀ comunidade฀ e฀ o฀ asentamento฀ do฀ vasto฀ continxente฀ de฀ retornados,฀ o฀ que฀ impediría฀ que฀ puidesen฀ organizar฀ calquera฀ tipo฀ resistencia฀ou฀levantamento฀antimacedonio34.฀Con฀isto,฀debemos฀ver฀no฀ Edicto฀non฀só฀un฀interese฀social฀e฀político฀para฀Alexandre,฀senón฀tamén฀ unha฀medida฀de฀carácter฀estratéxico฀que฀mermaría฀a฀resistencia฀grega฀ ao฀novo฀poder฀do฀Mediterráneo฀oriental฀que,฀dende฀Gaugamela,฀era฀o฀ Imperio฀de฀Alexandre. Pero,฀ a฀ pesar฀ de฀ reportar฀ certos฀ beneficios฀ á฀ súa฀ política,฀ a฀ medida฀ tomada฀ por฀ Alexandre฀ supoñía฀ tamén฀ o฀ cumprimento฀ dun฀ plan฀ reformador฀dos฀problemas฀máis฀importantes฀que฀acuciaban฀ao฀mundo฀ heleno,฀ posto฀ que฀ a฀ enorme฀ masa฀ de฀ exiliados฀ compoñía,฀ como฀ xa฀ apuntamos,฀ un฀ perigoso฀ conxunto฀ propenso฀ a฀ converterse฀ en฀ mercenarios฀ou฀en฀desarraigados฀que฀favorecían฀a฀inestabilidade฀política฀da฀ Hélade,฀tal฀e฀como฀xa฀Isócrates฀lle฀fixera฀notar฀a฀Filipo35,฀de฀forma฀que฀ o฀Edicto฀probablemente฀pretendese฀dar฀unha฀solución฀a฀esta฀cuestión฀ para฀garantir฀a฀estabilidade฀en฀Grecia฀e฀favorecer฀o฀desenrolo฀pacífico฀ de฀Grecia,฀un฀punto฀este฀que,฀segundo฀víamos฀anteriormente,฀tería฀sido฀ indicado฀por฀Aristóteles฀a฀Alexandre฀na฀carta฀de฀aquel฀que฀revisamos฀ no฀capítulo฀cuarto฀do฀presente฀estudo.฀Asimesmo,฀entendo฀tamén,฀quizais฀ dun฀ xeito฀ excesivamente฀ hipotético,฀ esta฀ obrigación฀ de฀ que฀ cada฀ grego฀volvese฀á฀súa฀patria฀como฀un฀medio฀de฀preparar฀a฀Hélade,฀e฀moi฀ posiblemente฀tódolos฀territorios฀baixo฀a฀autoridade฀do฀macedonio,฀para฀ un฀posterior฀censo,฀que฀sen฀dúbida฀tería฀como฀obxectivo฀final฀a฀regulación฀das฀relacións฀impositivas฀entre฀o฀novo฀gobernante฀e฀os฀seus฀novos฀ súbditos.฀Sen฀embargo,฀esta฀conxectura฀non฀pode฀ser฀probada฀porque฀ a฀ posibilidade฀ do฀ seu฀ cumprimento฀ quedou฀ truncada฀ coa฀ prematura฀ morte฀de฀Alexandre.฀ Finalmente,฀podemos฀ver฀no฀mesmo฀Edicto฀a฀primeira฀verdadeira฀ medida฀de฀carácter฀lexislativo฀formulada฀por฀Alexandre,฀e฀resulta฀interesante฀a฀forma฀en฀que฀é฀denominado฀o฀Edicto,฀posto฀que,฀fronte฀á฀ posibilidade฀ de฀ que฀ este฀ fose฀ entendido฀ como฀ unha฀ orde฀ (diatage),฀ o฀ Edicto฀é฀denominado฀diagramma,฀isto฀é,฀anuncio36.฀Así฀pois,฀eviden- 304 temente,฀segundo฀apuntábamos,฀contería฀tamén฀un฀aspecto฀coercitivo,฀ personificado฀ nas฀ armas฀ de฀ Antípatro,฀ pero฀ era,฀ probablemente,฀ un฀ medio฀máis฀seguro฀de฀denominar฀o฀que,฀en฀realidade,฀si฀era฀unha฀nova฀ lei,฀o฀incumprimento฀da฀cal฀suporía฀o฀enfrontamento฀explícito฀e฀directo฀ contra฀o฀poder฀de฀Alexandre,฀que฀entón฀era฀xa฀incontestable.฀N.฀G.฀L.฀ Hammond฀ comprende฀ que฀ o฀ incumprimento฀ por฀ parte฀ de฀ algún฀ dos฀ gobernos฀implicados฀non฀suporía฀unha฀rebelión฀ou฀un฀acto฀de฀desobediencia,฀senón฀o฀inicio฀dunha฀discusión37.฀Sen฀embargo,฀entendo฀esta฀ opinión฀como฀errónea,฀pois฀aínda฀que฀o฀Edicto฀é฀denominado฀como฀un฀ anuncio,฀ un฀ diagramma,฀ o฀ seu฀ incumprimento฀ si฀ suporía฀ unha฀ represión฀por฀medio฀das฀armas,฀pois฀tal฀era฀o฀papel฀reservado฀a฀Antípatro฀ na฀regulación฀do฀cumprimento฀da฀mesma.฀Se฀o฀comprendemos฀como฀ un฀ anuncio,฀ debemos฀ saber฀ qué฀ anuncia,฀ e,฀ evidentemente,฀ o฀ Edicto,฀ en฀calidade฀de฀diagramma,฀facía฀pública฀unha฀lei฀que฀xa฀fora฀decidida฀ e฀formulada฀polo฀rei38,฀e฀da฀que฀en฀Grecia฀xa฀comezaba฀a฀falarse฀con฀ anterioridade฀ á฀ proclamación฀ de฀ Nicanor.฀ En฀ verdade,฀ o฀ anuncio฀ é฀ a฀ labor฀levada฀a฀cabo฀por฀Nicanor,฀pero฀non฀podemos฀entender฀o฀Edicto฀ como฀un฀anuncio฀mesmo,฀senón฀que฀debemos฀conferirlle฀ese฀grao฀de฀ obrigatoriedade฀que฀ten฀como฀nova฀disposición,฀a฀nova฀lei฀formulada฀ polo฀rei.฀Deste฀xeito,฀ademais,฀a฀violación฀das฀regulacións฀da฀Liga฀de฀ Corinto฀con฀respecto฀á฀independencia฀dos฀seus฀membros฀en฀materia฀de฀ política฀interior฀é฀aínda฀maior,฀aínda฀que฀o฀feito฀de฀que฀esta฀teña฀sido฀ denominada฀diagramma฀e฀non฀diatage฀podería฀ser฀explicada฀como฀un฀ medio฀de฀evitar฀o฀conflito฀explícito฀que฀suporía฀que฀Alexandre฀lexislase฀ sobre฀ a฀ política฀ interna฀ dos฀ membros฀ da฀ alianza,฀ aínda฀ que,฀ en฀ certo฀ xeito,฀ esta฀ posibilidade฀ paréceme฀ pouco฀ probable,฀ posto฀ que,฀ xunto฀ co฀Edicto,฀Alexandre฀formula฀outra฀disposición฀o฀cumprimento฀da฀cal฀ tamén฀parece฀ter฀sido฀obrigado,฀e฀non฀por฀isto฀é฀revestida฀co฀nome฀de฀ “anuncio”39,฀ polo฀ que฀ podemos฀ pensar฀ que฀ o฀ anuncio฀ debe฀ relacionarse฀coa฀lei฀promulgada฀por฀Alexandre฀en฀Babilonia,฀antes฀de฀enviar฀ a฀Nicanor฀a฀Grecia.฀O฀diagramma,฀por฀tanto,฀fai฀referencia฀á฀labor฀de฀ 305 Nicanor,฀non฀ao฀Edicto฀mesmo,฀que฀debemos฀identificar฀con฀unha฀nova฀ lei฀imposta฀por฀Alexandre. En฀ canto฀ ao฀ xeito฀ en฀ que฀ se฀ regulou฀ o฀ retorno,฀ e฀ ao฀ xeito฀ en฀ que฀ as฀ comunidades฀ estaban฀ obrigadas฀ polo฀ decreto฀ a฀ asentar฀ aos฀ retornados,฀ podemos฀ establecer,฀ grazas฀ a฀ unha฀ serie฀ de฀ inscricións40,฀ que฀ o฀Edicto฀estipulaba฀a฀restitución฀da฀metade฀das฀propiedades฀orixinais฀ dos฀repatriados,฀así฀como฀da฀totalidade฀dos฀seus฀dereitos฀de฀comercio฀ e฀herdanza,฀e,฀de฀non฀ser฀posible฀a฀restitución฀da฀metade฀das฀súas฀propiedades,฀debía฀compensárselles฀completamente฀por฀esa฀metade41.฀Un฀ dos฀detalles฀máis฀problemáticos฀destas฀disposicións฀nace฀dos฀dereitos฀ de฀herdanza,฀posto฀que,฀por฀exemplo,฀se฀o฀retornado฀era฀fillo/a฀dunha฀ persoa฀que฀tivese฀falecido฀no฀período฀entre฀o฀exilio฀e฀o฀retorno฀do฀repatriado,฀a฀herdanza฀que฀este฀debía฀ter฀percibido฀debía฀serlle฀restituída,฀ aínda฀que฀tivese฀que฀ser฀tomada฀das฀propiedades฀de฀outros฀familiares42.฀ Outro฀problema฀nacería,฀tamén฀no฀capítulo฀de฀herdanzas,฀da฀situación฀ na฀ que฀ unha฀ muller,฀ non฀ casada43,฀ fose฀ herdeira,฀ posto฀ que฀ se฀ o฀ seu฀ pai฀finaba,฀e฀tamén฀o฀facían฀os฀seus฀irmáns฀varóns,฀se฀lle฀recoñecía฀o฀ seu฀dereito฀de฀herdanza฀por฀enriba฀dos฀irmáns฀do฀seu฀pai44.฀E,฀de฀novo฀ sobre฀ mulleres,฀ diversos฀ problemas฀ aparecen฀ en฀ canto฀ ao฀ retorno฀ de฀ maridos฀ou฀pais฀que฀formaban฀parte฀dos฀exiliados,฀posto฀que,฀por฀exemplo,฀a฀lei฀de฀Texea฀estipula฀que฀a฀condena฀ao฀exilio฀autoriza฀de฀forma฀ inmediata฀o฀divorcio฀por฀parte฀da฀esposa฀do฀condenado,฀así฀como฀para฀ a฀filla฀á฀desligación฀da฀patria฀potestas45,฀aínda฀que,฀evidentemente,฀a฀ volta฀ dos฀ exiliados฀ á฀ súas฀ cidades฀ natais฀ avivaría฀ de฀ novo฀ vellos฀ enfrontamentos,฀dos฀que฀se฀resentiría฀de฀forma฀indubidable฀a฀convivencia฀ da฀comunidade,฀conformándosenos,฀con฀estes฀exemplos,฀unha฀idea฀do฀ impacto฀social฀que฀o฀Edicto฀debeu฀ter฀e฀dos฀problemas฀que฀debeu฀xerar฀ a฀súa฀aplicación.฀Por฀último,฀as฀disposicións฀do฀Edicto฀reclamaban฀que฀ fose฀realizado฀un฀xuramento฀polo฀que฀os฀habitantes฀que฀permaneceran฀ na฀cidade฀natal฀debían฀asegurar฀a฀acollida฀pacífica฀de฀aqueles฀que฀eran฀ repatriados,฀isto฀é,฀o฀rexeitamento฀a฀cometer฀ningún฀tipo฀de฀inxuria฀ou฀ ataque฀ contra฀ os฀ exiliados฀ retornados46.฀ Estas฀ son,฀ aproximadamente,฀ 306 as฀bases฀do฀Edicto฀segundo฀as฀coñecemos,฀aínda฀que฀a฀través฀das฀embaixadas฀enviadas฀a฀Alexandre฀polas฀cidades฀afectadas฀configuráronse฀ modelos฀de฀aplicación฀da฀lei฀adaptados฀ás฀características฀inherentes฀ao฀ caso฀individual฀de฀cada฀unha฀delas. Dentro฀dos฀problemas฀producidos฀pola฀aplicación฀das฀disposicións฀ contidas฀no฀Edicto,฀destaca,฀para฀os฀nosos฀intereses,฀o฀caso฀de฀Atenas฀ e฀Samos.฀Dende฀365,฀Atenas฀mantiña฀aos฀seus฀clerucos฀en฀Samos,฀e฀a฀ promulgación฀do฀Edicto฀supoñía฀para฀a฀cidade฀ática฀a฀obriga฀de฀retirar฀ as฀ súas฀ cleruquías฀ da฀ illa47.฀ Esta฀ situación฀ obrigou฀ aos฀ atenienses฀ a฀ enviar฀ embaixadores฀ a฀ Alexandre฀ para฀ tratar฀ de฀ modificar฀ a฀ lei฀ sobre฀ os฀exiliados฀no฀concernente฀a฀Samos,฀pero฀as฀relacións฀entre฀Atenas฀e฀ Alexandre฀atopábanse,฀neste฀verano฀de฀324,฀nun฀punto฀crítico฀a฀causa฀ da฀chegada฀de฀Harpalo฀á฀cidade฀ática,฀o฀cal฀facía฀presaxiar฀un฀enfrontamento฀directo฀que฀paulatinamente฀avanza฀cara฀o฀enfrontamento฀bélico฀ entre฀a฀polis฀e฀o฀rei.฀Pero฀os฀intereses฀dos฀atenienses฀en฀Samos฀eran฀demasiado฀importantes฀para฀que฀agora฀os฀arriscasen฀co฀problema฀xerado฀ pola฀chegada฀de฀Harpalo,฀polo฀que฀se฀toman฀medidas฀contra฀este,฀co฀fin฀ de฀congraciarse฀de฀novo฀con฀Alexandre฀e฀evitar฀ese฀enfrontamento฀que,฀ como฀xa฀indicamos,฀en฀certos฀momentos฀debeu฀parecer฀inminente.฀Non฀ obstante,฀esta฀situación฀agravouse฀cando฀un฀nutrido฀grupo฀de฀exiliados฀ samios฀tratou฀de฀regresar฀á฀súa฀patria,฀co฀que฀entraron฀en฀enfrontamentos฀cos฀clerucos฀atenienses,฀e฀foron฀capturados฀polo฀xeneral฀ateniense฀ delegado฀en฀Samos,฀quen฀os฀enviou฀a฀Atenas฀para฀que฀fosen฀xulgados,฀ e฀unha฀vez฀alí฀se฀lles฀condenou฀a฀morte,฀aínda฀que,฀ao฀final,฀por฀unha฀ serie฀ de฀ vicisitudes,฀ lograron฀ evitar฀ a฀ condena48.฀ Non฀ obstante,฀ a฀ resistencia฀contra฀o฀Edicto฀queda฀manifesta฀neste฀episodio,฀e฀con฀esta,฀o฀ enfrontamento฀directo฀con฀Alexandre฀e฀as฀disposicións฀da฀súa฀nova฀lei.฀ A฀guerra฀entre฀Alexandre฀e฀Atenas,฀en฀moitas฀ocasións฀dende฀a฀promulgación฀do฀Edicto฀en฀Olimpia฀por฀Nicanor฀ata฀a฀morte฀de฀Alexandre,฀isto฀ é,฀durante฀un฀período฀de฀dez฀meses,฀era฀considerada฀como฀inmediata,฀ tal฀e฀como฀testemuñan฀a฀relación฀de฀Alexandre฀con฀un฀personaxe,฀de฀ nome฀Gorgo฀de฀Iasos,฀de฀orixe฀samio,฀que฀prometeu฀a฀Alexandre฀su- 307 fragar฀panoplias฀e฀máquinas฀de฀asedio฀para฀a฀guerra฀contra฀Atenas,฀e,฀ asimesmo,฀aínda฀en฀Babilonia,฀tras฀o฀primeiro฀anuncio฀da฀nova฀lei฀por฀ Alexandre฀ao฀seu฀exército,฀Gorgo฀outorgou฀a฀Alexandre฀unha฀coroa฀de฀ ouro฀en฀beneficio฀pola฀restauración฀da฀illa฀de฀Samos฀aos฀samios49.฀Non฀ obstante,฀o฀problema฀de฀Atenas฀e฀Samos฀para฀Alexandre฀é,฀asimesmo,฀ unha฀cuestión฀que฀debe฀enlazarse฀con฀certos฀feitos฀do฀ano฀334,฀cando฀ aínda฀estaba฀desenrolándose฀plenamente฀a฀campaña฀asiática,฀posto฀que฀ Arriano฀ infórmanos฀ de฀ que฀ os฀ persas,฀ durante฀ a฀ captura฀ de฀ Mileto,฀ abastecéronse฀en฀Samos50,฀o฀que฀implicaba฀unha฀flagrante฀violación฀por฀ parte฀de฀Atenas฀dos฀parámetros฀estipulados฀para฀a฀alianza฀con฀Alexandre51.฀Se฀Alexandre฀mantiña฀xa฀dende฀ese฀momento฀certo฀recelo฀para฀ coa฀lealdade฀ateniense,฀o฀problema฀derivado฀da฀chegada฀de฀Harpalo฀a฀ Atenas฀tería฀agravado฀unha฀relación฀de฀por฀si฀xa฀bastante฀deteriorada.฀ Podemos฀pensar฀que,฀con฀respecto฀ao฀caso฀Atenas-Samos,฀Alexandre฀ pretendía฀ castigar฀ á฀ polis฀ ática฀ pola฀ súa฀ ambigua฀ situación฀ durante฀ a฀ guerra฀ cos฀ persas,฀ pola฀ que฀ os฀ atenienses,฀ aínda฀ sendo฀ membros฀ da฀ Liga฀ de฀ Corinto฀ e฀ estando฀ ligados฀ ao฀ rei฀ macedonio฀ por฀ un฀ pacto฀ de฀ colaboración฀relativo฀á฀campaña฀contra฀os฀persas,฀mantivesen฀relacións฀ con฀Persia฀ao฀longo฀de฀toda฀a฀campaña,฀traizoando฀así฀ao฀macedonio.฀ Con฀ esta฀ manobra,฀ á฀ súa฀ vez,฀ ฀ Alexandre,฀ despoxando฀ a฀ Atenas฀ dos฀ últimos฀rasquizos฀do฀seu฀anteriormente฀poderoso฀imperio฀no฀Exeo,฀tamén฀parece฀ter฀desexado฀neutralizar฀o฀poder฀de฀Atenas฀como฀potencia,฀ asegurándose฀así฀a฀eliminación฀dun฀rival฀longo฀tempo฀molesto,฀aseverando฀ante฀o฀mundo฀heleno฀que฀o฀único฀gobernante฀dos฀gregos,฀a฀única฀ potencia฀á฀que฀debían฀obediencia,฀era฀el฀mesmo,฀Alexandre. En฀324-323,฀Alexandre,฀dono฀de฀Asia,฀pode฀volver฀de฀novo฀a฀súa฀ atención฀cara฀Europa,฀cara฀Grecia,฀e,฀tal฀e฀como฀lle฀recomendaba฀Aristóteles,฀ comezar฀ unha฀ acción฀ lexislativa฀ que฀ favorecese฀ a฀ obtención,฀ por฀parte฀das฀cidades,฀dunha฀prosperidade฀e฀benestar,฀que฀apuntabamos฀ como฀ puntos฀ moi฀ remarcados฀ pola฀ carta฀ do฀ estaxirita฀ ao฀ seu฀ antigo฀ pupilo.฀Co฀Edicto,฀Alexandre฀comeza฀esa฀labor,฀tratando฀de฀reparar฀os฀ problemas฀de฀Grecia,฀pero,฀asimesmo,฀tal฀e฀como฀expuxemos,฀o฀Edicto,฀ 308 aínda฀que฀en฀teoría฀busca฀solucionar฀o฀problema฀da฀vasta฀comunidade฀ de฀ desterrados,฀ tamén,฀ na฀ práctica,฀ reporta฀ unha฀ serie฀ de฀ beneficios฀ estratéxicos฀e฀políticos฀para฀Alexandre,฀e฀pode฀que฀un฀deles฀sexa฀o฀de฀ obter฀a฀oportunidade฀de฀castigar฀a฀Atenas฀pola฀súa฀actitude฀dual฀fronte฀ á฀campaña฀persa,฀ao฀expulsala฀de฀Samos.฀O฀problema฀reside,฀sen฀embargo,฀ en฀ que฀ este฀ castigo฀ entremézclase฀ con฀ outros฀ dous฀ elementos,฀ isto฀é,฀a฀crítica฀situación฀das฀relacións฀entre฀Alexandre฀e฀a฀polis฀ática฀ a฀ raíz฀ do฀ problema฀ con฀ Harpalo,฀ e฀ a฀ resistencia฀ ateniense฀ a฀ perder฀ a฀ súa฀ influencia฀ en฀ Samos.฀ Dende฀ a฀ proclamación฀ do฀ Edicto,฀ os฀ dous฀ gobernos฀máis฀reticentes฀á฀aplicación฀do฀mesmo,฀Atenas฀e฀Etolia,฀terían฀mantido฀contactos,฀que฀no฀momento฀do฀coñecemento฀da฀morte฀de฀ Alexandre,฀ teríanse฀ materializado฀ nunha฀ alianza฀ que฀ desembocará฀ na฀ chamada฀Guerra฀Lamíaca.฀Consecuentemente,฀vemos฀que฀a฀guerra฀que฀ parecía฀tan฀inminente฀entre฀Atenas฀e฀Alexandre,฀ou฀mellor฀dito,฀entre฀ Atenas฀e฀Macedonia,฀aínda฀que฀se฀produce฀a฀raíz฀da฀morte฀de฀Alexandre,฀ten฀as฀súas฀causas฀motrices฀nun฀proceso฀de฀relacións฀continuadas฀ de฀ Atenas฀ con฀ aqueles฀ que฀ puidesen฀ facer฀ fronte฀ a฀ Alexandre,฀ e฀ que฀ parten฀xa฀dende฀a฀proclamación฀de฀Alexandre฀como฀herdeiro฀do฀seu฀pai฀ no฀cargo฀de฀hegemón฀da฀Liga฀de฀Corinto฀(coa฀alianza฀de฀Demóstenes฀ e฀Átalo),฀ou,฀se฀se฀quixera฀ir฀máis฀lonxe,฀da฀derrota฀de฀Queronea.฀Non฀ obstante,฀o฀verdadeiro฀desencadeante฀acontecemental฀é฀a฀proclamación฀ do฀Edicto฀dos฀Exiliados฀e,฀a฀consecuencia฀da฀crítica฀situación฀derivada฀ de฀este,฀a฀morte฀do฀macedonio,฀que฀da฀o฀pistoletazo฀de฀saída,฀como฀xa฀ ocorrera฀coa฀morte฀de฀Filipo,฀para฀que฀os฀gobernos฀da฀Hélade฀érganse฀ de฀ novo฀ contra฀ a฀ hexemonía฀ macedonia,฀ tratando฀ de฀ aproveitarse฀ da฀ confusión฀e฀o฀suposto฀valeiro฀de฀poder฀que฀o฀falecemento฀do฀conquistador฀ podería฀ ter฀ deixado฀ tras฀ de฀ si.฀ Sen฀ embargo,฀ unha฀ vez฀ máis,฀ as฀ armas฀ macedonias,฀ baixo฀ o฀ mando฀ de฀ Antípatro,฀ someteron฀ os฀ soños฀ de฀independencia฀na฀Hélade฀de฀forma฀definitiva,฀entrando฀así฀a฀formar฀ parte฀do฀novo฀reino฀macedónico,฀agora฀baixo฀control฀de฀Antípatro฀e฀en฀ transformación,฀como฀o฀resto฀dos฀territorios฀que฀formaran฀parte฀do฀Imperio฀Alexandrino,฀cara฀a฀nova฀estrutura฀das฀monarquías฀helenísticas52. 309 Non฀obstante,฀aínda฀que฀este฀ano฀de฀324฀está฀protagonizado฀pola฀ promulgación฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀tras฀el฀hai฀unha฀segunda฀disposición฀enviada฀por฀Alexandre฀a฀Grecia฀que,฀polo฀carácter฀fragmentario฀ e฀pouco฀fiable฀das฀informacións฀que฀nos฀chegaron฀sobre฀el,฀quedou฀á฀ sombra฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados.฀En฀outubro฀de฀324,฀Hefestión฀falece,฀ e฀a฀partir฀de฀aquí฀comeza฀un฀proceso฀cara฀a฀promulgación฀da฀súa฀divindade฀por฀parte฀do฀rei฀Alexandre.฀Á฀consecuencia฀da฀morte฀do฀seu฀ amigo,฀o฀monarca฀macedonio,฀tras฀consultar฀co฀oráculo฀de฀Siwah,฀solicitou฀ás฀cidades฀gregas฀que฀se฀establecese฀un฀culto฀ao฀seu฀íntimo฀amigo฀ en฀calidade฀de฀heroe.฀Asimesmo,฀xunto฀coa฀petición฀destes฀honores฀heroicos฀para฀Hefestión,฀Alexandre฀tamén฀solicitou฀o฀recoñecemento฀divino฀para฀si฀mesmo.฀Algúns฀autores53฀non฀apreciaron฀esta฀medida฀como฀ un฀instrumento฀con฀fines฀políticos,฀non฀obstante,฀eu฀considero฀que฀unha฀ revisión฀ do฀ mesmo฀ podería฀ darnos฀ unha฀ conclusión฀ diverxente฀ con฀ estas฀opinións.฀Xa฀temos฀analizado,฀no฀seu฀debido฀ momento,฀ o฀ xeito฀ en฀que฀Alexandre฀trata฀de฀impoñer฀a฀idea฀da฀súa฀natureza฀divina฀e฀as฀ posibles฀bases฀deste฀desexo,฀así฀como฀o฀xeito฀en฀que฀esta฀medida฀é฀recibida฀polos฀gregos,฀a฀través฀das฀opinións฀expostas฀polo฀personaxe฀das฀ fontes฀encarnado฀en฀Calístenes.฀Asimesmo,฀segundo฀xa฀o฀afirmamos,฀ as฀fontes฀tamén฀nos฀certifican฀a฀existencia฀dun฀debate฀sobre฀a฀solicitude฀ destes฀honores฀divinos,฀e฀a฀adhesión฀constante฀de฀atributos฀heroicos฀e฀ divinos฀que฀estivemos฀observando฀en฀Alexandre฀como฀elemento฀fundamental฀da฀súa฀propaganda฀e฀da฀súa฀lexitimación฀de฀poder,฀remítenos฀ irremisiblemente฀a฀esta฀cuestión.฀Asimesmo,฀algunhas฀fontes฀parecen฀ indicar฀ certa฀ coerción฀ ao฀ cumprimento฀ destas฀ leis฀ de฀ rendemento฀ de฀ culto฀a฀Hefestión,฀así฀como฀ao฀propio฀Alexandre54,฀o฀que฀non฀fai฀senón฀ certificar฀ a฀ existencia฀ dun฀ culto฀ ou฀ ao฀ menos,฀ a฀ intención฀ da฀ súa฀ imposición,฀a฀Alexandre.฀Nalgunhas฀das฀cidades฀de฀Asia฀Menor,฀o฀tema฀ era฀ tratado฀ xa฀ con฀ anterioridade฀ a฀ este฀ intre,฀ honrando฀ a฀ Alexandre฀ con฀un฀culto฀en฀gratitude฀á฀liberación฀que฀este฀levara฀a฀cabo฀con฀estas฀ cidades฀contra฀o฀dominio฀que฀o฀Imperio฀Persa฀posuía฀sobre฀elas55.฀Non฀ obstante,฀ a฀ Grecia฀ continental฀ presentouse,฀ certamente,฀ máis฀ reacia฀ 310 ante฀esta฀nova฀disposición฀de฀Alexandre.฀As฀nosas฀Fontes฀de฀Alexandre฀ non฀son฀nada฀elocuentes฀con฀respecto฀aos฀acontecementos฀que฀rodean฀ esta฀ cuestión.฀ Empero,฀ Bosworth฀ considera฀ que฀ a฀ obrigatoriedade฀ só฀ atinxía฀ao฀culto฀de฀Hefestión56,฀pero฀que฀o฀de฀Alexandre,฀ao฀provir฀a฀súa฀ solicitude฀do฀propio฀rei,฀aínda฀que฀non฀obrigado,฀sería฀recomendable,฀ como฀un฀medio฀de฀congraciarse,฀ou฀mellor,฀de฀non฀buscar฀razóns฀para฀ un฀enfrontamento฀co฀rei.฀Se฀observamos฀o฀caso฀especial฀de฀Atenas,฀que฀ nestes฀momentos,฀como฀acabamos฀de฀revisar,฀mantiña฀unhas฀relacións฀ bastante฀tensas฀pola฀situación฀derivada฀da฀chegada฀de฀Harpalo฀a฀Atenas฀ e฀ polo฀ coñecemento,฀ e฀ explícito฀ rexeitamento,฀ da฀ nova฀ lei฀ sobre฀ os฀ exiliados,฀ que฀ facía฀ perigar฀ en฀ boa฀ medida฀ o฀ seu฀ dominio฀ sobre฀ Samos,฀podemos฀entender฀que฀visen฀no฀cumprimento฀desas฀peticións฀ de฀Alexandre฀un฀medio฀para฀congratularse฀co฀rei.฀Deste฀xeito,฀incluso฀ Demóstenes฀ aparece฀ como฀ disposto฀ a฀ aceptar฀ algún฀ tipo฀ de฀ filiación฀ divina฀ no฀ monarca฀ macedonio57,฀ e฀ por฀ tanto,฀ existe฀ a฀ posibilidade฀ de฀ que฀en฀Atenas฀se฀tivesen฀votado฀algúns฀honores฀coa฀esperanza฀de฀obter฀ algún฀beneficio฀político฀a฀corto฀prazo฀que฀favorecese฀a฀precaria฀situación฀na฀que฀a฀cidade฀se฀atopaba฀ante฀a฀ameaza฀dun฀combate฀contra฀o฀ conquistador฀macedonio฀polas฀cuestións฀de฀Harpalo฀e฀do฀rexeitamento฀ a฀abandonar฀Samos,฀e฀que,฀como฀víamos,฀facían฀ver฀a฀guerra฀como฀un฀ acontecemento฀inminente,฀a฀menos฀que฀se฀mellorase฀a฀situación฀para฀ co฀rei,฀e฀podemos฀pensar฀que฀situacións฀similares฀deberon฀producirse,฀ cando฀menos,฀nalgunhas฀outras฀das฀poleis฀de฀Grecia.฀Por฀isto,฀Alexandre฀obtivo฀o฀que฀desexaba,฀aínda฀que฀a฀existencia฀dun฀debate฀en฀Grecia฀ sobre฀o฀tema฀parece฀indubidable58.฀Sexa฀como฀fose,฀este฀proceso฀quedou฀truncado฀pola฀defunción฀de฀Alexandre. Case฀temos฀chegado฀ao฀momento฀das฀conclusións฀xerais,฀pero฀antes฀ decidimos฀dar฀resposta฀a฀dous฀aspectos฀dos฀temas฀que฀aquí฀estamos฀a฀ tratar฀que,฀no฀seu฀momento,฀pasáramos฀por฀alto,฀para฀poder฀resolvelos฀ unha฀vez฀tivésemos฀presentado฀o฀conxunto฀dos฀acontecementos,฀de฀tal฀ xeito฀que฀a฀explicación฀destes฀nos฀sirva฀como฀enlace฀entre฀os฀sucesos฀ estudados฀ e฀ as฀ nosas฀ propias฀ opinións.฀ O฀ primeiro฀ destes฀ temas฀ é฀ a฀ 311 situación฀ obtida฀ por฀ Demóstenes฀ tras฀ o฀ problema฀ con฀ Harpalo.฀ Tal฀ e฀ como฀presentábamos฀supra,฀o฀orador฀será฀o฀máis฀prexudicado,฀e฀levarase฀a฀cabo฀en฀Atenas฀un฀proceso฀xudicial฀na฀súa฀contra฀no฀que฀participarán฀ tanto฀ os฀ seus฀ inimigos฀ políticos,฀ como฀ Demades฀ ou฀ Dinarco,฀ membros฀ do฀ grupo฀ filomacedonio,฀ como฀ aqueles฀ que฀ consideramos฀ compañeiros฀ do฀ orador฀ na฀ facción฀ antimacedonia,฀ como฀ Hipérides.฀ Este฀xuízo,฀que฀ten฀como฀causa฀a฀ausencia฀de฀cartos฀dentro฀da฀suma฀que฀ se฀supón฀que฀deixara฀Harpalo฀na฀Acrópole฀para฀a฀súa฀custodia,฀e฀coa฀ que฀Atenas฀pretendía,฀xunto฀co฀tesoureiro฀de฀Alexandre฀como฀refén,฀negociar฀co฀rei฀para฀poder฀mellorar฀o฀estado฀das฀súas฀precarias฀relacións,฀ saldarase฀ coa฀ inculpación฀ de฀ Demóstenes฀ polo฀ cargo฀ de฀ corrupción,฀ que฀se฀verá฀na฀obriga฀de฀exiliarse฀da฀súa฀patria.฀Máis฀alá฀da฀cuestión฀ sobre฀se฀en฀realidade฀Demóstenes฀recibiu฀algunha฀cantidade฀dos฀fondos฀ de฀Harpalo,฀a฀gran฀pregunta฀a฀resolver฀é฀o฀xeito฀en฀que฀é฀enxuiciado,฀ pois฀hai฀que฀ter฀en฀conta฀que฀con฀anterioridade฀os฀seus฀inimigos฀terían฀ intentado฀xa฀provocar฀a฀súa฀saída฀da฀política฀e฀da฀cidade฀sen฀éxito,฀e฀en฀ numerosas฀ocasións฀de฀perigo฀para฀a฀súa฀persoa,฀o฀respaldo฀dos฀seus฀ compatriotas฀lle฀terían฀salvado฀da฀picota59,฀pero฀nesta฀ocasión฀incluso฀ aqueles฀que฀comparten฀as฀súas฀perspectivas฀políticas฀móstranse฀dispostos,฀ e฀ incluso฀ activos,฀ dentro฀ da฀ acusación฀ contra฀ ao฀ orador.฀ A฀ razón฀ é฀simple,฀e฀nos฀servirá฀como฀introdución฀ás฀nosas฀conclusións:฀pouco฀ despois฀ da฀ chegada฀ de฀ Harpalo,฀ os฀ enviados฀ de฀ Filóxeno,฀ sátrapa฀ de฀ Alexandre฀en฀Caria,฀fixeron฀a฀súa฀aparición฀na฀cidade฀para฀que฀lles฀fose฀ entregado฀o฀fuxitivo.฀Pero฀Demóstenes฀defendeu฀a฀idea฀do฀inoportuno฀ que฀sería฀para฀a฀cidade฀perder฀ao฀refén,฀posiblemente฀polos฀beneficios฀ que฀ puidese฀ reportar฀ este฀ nas฀ negociacións฀ con฀ Alexandre,฀ e฀ sostivo฀ ante฀ os฀ atenienses฀ que฀ estes฀ embaixadores,฀ non฀ sendo฀ enviados฀ por฀ Alexandre฀en฀persoa,฀poderían฀perder฀ao฀reo,฀e฀con฀isto,฀Atenas฀podería฀ ser฀ acusada฀ de฀ cómplice฀ da฀ fuxida฀ de฀ Harpalo,฀ polo฀ que฀ a฀ cidade฀ só฀ debía฀facer฀entrega฀do฀refén฀a฀enviados฀directos฀do฀rei60.฀Deste฀xeito,฀ a฀ pretensión฀ do฀ orador฀ probablemente฀ era฀ a฀ de฀ seguir฀ permitindo฀ á฀ cidade฀contar฀con฀esa฀pequena฀vantaxe฀táctica฀que฀lle฀daba฀a฀posesión฀ 312 de฀Harpalo,฀pero฀o฀resultado฀da฀súa฀política฀foi฀pesimamente฀recibido฀ entre฀ os฀ seus฀ compatriotas,฀ quen฀ entendían฀ que,฀ con฀ esta฀ resolución,฀ a฀decisión฀sobre฀o฀xeito฀de฀actuar฀na฀cuestión฀ de฀ Harpalo฀ deixara฀ de฀ pertencer฀aos฀atenienses,฀e฀era฀agora฀prerrogativa฀de฀Alexandre.฀Deste฀ xeito,฀Demóstenes,฀coas฀súas฀medidas,฀abrira฀a฀porta฀a฀Alexandre฀para฀ que฀interviñese฀en฀materia฀de฀política฀interna฀en฀Atenas,฀e฀por฀isto,฀as฀ actividades฀políticas฀de฀Demóstenes฀deixan฀de฀contar฀co฀beneplácito฀da฀ opinión฀pública฀ateniense. É฀en฀relación฀con฀esta฀capacidade฀da฀vontade฀rexia฀para฀interferir฀ en฀ materia฀ de฀ política฀ interior฀ que฀ está฀ relacionada฀ a฀ nosa฀ segunda฀ cuestión฀pre-conclusiva,฀aínda฀que฀esta฀vez฀non฀sexa฀sobre฀o฀affaire฀de฀ Harpalo,฀senón฀sobre฀a฀forma฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados฀o฀que฀ocupe฀a฀ nosa฀ atención.฀ Xa฀ apuntamos฀ que฀ existe฀ certa฀ controversia,฀ porque฀ o฀ Edicto฀é฀promulgado฀como฀unha฀diagramma,฀como฀un฀anuncio,฀e฀non฀ como฀unha฀lei฀ou฀orde฀(diatage).฀Aínda฀que฀vimos฀algunhas฀das฀razóns฀ que฀ explican฀ esta฀ denominación,฀ decidimos฀ pospor฀ ata฀ agora฀ a฀ nosa฀ conclusión฀ particular฀ sobre฀ este฀ particular.฀ Entendemos฀ que฀ o฀ Edicto฀ é฀un฀anuncio,฀primeiramente,฀porque฀a฀orden฀xa฀tivera฀sido฀enunciada฀ por฀ Alexandre฀ en฀ persoa,฀ mentres฀ que฀ o฀ seu฀ interlocutor,฀ Nicanor฀ de฀ Estaxira,฀non฀é฀posuidor฀da฀autoridade฀que฀lle฀permitiría฀ordenar฀esta฀ medida,฀pois฀tal฀autoridade฀tan฀só฀está฀en฀posesión฀do฀propio฀Alexandre.฀Por฀tanto,฀este฀é฀o฀anuncio฀dunha฀lei,฀a฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀xa฀ promulgada฀e฀que฀agora,฀por฀voz฀de฀Nicanor,฀que฀funciona฀como฀unha฀ especie฀de฀“pregoeiro”,฀é฀feita฀pública฀para฀o฀seu฀cumprimento.฀Este฀ comportamento,฀non฀obstante,฀encerra฀un฀importante฀valor฀simbólico,฀ pois฀como฀dixemos฀non฀supón฀unha฀consulta฀ao฀consello฀dos฀gregos,฀ ao฀sinedrión,฀nin฀é฀tampouco฀unha฀medida฀de฀guerra,฀onde฀o฀hegemón฀ ten฀ plenos฀ poderes,฀ pois฀ sabemos฀ que฀ a฀ guerra฀ panhelénica฀ rematara฀ facía฀xa฀algúns฀anos฀coa฀queima฀do฀palacio฀de฀Xerxes.฀Polo฀tanto,฀este฀ anuncio฀ supón฀ un฀ punto฀ de฀ inflexión฀ que฀ debemos฀ considerar฀ como฀ clave฀para฀comprender฀o฀carácter฀das฀relacións฀de฀Alexandre฀e฀os฀gregos,฀pois฀este฀é฀un฀anuncio฀da฀vontade฀de฀Alexandre,฀que฀agora,฀na฀súa฀ 313 nova฀posición฀de฀señor฀do฀Asia฀e฀dominador฀da฀Hélade,฀dono฀do฀Exeo฀ e฀máxima฀potencia฀do฀Mediterráneo,฀converteuse฀na฀única฀lei.฀Con฀isto฀ estamos฀ante฀o฀punto฀culminante฀da฀personificación฀do฀poder,฀da฀autocracia฀como฀forma฀de฀goberno. NOTAS ฀฀ 1 ฀฀ ฀฀ 2 3 ฀฀ 4 ฀฀ ฀฀ 7฀฀ 8฀฀ 5 6 ฀฀ ฀฀ 9 10 ฀฀ ฀฀ 11 12 ฀฀ 13 ฀฀ 14 ฀฀ 15 ฀฀ 16 Para฀esta฀cuestión฀seguiremos฀especialmente฀a฀E.฀BADIAN,฀“Harpalus”฀en฀G.฀T.฀GRIFFITH฀(ed.),฀op.฀cit.,฀pp.฀205-234,฀así฀como฀o฀espazo฀dedicado฀a฀Harpalo฀por฀W.฀C.฀ HECKEL,฀.The฀Marshall’s฀of฀Alexander’s฀Empire,฀Routledge,฀Londres฀(1992),฀pp.฀213220. Vid.฀Arriano,฀VII,฀4.฀3;฀Curcio,฀X,฀1.฀39;฀Plutarco,฀Alexandre,฀42.฀2-5. Vid.฀Curcio฀X,฀1.1-5฀e฀Diodoro,฀XVII,฀108.4฀,฀onde฀tamén฀se฀mencionan,฀dentro฀dos฀excesos฀de฀autoridade฀executados฀polos฀gobernadores฀impostos฀por฀Alexandre฀,฀violacións฀ ás฀mulleres฀bárbaras,฀incluso฀aquelas฀pertencentes฀a฀boas฀familias. Plutarco,฀Alexandre,฀10.฀4.฀A฀amizade฀de฀Harpalo฀e฀o฀xoven฀rei฀macedonio฀proviña฀xa฀ da฀súa฀infancia,฀pois฀Harpalo฀era฀sobriño฀dunha฀das฀esposas฀de฀Filipo:฀vid.฀W.฀C:฀HECKEL,฀op.฀cit.,฀páx.฀213. Plutarco,฀Alexandre,฀8.฀3. A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀75. Arriano,฀III,฀6.฀4-8. Onde฀xa฀se฀refuxiara฀durante฀aproximadamente฀un฀ano฀cando฀fora฀exiliado฀en฀tempos฀ de฀Filipo฀xunto฀con฀outras฀figuras฀amigas฀de฀Alexandre. Diodoro,฀XVII,฀108.฀4. Para฀un฀comentario฀da฀natureza฀do฀cargo฀desempregado฀por฀Harpalo,฀vid.฀P.฀GOUKOWSKI,฀op.฀cit.,฀vol.฀I,฀páx.฀34ss.฀ W.฀C.฀HECKEL,฀op.฀cit.,฀páx.฀217. N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀F.฀W.฀WALBANK,฀op.฀cit.,฀páx.฀81฀sinala฀que฀as฀axudas฀enviadas฀por฀Harpalo฀a฀Atenas฀eran,฀especialmente,฀cargamentos฀de฀gran. Diodoro,฀XVII,฀108.฀6฀cifra฀os฀efectivos฀mercenarios฀de฀Harpalo฀en฀número฀de฀6.000,฀ aínda฀que฀certamente฀parece฀un฀pouco฀esaxerado.฀Non฀obstante,฀as฀capacidades฀monetarias฀de฀Harpalo฀ben฀puideron฀ter฀recrutado฀e฀pagado฀tal฀número. A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀200.฀Neste฀senso,฀resulta฀revelador฀o฀texto฀ de฀Hipérides,฀Contra฀Demóstenes,฀19฀. E.฀BADIAN,฀“Harpalus”,฀páx.฀221.฀Por฀outra฀parte,฀en฀outro฀punto฀temos฀comentado฀xa฀ o฀papel฀de฀Atenas฀como฀refuxio฀e฀asilo฀(vid.฀por฀exemplo฀a฀nosa฀nota฀213). Aínda฀que฀sobre฀isto฀habería฀moitos฀matices,฀xa฀que฀Focio฀rexeitara฀a฀oferta฀de฀Harpalo฀ 314 de฀delegar฀nel฀700฀talentos฀de฀prata฀que฀levara฀á฀cidade;฀vid.฀Ibidem.,฀páx.฀222. ฀฀ Idem. 18฀฀ Esta฀cronoloxía,฀e฀o฀poder฀discernir฀sobre฀a฀orde฀correcta฀dos฀acontecementos,฀sabendo฀se฀Harpalo฀chegou฀antes฀ou฀despois฀da฀noticia฀do฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀é฀realmente฀ problemática฀e฀aínda฀supón฀un฀grave฀quebradeiro฀de฀cabeza฀para฀aqueles฀que฀intentamos฀dilucidar฀estes฀acontecementos.฀Sabemos,฀seguindo฀a฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀e฀F.฀ W.฀WALBANK,฀op.฀cit.,฀páx.฀82,฀que฀unha฀promulgación฀preliminar฀do฀edicto฀xa฀tivera฀ lugar฀en฀Susa฀polo฀propio฀Alexandre,฀pero,฀máis฀alá฀desta฀certeza,฀resulta฀difícil฀dirimir฀ qué฀suceso฀aconteceu฀primeiro.฀Hipérides,฀Contra฀Demóstenes,฀18฀indícanos฀que฀“agora฀Harpalo฀caeu฀tan฀repentinamente฀en฀Grecia,฀que฀ninguén฀se฀percatou฀diso;฀no฀Peloponeso฀e฀no฀resto฀de฀Grecia฀atopou฀unha฀situación฀tal฀pola฀chegada฀de฀Nicanor฀e฀polas฀ ordes฀que฀este฀viña฀a฀traer฀de฀parte฀de฀Alexandre฀sobre฀a฀volta฀dos฀desterrados”,฀polo฀ que฀parece฀indicar฀que฀a฀chegada฀de฀Harpalo฀ocorreu฀con฀posterioridade฀á฀promulgación฀ do฀Edicto.฀A฀pregunta,฀entón,฀radica฀en฀coñecer฀o฀por฀qué฀da฀recepción฀de฀Harpalo฀na฀ súa฀cidade฀por฀parte฀dos฀atenienses,฀pois฀debían฀ser฀conscientes฀de฀que฀esta฀actitude฀lles฀ situaría฀nun฀claro฀enfrontamento฀co฀rei฀macedonio.฀Así,฀a฀única฀razón฀posible฀que฀podemos฀argumentar฀é฀o฀desexo฀de฀฀Atenas฀de฀obter,฀con฀Harpalo฀baixo฀a฀súa฀custodia,฀algún฀ tipo฀de฀garantía฀coa฀que฀negociar฀con฀Alexandre฀para฀buscar฀unha฀mellor฀saída฀que฀a฀ obtida฀polas฀resolucións฀do฀Edicto฀para฀a฀súa฀situación฀coas฀cleruquías฀de฀Samos. 19฀฀ Esta฀posibilidade฀debeu฀ser฀moi฀valorada,฀como฀demostra฀a฀actuación฀de฀Gorgo฀de฀Iasos,฀natural฀de฀Samos,฀quen฀prometeu฀a฀Alexandre฀unha฀suma฀de฀cartos฀como฀apoio฀ para฀a฀futura฀guerra฀contra฀Atenas;฀Vid.฀Xustino,฀XIII,฀5.฀7. 20฀฀ Vid.฀E.฀BADIAN,฀“Harpalus”,฀pp.฀222. 21฀฀ Bosworth฀comprende฀que,฀quizais฀por฀motivos฀morais,฀Alexandre฀non฀desexaba฀dar฀unha฀imaxe฀negativa฀ao฀acabar฀coa฀vida฀do฀seu฀antigo฀amigo,฀polo฀que฀este฀autor฀considera฀ posible฀que฀no฀acordo฀entre฀os฀embaixadores฀atenienses฀e฀Nicanor฀teríase฀contemplado฀ a฀posibilidade฀de฀que฀se฀lle฀facilitasen฀as฀cousas฀ao฀fuxitivo฀para฀emprender฀a฀fuxida,฀ de฀forma฀que฀aqueles฀que฀debían฀encargarse฀da฀súa฀custodia฀foron,฀paulatinamente,฀relaxando฀a฀súa฀atención฀sobre฀Harpalo,฀de฀tal฀xeito฀que฀a฀súa฀fuga฀tería฀formado฀parte฀da฀ postura฀diplomática฀adoptada฀por฀Atenas฀e฀Alexandre;฀vid.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀313. 22฀฀ A฀problemática฀para฀a฀datación฀destes฀sucesos,฀como฀apuntabamos฀xa,฀na฀nosa฀nota฀823,฀ é฀unha฀cuestión฀que฀aínda฀se฀mantén฀a฀debate.฀Pola฀nosa฀parte,฀seguimos฀aquí฀as฀indicacións฀de฀E.฀BADIAN,฀“Harpalus”,฀páx.฀232s. 23฀฀ Ibidem.,฀pp.฀314-316. 24฀฀ A฀petición฀de฀honores฀para฀Pausanias,฀asasino฀de฀Filipo฀(recollida฀en฀฀Plutarco,฀ Demóstenes,฀22.฀2)฀ou฀para฀Memnón฀de฀Rodas,฀o฀máis฀importante฀dos฀xenerais฀gregos฀ás฀ ordes฀de฀Darío,฀que฀comandará฀as฀accións฀dos฀persas฀contra฀Alexandre,฀recollida฀en฀C.฀ J.฀SCHWENK,฀op.฀cit.,฀pp.฀289-294฀(xunto฀con฀un฀comentario฀sobre฀a฀problemática฀do฀ decreto฀e฀da฀identificación฀do฀honrado฀Memnón฀con฀este฀rodio฀ou฀con฀outros฀personaxes฀ homónimos฀coetáneos)฀son,฀tal฀e฀como฀sinala฀L.฀A.฀TRITLE,฀op.฀cit.,฀páx.฀35,฀flagrantes฀ demostracións฀das฀actividades฀diplomáticas,฀non฀oficiais,฀de฀Atenas฀á฀marxe฀da฀Liga฀de฀ Corinto,฀así฀como฀da฀orientación฀das฀mesmas,฀diverxentes฀coa฀hexemonía฀macedonia. 17 315 ฀฀ Diodoro,฀XVIII,฀8.฀3-5.฀Para฀unha฀análise฀deste฀suceso,฀vid.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀318-329. 26฀฀ Pseudo-Demóstenes,฀XVII,฀16. 27฀฀ Pseudo-Demóstenes,฀XVII,฀6. 28฀฀ Vid.฀Dinarco,฀Contra฀Demóstenes,฀81,฀onde฀se฀nos฀informa฀que฀Demóstenes฀fíxose฀ elixir฀embaixador฀ateniense฀para฀poder฀encontrarse฀con฀Nicanor฀e฀deliberar฀con฀el฀sobre฀ o฀problema฀de฀Harpalo,฀e฀posiblemente฀tamén,฀aínda฀que฀con฀menor฀interese฀para฀a฀súa฀ propia฀persoa,฀sobre฀o฀xeito฀en฀que฀o฀retorno฀dos฀exiliados฀prexudicaría฀os฀intereses฀de฀ Atenas;฀vid.฀tamén฀E.฀BADIAN,฀“Harpalus”,฀páx.฀233. 29฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀323,฀moi฀probablemente฀seguindo฀a฀E.฀ BALOGH,฀Political฀Refugees฀in฀the฀Ancient฀Greece,฀Soc.฀Multigrafica฀Editrice,฀Roma฀ (1972),฀páx.฀67.฀ 30฀฀ Diodoro,฀XVII,฀109.฀2. 31฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀323.฀ 32฀฀ Vid.฀E.฀BALOGH,฀op.฀cit.,฀páx.฀67. 33฀฀ Diodoro,฀XVIII,฀8.฀2. 34฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀322.฀ 35฀฀ Vid.฀Isócrates,฀Filipo,฀96. 36฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀359. 37฀฀ Idem.฀ 38฀฀ Considérase฀que฀con฀seguridade฀Alexandre฀proclamou฀a฀súa฀norma฀sobre฀o฀retorno฀dos฀ exiliados฀con฀anterioridade฀aos฀xogos฀olímpicos฀nos฀que฀Nicanor฀fixo฀pública฀a฀súa฀disposición,฀isto฀é,฀moi฀probablemente฀en฀Babilonia,฀ante฀o฀seu฀exército,฀a฀principios฀do฀ verán฀de฀324.฀Sobre฀isto,฀vid.฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀319s.฀ 39฀฀ Sobre฀esta฀disposición,฀paralela฀ao฀Edicto,฀falaremos฀máis฀adiante. 40฀฀ Vid.฀E.฀BALOGH,฀op.฀cit.,฀pp.฀69-74,฀así฀como฀A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀pp.฀169229. 41฀฀ E.฀BALOGH,฀op.฀cit.,฀páx.฀74.฀ 42฀฀ Idem. 43฀฀ A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀páx.฀223. 44฀฀ E.฀BALOGH,฀op.฀cit.,฀páx.฀74ss. 45฀฀ Ibidem.,฀páx.฀75.฀ 46฀฀ Ibidem.,฀páx.฀80.฀ 47฀฀ Definamos฀Cleruquías,฀seguindo฀a฀G.฀SPEAKE,฀Diccionario฀Akal฀de฀Historia฀del฀Mundo฀Antiguo,฀Akal,฀Madrid฀(1999),฀páx.฀92s,฀como฀unha฀“forma฀de฀asentamento฀ultramarino฀practicado฀pola฀Atenas฀Clásica.฀Era฀peculiar฀a฀este฀sistema฀que฀a฀terra฀se฀tomase฀ dun฀estado฀preexistente฀e฀se฀distribuíse฀en฀parcelas฀(Kleroi)฀a฀atenienses฀pobres฀que฀ mantiñan฀a฀súa฀cidadanía฀orixinal.฀Xeralmente฀as฀cleruquías฀tiñan฀unha฀función฀militar฀ e฀moitas฀puideron฀ter฀unha฀función฀punitiva,฀instalándose฀tras฀a฀revolta฀ou฀a฀conquista”.฀ Un฀caso฀similar฀tivo฀lugar฀tamén฀con฀Etolia,฀que฀ocupara฀Eniadas,฀e฀agora฀debía฀devolvela฀aos฀acarnanios. 25 316 ฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀326s. ฀฀ Ibidem.,฀pp.฀220฀e฀416฀respectivamente,฀así฀como฀J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀ páx.฀423.฀A฀fonte฀desta฀afirmación฀é฀Ateneo,฀12,฀538b.฀Sobre฀este฀personaxe,฀vid.฀A.฀J.฀ HEISSERER,฀op.฀cit.,฀pp.฀169-204.฀O฀mesmo฀Heisserer฀comprendeu฀esta฀donación฀de฀ panoplias฀como฀unha฀reminiscencia฀sobre฀as฀panoplias฀persas฀enviadas฀por฀Alexandre฀ a฀Atenas฀para฀que฀fosen฀adicadas฀a฀Atenea฀tras฀a฀batalla฀de฀Gránico,฀en฀A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀páx.฀171.฀ 50฀฀ Arriano,฀I,฀19.฀8.฀ 51฀฀ Vid.฀A.฀J.฀HEISSERER,฀op.฀cit.,฀páx.฀20s. 52฀฀ Sobre฀o฀enfrontamento฀entre฀Atenas฀e฀a฀Macedonia฀de฀Antípatro,฀vid.฀Xustino,฀XIII,฀5.฀ 2-3. 53฀฀ Vid.฀N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀361. 54฀฀ Hiperides,฀Epitafios,฀Fragm.฀VIII,฀21. 55฀฀ N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀360s.฀Existía฀algún฀precedente฀a฀este฀ comportamento฀das฀cidades฀xonias,฀como฀o฀de฀Lisandro,฀que฀xa฀recibira฀honores฀divinos฀en฀Samos฀como฀liberador฀de฀esta฀do฀dominio฀ateniense. 56฀฀ A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀páx.฀424.฀Recordemos฀o฀discurso฀de฀Calístenes฀ sobre฀Heracles฀e฀os฀métodos฀naturais฀a฀seguir฀para฀afirmar฀a฀divinización฀dun฀humano฀en฀Arriano,฀IV,฀11.฀Por฀tanto,฀se฀Hefestión,฀morto฀xa,฀era฀recoñecido฀como฀heroe฀e฀ merecedor฀dun฀culto฀como฀tal฀por฀un฀oráculo฀(neste฀caso,฀o฀de฀Siwah),฀cumpriría฀os฀requisitos฀necesarios฀para฀ser฀honrado฀publicamente฀como฀un฀heroe,฀cos฀honores฀propios฀ deste฀tipo฀de฀estatuto. 57฀฀ Hipérides,฀Contra฀Demóstenes,฀31;฀Dinarco,฀Contra฀Demóstenes,฀94.฀ 58฀฀ Por฀exemplo,฀Dinarco,฀Contra฀Demóstenes,฀94. 59฀฀ Como฀aconteceu฀na฀petición฀de฀Alexandre,฀tras฀a฀destrución฀de฀Tebas,฀de฀que฀lle฀fosen฀ entregados฀os฀máis฀activos฀membros฀da฀facción฀antimacedonia. 60฀฀ Vid.฀Hipérides,฀Contra฀Demóstenes,฀8.฀e฀A.฀B.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀313. 48 49 Capítulo฀6 Conclusións Chegado฀ o฀ momento฀ de฀ expoñer฀ as฀ nosas฀ conclusións฀ xerais,฀ podemos฀ comezar฀ indicando฀ que฀ ao฀ longo฀ dos฀ aspectos฀ constituíntes฀ das฀ relacións฀entre฀a฀polis฀de฀Atenas฀e฀o฀reinado฀de฀Alexandre฀Magno฀percíbese฀un฀aumento฀paulatino฀e฀constante฀da฀autoridade฀do฀macedonio฀ ao฀ fronte฀ da฀ coalición฀ helena฀ conformada฀ baixo฀ o฀ sistema฀ estrutural฀ da฀Liga฀de฀Corinto,฀e฀dende฀esta฀posición,฀unha฀vez฀consolidado฀o฀seu฀ dominio฀ sobre฀ os฀ territorios฀ de฀ Asia,฀ pode฀ apreciarse฀ cómo,฀ a฀ través฀ da฀construción฀dunha฀imaxinería฀de฀poder฀baseada฀na฀adhesión฀de฀elementos฀propios฀dos฀heroes,฀e฀en฀especial฀Aquiles,฀Heracles฀e฀Dionisos,฀ á฀figura฀do฀conquistador,฀este฀formulaba฀o฀seu฀desexo฀de฀recibir฀honores฀divinos,฀mentres฀a฀polis฀ática,฀dun฀ou฀doutro฀xeito,฀trataba฀de฀limitar฀ a฀influencia฀que฀o฀rei฀macedonio฀ía฀adquirindo,฀grazas฀aos฀seus฀logros฀ militares,฀ en฀ materia฀ política฀ sobre฀ o฀ mundo฀ do฀ século฀ IV฀ a.฀ C.,฀ dun฀ xeito฀ que,฀ evidentemente,฀ implicaba฀ á฀ Hélade฀ directamente.฀ A฀ través฀ da฀súa฀pretensión฀divina,฀algúns฀autores฀afíns฀ao฀réxime฀alexandrino,฀ e฀ en฀ especial฀ Anaxarco฀ de฀ Abdera฀ e฀ Calístenes฀ de฀ Olinto,฀ constrúen,฀ pola฀súa฀parte,฀unha฀imaxe฀de฀Alexandre฀vinculada฀co฀extraordinario,฀ o฀excepcional฀e฀o฀divino,฀convertendo฀a฀aoptica฀pública฀do฀rei฀nunha฀ asimilación฀ dos฀ heroes฀ máis฀ representativos฀ e฀ importantes฀ da฀ cultura฀ helénica฀ e,฀ asimesmo,฀ grazas฀ a฀ isto,฀ nunha฀ imaxe฀ terrestre฀ dos฀ seres฀ celestes.฀A฀consecuencia฀deste฀razoamento,฀se฀Alexandre฀é,฀como฀postulara฀ Calístenes฀ a฀ través฀ do฀ episodio฀ de฀ Siwah,฀ fillo฀ de฀ Zeus,฀ tamén฀ ten,฀como฀o฀seu฀pai฀divino,฀o฀privilexio฀de฀estar฀en฀posesión฀da฀Xustiza,฀ seguindo฀a฀Anaxarco,฀co฀que฀a฀súa฀vontade฀é฀lei,฀completándose฀así฀a฀ redefinición฀das฀capacidades฀rexias฀e฀da฀fonte฀e฀límites฀do฀seu฀poder.฀ 318 Indubidablemente,฀o฀respaldo฀das฀armas฀macedonias฀son฀a฀base฀do฀poder฀de฀Alexandre฀ao฀comezo฀da฀campaña฀asiática,฀pero฀a฀labor฀levada฀a฀ cabo฀a฀través฀da฀construción฀da฀súa฀imaxe฀mítica,฀o฀destino฀de฀consumo฀ da฀ cal฀ é฀ a฀ Hélade,฀ permitirá฀ a฀ Alexandre฀ lexitimar฀ a฀ súa฀ autocracia,฀ aínda฀que฀sempre฀co฀seu฀exército฀como฀fonte฀indirecta,฀silenciosa,฀de฀ lexitimación.฀Certamente,฀ao฀longo฀do฀seu฀reinado,฀e฀como฀pode฀percibirse฀a฀través฀dos฀compoñentes฀da฀relación฀entre฀Atenas฀e฀o฀macedonio฀ que฀temos฀explicado฀ao฀longo฀deste฀traballo,฀Alexandre฀recorre฀un฀camiño฀de฀Macedonia฀a฀Persia,฀isto฀é,฀da฀monarquía฀á฀autocracia,฀onde฀a฀ peor฀parte฀sófrena฀a฀Hélade.฀Pero฀neste฀camiño฀cara฀a฀personalización฀ do฀poder฀podemos฀apreciar฀varias฀fases฀ou฀momentos฀claramente฀diferenciables฀nas฀actitudes฀do฀macedonio,฀comezando฀no฀seu฀primeiro฀momento฀como฀rei฀macedonio฀e฀herdeiro฀dos฀cargos฀de฀Filipo฀en฀Grecia,฀ onde฀a฀actitude฀básica฀será฀a฀de฀continuidade฀para฀coa฀obra฀e฀talante฀do฀ seu฀pai,฀e฀que฀debe฀entenderse฀como฀consecuencia฀da฀necesidade฀que฀ para฀a฀conquista฀asiática฀ten฀da฀Hélade,฀xa฀sexa฀como฀fonte฀de฀soldados฀ e฀flota฀ou฀como฀retaguardia฀pacífica.฀Será฀o฀mantemento฀desta฀colaboración฀e฀a฀xustificación฀da฀súa฀dirección฀para฀a฀campaña฀asiática฀o฀que฀ lle฀leve฀a฀asimilar,฀por฀medio฀dunha฀ambiciosa฀revolución฀da฀pubricística฀e฀da฀imaxe฀rexia,฀os฀parámetros฀definidores฀da฀figura฀de฀Aquiles,฀ presentándose,฀ como฀ o฀ pelida,฀ como฀ heroe฀ contra฀ o฀ bárbaro,฀ e฀ como฀ invencible.฀ Unha฀ segunda฀ fase฀ das฀ súas฀ relacións฀ con฀ Grecia฀ deben฀ comprenderse฀dende฀a฀pacificación฀da฀costa฀de฀Asia฀Menor,฀e฀moi฀posiblemente฀dende฀a฀consecución฀da฀súa฀vitoria฀en฀Isos,฀onde฀Alexandre฀ debeu฀ter฀percibido฀que฀esta฀aventura฀asiática฀podía฀chegar฀máis฀alá฀do฀ obxectivo฀primario฀marcado฀no฀seu฀comezo,฀como฀era฀o฀da฀liberación฀ de฀cidades฀gregas฀baixo฀o฀dominio฀persa.฀Nesa฀fase฀debe฀enmarcarse฀ o฀licenciamento฀da฀flota฀e฀o฀aumento฀da฀perspectiva฀macedonia฀fronte฀ á฀grega฀sobre฀a฀campaña,฀o฀cal฀terminará฀de฀materializarse฀e฀acadará฀ o฀ seu฀ momento฀ culminante฀ en฀ Siwah,฀ onde฀ Alexandre฀ será฀ revelado฀ ao฀mundo฀como฀fillo฀de฀Amón,฀e฀por฀tanto,฀novo฀Heracles,฀o฀que฀lle฀ permitirá,฀de฀novo฀a฀través฀das฀artes1,฀adherirse฀os฀atributos฀deste฀heroe฀ 319 (aínda฀que฀moitos฀dos฀caracteres฀definidores฀de฀Aquiles฀sigan฀presentes฀na฀súa฀figuración฀ata฀o฀fin฀dos฀seus฀días),฀e฀presentar฀a฀campaña฀xa฀ non฀como฀unha฀liberación,฀senón฀como฀unha฀conquista฀de฀Asia.฀Neste฀ momento฀comezan฀tamén฀unha฀serie฀de฀modificacións฀na฀estrutura฀do฀ exército฀que฀lle฀permiten,฀a฀través฀da฀eliminación฀Parmenión฀e฀aqueles฀ que฀puidesen฀opoñerse฀á฀súa฀vontade฀con฀certo฀respaldo฀entre฀a฀tropa,฀ controlar฀persoalmente฀a฀oficialidade฀da฀súa฀armada,฀e฀con฀isto,฀que฀o฀ seu฀exército฀funcione฀e฀responda฀só฀á฀súa฀persoa,฀anulando฀os฀vínculos฀ territoriais฀ e฀ persoais฀ entre฀ os฀ soldados฀ e฀ os฀ seus฀ xefes,฀ membros฀ da฀ nobreza฀ macedonia,฀ e฀ converténdose฀ na฀ única฀ fonte฀ de฀ poder฀ dentro฀ do฀seu฀exército.฀Esta฀fase฀como฀novo฀Heracles,฀que฀se฀estende฀como฀ mínimo฀ ata฀ a฀ queima฀ do฀ palacio฀ de฀ Persépolis,฀ ten,฀ en฀ relación฀ cos฀ gregos,฀ aínda฀ que฀ tamén฀ cos฀ seus฀ macedonios,฀ como฀ representación฀ do฀aumento฀do฀seu฀poder฀o฀seu฀desexo฀de฀imposición฀da฀proskynesis,฀ unha฀práctica฀que฀aínda฀que฀forma฀parte฀do฀protocolo฀rexio฀do฀mundo฀ persa,฀non฀será฀aceptada฀polos฀helenos฀e฀macedonios,฀pero฀que฀preludia฀ o฀desexo฀de฀conversión,฀como฀no฀mito฀herácleo,฀de฀Alexandre฀nunha฀ divindade.฀Con฀Persépolis฀e฀a฀India฀comezamos฀un฀terceiro฀momento฀ neste฀camiño฀cara฀a฀autocracia฀que฀chamamos฀personalización฀do฀poder,฀polo฀que฀Alexandre฀xa฀non฀mantén฀ningún฀vínculo฀asociativo฀cos฀ gregos,฀ terminada฀ a฀ guerra฀ panhelénica฀ en฀ Persépolis,฀ polo฀ que฀ este฀ periplo฀só฀debe฀entenderse฀como฀un฀desexo฀de฀engrandecer฀a฀súa฀persoa,฀a฀súa฀lenda฀e฀o฀seu฀poder.฀Neste฀terceiro฀momento,฀a฀asimilación฀ do฀deus฀Dionisos฀completa฀o฀seu฀ascenso฀de฀heroe฀(Aquiles)฀a฀heroe฀ que฀se฀converte฀en฀deus฀(Heracles)฀e฀de฀este฀a฀deus฀mesmo฀(Dionisos),฀ e฀lle฀leva฀a฀poñer฀en฀práctica,฀aínda฀que฀quizais฀inconscientemente,฀a฀ súa฀concepción฀de฀poder,฀como฀no฀asasinato฀de฀Clito,฀onde฀a฀vontade฀ de฀Alexandre฀é฀sinónimo฀de฀lei.฀Neste฀momento฀Alexandre฀volve฀dos฀ confíns฀do฀mundo฀convertido฀en฀señor฀do฀mundo,฀no฀máis฀grande฀gobernante฀ do฀ Mediterráneo,฀ convertido฀ nun฀ autócrata.฀ É฀ aquí฀ cando,฀ retomando฀a฀súa฀relación฀coa฀Hélade,฀que฀quedara฀aparcada฀dende฀Persépolis,฀como฀a฀de฀aliados,฀Alexandre,฀a฀través฀do฀Edicto,฀da฀obrigación฀ 320 do฀seu฀cumprimento,฀e฀máis฀aínda,฀da฀súa฀pretensión฀dunha฀natureza฀ divina฀que฀lle฀permite฀ditar฀a฀lei,฀converte฀aos฀gregos฀nos฀seus฀súbditos,฀ de฀tal฀xeito฀que฀unha฀vez฀obtida฀a฀soberanía฀sobre฀Asia,฀a฀alianza฀con฀ Grecia฀tería฀deixado฀de฀ser฀de฀utilidade,฀o฀que฀lle฀permitía฀estender฀a฀ súa฀autoridade฀sen฀límites฀sobre฀a฀Hélade.฀Sen฀embargo,฀creo฀que฀debe฀ entenderse฀ disto฀ que฀ a฀ utilidade฀ que฀ Alexandre,฀ e฀ tal฀ vez฀ xa฀ Filipo,฀ buscaron฀na฀súa฀colaboración฀cos฀gregos฀para฀a฀campaña฀asiática฀pretendía,฀en฀maior฀medida,฀e฀cunha฀máis฀destacada฀necesidade฀por฀parte฀ dos฀monarcas฀macedonios,฀manter฀a฀paz฀na฀Hélade,฀evitando฀revoltas฀ que฀ás฀súas฀costas฀puidesen฀complicarlles฀a฀súa฀situación฀de฀campaña,฀ evitando฀o฀que฀lle฀acontecera,฀por฀exemplo,฀a฀Axesilao฀a฀principios฀do฀ século.฀Deste฀xeito,฀a฀alianza,฀e฀o฀respeto฀á฀ mesma,฀ son฀ necesarias฀ e฀ mantense฀ o฀ seu฀ cumprimento฀ mentres฀ son฀ útiles฀ aos฀ intereses฀ macedonios,฀verdadeiros฀protagonistas฀da฀conquista฀asiática,฀como฀o฀serán฀ tamén฀ da฀ definición฀ do฀ mundo฀ helenístico.฀ Unha฀ vez฀ resoltos฀ estes฀ problemas,฀xa฀non฀é฀necesario฀o฀mantemento฀das฀formas,฀e฀Alexandre฀ poderá฀ por฀ fin฀ revelarse฀ como฀ o฀ autócrata฀ que฀ decidiu฀ ser.฀ Para฀ isto,฀ como฀ mecanismo฀ de฀ validación฀ do฀ seu฀ poder฀ sobre฀ Grecia,฀ máis฀ alá฀ do฀dereito฀de฀conquista,฀a฀mención฀do฀cal฀tería฀levado฀ao฀levantamento฀ inminente฀dos฀gregos,฀Alexandre฀escolle฀empregar,฀como฀último฀paso฀ do฀seu฀programa฀pubricístico฀e฀lexitimador,฀a฀súa฀autoridade฀como฀resultado฀da฀súa฀condición฀divina,฀pois฀só฀sendo฀un฀deus฀pode฀ditar฀a฀súa฀ vontade฀como฀lei,฀e฀completar,฀a฀través฀disto,฀a฀súa฀personalización฀do฀ poder,฀consumando฀tamén,฀con฀isto,฀a฀súa฀redefinición฀da฀figura฀rexia฀ e฀do฀sistema฀monárquico,฀conformando฀o฀novo฀papel฀que฀este฀terá฀nos฀ tempos฀helenísticos. Volvendo฀sobre฀o฀caso฀particular฀de฀Atenas,฀a฀relación฀desta฀co฀rei฀ macedonio฀pode฀cualificarse฀de฀dual,฀pois฀non฀só฀a฀través฀das฀dúas฀faccións฀existentes฀dentro฀da฀súa฀política,฀senón฀tamén฀a฀través฀das฀reaccións฀dos฀seus฀pensadores฀e฀artistas฀(ou฀de฀aqueles฀pensadores฀e฀artistas฀ que,฀non฀sendo฀de฀orixe฀ateniense,฀estaban฀irremisiblemente฀vinculados฀ ao฀ ámbito฀ cultural฀ ateniense,฀ e฀ dentro฀ del฀ deben฀ ser฀ comprendidos),฀ 321 existiu฀na฀polis฀ática฀unha฀mestura฀de฀irremediable฀rexeitamento฀e,฀por฀ outra฀parte,฀desexosa฀aceptación,฀cara฀o฀macedonio.฀Entendo฀que฀esta฀ situación฀debe฀extrapolarse,฀falando฀dun฀xeito฀xeral,฀a฀toda฀a฀Hélade,฀ onde฀os฀detractores฀da฀política฀macedonia฀e฀das฀actitudes฀de฀Alexandre฀ enfrontaríanse฀ a฀ aqueles฀ que฀ opinasen฀ que฀ esta฀ era฀ unha฀ positiva฀ oportunidade฀ para฀ dar฀ solución฀ aos฀ problemas฀ da฀ Hélade.฀ O฀ que฀ se฀ nos฀ aparece฀ como฀ indubidable฀ tras฀ a฀ lectura฀ destas฀ páxinas,฀ é฀ que฀ o฀ enfrontamento฀ da฀ polis฀ ática฀ co฀ macedonio฀ responde,฀ xa฀ non฀ ás฀ elaboradas฀razóns฀defendidas฀pola฀retórica฀política,฀xustificadoras฀dunha฀ resistencia฀contra฀Alexandre฀en฀favor฀da฀liberdade฀ou฀da฀xustiza฀para฀ os฀ gregos,฀ senón฀ que฀ son฀ froito฀ do฀ enfrontamento฀ de฀ intereses฀ entre฀ ambas฀potencias฀polo฀control฀sobre฀a฀Hélade.฀Deste฀xeito,฀e฀máis฀alá฀ dos฀mecanismos฀de฀carácter฀bélico฀e฀militar฀aplicados฀por฀Alexandre฀a฀ aqueles฀gregos฀que฀se฀lle฀poñen,฀todas฀as฀medidas฀propagandísticas฀que฀ temos฀visto฀en฀acción฀son฀empregadas฀como฀mecanismos฀para฀ocultar฀ aos฀gregos฀a฀realidade฀da฀súa฀situación,฀isto฀é,฀a฀súa฀subxugación฀á฀autoridade฀macedonia.฀ O฀Edicto฀dos฀Exiliados,฀aínda฀que฀podería฀responder฀aos฀consellos฀ de฀Isócrates฀e฀Aristóteles฀para฀tratar฀de฀resolver฀a฀acuciante฀situación฀ da฀Hélade฀do฀século฀IV,฀así฀como฀sobre฀os฀beneficios฀da฀obtención฀da฀ gloria฀pola฀actividade฀lexisladora฀como฀opción฀preferible฀฀á฀súa฀consecución฀polo฀poder฀das฀armas,฀debe฀entenderse฀como฀unha฀violación฀dos฀ dereitos฀de฀independencia฀e฀autonomía฀en฀materia฀de฀política฀interna,฀e฀ consecuentemente,฀como฀unha฀expresión฀da฀perspectiva฀que฀Alexandre฀ tiña,฀dende฀a฀súa฀nova฀posición฀de฀señor฀do฀Asia,฀de฀Grecia฀como฀unha฀ parte฀do฀seu฀imperio,฀como฀demostra฀o฀feito฀de฀non฀ter฀sido฀consultada฀ a฀ disposición฀ sobre฀ os฀ exiliados฀ co฀ Consello฀ da฀ Liga฀ de฀ Corinto.฀ A฀ fuxida฀de฀Harpalo฀tan฀só฀actúa฀como฀desencadeante฀dunha฀situación,฀ permitindo฀a฀Alexandre฀realizar฀o฀seu฀último฀movemento฀político฀para฀ completar฀ o฀ seu฀ camiño฀ cara฀ a฀ autocracia.฀ Deste฀ xeito,฀ a฀ aceptación฀ por฀parte฀dos฀gregos฀de฀conferirlle฀honores฀divinos฀implica,฀de฀forma฀ implícita,฀ e฀ quizais฀ inconsciente,฀ ฀ unha฀ aprobación฀ da฀ autocracia฀ de฀ 322 Alexandre.฀Entón,฀tamén฀a฀reacción฀ante฀o฀Edicto฀parece฀amosar฀unha฀ verdadeira฀ inconsciencia฀ por฀ parte฀ dos฀ gregos฀ de฀ este฀ como฀ medida฀ totalmente฀autocrática,฀supoñendo฀a฀súa฀promulgación฀unha฀extralimitación฀nas฀facultades฀do฀seu฀cargo฀como฀hegemón,฀posto฀que฀aínda฀que฀ as฀reaccións฀son฀diversas,฀en฀ningún฀momento฀parece฀terse฀levantado฀a฀ voz฀de฀alarma฀sobre฀ese฀exceso฀na฀práctica฀do฀poder฀por฀parte฀Alexandre,฀senón฀que฀as฀actitudes฀enfrontadas฀ao฀Edicto฀proveñen฀realmente฀ do฀choque฀de฀intereses,฀como฀exemplifica฀o฀caso฀Atenas-Samos.฀ Con฀toda฀esta฀análise฀temos฀presenciado,฀ ao฀ longo฀ do฀ reinado฀ de฀ Alexandre,฀e฀en฀contraposición฀ás฀relacións฀establecidas฀polo฀seu฀pai฀ Filipo฀cos฀gregos,฀un฀cambio฀nas฀estruturas฀das฀relacións฀internacionais฀ da฀Grecia฀do฀século฀IV.฀Así,฀no฀comportamento฀de฀Alexandre฀para฀con฀ Grecia฀asistimos฀á฀conformación,฀a฀través฀da฀transformación฀que฀sufre฀ o฀mundo฀grego฀a฀raíz฀da฀desaparición฀da,฀ata฀agora฀constante,฀ameaza฀ persa,฀dos฀elementos฀básicos฀da฀estrutura฀sociopolítica฀do฀período฀helenístico.฀ Deste฀ xeito,฀ Alexandre฀ é,฀ certamente,฀ o฀ inaugurador฀ dunha฀ nova฀época2฀para฀a฀Historia฀de฀Grecia,฀aínda฀que฀a฀estrutura฀da฀mesma฀ provén,฀evidentemente,฀dunha฀serie฀de฀procesos฀que,฀como฀estivemos฀ a฀presentar,฀son฀protagonistas฀constantes฀ao฀longo฀de฀todo฀o฀século฀IV,฀ como฀ as฀ teorías฀ adicadas฀ ao฀ panhelenismo฀ e฀ á฀ procura฀ dunha฀ Koiné฀ Eirene,฀os฀desexos฀que,฀materializados฀de฀forma฀máis฀constante฀dende฀ a฀Paz฀de฀Antálcidas,฀animan฀á฀Hélade฀a฀tratar฀de฀frear฀o฀intervencionismo฀ persa฀ en฀ materia฀ política฀ de฀ Grecia,฀ os฀ procesos฀ sociais฀ froito฀ dos฀cales฀se฀xenera฀unha฀ampla฀masa฀social฀de฀desposuídos฀e฀vagabundos,฀moitos฀deles฀adicados฀ao฀mercenariado,฀ou฀incluso฀os฀sistemas฀de฀ asimilación฀ dos฀ atributos฀ das฀ divindades฀ e฀ a฀ propia฀ divinización฀ por฀ parte฀de฀diversos฀gobernantes฀ao฀longo฀desta฀centuria,฀etc...฀Polo฀tanto,฀ podemos฀concluír฀estas฀liñas฀comprendendo฀a฀Alexandre,฀dunha฀banda,฀ non฀como฀un฀home฀adiantado฀a฀o฀seu฀tempo,฀senón฀como฀un฀fillo฀da฀ súa฀época,฀aínda฀que,฀asimesmo,฀a฀través฀dos฀seus฀actos,฀como฀desencadeante,฀que฀non฀xenerador,฀do฀novo฀esquema฀de฀relacións฀políticas,฀ sociais฀e฀económicas฀que฀caracterizan฀o฀Helenismo.฀Este฀sería,฀sen฀dú- 323 bida,฀o฀xuízo฀positivo฀que฀a฀Historia,฀coa฀distancia฀que฀concede฀o฀paso฀ do฀ tempo,฀ nos฀ permite฀ elaborar฀ para฀ solucionar฀ a฀ nosa฀ intención฀ de฀ comprensión฀da฀figura฀do฀macedonio฀na฀súa฀relación฀coa฀Hélade.฀Non฀ obstante,฀máis฀alá฀desta฀valoración฀dos฀feitos฀como฀sucesos฀do฀pasado,฀ e฀quizais฀a฀xeito฀de฀opinión฀persoal฀final,฀entendo฀que฀o฀aquí฀reflexado฀ debería฀ alertarnos฀ ante฀ procesos฀ históricos฀ non฀ soamente฀ confinables฀ ao฀século฀IV฀ou฀á฀Historia฀de฀Grecia,฀senón฀฀atemporais,฀pois฀afectan฀ a฀tódolos฀momentos฀e฀tódalas฀épocas,฀incluída฀a฀nosa฀propia฀actualidade,฀ onde฀ tamén฀ existen฀ sistemas฀ como฀ a฀ personalización฀ do฀ poder,฀ e฀igual฀de฀perigoso฀que฀isto,฀intereses฀polo฀control฀da฀opinión฀pública฀ por฀medio฀de฀sistemas฀proximais฀á฀tecnoloxía฀da฀imaxe฀aquí฀estudada฀ para฀o฀caso฀de฀Alexandre.฀Deste฀xeito,฀e฀como฀escribía฀F.฀Kafka,฀“hoxe,฀ —ninguén฀o฀dubida—฀non฀hai฀ningún฀Alexandre฀Magno.฀Hai฀moitos฀ que฀ saben฀ matar,฀ (...)฀ moitos฀ levan฀ espada,฀ pero฀ só฀ para฀ esgrimila,฀ e฀ quen฀os฀sigue฀só฀consegue฀marearse”3.฀Foi฀a฀pretensión฀deste฀traballo,฀ xunto฀co฀desexo฀de฀estudar฀e฀comprender฀dun฀xeito฀actualizado฀e฀revisado฀o฀problema฀xerado฀por฀unha฀nova฀definición฀do฀poder฀e฀formulación฀das฀capacidades฀permitidas฀polo฀mesmo฀durante฀o฀século฀IV฀a.฀C.,฀ entender฀o฀conflito฀provocado฀pola฀implantación฀autocrática฀da฀vontade฀ do฀gobernante฀sobre฀os฀individuos฀habitantes฀dos฀territorios฀adheridos฀ á฀autoridade฀deste,฀e฀advertir฀cómo฀acontecen฀estes฀procesos.฀“Moitos฀ levan฀espada”.฀Moitos.฀Sen฀dúbida฀demasiados.฀ 324 NOTAS ฀฀ 1 ฀฀ 2 ฀฀ 3 A.฀STEWART,฀“Alexander฀in฀Greek...”,฀páx.฀32:฀“Since฀a฀ruler’s฀power฀is฀never฀so฀absolute฀as฀in฀his฀portrait,฀crafting฀it฀is฀inevitably฀a฀matter฀of฀spome฀delicacy,฀even฀anxiety,฀ for฀all฀involved”. Esta฀idea฀xa฀aparecía฀presente฀na฀primeira฀liña฀da฀obra฀de฀Droysen,฀quen฀compoñía฀o฀ seu฀estudo฀sobre฀o฀macedonio฀partindo฀desta฀conceptualización฀de฀Alexandre฀como฀ creador฀de฀un฀novo฀mundo฀helenístico.฀Vid.฀J.฀G.฀DROYSEN,฀op.฀cit.,฀páx.฀3.De฀novo฀ remito฀o฀lector฀a฀miña฀publicación฀sobre฀Droysen:฀I.฀B.฀ANTELA฀BERNÁRDEZ,฀op..฀ cit. F.฀KAFKA,฀O฀Novo฀Avogado. Bibliografía I.฀ Obras฀clásicas •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ APULEYO,฀Apología.฀Florida,฀Gredos,฀Madrid฀(1980)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀ de฀S.฀SEGURA฀MUNGUÍA]. ARISTÒTIL,฀Retòrica.฀Poética,฀ed.฀Laia,฀Barcelona฀(1985)฀]ed.฀y฀trad.฀a฀ cargo฀de฀A.฀BLECUA]. ARISTÓTELES,฀Política,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(1988)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀ de฀M.฀GARCÍA฀VALDÉS]. F.฀ARRIANO,฀Anábasis฀de฀Alejandro฀Magno,฀2฀vols.,฀ed.฀Gredos,฀Madrid,฀ (1982)฀[trad.฀a฀cargo฀de฀A.฀GUZMÁN฀GUERRA]. G.฀JULI฀CÈSAR,฀Guerra฀de฀les฀Gàl·lies,฀vol.฀II,฀Fundació฀Bernat฀Metge,฀ Barcelona฀(1975)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀J.฀ICART]. M.฀T.฀CICERÓN,฀Tusculanes,฀vol.฀II฀y฀III,฀Fundació฀Bernat฀Metge,฀Barcelona฀(1950)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀E.฀VALENTÍ]. Q.฀CURCIO฀RUFO,฀Historia฀de฀Alejandro฀Magno,฀ed.฀Gredos,฀Madrid,฀ (1986)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀F.฀PEJENAUTE฀RUBIO]. DEMÓSTENES,฀ Discursos฀ Políticos,฀ vol.฀ I฀ y฀ II,฀ ed.฀ Gredos,฀ Madrid฀ (1980,฀1985)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀A.฀LÓPEZ฀EIRE]. DEMÓSTENES,฀Discursos฀Privados,฀vol.฀I,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(1983)฀ [ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀J.฀M.฀COLUBI฀FALCÓ]. DEMÓSTENES,฀Discursos฀Políticos฀y฀Privados:฀Contra฀Filipo,฀Sobre฀la฀ Corona฀en฀defensa฀de฀Ctesifonte,฀Contra฀Áfobo,฀Contra฀Neera,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(2000)฀[trad.฀a฀cargo฀de฀A.฀LÓPEZ฀EIRE฀y฀J.฀M.฀COLUBI฀ FALCÓ]. DIODORE฀DE฀SICILE,฀Bibliothèque฀Historique:฀Livre฀XV,฀Col฀des฀Universités฀de฀France,฀Associsation฀G.฀Budé,฀Société฀d’édition฀«Les฀Belles฀ Lettres»,฀Paris฀(1977)฀[ed.฀y฀trad.฀bilingüe฀a฀cargo฀de฀C.฀VIAL]. 326 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ DIÓGENES฀LAERTIUS,฀Lives฀of฀Eminent฀Philosophers,฀2฀vols,฀Loeb฀ Classicla฀Library,฀Harvard฀Univ.฀Press,฀Londres฀(1972)฀[trad.฀bilingüe฀a฀ cargo฀de฀R.฀D.฀HICKS]. DIÓN฀DE฀PRUSA,฀Discursos฀I-XI,฀Gredos,฀Madrid฀(1988)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀ cargo฀de฀G.฀MOROCHO฀GAYO]. ESQUINES,฀Discursos,฀Testimonios฀y฀Cartas,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(2002)฀ [ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀J.฀M.฀LUCAS฀DE฀DIOS]. FILOSTRATO,฀Vidas฀de฀los฀Sofistas,฀ed฀Gredos,฀Madrid฀(1982)฀[ed.฀y฀ trad.฀a฀cargo฀de฀Mª฀C.฀GINER฀SORIA]. HERODOTO,฀Los฀Nueve฀Libros฀de฀la฀Historia,฀vol.฀II,฀ed.฀Lumen,฀Barcelona฀(1981)฀[trad.฀a฀cargo฀de฀Mª฀R.฀LIDA]. HOMERO,฀Ilíada,฀ed฀Gredos,฀Madrid฀(1991)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀E.฀ CRESPO฀GÜEMES]. ISOCRATES,฀Discursos,฀vol.฀I,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(1979)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀ cargo฀de฀J.฀M.฀GUZMÁN฀HERMIDA]. ISOCRATES,฀Discursos,฀vol.฀II,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(1980)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀ cargo฀de฀J.฀M.฀GUZMÁN฀HERMIDA]. JUSTINO,฀Epitome฀de฀las฀Historias฀Filípicas฀de฀Pompeyo฀Trogo,฀ed.฀Gredos,฀Madrid,฀(1995)฀[ed.฀Y฀trad.฀a฀cargo฀de฀J.฀CASTRO฀SÁNCHEZ]. TUCÍDIDES,฀Historia฀de฀la฀Guerra฀del฀Peloponeso,฀Alianza฀Editorial,฀ Madrid฀(1989)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀A.฀GUZMÁN฀GUERRA]. ORADORES฀MENORES,฀Discursos฀y฀Fragmentos,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀ (2000)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀J.฀M.฀GARCÍA฀RUÍZ]. PLINIO,฀Histoire฀Naturelle,฀Sociétéd’Edition฀«Les฀Belles฀Letres»,฀Paris฀ (1950-1972)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀J.-M฀CROISILLE] PLUTARCO/DIODORO฀SÍCULO,฀Alejandro฀Magno,฀ed฀Akal,฀Madrid,฀ (1986)฀[ed.฀A฀cargo฀de฀A.฀GUZMÁN฀GUERRA]. PLUTARCO,฀Obras฀Morales฀y฀de฀Costumbres฀(Moralia),฀vol฀V,฀Gredos,฀ Madrid฀(1989)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀M.฀LÓPEZ฀SALVÁ]. POLIBIO,฀Historias:฀libros฀I-IV,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(1981)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀ cargo฀de฀M.฀BALASCH฀RECORT]. PSEUDO-CALÍSTENES,฀Vida฀y฀Hazañas฀de฀Alejandro฀de฀Macedonia,฀ ed.฀Gredos,฀Madrid฀(1988)฀[ed.฀y฀trad.฀a฀cargo฀de฀C.฀GARCÍA฀GUAL]. 327 II.฀ Obras฀modernas •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ W.฀L.฀ADAMS฀y฀E.฀N.฀BORZA฀(eds.),฀Philip฀II,฀Alexander฀the฀Great฀and฀ the฀Macedonian฀Heritage,฀University฀Press฀of฀America,฀Boston฀(1982). F.฀E.฀ADCOCK,฀The฀Greek฀and฀Macedonian฀Art฀of฀War,฀Univ.฀Of฀california฀Press,฀Berkeley฀(1975). T.฀ALFIERI฀TONINI,฀“Problemi฀di฀Fonti฀nei฀Libri฀XVI฀e฀XVII฀di฀Diodoro”฀en฀E.฀GALVAGNO฀y฀C.฀MOLÈ฀VENTURA฀(eds.),฀Mito,฀Storia,฀ Tradizione:฀Diodoro฀Siculo฀e฀la฀Storiografia฀Clásica฀(Atti฀del฀Convengo฀ Internazionale฀Catania-Agira฀7-8฀dicembre฀1984),฀Ed.฀del฀Prisma,฀Catania฀(1991),฀pp.฀65-75. V.฀ALONSO฀TRONCOSO,฀Neutralidad฀y฀Neutralismo฀en฀la฀Guerra฀del฀ Peloponeso฀(431-404฀a.฀C.),฀Ediciones฀de฀la฀Universidad฀Autónoma฀de฀ Madrid,฀Madrid฀(1987). V.฀ALONSO฀TRONCOSO,฀“El฀pacto฀defensivo฀en฀las฀relaciones฀internacionales฀del฀siglo฀IV฀(404-338฀a.฀C.)”,฀en฀PIERRE฀CARLIER฀(ed),฀Le฀IVe฀ siècle฀av.฀J.-C.:฀Approches฀historiographiques,฀Association฀pour฀la฀Diffusion฀de฀la฀Recherche฀sur฀l’Antiquité,฀Nancy฀(1996),฀pp.฀223-239. A.฀R.฀ANDERSON,฀“Heracles฀and฀his฀Successors”,฀en฀Harvard฀Studies฀in฀ Classical฀Philology,฀nº฀฀39฀(1928),฀pp.฀7-58. E.฀M.฀ANSON,฀“The฀Evolution฀of฀the฀Macedonian฀Army฀Assembly”฀en฀ Historia,฀nº฀40฀(1991),฀pp.฀230-247. I.฀B.฀ANTELA฀BERNÁRDEZ,฀“J.฀G.฀Droysen฀y฀el฀primer฀Alejandro฀científico”฀en฀Gallaecia,฀nº฀19฀(2000),฀pp.฀219-249. I.฀B.฀ANTELA฀BERNÁRDEZ,฀La฀Transición฀entre฀la฀Época฀Clásica฀y฀ la฀Época฀Helenística฀en฀los฀historiadores฀sobre฀Grecia฀antigua฀[TAD],฀ Universidad฀de฀Santiago฀de฀Compostela,฀Santiago฀de฀Compostela฀(2000). J.฀R.฀ASHLEY,฀The฀Macedonian฀Empire:฀The฀Era฀of฀Warfare฀under฀Philip฀ II฀and฀Alexander฀the฀Great,฀Mcfarland฀&฀Co.,฀Jefferson฀(1995). J.฀ATKINSON,฀“Originality฀and฀its฀Limits฀in฀the฀Alexander฀Sources฀of฀the฀ Early฀Empire”,฀en฀A.฀B.฀BOSWORTH฀y฀E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds),฀op.฀cit.,฀ pp.฀307-325. E.฀BADIAN,฀“Alexander฀the฀Great฀and฀the฀Unity฀of฀Mankind”฀en฀Historia,฀nº฀7฀(1958),฀pp.฀425-444. 328 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ E.฀ BADIAN,฀ “The฀ Eunuch฀ Bagoas:฀ a฀ Study฀ in฀ Method”฀ en฀ Classical฀ Quarterly,฀nº฀7฀(1958),฀pp.฀144-157. E.฀BADIAN,฀“The฀Administration฀of฀the฀Empire฀en฀Greece฀&฀Rome,฀nº฀11฀ (1965),฀pp.฀166-182. E.฀BADIAN,฀“Harpalus”฀en฀G.฀T.฀GRIFFITH฀(ed.),฀op.฀cit.,฀pp.฀205-234. E.฀BADIAN,฀“Agis฀III”฀en฀Hermes,฀nº฀95฀(1967),฀pp.฀170-193. E.฀BADIAN฀(ed.),฀Alexandre฀le฀Grand:฀Image฀et฀Réalité,฀Fondation฀Hardt,฀ Ginebra฀(1975). E.฀BADIAN,฀“Greeks฀and฀Macedonians”,฀en฀Studies฀in฀the฀History฀of฀Art,฀ nº10,฀Washington฀(1982),฀pp.฀33-51. E.฀BADIAN,฀“Alexander฀the฀Great฀between฀two฀thrones฀and฀Heaven:฀Variations฀on฀an฀old฀theme”฀en฀A.฀SMALL฀(ed.),฀Subject฀and฀Ruler:฀The฀Cult฀ of฀the฀Ruling฀Power฀in฀Classical฀Antiquity,฀Journal฀of฀Roman฀Archaeology฀ –฀Supplementary฀Series฀nº฀17฀(1996),฀pp.฀11-26. A.฀ BAILLY,฀ Dictionnaire฀ Grec-Français,฀ Librairie฀ Hachette,฀ Paris฀ (1950). H.฀C.฀BALDRY,฀ The฀Unity฀of฀Mankind฀in฀Greek฀Thought,฀Cambridge฀ Univ.฀Press,฀Cambridge฀(1965). E.฀BALOGH,฀Political฀Refugees฀in฀the฀Ancient฀Greece,฀Soc.฀Multigrafica฀ Editrice,฀Roma฀(1972). J.฀P.฀V.฀D.฀BALSDON,฀“The฀divinity฀of฀Alexander”,฀en฀Historia,฀nº฀1฀ (1950),฀pp.฀363-388. J.฀BARNES฀et฀al.฀(eds),฀Articles฀on฀Aristotle:฀2.Ethics฀and฀Politics,฀Duckworth,฀Londres฀(1977). E.฀J.฀BAYNHAM,฀Alexander฀the฀Great:฀The฀Unique฀History฀of฀Quintus฀ Curtius,฀University฀of฀Michigan฀Press,฀฀Ann฀Arbor,฀(1998). H.฀BENGTSON,฀Historia฀de฀Grecia,฀ed.฀Gredos,฀Madrid฀(1986). J.฀C.฀BERMEJO฀BARRERA,฀Los฀Orígenes฀de฀la฀Mitología฀Griega,฀Akal,฀ Madrid฀(1996). E.฀BICKERMAN,฀“Alexandre฀le฀Grand฀et฀les฀Villes฀d’Asie”฀en฀ Revue฀ d’Etudes฀Grecques,฀nº฀47฀(1934),฀pp.฀346-374. M.฀BIEBER,฀Alexander฀the฀Great฀in฀Greek฀and฀Roman฀Art,฀Argonaut฀Inc.฀ Publishers,฀Chicago฀(1964). 329 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ M.฀ BIEBER,฀ “The฀ Portraits฀ of฀ Alexander”฀ en฀ Greece฀ &฀ Rome฀ nº฀ IX฀ (1965),฀págs฀189-198. R.฀A.฀BILLOWS,฀Antigonus฀the฀One-Eyed฀and฀the฀Creation฀of฀the฀Hellenistic฀State,฀Univ.฀of฀California฀Press,฀Berkeley฀(1990). R.฀A.฀BILLOWS,฀Kings฀and฀Colonists:฀Aspects฀of฀Macedonian฀Imperialism,฀E.฀J.฀Brill฀ed.,฀Nueva฀York฀(1995). E.฀N.฀BORZA,฀Before฀Alexander:฀Constructing฀Early฀Macedonia,฀Regina฀ Books,฀Claremont,฀California฀(1999). ฀ A.฀ B.฀ BOSWORTH,฀ “Aristotle฀ and฀ Callisthenes”฀ en฀ Historia,฀ nº฀ 19฀ (1970). A.฀ B.฀ BOSWORTH,฀ “Errors฀ in฀ Arrian”฀ en฀ Classical฀ Quarterly,฀ nº฀ 26฀ (1976),฀pp.฀117-139. A.฀B.฀BOSWORTH,฀“Autonomia:฀Use฀and฀Abuse฀of฀Political฀Terminology”฀en฀Studi฀Italiani฀di฀Filologia฀Classica,฀nº฀85฀(1989),฀pp.฀122-152. ฀A.฀BOSWORTH,฀Alejandro฀Magno,฀Cambridge฀University฀Press,฀Madrid฀ (1996). A.฀B.฀BOSWORTH฀y฀E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds),฀Alexander฀the฀Great฀in฀Fact฀ and฀Fiction,฀Oxford฀University฀Press,฀Oxford฀(2000). G.฀ BOUNOURE,฀ “L’odeur฀ du฀ héros.฀ Un฀ thème฀ ancien฀ de฀ la฀ légende฀ d’Alexandre”฀en฀Quaderni฀di฀Storia,฀nº฀฀17฀(1983),฀pp.฀3-฀46. G.฀ W.฀ BOWERSOCK,฀ “Herodotus,฀ Alexander฀ and฀ Rome”฀ en฀ G.฀ W.฀ BOWERSOCK,฀Studies฀on฀the฀Eastern฀Roman฀Empire,฀Goldbach,฀Keip฀ (1994),฀pp.฀344-352. E.฀L.฀BOWIE,฀“Greeks฀and฀their฀Past฀in฀the฀Second฀Sophistic·฀en฀M.฀I.฀ FINLEY฀(ed.),฀Studies฀in฀Ancient฀Society,฀Routledge฀&฀K.฀Paul฀eds,฀Londres฀(1974),฀pp.฀166-209. P.฀BRIANT,฀Antigone฀le฀Borgne:฀Les฀débuts฀de฀sa฀Carrière฀et฀les฀Problèmes฀de฀l’Assemblée฀Macédonienne,฀Les฀Belles฀Lettres,฀Paris฀(1973). P.฀BRIANT,฀“History฀and฀Ideology:฀The฀Greeks฀and฀Persian฀Decadence”฀ en฀T.฀HARRISON฀(ed),฀Greeks฀and฀Barbarians,฀Edinburg฀Univ.฀Press,฀ Edinburgo฀(2002),฀pp.฀193-210. R.฀BROCK,฀“The฀Emergence฀of฀Democratic฀Ideology”฀en฀Historia,฀nº฀40฀ (1990),฀pp.฀160-169. 330 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ T.฀S.฀BROWN,฀“Alexandre’s฀Book฀Order฀(Plut.฀Alex.฀8)”฀en฀Historia,฀nº฀16฀ (1967). P.฀A.฀BRUNT,฀“The฀Hellenic฀League฀Against฀Persia”,฀en฀Historia,฀฀nº3฀ (1953),฀pp.฀135-163. E.฀M.฀BURKE,฀“Lycurgan฀Finances”฀en฀Greek,฀Roman฀and฀Byzantine฀ Studies,฀nº฀26฀(1985),฀pp.฀251-264. G.฀CALCANI,฀Cavalieri฀di฀Bronzo,฀«L’Erma»฀di฀Bretschneider฀ed.,฀Roma฀ (1989).฀ E.฀CARNEY,฀“The฀Politics฀of฀Polygamy:฀Olympias,฀Alexander฀and฀the฀ Murder฀of฀Philip”฀en฀Historia,฀41฀(1992). E.฀CARNEY,฀“Artifice฀and฀Alexander’s฀History”฀en฀A.฀B.฀BOSWORTH฀y฀ E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds),฀op.฀cit.,฀pp.฀263-285. E.฀CARNEY,฀“The฀Ancient฀Evidence฀for฀Alexander฀the฀Great”฀en฀J.฀ROISMAN฀(ed.),฀op.฀cit.,฀pp.฀3-29. G.฀ L.฀ CAWKWELL,฀ Philip฀ of฀ Macedon,฀ Faber฀ &฀ Faber฀ ed.,฀ Bristol฀ (1978). G.฀L.฀CAWKWELL,฀“Athenian฀Naval฀Power฀in฀the฀Fourth฀Century”฀en฀ Classical฀Quarterly,฀nº฀34฀(1984),฀pp.฀334-345. M.฀CEREZO,฀Plutarco:฀Virtudes฀y฀Vicios฀de฀sus฀Héroes฀Biográficos,฀Ediciones฀de฀la฀Unversidad฀de฀Lleida,฀Lleida฀(1996), A.฀H.฀CHROUST,฀“Aristotle’s฀Flight฀from฀Athens฀in฀the฀Year฀323฀B.฀C.”,฀ en฀Historia,฀nº฀15฀(1966),฀pp.฀185-192. A.฀J.฀CLASSEN,฀“The฀Libyan฀God฀Ammon฀in฀Greece฀before฀331฀B.C.”฀en฀ Historia,฀nº฀8฀(1959),฀pp.฀349-355. P.฀CLOCHÉ,฀Isocrate฀et฀son฀temps,฀Societé฀d’Editions฀«Les฀Belles฀Letres»,฀Paris฀(1963). P.฀CLOCHÉ.฀Démosthénes฀et฀la฀fin฀de฀la฀démocratie฀athénienne,฀Payot,฀ Paris฀(1957). P.฀CLOCHÉ,฀Histoire฀de฀la฀Macédoine฀jusqu’a฀l’avènement฀d’Alexandre฀ le฀Grand,฀Payot,฀Paris฀(1960). A.฀COHEN,฀“Alexander฀and฀Achilles฀–฀Macedonians฀and฀Mycenaeans”,฀ en฀J.฀B.฀CARTER฀y฀S.฀P.฀MORRIS฀(eds),฀The฀Ages฀of฀Homer:฀A฀Tribute฀to฀ Emily฀Townsend฀Vermeule,฀University฀of฀Texas฀Press,฀Austin฀(1995),฀pp.฀ 483-505. 331 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ G.฀CRESCI฀MARRONE,฀“L’Alessandro฀di฀Trogo:฀per฀una฀definizione฀ dell’ideologia”฀en฀L.฀BRACCESI฀et฀al.,฀L’Alessandro฀di฀Giustino฀(dagli฀ antichi฀ai฀moderni),฀«L’Erma»฀di฀Bretschneider,฀Roma฀(1993),฀pp.฀11-44. A.฀DÍAZ฀TEJERA,฀Encrucijada฀de฀lo฀Político฀y฀lo฀Humano฀(Un฀Momento฀ Histórico฀de฀Grecia),฀Esc.฀Gráfica฀Salesiana,฀Sevilla฀(1972). J.฀G.฀DROYSEN,฀Alejandro฀Magno,฀ed.฀Fondo฀de฀Cultura฀Económica,฀ México฀D.฀C.฀(reimpr.฀2001). V.฀EHRENBERG,฀Alexander฀and฀the฀Greeks,฀Basil฀Blackwell,฀Oxford฀ (1938). J.฀R.฀ELLIS,฀Philip฀II฀and฀Macedonian฀Imperialism,฀Thames฀&฀Hudson,฀ Londres฀(1976). R.฀M.฀ERRINGTON,฀“Macedonian฀«Royal฀Style»฀and฀Its฀Historical฀Significance”฀en฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀nº94฀(1974),฀pp.฀20-37. R.฀M.฀ERRINGTON,฀“The฀Nature฀of฀the฀Macedonian฀State฀under฀the฀Monarchy”฀en฀Chiron,฀8฀(1978),฀pp.฀77-133. R.฀M.฀ERRINGTON,฀A฀History฀of฀Macedonia,฀University฀of฀California฀ Press,฀Londres฀(1990). A.฀ ERSKINE,฀ Troy฀ Between฀ Greece฀ and฀ Rome,฀ Oxford฀ Univ.฀ Press,฀ Oxford฀(2001).฀ M.฀V.฀ESCRIBANO฀PAÑO,฀“El฀Vituperio฀del฀Tirano:฀Historia฀de฀un฀Modelo฀Ideológico”,฀en฀E.฀FALQUE฀y฀F.฀GARCÓ฀(eds),฀Modelos฀Ideales฀ y฀ Prácticas฀ de฀ Vida฀en฀ la฀Antigüedad฀Clásica,฀ Universidad฀de฀ Sevilla฀฀ (UiMP),฀Sevilla฀(1993),฀pp.฀9-35 M.฀FARAGUNA,฀“Alexander฀and฀the฀Greeks”฀en฀J.฀ROISMAN฀(ed.),฀op.฀ cit.,฀pp.฀99-130. L.฀R.฀FARNELL,฀Greek฀Hero฀Cults฀and฀Ideas฀of฀Immortality,฀Clarendon฀ Press,฀Oxofrd฀(1970). J.฀R.฀FEARS,฀“The฀Stoic฀View฀of฀the฀Carrer฀of฀Alexander฀the฀Great”฀en฀ Philologus,฀nº฀118฀(1974),฀pp.฀113-130. J.฀R.฀FEARS,฀“The฀Solar฀Monarchy฀of฀Nero฀and฀the฀Imperial฀Panegyric฀of฀ Q.฀Curtius฀Rufus”฀en฀Historia,฀nº฀25฀(1976).฀Pp.฀494-496. A.฀FILDES฀y฀J.฀FLETCHER,฀Alejandro฀Magno:฀Hijo฀de฀los฀Dioses,฀Blume,฀Barcelona฀(2002). M.฀I.฀FINLEY,฀Vieja฀y฀nueva฀democracia,฀Ariel,฀Barcelona฀(1980). 332 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ M.฀FLOWER,฀“Alexander฀the฀Great฀and฀Panhelenism”,฀en฀A.฀B.฀BOSWORTH฀y฀E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds),฀op.฀cit.,฀pp.฀96-135.฀ P.฀M.฀FRASER,฀Cities฀of฀Alexander฀the฀Great,฀Oxford฀University฀Press,฀ Oxford฀(1996). E.฀FREDRICKSMEYER,฀“Alexander,฀Midas฀and฀the฀Oracle฀at฀Gordium”฀ en฀Classical฀Philology,฀nº฀56฀(1961),฀pp.฀160-168. E.฀FREDRICKSMEYER,฀“Divine฀Honours฀for฀Philip฀II”,฀en฀Transactions฀ of฀the฀American฀Philological฀Association,฀nº฀109฀(1979),฀pp.฀39-61. E.฀FREDRICKSMEYER,฀“On฀the฀Final฀Aims฀of฀Philip฀II”฀en฀W.฀L.฀ADAMS฀y฀E.฀N.฀BORZA฀(eds.),฀op.฀cit.,฀pp.฀85-85-98. E.฀FREDRICKSMEYER,฀“Alexander฀and฀the฀Kingship฀of฀Asia”,฀en฀A.฀B.฀ BOSWORTH฀y฀E.฀J.฀BAYNHAM,฀op.฀cit.,฀pp.฀136-166. E.฀ FREDRICKSMEYER,฀ “Alexander’s฀ Religion฀ and฀ Divinity”฀ en฀ J.฀ ROISMAN(ed),฀op.฀cit.,฀pp.฀253-279. C.฀F.฀C.฀FULLER,฀The฀Generalship฀of฀Alexander฀the฀Great¸฀Wordsworth,฀ Londres฀(1998). J.฀GALLEGO,฀“En฀los฀Márgenes฀de฀la฀Igualdad:฀Figuras฀del฀Bárbaro฀en฀ la฀Atenas฀Democrática”฀en฀P.฀LOPEZ฀BARJA฀et฀al.฀(eds),฀ Fronteras฀e฀ Identidad฀en฀el฀Mundo฀Griego฀Antiguo:฀III฀Reunión฀de฀Historiadores฀del฀ Mundo฀Griego฀Antiguo,฀Publicaciones฀de฀la฀Universidad฀de฀Santiago฀de฀ Compostela,฀Santiago฀(2001),฀pp.฀157-177. C.฀GARCÍA฀GUAL,฀La฀Secta฀del฀Perro,฀Alianza,฀Madrid฀(1987). J.฀F.฀GARDNER,฀Leadership฀and฀the฀Cult฀of฀the฀Personality,฀Dent฀ed.,฀ Londres฀(1974). R.฀GARLAND,฀The฀Piraeus:฀from฀the฀fifth฀to฀the฀first฀century฀B.฀C.,฀ed.฀ Duckworth,฀Londres฀(1987). F.฀GASCÓ฀y฀J.฀ALVAR฀(eds),฀Heterodoxos,฀Reformadores฀y฀Marginados฀ en฀la฀Antigüedad฀Clásica,฀Univ.฀De฀Sevilla฀ed.,฀Salamanca฀(1991). P.฀GAUTHIER,฀Les฀Cités฀Grecques฀et฀leurs฀Bienfaiteurs,฀Boccard฀ed.,฀ Paris฀(1985). A.฀GEROLYMATOS,฀Espionage฀and฀Treason,฀ed.฀Gieben,฀Amsterdam฀ (1986). G.฀GNOLI฀y฀J.-P.฀VERNANT฀(dirs.),฀La฀Mort,฀Les฀Morts฀dans฀les฀Sociétés฀ Anciennes,฀Cambridge฀University฀Press,฀Cambridge฀(1982). 333 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ F.฀J.฀GOMEZ฀ESPELOSÍN,฀Rebeliones฀y฀Conflictos฀Internos฀en฀las฀Ciudades฀ del฀ Mundo฀ Helenístico,฀ Universidad฀ de฀ Zaragoza฀ ed.,฀ Zaragoza฀ (1984). F.฀J.฀GÓMEZ฀ESPELOSÍN,฀Historia฀de฀Grecia฀Antigua,฀ed.฀Akal,฀Madrid฀ (2001). F.฀J.฀GONZALEZ฀GARCÍA,฀“La฀Polis฀y฀el฀Estado:฀Algunas฀Consideraciones฀Bibliográficas”฀en฀Historia฀y฀Crítica,฀nº฀1฀(1991),฀pp.฀173-198. P.฀GOUKOWSKI,฀“Antigone,฀Alexandre฀et฀l’Assemblée฀Macédonienne”฀ en฀Revue฀de฀Philologie¸฀nº฀49฀(1975),฀pp.263-277. P.฀GOUKOWSKI,฀Essai฀sur฀les฀Origines฀du฀Mythe฀d’Alexandre,฀II฀vols,฀ Publications฀de฀l’Université฀de฀Nancy,฀Nancy฀(1981). J.฀GRIFFIN,฀Homer฀on฀Life฀and฀Death,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1980). G.฀T.฀GRIFFITH฀(ed),฀Alexander฀the฀Great:฀The฀Main฀Problems,฀W.฀Heffer฀&฀Sons,฀Londres฀(1966). P.฀GRIMAL,฀Diccionario฀de฀Mitología฀Griega฀y฀Romana,฀ed.฀Piados,฀Barcelona฀(1982). A.฀GUZMÁN,฀“Alejandro฀desde฀el฀Oriente”,฀en฀F.฀GASCÓ฀y฀J.฀ALVAR฀ (eds),฀op.฀cit.,฀pp.฀29-40. A.฀GUZMÁN฀GUERRA฀y฀F.฀J.฀GÓMEZ฀ESPELOSÍN,฀Alejandro฀Magno:฀ De฀la฀Historia฀al฀Mito,฀ed.฀Alianza,฀Madrid฀(1997). C.฀ HABITCH,฀ Athens฀ from฀ Alexander฀ to฀ Anthony,฀ Harvad฀ University฀ Press,฀Cambridge฀–฀Massachusetts฀(1997). J.฀R.฀HAMILTON,฀“The฀Date฀of฀Quintus฀Curtius฀Rufus”฀en฀Historia,฀nº฀37฀ (1988),฀pp.฀445456. J.฀R.฀HAMILTON,฀Plutarch:฀Alexander.฀A฀Commentary,฀Bristol฀Classical฀ Press,฀Londres฀(1999). N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀A฀History฀of฀Greece฀to฀322฀b.฀C.,฀Clarendon฀Press,฀ Oxford฀(1967). N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀A฀History฀of฀Macedonia,฀vol.฀I,฀Clarendon฀Press,฀ Oxford฀(1972). N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Victory฀of฀Macedon฀at฀Chaeronea”฀en฀N.฀ G.฀L.฀HAMMOND,฀Studies฀in฀Greek฀History,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀ (1973),฀pp.฀534-558. 334 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ “N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“Some฀Passages฀in฀Arrian฀concerning฀Alexander”฀ en฀Classicla฀Quarterly,฀nº฀30฀(1980),฀pp.฀455-476. N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀King฀andThe฀Land฀in฀the฀Macedonian฀Kingdom”฀en฀Classical฀Quarterlynº฀38฀(1988). N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Archaeological฀and฀Literary฀Evidence฀for฀the฀ Burning฀of฀the฀Persepolis฀Palace”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀42฀(1992),฀ 358-364. N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀Alejandro฀Magno,฀ed.฀Alianza,฀Madrid฀(1992). N.฀ G.฀ L.฀ HAMMOND,฀ Philip฀ of฀ Macedon,฀ Duckworth฀ ed.,฀ Londres฀ (1994). N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“Literary฀Evidence฀for฀Macedonian฀Speech”฀en฀ Historia,฀nº฀42฀(1994),฀pp.฀131-142. N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“Vivid฀Tenses฀in฀Arrian฀1.16”฀en฀Historia,฀nº฀46฀ (1997),฀pp.฀427-429. N.฀G.฀L.฀HAMMOND,฀“The฀Continuity฀of฀Macedonian฀Institutions฀and฀the฀ Macedonian฀Kingdoms฀of฀the฀Hellenistic฀Era”฀en฀Historia,฀nº฀49฀(2000),฀ pp.฀141-160. N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀y฀G.฀T.฀GRIFFITH,฀A฀History฀of฀Macedonia,฀vol.฀II,฀ Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1979). N.฀G.฀L.฀HAMMOND฀y฀F.฀W.฀WALBANK,฀A฀History฀of฀Macedonia,฀vol.฀ III,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1988). M.฀H.฀HANSEN,฀The฀Athenian฀Democracy฀in฀the฀Age฀of฀Demosthenes,฀ Blackwell,฀Oxford฀(1991). R.฀W.฀HARTLE,฀“The฀Search฀for฀Alexander’s฀Potrtraits”฀en฀W.฀L.฀ADAMS฀y฀E.฀N.฀BORZA฀(eds.),฀op.฀cit.,฀pp.฀153-176. C.฀M.฀HAVELOCK,฀Hellenistic฀Art,฀Norton฀&฀Co.,฀Nueva฀York฀(1981). W.฀HECKEL,฀The฀Marshalls฀of฀Alexander’s฀Empire,฀Routledge,฀Londres฀ (1992). G.฀W.฀F.฀HEGEL,฀Lecciones฀sobre฀Filosofía฀de฀la฀Historia฀Universal,฀ed.฀ Alianza,฀Madrid,฀(1989). A.฀J.฀HEISSERER,฀Alexander฀the฀Great฀and฀the฀Greeks:฀the฀epigraphic฀ evidence,฀University฀of฀Oklahoma฀Press,฀Norman฀(1980). R.฀HÖISTAD,฀Cynic฀Hero฀and฀Cynic฀King:฀Studies฀in฀the฀Cynic฀Conception฀of฀Man,฀Carl฀Bloms฀Boktryckeri฀ed.,฀Lund฀(1948). 335 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ W.฀JAEGER,฀Demóstenes.฀La฀agonía฀de฀Grecia,฀Fondo฀de฀Cultura฀Económica,฀México฀D.฀F.฀(1945). W.฀ JAEGER,฀ Aristóteles,฀ Fondo฀ de฀ Cultura฀ Económica,฀ México฀ D.฀ F.฀ (1946). H.฀JEANMAIRE,฀Dionysos:฀Histoire฀du฀culte฀de฀Bacchus,฀Payot,฀Paris฀ (1991). A.฀H.฀M.฀JONES,฀The฀Greek฀City,฀from฀Alexander฀to฀Justin,฀Clarendon฀ Press,฀Oxford฀(1967). B.฀JORDAN,฀The฀Athenian฀Navy฀in฀the฀Classical฀Period,฀Univ.฀of฀California฀Press,฀Brekeley฀(1975). H.฀KELSEN,฀“Aristotle฀and฀Hellenic-Macedonian฀Policy”฀en฀J.฀BARNES฀ et฀al.฀(eds.),฀op.฀cit.,฀pp.฀170-194. K.฀C.฀KING,฀Achilles:฀Paradigms฀of฀the฀War฀Hero฀From฀Homer฀to฀the฀ Middle฀Ages,฀University฀of฀California฀Press,฀Oxford฀(1987), J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀“Representative฀Governments฀in฀the฀Panhelenic฀Leagues”฀en฀Classical฀Philology,฀nº฀20฀(1925). J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀“The฀Judgement฀of฀Antiquity฀on฀Democracy”฀en฀Classical฀Philology,฀nº฀49฀(1954),฀pp.฀1-14. J.฀A.฀O.฀LARSEN,฀“Freedom฀and฀its฀obstacles฀in฀Ancient฀Greece”฀en฀ Classical฀Philology,฀nº฀57฀(1962),฀pp.฀230-234. E.฀LEVY,฀Athénes฀devant฀la฀defaite฀de฀l’anne฀404:฀Histoire฀d’une฀crise฀ ideologique,฀Ecole฀Française฀d’฀Athénes,฀Atenas฀(1976). A.฀LINTOTT,฀“Aristotle฀and฀Democracy”,฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀42฀ (1992),฀pp.฀114-128.฀pie฀en฀Atenas A.฀A.฀LONG,฀La฀Filosofía฀Helenística,฀Alianza,฀Madrid฀(1975). H.฀P.฀L’ORANGE,฀Apotheosis฀in฀Ancient฀Portraiture,฀Caratzas฀Publishing฀ Co.,฀New฀York฀(1982). N.฀LORAUX,฀“Mourir฀devant฀Troie,฀Tomber฀pour฀Athènes:฀De฀la฀Glorie฀ du฀Héros฀a฀L’Idée฀de฀la฀Cité”฀en฀G.฀GNOLI฀y฀J.-P.฀VERNANT฀(dirs.),฀op.฀ cit.,฀pp.฀27-43. C.฀LORD,฀“Politics฀and฀Philosophy฀in฀Aristotle’s฀Politics”฀en฀Hermes,฀nº฀ 106฀(1978),฀pp.฀336-356. J.฀LUCCIONI,฀Demosthene฀et฀le฀Panhellenisme,฀Prenses฀Universitaires฀de฀ France฀Paris฀(1961). 336 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ D.฀A.฀MARCH,฀“The฀Kings฀of฀Macedon:฀399-369฀b.฀C.”฀en฀Historia,฀nº฀44฀ (1995),฀pp.฀257-282. M.฀M.฀MARKLE,฀“Support฀of฀Athenian฀Intellectuals฀for฀Philip:฀A฀Study฀ of฀Isocrates’฀Philippus฀and฀Speusippues’฀Letter฀to฀Philip”฀en฀Journal฀of฀ Hellenic฀Studies,฀nº฀94฀(1976),฀pp.฀80-99. B.฀฀T.฀MARTI,฀“Proskynesis฀and฀Adorare”฀en฀Language,฀nº฀12฀(1936),฀pp.฀ 272-282. B.฀M.฀MARTI,฀“The฀Meaning฀of฀the฀Pharsalia”฀en฀American฀Jornal฀of฀ Philology,฀nº฀66฀(1945),฀pp.฀352-376. G.฀MATHIEU,฀Les฀idées฀politiques฀d’Isocrate,฀Société฀d’édition฀«Les฀ Belles฀Lettres»,฀Paris฀(1966). J.฀F.฀McGLEW,฀Tyranny฀and฀Political฀Culture฀in฀Ancient฀Greece,฀Cornell฀ Univ.฀Press,฀Ithaca฀–฀N.฀Y.฀(1993). P.฀McKECHNIE,฀“Manipulation฀of฀Themes฀in฀Quintus฀Curtius฀Rufus฀Book฀10”,฀en฀Historia,฀nº฀48฀(1999),฀pp.฀44-60. E.฀I.฀McQUEEN,฀“Some฀notes฀on฀the฀Anti-Macedonian฀Movement฀in฀the฀ Peloponnese฀in฀331฀b.฀C.”฀en฀Historia,฀nº฀27฀(1978),฀pp.฀40-64. R.฀MEIGGS,฀The฀Athenian฀Empire,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1972). E.฀ MENSCHING,฀ “Peripatetiker฀ über฀ Alexander”฀ en฀ Historia,฀ nº฀ 12฀ (1963),฀pp.฀274-282. R.฀MERLAN,฀“Isocrates,฀Aristotle฀and฀Alexander฀the฀Great”฀en฀Historia,฀ nº฀3฀(1954),฀pp.฀60-80. H.฀F.฀MILLER,฀“The฀Practical฀and฀Economic฀Background฀to฀the฀Greek฀ Mercenary฀Explosion”฀en฀Greece฀&฀Rome,฀nº฀31฀(1984),฀pp.฀153-169. D.฀A.฀MILLER,฀The฀Epic฀Hero,฀The฀John฀Hopkins฀Univ.฀Press,฀Baltimore฀ (2000). F.฀MITCHEL,฀“Athens฀in฀the฀Age฀of฀Alexander”,฀en฀Greece฀and฀Rome,฀nº฀ 12฀(1965),฀189-204 J.฀L.฀MOLES,฀“The฀interpretation฀of฀the฀‘Second฀Preface’฀in฀Arrian’s฀Anabasis”฀en฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀nº฀105฀(1985),฀pp.฀162-168. A.฀MOMIGLIANO,฀Terzo฀Contributo฀alla฀storia฀degli฀studi฀classici,฀Edizione฀di฀Storia฀e฀Letteratura,฀Roma฀(1966).฀ A.฀MOMIGLIANO,฀“La฀KOINH฀EIPHNH฀dal฀386฀al฀338฀a.฀C.”฀en฀Terzo฀ Contributo...,฀pp.฀393-419. 337 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ A.฀MOMIGLIANO,฀“L’Europa฀come฀Concetto฀Político฀presso฀Isocrate฀e฀ gli฀Isocratei”฀en฀Terzo฀Contributo...,฀pp.฀489-497. A.฀MOMIGLIANO,฀“Per฀la฀Storia฀della฀Pubblicistica฀sulla฀KOINH฀EIPHNH฀nel฀IV฀secolo฀a.฀C.”฀en฀Terzo฀Contributo...,฀pp.฀457-487. A.฀MOMIGLIANO,฀Philippe฀de฀Macédoine,฀Editions฀de฀l’Eclat,฀Combas฀ (1992). P.฀MORENO,฀Apelles:฀The฀Alexander฀Mosaic,฀Skira,฀Milan฀(2001). K.฀ MORITANI,฀ “KOINÉ฀ EIRENE:฀ Control,฀ Peace฀ and฀ Autonomia฀ in฀ Fourth-Century฀Greece”,฀en฀T.฀YUGE฀y฀M.฀DOI฀(eds.),฀Forms฀of฀Control฀ and฀Subordination฀in฀Antiquity,฀E.฀J.฀Brill฀ed.,฀Leiden฀(1988),฀pp.฀573577. O.฀MØRKHOLM,฀Early฀Hellenistic฀Coinage:฀From฀the฀Accession฀of฀Alexander฀to฀the฀Peace฀of฀Apamea฀(336-188฀B.C.),฀Cambridge฀Univ.฀Press,฀ Cambridge฀(2001). C.฀J.฀MOSLEY,฀“The฀Size฀of฀Embassies฀in฀Ancient฀Greek฀Diplomacy”฀en฀ Transactions฀of฀the฀American฀Philological฀Association,฀nº฀96฀(1965),฀pp.฀ 255-266. C.฀MOSSÉ,฀La฀Tyrannie฀dans฀la฀Gréce฀Antique,฀Presses฀Universitaires฀de฀ France,฀Paris฀(1969). O.฀MURRAY,฀“Hellenistic฀Royal฀Symposia”฀en฀P.฀BILDE฀et.฀al.,฀Aspects฀ of฀Hellenistic฀Kingship,฀Aarhus฀University฀Press,฀Aarhus฀81996),฀pp.฀1527. C.฀NADON,฀Xenophon’s฀Prince:฀Republic฀and฀Empire฀in฀the฀Cyropaedia,฀ Univ฀of฀California฀Press,฀Berkeley฀(2001). G.฀NAGY,฀The฀Best฀of฀the฀Achaeans:฀Concepts฀of฀the฀Archaic฀Greek฀Poetry,฀The฀John฀Hopkins฀University฀Press,฀Baltimore฀y฀Londres฀(1979). A.฀D.฀NOCK,฀“Notes฀on฀Ruler-Cult฀I-IV:฀Alexander฀and฀Dionysos”฀en฀Z.฀ STEWART฀(ed.),฀Essays฀on฀Religion฀and฀the฀Ancient฀World,฀Clarendon฀ Press,฀Oxford฀(1972),฀pp.฀134-157. J.฀M.฀O’BRIEN,฀“The฀Enigma฀of฀Alexander:฀the฀Alcohol฀Factor”฀en฀Annals฀of฀Scholarship,฀nº฀1฀(1980),฀pp.฀31-46. F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀“Alejandro,฀el฀Arte฀y฀la฀Acuñación฀de฀Moneda”฀en฀ Revista฀Goya,฀nº฀238฀(Enero/Febrero฀1994),฀pp.฀199-204. 338 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀“En฀torno฀a฀la฀tumba฀de฀Alejandro:฀Estado฀de฀la฀ Cuestión”฀en฀Revista฀Goya,฀nº฀256฀(Mayo/Junio฀1995),฀pp.฀349-354. F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀“Alejandro฀Magno฀y฀el฀Arte:฀Una฀nueva฀hipótesis฀ejemplarizada฀en฀la฀escultura”฀en฀Revista฀Goya,฀nº฀251฀(Marzo/Abril฀ 1996),฀pp.฀276-283. F.฀OLAGUER-FELIÚ,฀Alejandro฀Magno฀y฀el฀Arte,฀Encuentro,฀Madrid฀ (2000). J.฀P.฀OLIVER฀SEGURA,฀“Diálogo฀del฀Rey฀Alejandro฀con฀el฀Brahmán฀ Dándamis฀(PGen.฀271)”,฀en฀F.฀GASCÓ฀y฀J.฀ALVAR฀(eds),฀op.฀cit.,฀pp.฀ 107-136. A.฀T.฀OLMSTEAD,฀History฀of฀the฀Persian฀Empire,฀The฀University฀of฀Chicago฀Press,฀Chicago฀(1959). J.฀O’NEIL,฀“Royal฀Authority฀and฀City฀law฀Under฀Alexander฀and฀His฀Hellenistic฀Successors”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀50฀(2000),฀pp.฀424-431. O.฀PALAGIA,฀“Hephastion’s฀Pyre฀and฀the฀Royal฀Hunt฀of฀Alexander”฀en฀ A.฀B.฀BOSWORTH฀y฀E.฀J.฀BAYNHAM฀(eds.),฀op.฀cit.,฀pp.฀167-206. H.฀ W.฀ PARKE,฀ Greek฀ Mercenary฀ Soldiers,฀ Clarendon฀ Press,฀ Oxford฀ (1970) J.฀PASCUAL฀GONZÁLEZ,฀Grecia฀en฀el฀siglo฀IV฀a.฀C.:฀del฀imperialismo฀espartano฀a฀la฀muerte฀de฀Filipo฀de฀Macedonia,฀ed.฀Síntesis,฀Madrid฀ (1997) L.฀PEARSON,฀The฀Lost฀Histories฀of฀Alexander฀the฀Great,฀col.฀Philological฀Monographs,฀฀The฀American฀Philological฀Association฀(ed.),฀Florida฀ (1960) P.฀PÉDECH,฀Historiens฀Compagnons฀d’Alexandre,฀Société฀d’Édition฀«Les฀ Belles฀Lettres»,฀Paris฀(1984). S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Philippus»฀-฀a฀Reinterpretation”฀en฀Historia,฀ nº฀6฀(1957),฀pp.฀306-317. S.฀PERLMAN,฀“A฀Note฀on฀the฀Political฀Implications฀of฀Proxenia฀in฀the฀ Fourth฀Century฀b.฀C.”฀en฀Classical฀Quarterly,฀nº฀8฀(1958),฀pp.฀185-191. S.฀PERLMAN,฀“Isokrates’฀Advice฀on฀Philip’s฀Attitude฀towards฀Barbarians฀(V.฀154)”,฀en฀Historia,฀nº฀16฀(1967),฀pp.฀338-343. S.฀PERLMAN,฀“Isocrates’฀«Philippus»฀and฀Panhelenism”฀en฀Historia,฀ nº18฀(1969),฀pp.฀370-374. 339 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ S.฀PERLMAN,฀“Panhellenism,฀the฀Polis฀and฀Imperialism”,฀en฀Historia,฀nº฀ 25฀(1976),฀pp.฀1-30.฀ S.฀PERLMAN,฀“Greek฀Diplomatic฀tradition฀and฀teh฀Corinthian฀League฀of฀ Philip฀of฀Macedon”฀en฀Historia,฀nº฀34฀(1985),฀pp.฀153-174. A.฀J.฀PODLECKI,฀“The฀Political฀Significance฀of฀the฀Athenian฀«Tyrannicide»–Cult”฀en฀Historia,฀nº฀15฀(1966),฀pp.฀129-141. J.฀฀J.฀POLLIT,฀El฀Arte฀Helenistico,฀Nerea,฀Madrid฀(1989). L.฀PRANDI,฀Callistene:฀Uno฀Storico฀tra฀Aristotele฀e฀i฀Re฀Macedoni,฀Jaca฀ Book,฀Milán฀(1985). G.฀RADET,฀“Tyr,฀฀Delphes฀et฀L’Apollon฀de฀Géla”฀en฀Revue฀des฀Études฀ Anciennes,฀nº฀28฀(1926),฀pp.฀113-120. G.฀RADET,฀“Le฀Pèlegrinage฀au฀Sanctuaire฀d’Ammon”฀en฀Revue฀des฀Études฀Anciennes,฀nº฀28฀(1926),฀pp.฀213-240. J.฀M.฀REDFIELD,฀La฀Tragedia฀de฀Héctor:฀Naturaleza฀y฀Cultura฀en฀la฀ Ilíada,฀฀Destino,฀Barcelona฀(1992).฀ D.฀ROEBUCK,฀“The฀Settlement฀of฀Philip฀II฀with฀the฀Greek฀States฀in฀338฀ B.฀C.”,฀en฀Classical฀Philology,฀nº฀43฀(1948),฀pp.฀73-92. J.฀ROISMAN,฀“Honor฀in฀Alexander’s฀Campaign”฀en฀J.฀ROISMAN(ed.),฀ op.฀cit.,฀pp.฀279-321. J.฀ROISMAN฀(ed.),฀Brill’s฀Companion฀to฀Alexander฀The฀Great,฀Brill฀ed.,฀ Leiden฀(2003). J.฀De฀ROMILLY,฀“Les฀Moderes฀Athéniens฀vers฀le฀Milieu฀du฀IVe฀siécle:฀ Échos฀et฀Concordances”฀en฀Revue฀de฀Études฀Grecques,฀nº฀67฀(1954),฀pp.฀ 326-354. J.฀de฀ROMILLY,฀“Eunoia฀in฀Isócrates฀or฀the฀Political฀Importance฀of฀Creating฀Good฀Will”,฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀nº฀78฀(1958),฀pp.฀92-101. M.฀I.฀ROSTOVTZEFF,฀Historia฀Social฀y฀Económica฀del฀Mundo฀Helenístico,฀2฀vols.,฀Espasa-Calpe,฀Madrid฀(1967). T.฀T.฀B.฀RYDER,฀Koine฀Eirene:฀General฀Peace฀and฀Local฀Independence฀in฀ Ancient฀Greece,฀Oxford฀Univ.฀Press,฀Londres฀(1965). T.฀T.฀B.฀RYDER,฀“Demosthenes฀and฀Philip’s฀Peace฀of฀338/7฀b.฀C.”฀en฀ Classical฀Quarterly,฀nº฀26฀(1976),฀pp.฀85-87. G.฀E.฀M.฀De฀SAINTE฀CROIX,฀The฀Origins฀of฀the฀Peloponnesian฀War,฀ed.฀ Duckworth,฀Londres฀(1972),฀pp.฀376-378. 340 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ N.฀SAWADA,฀“Athenian฀Politics฀in฀the฀Age฀of฀Alexander฀the฀Great:฀A฀ Reconsideration฀of฀the฀Trial฀of฀Ctesiphon”฀en฀Chiron,฀nº฀26,฀(1996),฀pp.฀ 57-84. E.฀SCHWARZENBERG,฀“The฀Portraiture฀of฀Alexander”฀en฀E.฀BADIAN฀ (ed.),฀op.฀cit.,฀pp.฀223-267. B.฀J.฀SCHWENK,฀Athens฀in฀the฀Age฀of฀Alexander:฀The฀Dated฀Laws฀&฀ Decrees฀ of฀ ‘Likourgan฀ Era’฀ 338-322฀ B.฀ C.,฀ Ares฀ Publishers,฀ Chicago฀ (1985). J.฀SEIBERT,฀Alexander฀der฀Grosse,฀Wissenschaftliche฀Buchgesellschaft,฀ Darmstad฀(1981). G.฀SHIPLEY,฀El฀Mundo฀Griego฀después฀de฀Alejandro฀323-30฀a.฀C.,฀Crítica,฀Barcelona฀(2001). R.฀H.฀SIMPSON,฀“Antigonus฀the฀One-Eyed฀and฀the฀Greeks”฀en฀Historia,฀ nº฀8฀(1959),฀pág.฀385-409.฀ M.฀S.฀SILK,฀“Heracles฀and฀Greek฀Tragedy”,฀en฀Greece฀&฀Rome,฀nº฀32฀ (1985). T.฀A.฀SINCLAIR,฀Histoire฀de฀la฀Pensée฀Politique฀Grecque,฀Payot,฀Paris฀ (1953). J.฀SIRINELLI,฀Les฀Enfants฀d’Alexandre:฀La฀Litterature฀et฀la฀Pensée฀Grecques฀(331฀av.฀J.-C.฀–฀519฀ap.฀J.-C.),฀฀Fayard,฀Paris฀(1993). R.฀R.฀R.฀SMITH,฀Hellenistic฀Royal฀Protraits,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀ (1988). G.฀SPEAKE,฀Diccionario฀Akal฀de฀Historia฀del฀Mundo฀Antiguo,฀Akal,฀Madrid฀(1999). S.฀M.฀STERN,฀Aristotle฀on฀the฀World-State,฀Cassirer,฀Oxford฀(1968). A.฀STEWART,฀Faces฀of฀Power:฀Alexander’s฀Image฀and฀Hellenistic฀Politics,฀University฀of฀California฀Press,฀Oxford฀(1993). A.฀STEWART,฀“Alexander฀in฀Greek฀and฀Roman฀Art”฀en฀J.฀ROISMAN฀ (ed.),฀op.฀cit.,฀pp.฀31-66. R.฀STONEMAN,฀“The฀Legacy฀of฀Aleander฀in฀Ancient฀Philosophy”฀en฀J.฀ ROISMAN฀(ed.),฀op.฀cit.,฀pp.฀325-345. W.฀TARN,฀“Heracles,฀Son฀of฀Barsine”฀en฀Journal฀of฀Hellenic฀Studies,฀nº฀ 41฀(1921). 341 •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ •฀ • W.฀ TARN,฀ Alexander฀ the฀ Great,฀ 2฀ vols.,฀ Cambridge฀ University฀ Press,฀ Cambridge฀(1979). P.฀THILLET,฀“Aristote฀conseiller฀poliyique฀d’Alexandre฀vainqueur฀des฀ Perses?”฀en฀Revue฀des฀Études฀Grecques,฀nº฀85฀(1972),฀pp.฀527-542. C.฀G.฀THOMAS฀(ed.),฀Makedonika,฀Regina฀Books,฀Claremont,฀California฀ (1995). M.฀N.฀TOD,฀A฀Selection฀of฀Greek฀Historical฀Inscriptions.฀Vol.฀II:฀฀from฀403฀ to฀323฀B.฀C.,฀Clarendon฀Press,฀Oxford฀(1948). J.฀TONDRIAU,฀“Alexandre฀le฀Grand฀Assimilé฀a฀Diferentes฀Divinités”฀en฀ Revue฀de฀Philologie,฀nº฀25฀(1949),฀pp.41-52. Y.฀L.฀TOO,฀The฀Rhetoric฀of฀Identity฀in฀Isócrates,฀Cambridge฀Univ.฀Press,฀ Cambridge฀(1995). R.฀M.฀TORELLÓ,฀Introducció฀a฀la฀Filosofia฀Grega,฀Enciclopedia฀Catalana,฀Barcelona฀(1993).฀ P.฀TREVES;฀“Cesare฀e฀Alessandro”฀en฀A.฀VARI฀(ed.),฀Cesare฀nel฀bimilenario฀della฀morte,฀Rachio฀Italiana,฀Turín฀(1956),฀pp.฀69-82. J.฀C.฀TREVETT,฀“Demosthenes฀and฀Thebes”฀en฀Historia,฀nº฀48฀(1999),฀ pp.฀184-202. L.฀A.฀TRITLE฀(ed.),฀The฀Greek฀World฀in฀the฀Fourth฀Century,฀Routledge฀ ed.,฀Londres฀y฀Nueva฀York฀(1997). E.฀WARDMAN,฀“Description฀of฀Personal฀Appearance฀in฀Plutarch฀and฀ Suetonius:฀The฀Use฀of฀Statues฀as฀Evidence”฀en฀Classical฀Quearterly฀XVII฀ (1967),฀pp.฀414-420. C.฀B.฀WELLES,฀“Alexander’s฀historical฀Achievement”฀en฀Greece฀&฀Rome,฀ nº฀11฀(1965),฀pp.฀216-228. M.฀WHEELER,฀“Aristotle’s฀Analysis฀of฀the฀Nature฀of฀Political฀Struggle”฀ en฀J.฀BARNES฀et฀al.฀(eds),฀op.฀cit.,฀pp.฀159-169. I.฀WORTHINGTON,฀“The฀First฀Flight฀of฀Harpalus฀Reconsidered”,฀en฀ Greece฀&฀Rome,฀nº฀31฀(1984),฀pp.฀161-169. WORTHINGTON,฀“Greek฀Oratory,฀Revision฀of฀Speeches฀and฀the฀Problem฀of฀Historiacal฀Reliability”฀en฀Classica฀et฀Mediaevalia,฀nº฀4