Ukrainian museums after 24 February 2022

Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie iSSn 0043-5082 Wiadomości archeologiczne lXXiii Bulettin Archéologique Polonais WiAdomości Archeologiczne lXXiii Varsovie 2022 Warszawa 2022 WiAdomości archeologiczne lXXiii Tom ten Redakcja poświęca pamięci Doc. dr hab. Teresy Węgrzynowicz (26.09.1930–28.04.2022) redaktorki „Wiadomości Archeologicznych” w latach 1975–2011 Redaktor Naczelny Editor in Chief dr Wojciech Brzeziński Sekretarz Redakcji Managing Editor dr hab. Jacek Andrzejowski Członkowie Redakcji Editors Rada Naukowa Scientific Advisory Board Grażyna Orlińska, Radosław Prochowicz, Andrzej Jacek Tomaszewski, Katarzyna Watemborska-Rakowska, Kaja Jaroszewska prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego), prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig), prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk), prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego) Czasopismo recenzowane ◆ Peer-reviewed journal Tłumaczenia Translation Korekta Proof-reading Skład i łamanie Layout Rycina na okładce Cover picture Kinga Brzezińska Jacek Andrzejowski, Zbigniew Kobyliński, Magdalena Mączyńska, Grażyna Piątkowska, Jan Schuster, Sylwia Twardo Autorzy, Katarzyna Watemborska-Rakowska Stephen Rowell, Kinga Brzezińska JRJ Żelazny nóż ze skuwką z grobu 146 z Oblina (rekonstrukcja). Rys.: Tomasz Rakowski Iron knife with ferrule from Oblin, grave 146 (reconstruction). Drawing: Tomasz Rakowski © Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2022 © Autorzy, 2022 Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego Adres redakcji Editorial office Strona www Home Page Tomy archiwalne Archival issues ISSN Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95 e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/en http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/Archiwum http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/Archive 0043-5082 SPIS TREśCI CONTENTS WIADOMOśCI ARCHEOLOGICZNE LXXIII (2022) ROZPRAWY / PAPERS Elżbieta Ciepielewska Chata chacie nierówna... Dwie schyłkowopaleolityczne krzemienice kompleksu z tylczakami (ABP) ze stanowiska Nowy Młyn Cypel na Rydnie – materiały krzemienne i organizacja przestrzenna obozowisk 3 Not Like the Other Hut.... Two Final Palaeolithic Flint Concentrations of the Arch Backed Piece Technocomplex (ABP) From the Site of Nowy Młyn Cypel (Rydno) – Flint Materials and the Spatial Organisation of the Camps Tomasz Rakowski O nożach ze skuwkami w kulturze przeworskiej 73 Knives with Ferrules in the Przeworsk Culture MISCELLANEA / MISCELLANEA Rasa Banytė-Rowell Brides for the Afterlife? Some Considerations on Female Burials from West Lithuania in the Third Century CE 109 Narzeczone na wieczność? Uwagi na temat pochówków kobiecych z Litwy Zachodniej z III wieku n.e. Jacek Andrzejowski Jan Schuster Kruchy luksus. Dwa niezwykłe rzymskie naczynia szklane z Czarnówka na Pomorzu Wschodnim 131 Fragile Luxury. Two Exceptional Roman Glass Vessels from Czarnówko in East Pomerania MATERIAłY / MATERIALS Bartłomiej Kaczyński Warszawa-Wilanów „Powsin” – cmentarzysko z wczesnej epoki żelaza w świetle danych archiwalnych Warsaw-Wilanów “Powsin” – an Early Iron Age Cemetery in the Light of Archival Data Aneks – łukasz Maurycy Stanaszek, Analiza antropologiczna materiału kostnego z cmentarzyska ciałopalnego w Warszawie-Powsinie Appendix – łukasz Maurycy Stanaszek, Anthropological Analysis of the Skeletal Material from the Warszawa-Wilanów “Powsin” Cremation Cemetery Piotr Iwanicki Cmentarzysko ciałopalne kultury bogaczewskiej w Bargłowie Dwornym, pow. augustowski A Cremation Cemetery of the Bogaczewo Culture at Bargłów Dworny, Augustów County 157 186 193 ODKRYCIA / DISCOVERIES Jerzy Libera Agnieszka Stachyra Tomasz Purowski Niecodzienne znalezisko (grobowe?) z Roztocza Zachodniego 235 An Unusual (Grave?) Find from Western Roztocze Nieznane cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z Kępki Szlacheckiej, pow. włocławski 241 An Unknown Cemetery of the Lusatian Culture from Kępka Szlachecka, Włocławek County Bartłomiej Kaczyński Agata Grzędzielska Magdalena Piotrowska Katarzyna Czarnecka Emilia Smółka-Antkowiak Unique Sanguisuga-type Brooch from Former Prussia-Museum 245 Unikatowa zapinka typu sanguisuga ze zbiorów dawnego Prussia-Museum Zagadka z kluczem. Dziwny przedmiot z XIX-wiecznych amatorskich wykopalisk w Kwiatkowie, pow. turecki 253 A Puzzle with a Key. A Strange Artefact from the Nineteenth-Century Amateur Excavations at Kwiatków, Turek County Grzegorz Kuś Stanisław Rzeźnik Dwie interesujące fibule z Ryczywołu, pow. kozienicki Jan Schuster Wulf Walther A Masłomęcz-type Brooch from Northwest Thuringia 264 Two Interesting Fibulae from Ryczywół, Kozienice County 274 Zapinka typu Masłomęcz z północno-zachodniej Turyngii KRONIKA / CHRONICLE Zbigniew Kobyliński Otto Braasch (1936–2021) i rozwój archeologii lotniczej w Polsce 277 Otto Braasch (1936–2021) and the Development of Aerial Archaeology in Poland Maxim Levada Muzea ukraińskie po 24 lutego 2022 roku 293 Ukrainian Museums after 24 February 2022 WYKAZ SKRóTóW / ABBREVIATIONS 307 KRONIKA / CHRONICLE Wiadomości Archeologiczne LXXIII, 2022: 293–305 https://doi.org/10.36154/wa.73.2022.14 MAxIM LevAdA MuzEA uKRAIńsKIE pO 24 LutEgO 2022 ROKu UKrAInIAn MUSeUMS AFTer 24 FeBrUAry 2022 Abstract: Russian aggression on independent Ukraine brings more than the death of thousands of people and enormous destruction of infrastructure. Numerous cultural institutions, includ-ing museums, also suffer unrecoverable losses, caused not only by direct military action – artillery fire and bombing – but also by organised pillaging of cultural property perpetrated by the officials of the Russian Federation. słowa kluczowe: Ukraina, muzea, wojna Key words: Ukraine, museums, war Od Redakcji: Tekst Maxima Levady nie ma wprawdzie charakteru publikacji naukowej i wybiega poza archeologiczną „strefę komfortu” naszego czasopisma, uznaliśmy jednak, że może być ważkim przyczynkiem do dyskusji nad przyszłymi, już powojennymi relacjami z archeologami, muzealnikami i muzeami rosyjskimi – obecnie z więcej niż oczywistych względów całkowicie zamrożonymi. Spodziewamy się, że czytany być może nie tylko przez profesjonalistów, dlatego też zastosowaliśmy w nim – wyjątkowo – transkrypcję ukraińskich i rosyjskich nazw i nazwisk. Moją relację poprzedzę krótkim wprowadzeniem, które pomoże lepiej zorientować się w położeniu, w jakim znajduje się dziś Ukraina1. 1 Tekst ten jest nieco zmodyfikowaną wersją referatu przedstawionego na posiedzeniu KAFU (Kommission zur Erforschung von Sammlungen archäologischer Funde und Unterlagen aus dem nordöstlichen Mitteleuropa) 14 listopada 2022 roku w Berlinie, gdzie w moim imieniu odczytała go Pani prof. dr hab. Magdalena Mączyńska. Inicjatorem Od roku 1654 rozpoczął się proces wcielania Ukrainy do państwa moskiewskiego. Zakończył się on w roku 1775, gdy Katarzyna II zlikwidowała Sicz Zaporoską i Ukraina weszła w skład imperium rosyjskiego. do Moskwy wywożono biblioteki, dawne dokumenty, ikony i sprzęty cerkiewne. Ukraińcom narzucono język rosyjski, a najbardziej utalentowani zmuszeni byli do przesiedlenia się do Petersburga lub Moskwy, gdzie mogli nadal prowadzić swoją działalność, ale już w rosyjskim środowisku kulturowym. Trzeba przy tym mieć świadomość, że kultura ukraińska nie tylko była wypierana przez rosyjską, ale wręcz zabraniana. W 1863 roku wydano zarządzenie zakazujące publikacji w języku ukraińskim książek religijnych, podręczników i dzieł służących oświacie, a w 1876 roku kolejne, zabraniające używania polskiej wersji publikacji jest Pan dr hab. Jacek Andrzejowski, Sekretarz redakcji „Wiadomości Archeologicznych”, któremu w imieniu ukraińskich kolegów serdecznie dziękuję. Chciałbym także wyrazić moją wielką wdzięczność wszystkim Polakom za ich bratnią pomoc dla Ukrainy, w tym dla naszych muzeów i instytucji naukowych. 293 Wiadomości Archeologiczne LXXIII, 2022: 293–305 ryc. 1. naczynie na wodę „Szirwan”. Fig. 1. Water vessel “Shirvan”. Wg/After: https://www.hermitagemuseum.org/wps/portal/ hermitage/digital-collection/08.+applied+arts/144016 294 tego języka w cerkwiach, teatrach, wydawnictwach i szkołach podstawowych. Te zarządzenia obowiązywały do rewolucji 1905 roku. W xIx wieku w rosji zaczęto interesować się starożytnościami, powstały pierwsze kolekcje archeologiczne, które wkrótce przekształciły się w duże muzea. dziś podstawą zbiorów archeologicznych takich muzeów jak petersburski ermitaż czy Muzeum im. Puszkina i Państwowe Muzeum Historyczne w Moskwie są w znacznej mierze znaleziska pochodzące z terytorium Ukrainy. Odnosi się to szczególnie do kolekcji z nadczarnomorskich miast antycznych, zbiorów zabytków scytyjskich, słowiańskich i rusi Kijowskiej. do Moskwy i Petersburga zostały również wywiezione unikatowe dokumenty, relikwie i osobiste przedmioty użytkowe z okresu kozackiego. Jeszcze większe straty kultura ukraińska poniosła w wyniku rewolucji 1917 roku. Wprowadzono dogmat walki klasowej a wiele muzeów, zwłaszcza mniejszych, zostało zlikwidowanych, zaś ich zbiory częściowo zniszczone jako „klasowo obce”. W latach trzydziestych rozpoczęły się represje inteligencji ukraińskiej a wielu jej przedstawicieli – historyków, archeologów, pracowników muzealnych – zostało rozstrzelanych. W ciągu całego okresu istnienia ZSrr każdy przejaw ukraińskości był uważany za wpływ „burżuazyjnego nacjonalizmu ukraińskiego” i śledzony przez KGB. Jako przykład podam moje lata uniwersyteckie w pierwszej połowie lat 80. xx wieku w Kijowie, kiedy to nasi profesorowie zmuszeni byli wykładać po rosyjsku nawet historię Ukrainy. Po rewolucji nastąpił wywóz dóbr kultury do Moskwy i Leningradu. dziś we wschodniej kolekcji ermitażu jednym z najbardziej znanych eksponatów jest brązowe ryc. 2. Stela nagrobna z wykopalisk w Sołhacie – katalog wystawy. Fig. 2. Gravestone excavated in Solhat– exhibition catalogue page. Wg/After: Золотая Орда и Причерноморье. Уроки Чингисидской империи. Каталог выставки, Москва 2019 naczynie na wodę „Szirwan” z inskrypcją „wyrób Alego, syna Muhammada, syna Abul-il-Kasima, artysty”, datowany na 1206 rok (603 rok hidżry)2 (ryc. 1). naczynie to pochodzi z kolekcji Bogdana i Barbary Chanenko, znanych kijowskich mecenasów kultury. Liczyła ona ok. 1200 dzieł sztuki zachodnioeuropejskiej, egipskiej, bizantyjskiej, staroruskiej, japońskiej i chińskiej. Znajdowały się w niej także obrazy vincenzo Belliniego, Perugina, Francisco de Zurbarána, Jacques-Louis davida, Jean-Auguste-dominique Ingresa, Anthonisa van dycka, Paolo veronese, Giotto di Bondone, Caravaggia, zabytki archeologii scytyjskiej, słowiańskiej i staroruskiej, mistrzów sztuki ukraińskiej, zbiory starych ikon, ponad 300 2 Г. Рудик, У пошуках втрачених шедеврів: доля кращих творів східної колекції Ханенків та Музею мистецтв ВУАН у 1920–1930 роки, Ханенківські читання. Матеріали науково-практичної конференції. Вип. 7, Київ 2005, 80–100. Maxim Levada, Muzea ukraińskie po 24 lutego 2022 roku przedmiotów złotych i srebrnych; zebrana przez nich biblioteka liczyła 3000 tomów. na rok przed śmiercią, w maju 1917 roku, Bogdan Chanenko podarował kolekcję miastu Kijów. Gdy w 1919 roku bolszewicy zajęli Kijów, Muzeum Chanenko zostało znacjonalizowane, a dyrektorem mianowano urzędnika politycznego. Po śmierci Barbary Chanenko w 1922 roku zbiory rozdzielono: wiele obrazów i eksponatów wywieziono do różnych muzeów Federacji rosyjskiej, część eksponatów sprzedano zaś do USA i Wielkiej Brytanii, a za uzyskane sumy zakupiono broń i sprzęt wojskowy. W 1928 roku naczynie na wodę „Szirwan” wyceniono na 3000 rubli i przeznaczono na sprzedaż zagranicę. Wraz z innymi zagrabionymi przedmiotami przesłano je do Leningradu, gdzie w 1932 roku, w niejasnych okolicznościach włączone zostało do zbiorów ermitażu. Wstęp ten napisałem po to, aby uprzytomnić czytelnikom, że na przestrzeni stu lat niewiele się zmieniło. a * * * W 2019 roku na wystawę historii Tatarów w Kazaniu, z muzeum w Starym Krymie zostały zabrane najbardziej interesujące eksponaty. Były to materiały z wykopalisk na grodzisku Sołhat, dawnej rezydencji namiestników chanów krymskich (ryc. 2). Po zamknięciu wystawy miały powrócić do muzeum. Ale w końcu 2021 roku, ku zdumieniu krymskich archeologów i muzealników, okazało się, że zwrócone nie zostaną, przeszły bowiem na własność ermitażu. Z katalogu wystawy dowiedzieliśmy się też, że w latach 2001–2004, na długo przed wybuchem wojny, Muzeum ermitażu niejednokrotnie kupowało od osób prywatnych zabytki archeologiczne, odkrywane nielegalnie na Krymie. Taka praktyka w pełni odpowiada wielokrotnym oświadczeniom rządu rosyjskiego w ciągu ostatnich 10–15 lat, że Ukraina nie jest niezawisłym państwem, że została wymyślona przez Lenina i nie ma własnej historii. Chodzi więc o negowanie nie tylko istnienia państwa i jego zniszczenie, ale i historii całego narodu. W takiej właśnie sytuacji muzea ukraińskie zetknęły się z realiami obecnej wojny. na początku maja rakieta całkowicie zniszczyła Muzeum Skoworody (Національний літературно-меморіальний музей Г.С. Сковороди) w obwodzie charkowskim. Hryhorij Skoworoda (Григорій Савич Сковорода; 1722–1794) był ukraińskim wędrownym filozofem, poetą i pedagogiem. Jest on symbolem wszystkiego, co ukraińskie. W roku 2024 Ukraina będzie obchodzić trzechsetną rocznicę jego śmierci. na jego grobie znajduje się epitafium „Świat łowił mnie, ale nie pojmał...” (Світ ловив мене, та не впіймав...). Muzeum znajduje się w małej wiosce Skoworodyniwka, w której nie ma nie tylko obiek- b ryc. 3. Muzeum Hryhorija Skoworody w S k o w o r y d y n i w c e przed (a) i podczas wojny (b) Fig. 3. Grigorij Skovoroda Museum in the village of S k o v o r o d y n i v k a before (a) and during the war (b) Wg/After: https://uk.wikipedia.org/wiki/Хаціональний_літературно-меморіальний_музей_Г._С._Сковороды (a), https://shpalta. media/2022/05/07/znishhenij-muzej-skovorodi-na-xarkivshhini-ta-obstril-poltavi-golovne-za-dobu/ tów militarnych, ale i przemysłowych. Uderzyła w nią tylko jedna rakieta, wycelowana w muzeum. W ten sposób „ruski mir” pojmał Skoworodę (ryc. 3). W tym miejscu chciałbym podzielić się z polskimi kolegami moimi bezpośrednimi doświadczeniami, mając jednak nadzieję, że nie będą musieli z nich korzystać. Przede wszystkim trzeba zrozumieć, że wszystkie plany zabezpieczające muzea na wypadek wojny w obecnych czasach działają bardzo źle. Pierwszym obiektem, który doznał szkód wojennych, było Muzeum Miejskie w Ochtyrce (Охтирський міський краєзнавчий музей), małym miasteczku w obwodzie sumskim, 50 km od granicy z rosją. Wojsko rosyjskie obeszło je, dążąc jak najszybciej do Czernihowa i Kijowa. Ochtyrkę okrążono i metodycznie ostrzeliwano. 295 Wiadomości Archeologiczne LXXIII, 2022: 293–305 a a b ryc. 4. Muzeum w O c h t y r c e przed wojną (a) i po oswobodzeniu obwodu sumskiego (b). Fig. 4. Museum in O k h t y r k a before the war (a) and after the liberation of the Sumy Province (b). Fot./Photo: https://uk.m.wikipedia.org/wiki/Файл:Охтырка,_ Краєзнавчий_музей_P1490884.jpg (a), L. Miszczenko/ L. Mishchenko (b) 296 Budynek muzeum został naruszony już w pierwszą noc wojny, wystawa nie była jeszcze wówczas zdemontowana (ryc. 4). W tym małym muzeum było zatrudnionych tylko kilku pracowników. niektórzy mieszkali nie w samej Ochtyrce, a w okolicznych wsiach. dyrektorka muzeum Ludmiła Miszczenko została praktycznie sama. W miasteczku nie było prądu, banki i sklepy były zamknięte, nie można było kupić żywności ani zatankować benzynę, aby przywieźć deski i dyktę do zabezpieczenia zbiorów, które chcieli podarować znajomi dyrektorzy innych muzeów. W tych warunkach Ludmile Miszczenko udało się jednak zebrać grupę wolontariuszy i uratować zbiory muzealne (ryc. 5). Jeszcze przed wybuchem wojny niektórzy dyrektorzy muzeów, zaniepokojeni wiadomościami o eskalacji napięcia na granicach, publicznie wzywali Ministerstwo Kultury, aby rozpocząć przygotowania do ewakuacji. Teraz uważamy, że na poziomie rządu przyjęto zasadę, że takie działania doprowadzą do paniki, a to byłoby najstraszniejsze, co mogło się wydarzyć. Stąd też wezwania muzealników ignorowano. b ryc. 5. Ludmiła Miszczenko (druga od prawej) i wolontariusze muzeum w O c h t y r c e (a). Wolontariuszka Svitlana Tierieszkowa, dyrektorka ośrodka radio-telewizyjnego „Ochtyrka” (b). Fig. 5. Lyudmila Mishchenko second to the right) and volunteers of the museum in O k h t y r k a (a). volunteer Svitlana Tereshkova, director of the radio and Tv Company “Okhtyrka” (b). Fot./Photo: L. Miszczenko/L. Mishchenko (a), M. naumenko (b) W pierwszych dniach wojny połączenie z Ministerstwem Kultury zostało zerwane, przywrócono je dopiero po wielu dniach. W takich warunkach muzea mogą liczyć tylko na siebie, a ewakuacja nie jest najlepszym wyjściem. Standardowy plan ewakuacji, prócz spakowania eksponatów i dokumentów, powinien zapewnić transportu, wyznaczenie kierunku ewakuacji i jej miejsca docelowego oraz ochrony. nie każde muzeum może taką ewakuację zorganizować samodzielnie. Trzeba pamiętać, że prócz muzeów są jeszcze szkoły, uniwersytety, biblioteki, archiwa, szpitale i inne instytucje, a wszystkie także powinny być ewakuowane. Ponadto sami mieszkańcy zaczynają masowo ratować się przed wojną. W pierwszych dniach atakowano wszystkie ukraińskie lotniska, drogi były zapełnione przez uchodźców zmierzających na zachód i kolumnami wojskowymi przemieszczającymi się w przeciwnym kierunku. Ciągle istniało także duże ryzyko ostrzału oddziałów i składów kolejowych. W takich warunkach nie było żadnej możliwości ewakuacji muzeów. Maxim Levada, Muzea ukraińskie po 24 lutego 2022 roku Atak na Ukrainę nastąpił z różnych stron, także z Białorusi. Wydawało by się, że można było zaplanować ewakuację Muzeum regionalnego w Sumach (Сумський обласний краєзнавчий музей), położonych na wschodzie Ukrainy blisko granicy z rosją, gdzieś w głąb kraju, na przykład do Czernihowa. Ale i sam Czernihów, zaatakowany od północy, został okrążony i był długo oblegany. To, że zbiory czernihowskiego Muzeum reginalnego (Чернігівський обласний історичний музей імені Василя Тарновського) zostały uratowane, zawdzięczamy niebywałemu męstwu pracowników. Z biegiem czasu stało się jasne, że ewakuacja jako taka jest bezcelowa, gdyż ataki rakietowe obejmowały całe miasto, tak więc najważniejsze stało się znalezienie miejsc, które mogłyby przetrwać bombardowania i ostrzały. dla muzeów kijowskich pierwszy dzień wojny rozpoczął się o 5 rano, gdy rosja uderzyła na oba lotniska i wieżę telewizyjną. Od razu zetknęliśmy się z problemami logistycznymi (w Kijowie praktycznie ustał ruch na mostach na dnieprze, a mieszkańcy lewego brzegu, którzy nie zdążyli przejść na prawy brzeg, zostali odcięci od centrum miasta na kilka tygodni), i po prostu zwykłym ludzkim strachem. Strach jest podstawową reakcją człowieka w czasie wojny i trzeba go przewidzieć. Ludzie rzucają się ratować swoje rodziny, chowają się przed bombardowaniami. W takiej sytuacji można liczyć tylko na to, czego nie znajdziemy w żadnych instrukcjach – na lojalność. Jak wspomina dyrektor narodowego Muzeum Historii Ukrainy (Національний музей історії України), Fedir Androszczuk, w pierwszy dzień wojny do pracy stawiło się tylko 20 osób, licząc personel techniczny. Zajmowali się demontażem wystawy i znakowaniem eksponatów. następnego dnia było ich już mniej, ponieważ niektórzy młodzi pracownicy i pracownice poszli do wojska. Chciałbym tu zwrócić uwagę na ważną okoliczność – większość młodych pracowników z początkiem wojny zostanie zmobilizowanych, dlatego też przy układaniu jakichkolwiek planów na wypadek wojny można liczyć tylko na minimum sił. Jako przykład udanych przygotowań do wojny mogę wymienić działania dyrektora muzeum regionalnego w Sumach, Władysława Terentiewa. Był on świadomy zagrożenia z uwagi na bliskość granicy z rosją i napiętą sytuację polityczną trwającą już od 2014 roku. To muzeum znajduje się w wolnostojącym budynku, wzniesionym w początkach xx wieku na potrzeby banku. Są w nim głębokie i obszerne piwnice, z wytrzymałymi stropami, służące kiedyś jako skarbce bankowe; wszystkie sprawdzono i wyremontowano. Muzeum na własną rękę postarało się o konieczny zasób opakowań. dyrektor opracował plan demontażu wystawy i przeprowadził z pracownikami konieczne szkolenia – jak się później okazało, stało się to na kil- ka tygodni przed wybuchem wojny. Wszyscy pracownicy muzeum zostali podzieleni na grupy zadaniowe. Jedna otwierała gabloty, zdejmując ciężkie szyby, druga pakowała eksponaty, odpowiednio i oznaczając skrzynie i pudła. Kolejna grupa przenosiła je do piwnic, nanosząc na plan rozmieszczenie. Każdy pracownik znał swoje miejsce i kolejność wykonywanych czynności. Muzeum w Sumach miało jednak „szczęście”. Wojsko rosyjskie parło na Kijów, dlatego też nie weszło do miasta, a tylko zorganizowało jego blokadę, ograniczając się do ostrzału obiektów przemysłowych i wojskowych. Muzeum regionalne w Czernihowie także przetrwało długą blokadę miasta – zbiory ukryto w piwnicach. Sytuacja tam była jednak inna; blokada przebiegała bardzo agresywnie, wskutek ostrzałów uszkodzone zostały ważne obiekty infrastruktury miejskiej, brak było prądu i wody. Pracownicy muzeum, którym udało się dotrzeć do miejsca pracy pierwszego dnia wojny, byli zmuszeni w nim pozostać. dyrektor muzeum, Serhij Łajewski zezwolił na schronienie się w muzealnej piwnicy mieszkańcom sąsiednich domów, gdyż rejon ten był regularnie ostrzeliwany (ryc. 6). Musiał więc jednocześnie zabezpieczać zbiory i dbać o bezpieczeństwo ludzi, nie mając przy tym zapasów wody, żywności i leków. dziś wiemy, że przygotowania muzeów do wojny muszą obejmować własne środki wytwarzania prądu (generatory), lampy, pojemniki na wodę oraz zapasy żywności i leków. Trzeba mieć świadomość, że gdy zabraknie elektryczności, wyłączą się alarmy. Może także nie działać system oznaczania eksponatów elektronicznym kodem kreskowym. W planach należy również uwzględnić brak możliwości demontażu wystawy. Zawczasu musi więc zostać przeprowadzony spis najcenniejszych zabytków i ich ewentualna osobna ewakuacja. Przedmioty dużych rozmiarów, których nie da się chwilowo przemieścić, trzeba zabezpieczyć deskami lub workami z piaskiem. Innym problemem jest zapewnienie muzeum odpowiedniej ochrony. W pierwszych dniach czy tygodniach wojny trudno jest o jej wzmocnienie. Istnieje także realne zagrożenie ze strony grabieżców lub grup dywersyjnych, których zadaniem jest siać panikę. najważniejsze jest jednak, aby każdy dyrektor muzeum był przygotowany do działań na wypadek okupacji; musi on przy tym przede wszystkim dbać o życie swych podwładnych. Wyżej pisałem tylko o tych muzeach, które w miarę bezpiecznie przetrwały rosyjskie ataki. Teraz pora na inne przykłady. dziś wiemy, że w wojnie, którą rosja prowadzi z Ukrainą, nie działa żadne międzynarodowe prawo humanitarne. Próżne jest powoływanie się na konwencje, na wykształcenie czy wielkoduszność wrogów, na oznaczenia Blue Shield. Pierwszym całkowicie zniszczonym obiektem ukraińskim tego typu było muzeum w Iwankowie (Іванківський 297 Wiadomości Archeologiczne LXXIII, 2022: 293–305 a c b історико-краєзнавчий музей), małej miejscowości położonej na północ od Kijowa, w kierunku, z którego rosyjskie wojska wdzierały się do znanych wszystkim Buczy i Hostomela. Chlubiło się ono dziełami Marii Primaczenko (Марія Оксентіївна Примаченко; 1909–1997), ukraińskiej prymitywistki, najwybitniejszej przedstawicielki ukraińskiego stylu ludowego. Tylko dzięki temu, że armia rosyjska starała się jak najszybciej dotrzeć do granic Kijowa, nie zatrzymując się w małych miejscowościach, udało się uratować obrazy artystki. Mieszkańcy sąsiednich domów spostrzegli, że muzeum płonie i dosłownie wyciągnęli je z ognia (ryc. 7). Widać już zresztą wyraźnie, że rosja, ogłaszając „ratowanie” terytoriów ukraińskich i uznając je za swoje, w rzeczywistości po prostu grabi ukraińskie muzea. Pierwsza wiadomość o tym, że rosyjscy okupanci celowo 298 ryc. 7. Muzeum w I w a n k o w i e przed (a) i podczas wojny (b). Fig. 7. Museum in I v a n k i v before (a) and during the war (b). Wg/After: https://travels.in.ua/uk-UA/object/4575 (a), https://www. ukrinform.ua/rubric-ato/3494824-ak-ratuvali-ivankivskij-muzej-zkartinami-marii-primacenko.html (b) ryc. 6. Biblioteka młodzieżowa w domu Tarnowskiego w C z e r n i h o w i e, dawniej siedziba Muzeum regionalnego, przed wojną (a) i po wyzwoleniu miasta (b). dyrektor muzeum Serhij Łajewski w piwnicy obecnego budynku muzealnego podczas ostrzału (c). Fig. 6. youth Library in the Tarnowski’s House in C h e r n i h i v, former seat of the regional Museum, before the war (a) and after the liberation of the town (b). Serhij Layevs’kii, director of the museum, in the basement of the present building museum under fire (c). Fot./Photo: dhttps://ru.wikipedia.org/wiki/Черниговский_музей_украинских_древностей (a), v. Oleksijenko/v. Oleksiyenko (b), S. Łajewski/S. Layevs’kii (c) a b Maxim Levada, Muzea ukraińskie po 24 lutego 2022 roku poszukują muzealiów i wywożą zbiory, przyszła z Melitopola. W tamtejszym muzeum (Мелітопольський краєзнавчий музей) znajdowała się kolekcja archeologiczna, znana przede wszystkim z ok. 300 złotych ozdób scytyjskich i huńskich (ryc. 8). Miasto zostało zajęte bardzo szybko, ale najcenniejsze eksponaty dyrektorka muzeum Leila Ibrahimowa zdążyła zakopać pod gruzem budowlanym w piwnicy budynku. rankiem 10 marca do jej domu przyszli uzbrojeni funkcjonariusze Federalnej Służby Bezpieczeństwa (FSB) – została aresztowana jako pierwsza w mieście. Przesłuchiwano ją całą dobę, a równocześnie przeszukiwano muzeum. Tym razem nie znaleziono niczego, a dyrektorkę zwolniono. nikt z pracowników nie zdradził miejsca ukrycia zabytków, ale rewizje powtarzane były regularnie, a personel wzywany na przesłuchania. Skrytka została jednak znaleziona, a zabytki wywiezione na Krym. Leili Ibrahimowej udało się uratować i przez Kijów wyjechała za granicę... W Mariupolu przed wojną było dziewięć muzeów. najbardziej znanymi są Muzeum Archipa Kuindżi (Художній музей імені Куїнджі) i Muzeum regionalne (Маріупольський краєзнавчий музей) z dużą i słynną kolekcją archeologiczną. Podczas szturmu miasta wszystkie te muzea znalazły się w strefie działań wojennych, a budynki zostały zrujnowane. Zbiory muzeum Kuindżi składały się z 2500 obrazów, oprócz dzieł samego Archipa Kuindżi (Архип Куїнджі; 1842–1910) – pejzażysty i wybitnego przedstawiciela luminizmu, były tam prace Ajwazowskiego, Jabłonskiej i innych malarzy. 21 marca w budynek muzeum uderzyła bomba, niszcząc go całkowicie (ryc. 9). Wcześniej obrazy Kuindżi gdzieś wywieziono, być może do doniecka, inne najpewniej uległy zniszczeniu. Zbiory Muzeum regionalnego w Mariupolu liczyły 53 tysiące eksponatów, biblioteka – 17 tysięcy tomów. W czasie szturmu miasta wszystko to zostało wywiezione przez rosyjskich żołnierzy. na początku października 2022 roku do Mariupola przybyła delegacja rosyjskiego Towarzystwa Historycznego, w skład której wchodził dyrektor Instytutu Archeologii rosyjskiej Akademii nauk, nikołaj Makarow. Oświadczył on: „Archeolodzy zawsze interesowali się stepami azowskimi: jest tu słynne mariupolskie cmentarzysko z epoki brązu, stanowiska średniowieczne i wiele innych. nie należy jednak zaczynać od wykopalisk archeologicznych, ale od odbudowy muzeum i stworzenia infrastruktury naukowej”3. 3 https://historyrussia.org/sobytiya/delegatsiya-rossijskogo-istoricheskogo-obshchestva-posetila-mariupol-i-berdyansk.html?fbclid=IwAr 0QnjIc6vvdzLvxjIzpszhOzxjQ4rzebuy9y-xrfUFwbq2aLI0sviT17ns; dostęp 2.12.2022). a b ryc. 8. Część „złotej kolekcji” na wystawie w muzeum w M e l i t o p o l u. Fig. 8. Part of the “golden collection” on display at the museum in M e l i t o p o l. Wg/After: https://babel.ua/texts/78370-ministerstvo-kulturizi-mnoyu-zhodnogo-razu-ne-zv-yazalosya-direktorkamelitopolskogo-muzeyu-lyeyla-ibragimova-pro-te-yak-rosiyanivikrali-skifske-zoloto-pro-polon-dopiti-ta-miscevih-kolaborantiv ryc. 9. Muzeum Archipa Kuindżi w M a r i u p o l u przed (a) i podczas wojny (b) Fig. 9. Arkhip Kuindzha Museum in M a r i u p o l before (a) and during the war (b) Wg/After: https://culttourism.ru/ukraine/donetskaya/mariupol/ hudozhestvennyy_muzey_imeni_kuindzhi.html (a), https://www. the-village.com.ua/village/culture/museum-at-wartime/325877muzey-kuyinzhi (b) 299 Wiadomości Archeologiczne LXXIII, 2022: 293–305 a a b ryc. 10. Muzeum regionalne w C h e r s o n i u przed wojną (a) i marmurowy lew z jego zbiorów (b). Fig. 10. regional Museum in K h e r s o n before the war (a) and marble lion from its collection (b). Wg/After: https://travel-guide.in.ua/uk/place/274/khersonskiioblasnii-kraieznavchii-muzei (a), Лапідарій Херсонського краєзнавчого музею, [Херсон] 2011 (b) 300 Muzeum Regionalne w Chersoniu (Херсонський краєзнавчий музей) założył w 1890 roku archeolog Wiktor Goszkiewicz, który podarował mu znaleziska ze swych wykopalisk. następnie zbiory wzbogaciły się o materiały Georgija Skałowskiego z wykopalisk w Berezaniu i Borysa Farmakowskiego z badań w Olbii. Jeszcze przed 1917 rokiem kolekcje te studiowali m.in. Karl Schuchardt i Ture Arne. Przed obecną okupacją rosyjską zbiory liczyły 173 tysiące eksponatów, w tym zabytków z dużego lapidarium i monet z kolekcji numizmatycznej. Jednym z najsłynniejszych jest marmurowa rzeźba lwa z Olbii z v wieku przed Chr. (ryc. 10, 11). Przed ucieczką z Chersonia rosjanie rozgrabili wszystkie muzea. Z Muzeum Sztuki (Херсонський художній музей імені Олексія Шовкуненка) wywieziono na Krym całą xIx-wieczną kolekcję, ponad 10 tysięcy eksponatów, wszystkie zabyt- b ryc. 11. Muzeum regionalne w C h e r s o n i u – ten sam fragment ekspozycji przed rosyjską okupacją (a) i po wyzwoleniu miasta (b). Fig. 11. regional Museum in K h e r s o n – the same fragment of the exhibition before the russian occupation (a) and after liberation of the town (b). Wg/After: https://mistaua.com/Приметности/Музей/ херсонский-краеведческий- музей /1574/?setcity=820 (a). Fot./Photo: H. Mamonova (b) ki archeologiczne z wystawy i część z magazynów. Wiadomo już, że podczas załadunku zbiorów na samochody obecni byli funkcjonariusze rosyjskiej Federalnej Służby Bezpieczeństwa, którzy wybierali poszczególne eksponaty i zabierali je do swojego auta. Los tych zabytków pozostaje nieznany. Kończąc chciałbym wyrazić kilka słów nadziei, nikt jednak nie wie, kiedy i jak zakończy się ta wojna. W ubie- Maxim Levada, Muzea ukraińskie po 24 lutego 2022 roku głym roku wraz z Magdaleną Mączyńską napisaliśmy artykuł4 o służbie wojskowej Klausa raddatza w Ukrainie podczas II wojny światowej i o losie muzeów ukraińskich. Pisząc ten tekst ze zdziwieniem uświadomiłem sobie zresztą, że wiele zbiorów archeologicznych z Kijowa, Czernihowa, Charkowa, Winnicy, Połtawy i innych muzeów ukraińskich, które zostały wywiezione do niemiec, nie powróciły do Ukrainy, ale zostały „repatriowane” do Moskwy. Myślałem wtedy wiele o muzeach czasów wojny, ale nie mogłem sobie nawet wyobrazić, że przeżyję to sam. Swoją część artykułu zakończyłem w przeddzień rosyjskiego ataku. Tekst wraz z ilustracjami posłałem pocztą elektroniczną do współautorki w pierwszą noc wojny, w trakcie alarmów lotniczych, myśląc, że w każdej chwili może przestać działać Internet, i że to może być mój ostatni artykuł. dziś znów zastanawiam się nad przyszłością ukraińskich muzeów. Wraz z kolegami stale śledzimy informacje i staramy się analizować ich sytuację. dlatego zwracam się do wszystkich polskich przyjaciół, nie tylko w swoim imieniu, ale i moich kolegów, ukraińskich archeologów i muzealników. Wzywamy was, abyście zerwali wszystkie kontakty i współpracę nie tylko z rosyjskimi instytutami i muzeami, ale także z ich pracownikami. Znaliśmy ich od wielu lat, łączyły nas z nimi bardzo przyjazne stosunki. Ale z rozpoczęciem wojny tylko pięcioro z nich zwróciło się do mnie ze wyrazami współczucia i wsparcia. To samo mówią moi kijowscy koledzy. Przeglądając niekiedy strony internetowe moich byłych rosyjskich znajomych widzę, że niektórzy nawet cieszą się z tej wojny. Państwo moskiewskie powstało i rozwijało się zawsze jako organizm agresywny. Cała historia rosji począwszy od Iwana Groźnego to historia uciemiężania i podbojów. Po wojnie – wraz z wami wierzymy, że zakończy się ona naszym zwycięstwem – nie zaznamy spokoju, dopóki nie powróci do nas to, co zostało wywiezione w ciągu 350 lat – zbiory muzealne, archiwa i biblioteki. Chcemy odzyskać naszą historię, chcemy, aby rosja nigdy więcej nie stanowiła niebezpieczeństwa dla swoich sąsiadów. dlatego trzeba, aby przestała być imperium. Jeśli inne narody, niegdyś ciemiężone przez rosję, udzielą nam poparcia, to ujrzymy, jaka jest prawdziwa historia i kultura rosji. Kijów, 2 grudnia 2022 roku Tłumaczenie: Magdalena Mączyńska Мaксим Левада Національний музей історії України (Narodowe Muzeum Historii Ukrainy) вул. Володимирська 2 01001 Київ maxim.levada@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-8254-4049 4 M. Levada, M. Mączyńska, Klaus Raddatz und das Museum in Winnyzja während des Zweiten Weltkrieges, „Acta Praehistorica et Archaeologica” 54, 2022, 237–287. UKrAInIAn MUSeUMS AFTer 24 FeBrUAry 2022 From the Editors: While the text by Maxim Levada is not scientific in nature and goes beyond the archaeological “comfort zone” of our journal, we nevertheless decided that it could be an important contribution in the discussion regarding the future, post-war, relations with russian archaeologists, museum professionals and museums, which have now been frozen for exceedingly obvious reasons. We expect it may be read by not only professionals, which is why – as an exception – we transcribed Ukrainian and russian names and surnames. I preface my account with a short introduction to better orient the readers in Ukraine’s current situation1. 1 This text is a slightly modified version of the paper presented at the meeting of KAFU (Kommission zur Erforschung von Sammlungen archäologischer Funde und Unterlagen aus dem nordöstlichen Mitteleuropa) on 14 november 2022 in Berlin, where it was read on my behalf by Professor Magdalena Mączyńska. The initiator of the Polish version of The process of incorporation of Ukraine into the Muscovite state began in 1654 and ended in 1775, when Catherine II abolished the Zaporozhian Sich and Ukraine became part of the russian empire. Library collections, old documents, icons and church equipment were transported to Moscow. The russian language was imposed on the Ukrainians, and the most talented individuals were forced to resettle in St Petersburg or Moscow, where they could continue their activities but already in the russian cultural environment. It is also important to remember that the Ukrainian culture was not only supplanted by the russian culture but also entirely forbidden. A decree banning the publication of religious the publication is Assistant Professor Jacek Andrzejowski, Managing editor of “Wiadomości Archeologiczne”, whom I would like to thank on behalf of my Ukrainian colleagues. I would also like to express my gratitude to all the Polish people for their aid extended to Ukraine, including its museums and science institutions. 301 Wiadomości Archeologiczne LXXIII, 2022: 293–305 books, textbooks and educational works in Ukrainian was issued in 1863, with another one, banning the use of the Ukrainian language in churches, theatres, publishing houses and primary schools, issued in 1876. Both regulations remained in force until the revolution of 1905. The interest in antiquities began in Russia in the 19th century, with the creation of first archaeological collections, which soon developed into large museums. Today, archaeological collections of museums such as the Hermitage in St Petersburg or the Pushkin Museum and the State Historical Museum in Moscow are based primarily on finds from the Ukrainian territory. This is particularly true of the collections from the ancient cities of the Black Sea region, as well as assemblages of Scythian, Slavic and Kyivan Rus’ artefacts. Unique documents, relics and personal effects dating to the Cossack period were also taken to Moscow and St Petersburg. The Ukrainian culture suffered even greater losses as a result of the revolution of 1917. With the introduction of the dogma of class conflict, many museums, especially smaller ones, were closed down, and their collections were partly destroyed as “class-alien”. In the 1930s began the repression of the Ukrainian intelligentsia, and many of its representatives – historians, archaeologists, museum workers – were executed. Throughout the existence of the USSR, any manifestation of Ukrainianness was considered influence of the “bourgeois Ukrainian nationalism” and tracked by the KGB. As an example, I present my university years in Kyiv in the first half of the 1980s, when our professors were forced to teach even Ukrainian history in Russian. The revolution was followed by the export of cultural property to Moscow and Leningrad. Today, one of the most famous exhibits in the Eastern Collection of the Hermitage is the bronze water vessel “Shirvan” bearing the inscription “made by Ali, son of Muhammad, son of Abul-il-Kasim, the artist”, dated 1206 (603 AH)2 (Fig. 1). The vessel comes from the collection of Bogdan and varvara Khanenko, well-known Kyiv patrons of culture, which included approximately 1,200 works of western european, egyptian, Byzantine, Old ruthenian, Japanese and Chinese art. It also contained paintings by vincenzo Bellini, Perugino, Francisco de Zurbarán, Jacques-Louis david, Jean-Auguste-dominique Ingres, Antoon van dyck, Paolo veronese, Giotto di Bondone, Caravaggio, as well as Scythian, Slavic and Old ruthenian archaeological artefacts, works of masters of Ukrainian art, col- 302 2 Г. РудиК, У пошуках втрачених шедеврів: доля кращих творів східної колекції Ханенків та Музею мистецтв ВУАН у 1920–1930 роки, Ханенківські читання. Матеріали науково-практичної конференції. Вип. 7, Київ 2005, 80–100. lections of old icons and more than 300 gold and silver objects; their library counted 3,000 volumes. A year before his death, in May 1917, Bogdan Khanenko donated the collection to the city of Kyiv. When the Bolsheviks occupied Kyiv in 1919, the Khanenko Museum was nationalised, and a political official was appointed director. After varvara Khanenko’s death in 1922, the collection was split up, with many paintings and exhibits taken to various museums in the russian Federation and some others sold to the USA and Great Britain; the proceeds were used to purchase weapons and military equipment. In1928, the “Shirvan” water vessel was valued at 3,000 roubles and destined to be sold abroad. However, together with other looted objects, it was sent to Leningrad, where in 1932 it was added to the Hermitage collection under unclear circumstances. I wrote this introduction to remind the readers that not much has changed in a hundred years. * * * In 2019, the most interesting artefacts from an Staryi Krym museum were taken for a Tatar history exhibition in Kazan. They included the material from the excavations at the Solhat hillfort, former residence of the governors of the Crimean khans (Fig. 2). After the closing of the exhibition, they were to be returned to the original museum. However, at the end of 2021, to the astonishment of Crimean archaeologists and museum professionals, it turned out that they would not be returned, as they had become the property of the Hermitage. Moreover, we learned from the exhibition catalogueSu that in 2001−2004, long before the outbreak of the war, the Hermitage Museum repeatedly bought archaeological artefacts discovered illegally in Crimea from private individuals. Such a practice is fully in line with the russian government’s repeated statements over the past 10−15 years that Ukraine is not an independent state, that it was invented by Lenin and has no history of its own. The issue, therefore, concerns not only denying the existence and the destruction of the state but also of the history of the entire nation. It was in such a situation that Ukrainian museums have been confronted with the reality of the current war. In early May, a rocket completely destroyed the Skovoroda Museum (Національний літературно-меморіальний музей Г.С. Сковороди) in the Kharkiv region. Hryhorii Skovoroda (Григорій Савич Сковорода; 1722− 1794) was a Ukrainian wandering philosopher, poet and educator. He is a symbol of all things Ukrainian. In 2024, Ukraine will celebrate the 300th anniversary of his death. On his grave, there is the epitaph “The world hunted Maxim Levada, Muzea ukraińskie po 24 lutego 2022 roku me but did not capture me...” (Світ ловив мене, та не впіймав...). The museum is located in the tiny village of Skovorodynivka, which has neither military nor industrial facilities. The village was hit by only one rocket, aimed at the museum. This is how the “russkij mir” captured Skovoroda (Fig. 3). At this point, I would like to share my direct experience with my Polish colleagues, in the hope that they will not have to make use of it. First and foremost, it is important to understand that all war contingency plans these days work very badly. The first to be affected was the museum in Okhtyrka (Охтирський міський краєзнавчий музей), a small town in the Sumy region, 50 km from the russian border. The russian army went around it, aiming to reach Chernihiv and Kyiv as quickly as possible. Okhtyrka was surrounded and methodically shelled. The museum building was damaged already on the first night of the war; the exhibition had not yet been dismantled at that time (Fig. 4). The small museum had only a few employees. Some lived not in Okhtyrka itself but in the surrounding villages. The director of the museum, Lyudmila Mishchenko, was left practically alone. There was no electricity in the town, banks and shops were closed, it was impossible to buy food or to fill up with petrol to bring the boards and plywood that her colleagues, directors of other museums, wanted to donate. despite these conditions, Lyudmila Mishchenko managed to gather a group of volunteers and save the museum collection (Fig. 5). even before the outbreak of the war, some museum directors, alarmed by the news of escalating tensions at the borders, publicly called on the Ministry of Culture to begin preparations for evacuation. We now believe that a policy was adopted at the government level that such actions would lead to panic, and this would be the most terrible thing that could happen. Thus, the calls of the museum workers were ignored. In the first days of the war, the connection with the Ministry of Culture was severed, to be restored only many days later. Under such conditions, museums can rely only on themselves, and evacuation is not the best option. A standard evacuation plan, in addition to packing exhibits and documents, should include ensuring transport and direction of evacuation, its final destination and protection. not every museum can organise such an evacuation on its own. It must be remembered that, apart from museums, there are also schools, universities, libraries, archives, hospitals and other institutions, all of which should also be evacuated. In addition, inhabitants themselves begin to escape the war in large numbers. In the first few days, all Ukrainian airfields were attacked, and the roads were filled with refugees heading west and military columns moving in the opposite direction. There was also a high risk of shelling of troops and railway depots. Under such conditions, it was not possible to evacuate museums. The attack on Ukraine came from various directions, including Belarus. It would seem that it would have been possible to plan the evacuation of the regional Museum in Sumy (Сумський обласний краєзнавчий музей), located in eastern Ukraine close to the russian border, somewhere inland, for example to Chernihiv. But Chernihiv itself, attacked from the north, was also encircled and besieged for a long time. That the collections of the regional Museum in Chernihiv (Чернігівський обласний історичний музей імені Василя Тарновського) were saved is due only to the unprecedented bravery of the staff. Over time, it became clear that evacuation as such was pointless, as the rocket attacks covered the entire city, so it became paramount to find places that could withstand bombing and artillery fire. For the Kyiv museums, the first day of the war began at 5am, when russia struck both airports and the Tv tower. We were immediately confronted with logistical problems (in Kyiv, traffic on the bridges over the dnieper river practically ceased, and residents on the left bank who had not managed to cross to the right bank were cut off from the city centre for several weeks) and just plain human fear. Fear is a basic human reaction in times of war and must be anticipated. People rush to save their families, hide from bombings. In such a situation, you can only count on what you will not find in any manuals − loyalty. As recalled by the director of the national Museum of the History of Ukraine (Національний музей історії України), Fedir Androshchuk, only 20 people, counting technical staff, came to work on the first day of the war. They dismantled the exhibition and labelled exhibits. The next day, there were even fewer, as some young male and female workers went off to join the army. I would like to draw attention to an important circumstance here – the majority of young workers will be mobilised at the start of war, so only a minimal workforce can be counted on when making any war contingency plans. As an example of successful war preparations, I can mention the activities of the director of the regional Museum in Sumy, vladyslav Terent’yev. He was aware of the threat due to proximity to the border with russia and the tense political situation already ongoing since 2014. The proximity to the russian border has already been giving him food for thought since 2014. This museum is located in a free-standing building erected in the early 20th century to house a bank. It has deep and spacious cellars, with strong ceilings, that once served as bank vaults; all were inspected and renovated. The museum made its own efforts to procure the necessary 303 Wiadomości Archeologiczne LXXIII, 2022: 293–305 304 packing material. The director drew up a plan for dismantling the exhibition and carried out the necessary training with the staff – as it later turned out, this happened a few weeks before the outbreak of the war. All museum staff were divided into task forces: one opened the showcases, removing the heavy glass, while another packed the exhibits, properly labelling the crates and boxes. Another group moved them to the basement, plotting their positions on a map. Each worker knew his or her place and the order in which to do things. Still, the museum in Sumy was “lucky”. As the Russian army was pushing towards Kyiv, it did not enter the city; instead, it orchestrated a blockade and limited itself to shelling industrial and military facilities. The Chernihiv museum (Чернігівський обласний історичний музей імені Василя Тарновського) also survived the long blockade of the city, having hidden its collections in the cellars. However, the situation there was different; the blockade was very aggressive, with important facilities of urban infrastructure damaged as a result of shelling; there was no electricity or water. Museum employees who managed to reach their workplace on the first day of the war were forced to stay there. The director of the museum, Serhij Layevs’kiy, allowed the residents of neighbouring houses to take refuge in the museum basement, as the area was regularly shelled (Fig. 6). Therefore, he had to secure the collections and keep people safe at the same time, while having no supplies of water, food and medicine. Today, we know that preparing museums for war must include securing their own means of generating electricity (generators), lamps, water containers, and food and medicine supply. It is important to be aware that when the electricity runs out, alarms will turn off. Also, the system for marking exhibits with electronic barcodes may not work. The plans must also take into account that it may not be possible to dismantle the exhibition. Taking stock of the most valuable artefacts and their possible separate evacuation must, therefore, be carried out in advance. Large-sized objects that cannot be temporarily moved must be secured with boards or sandbags. Another problem is providing the museum with adequate protection, which is difficult to reinforce in the first days or weeks of war. There is also a real threat from looters or diversionary groups whose job is to sow panic. The most important thing, however, is that every museum director is prepared to act in the event of occupation; in doing so, he or she must above all take care of the lives of his or her subordinates. Above, I have only written about those museums that survived the russian attacks in relative safety. now it is time for other examples. Today, we know that in the war that russia is waging against Ukraine, no international humanitarian law is at work. It is vain to invoke conventions or count on the education or magnanimity of enemies, or Blue Shield designations. The first completely destroyed Ukrainian facility of this type was the museum in Ivankiv (Іванківський історикокраєзнавчий музей), a small village north of Kyiv, in the direction from which the russian troops encroached on the well-known Bucha and Hostomel. It boasted the works of Marija Prymachenko (Марія Оксентіївна Примаченко; 1909−1997), a Ukrainian primitivist, the most outstanding representative of the Ukrainian folk style. It was only because the russian army tried to reach the borders of Kyiv as quickly as possible, without stopping in small towns, that the artist’s woks were saved. The residents of the neighbouring houses noticed that the museum was burning and literally pulled the paintings out of the fire (Fig. 7). In fact, it is already clear that russia, while announcing the “rescue” of Ukrainian territories and recognising them as its own, is in fact engaged in total looting of local museums. The first news that the russian occupiers were deliberately searching for and exporting museum collections came from Melitopol. The local museum (Мелітопольський краєзнавчий музей) housed an archaeological collection known primarily for some 300 Scythian and Hunnic gold ornaments (Fig. 8). The city was occupied very quickly, but the museum director Lyeila Ibrahimova managed to bury the most valuable exhibits under construction rubble in the building’s basement. On 10 March, in the morning, armed Federal Security Service (FSB) officers came to her house – she was the first in the city to be arrested. She was interrogated around the clock while the museum was searched. nothing was found at that time, and the director was let go. none of the staff revealed where the artefacts had been hidden, but searches were repeated regularly, and the staff were called in for questioning. The hiding place was found, however, and the artefacts were taken to Crimea. Lyeila Ibrahimova managed to save herself and travelled abroad via Kyiv... In Mariupol, there were nine museums before the war. The most famous were the Kuindzhi Art Museum (Художній музей імені Куїнджі) and the regional Museum (Маріупольський краєзнавчий музей) with its large and famous archaeological collection. during the storming of the city, all Mariupol museums were in the war zone, and the buildings were ruined. The Kuindzhi Art Museum’s collection consisted of 2,500 paintings; in addition to the works of Arkhip Kuindzhi himself (Архип Куїнджі; 1842−1910), a landscape painter and prominent representative of luminism, there were works by Aivazovskij, yablonska and other painters. On 21 March, a bomb hit the museum building, destroying it completely (Fig. 9). Kuindzhi’s paintings had already been taken away some- Maxim Levada, Muzea ukraińskie po 24 lutego 2022 roku where, possibly to donetsk, while other works were most likely destroyed. The collections of the regional Museum in Mariupol numbered 53,000 exhibits, the library consisted of 17,000 volumes. during the storming of the city, all this was taken away by russian soldiers. At the beginning of October 2022, a delegation of the russian Historical Society, which included the director of the Institute of Archaeology of the russian Academy of Sciences, nikolaj Makarov, arrived in Mariupol. He stated: “Archaeologists have always been interested in the Azov steppe; there is the famous Mariupol Bronze Age cemetery, medieval sites and many others. However, we should not start with archaeological excavations but with the reconstruction of the museum and the creation of scientific infrastructure”3. The regional Museum in Kherson (Херсонський краєзнавчий музей) was founded in 1890 by archaeologist viktor Goshkevych, who donated the finds from his excavations. Subsequently, the collection was enriched with the material excavated by Georgij Skalovskij in Berezan and Boris Farmakovskij in Olbia. Before 1917, the collections were studied by Karl Schuchardt and Ture Arne, among others. Before the current russian occupation, the collections numbered 173,000 artefacts, including items from a large lapidarium and a coin collection. One of the most famous objects is a marble lion sculpture from Olbia dating to the 5th century BCe (Fig. 10, 11). Before fleeing Kherson, the russians looted all the museums. From the Art Museum (Херсонський художній музей імені Олексія Шовкуненка), the entire nineteenth-century collection, over 10,000 exhibits, all the archaeological artefacts from the exhibition and some from the storerooms were taken to Crimea. It is already known that present during the loading of the collection onto the cars were russian Federal Security Service officers, who selected individual exhibits and took them to their cars. The fate of these artefacts remains unknown. Finally, I would like to express a few words of hope, but no one knows when or how this war will end. Last year, Magdalena Mączyńska and I wrote an article about Klaus raddatz’s military service in Ukraine during the Second World War and the fate of Ukrainian muse- 3 https://historyrussia.org/sobytiya/delegatsiya-rossijskogo-istoricheskogo-obshchestva-posetila-mariupol-i-berdyansk.html?fbclid=IwAr0 QnjIc6vvdzLvxjIzpszhOzxjQ4rzebuy9y-xrfUFwbq2aLI0sviT17ns; accessed on 2.12.2022). ums4. While writing that text, I was surprised to realise that many archaeological collections from Kyiv, Chernihiv, Kharkiv, vinnytsia, Poltava and other Ukrainian museums that had been taken to Germany did not return to Ukraine but were “repatriated” to Moscow. At the time, I thought a lot about museums during wartime, but I could not even imagine experiencing it myself. I finished my part of the article on the eve of the russian attack. I emailed the text with the illustrations to the co-author on the first night ofthe war, during air raid alerts, thinking that the Internet might stop working at any moment, and that this might be my last article. Today, I am again reflecting on the future of Ukrainian museums. My colleagues and I are constantly following the news and trying to analyse their situation. That is why I am addressing all Polish friends, not only on my own behalf but also on behalf of my colleagues, Ukrainian archaeologists and museologists. We urge you to break all contacts and cooperation not only with russian institutes and museums but also with their staff. We had known them for many years and had a very friendly relationship with them. But since the start of the war, only five of them have approached me with words of sympathy and support. My Kyiv colleagues say the same. Browsing sometimes through the websites of my former russian acquaintances, I see that some even rejoice in the war. The Muscovite state was created and has always developed as an aggressive organism. The entire history of russia, from Ivan the Terrible onwards, is a history of oppression and conquest. After the war – and we believe with you that it will end in our victory – there will be no peace until what has been exported over 350 years – museum collections, archives and libraries − is returned to us. We want to reclaim our history, we want russia to never again be a danger to its neighbours. That is why we need it to stop being an empire. If other nations once oppressed by russia give us their support, we will see what russia’s true history and culture is. Kyiv, 2 December 2022 Translation (from Polish): Kinga Brzezińska 4 M. Levada, M. Mączyńska, Klaus Raddatz und das Museum in Winnyzja während des Zweiten Weltkrieges, “Acta Praehistorica et Archaeologica” 54, 2022, 237–287. 305 WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH ABBREVIATIONS OF PERIODICALS’ AND SERIAL PUBLICATIONS’ TITLES AAC AAHung. AFB Amtl. Ber. – – – – APolski APS AR B.A.R. Int. Series BerRGK BJahr. BMJ – – – – – – – CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA – – – – – – – – MIA – MatArch. MS MSiW MSROA – – – – MZP PA PArch. PMMAE – – – – PomAnt – Prahistoria ziem polskich – Prussia – PZ RArch. RB – – – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart) „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig „Archeologia Polski”, Warszawa „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość) „Archeologické rozhledy”, Praha British Archaeological Reports, International Series, Oxford „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin) Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva „Materiały Archeologiczne”, Kraków „Materiały Starożytne”, Warszawa „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/Tarnobrzeg) „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha „Przegląd Archeologiczny”, Poznań „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź „Pomorania Antiqua”, Gdańsk Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York „Recherches Archéologiques”, Kraków „Rocznik Białostocki”, Białystok 307 RGA RO RosArh. SJahr. SlA SovArh. SprArch. SprPMA WA ZfE ZNUJ ZOW 308 – Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. wyd.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K.J. Trübner, Straßburg 1911–1919), 2. wyd.: H. Jankuhn, H. Beck i in. (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007) – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York – „Slovenská archeológia”, Bratislava – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków – „Z otchłani wieków”, Warszawa Sprzedaż / Retail: Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa Sprzedaż wysyłkowa / Mail order: tel./phone: +48 22 5044 899 e-mail: wydawnictwapma@pma.pl Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2022. Wydanie I. Nakład 350 egz. Druk i oprawa: BiS-ART Drukarnia Krystyna Białaszewska, ul. Kielecka 39/5, 02-530 Warszawa