Büyük Ortadoğu Projesi̇ Ve Türki̇ye

MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU YNETM ANABLM DALI
SYASET VE SOSYAL BLMLER BLM DALI
AMERKA BRLEK DEVLETLERNN

BYK ORTADOU PROJES VE
TRKYE
DOKTORA TEZ
ABDULLAH URUL
stanbul 2008
MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU YNETM ANABLM DALI
SYASET VE SOSYAL BLMLER BLM DALI
AMERKA BRLEK DEVLETLERNN

BYK ORTADOU PROJES VE
TRKYE
DOKTORA TEZ
ABDULLAH URUL
DANIMANI: PROF. DR. FERDE HLYA BAYKAL
stanbul 2008
ABSTRACT
In this study, the Great Middle East Project which interests many countries
together with the US, has been evaluated and with its contents, its evolution and the
reflections on Turkey. Moreover, the Middle East with in the historical framework, the
ethnic structure in the Middle East , the reasons fort he instability in the region and the
American doctrines towards the region have been analyzed in order to establish a
conceptual framework
In the post cold war period, the USA has started to develop policies in order
to establish global hegemony, to establish the new world order around their demands
and to disable new threats that emerge. The pushing force of the new world order
(Which is a force that constantly renews itself) has emerged as the globalization process
and the opportunities it has created. Fort his reason, America has declared the process of
getting rid of all the barriers in front of globalization , a matter of national security.
The US security policies have been re- defined after the devastating effects of
the terrorist attacks of September 11, 2001. Terrorism has taken the first place in the list
of threats. The nation of preventive intervention introduced by the Bush
administration has opened the way for early interventions to terrorism actions and to
countries that support terrorism.
The attacks of September 11 have emanated from the Middle East. Fort his
reason the United States has started the process of restructuring the middle east and
developed the Great Middle East Project. The Project was based on the assumption that
the people living in the Great Middle East region live in extremely poor conditions
which is the main factor in the emergence of the current problems If the economic and
social conditions were improved and a transition to democracy were established, the
Middle Eastern peoples who would get a chance to be involved in the administration
and enjoy higher prosperity would establish stability and distance themselves from
dangers that threaten the west.
The Greater Middle East project has been designed with usage of military
power priority since neoconservatives are in power in US government. The negative
situation that caused by the active intervention foreseen by neoconservatives has put the
world peace in danger.
Turkey was given the role of model state and front-line state by the US in
Middle East Project. Turkey has seriously rejected this definition of roles. Especially
after the US invasion of Iraq, actors interests on this region make the polarization
become apparent. While Turkey is opposed to intervention doctrine, it has been
supporting The Greater Middle East Project. This support includes only humanity
matters of The Greater Middle East Project.
Keywords: The Greater Middle East Project, Turkey, Middle East, Bushs Doctrine,
The attacks of September 11
ZET
Bu tezin amac; Amerika Birleik Devletlerinin Byk Ortadou Projesini
aratrmak ve bu projenin siyasi ve toplumsal etkilerini ve sonularn ortaya koyarak
projeyi Trkiye asndan deerlendirmektir. almada ABD ile birlikte, birok lkeyi
de ilgilendiren Byk Ortadou Projesinin ne olduu, geirdii sreler ve Trkiyeye
yansmalar ele alnm ve baz ngrlerde bulunulmutur. Ayrca kavramsal
erevenin salanabilmesi iin tarihsel sre ierisinde Ortadou, Ortadouda etnik
yap, bu blgedeki istikrarszln nedenleri ve blgeye ynelik yeni Amerikan
doktrinleri incelenmitir.
Souk Sava sonrasnda, ABD, kresel hegemonya salayabilmek, yeni dnya
dzenini, kendi istekleri erevesinde oluturabilmek ve ortaya kan yeni tehditleri
etkisiz hale getirebilmek amacyla politikalar belirlemeye balamtr. Yeni dnya
dzeninin itici gc (srekli yenilenen g) olarak da kreselleme sreci ve yaratt
frsatlar n plana kmtr. Bu nedenle Amerika kresellemenin nndeki engellerin
kaldrlmasn bir ulusal gvenlik konusu olarak ilan etmitir.
11 Eyll 2001 terr saldrlarnn ykc etkilerinden sonra ABD, gvenlik
politikalarn yeniden tanmlamtr. ABDnin yeni tehdit alglamalarnda terr ilk
sraya yerlemitir. Bush Ynetiminin Ortaya att nleyici mdahale kavram ile
terr ve terre destek veren lkelere nceden mdahale yolu almtr.
11 Eyll terr saldrlar Ortadoudan kaynaklanmtr. Bu nedenle ABD,
Ortadounun yeniden yaplandrlmas almalarna balam ve Byk Orta Dou
Projesini gelitirmitir. Proje, byk Ortadou alannda yer alan halklarn son derece
kt koullarda yaadklar ve bu durumun mevcut sorunlarn ortaya kndaki en
nemli etken olduu varsaymna dayandrlmtr. Eer, ekonomik ve sosyal koullar
dzeltilir ve demokrasiye gei salanrsa, ynetime katlm olana bulan ve refah
dzeyi ykselen Ortadou halklar, istikrarl bir yap kazanacak Baty tehdit eden
tehlikelerden uzaklaacaklardr.
Byk Ortadou Projesi, ABDde Yeni Muhafazakarlarn iktidarda
olmasndan dolay, daha ok g kullanma ncelikli olarak gelimitir. ABDnin
gcn Yeni Muhafazakarlarn ngrd fiili mdahale eklinde kullanmasnn
yaratt olumsuz durum, dnya barn tehlikeye sokmutur.
Byk Ortadou Projesinde ABDnin Trkiyeye, model lke ve cephe
lke rollerini bitii deerlendirilmitir. Trkiye bu rollere sert tepki gstermitir.
zellikle Irak mdahalesinden sonra taraflarn bu blgeye ynelik karlarndaki
farkllamalar beraberinde baz krlmalar da su yzne karmtr. Trkiye fiili
mdahale doktrinine kar olmakla birlikte BOPsini desteklemektedir. Bu destek,
BOPun sadece insani ynlerini kapsamaktadr.
Anahtar kelimeler: Byk Orta Dou Projesi, Trkiye, Ortadou, Bush Doktrini,11
Eyll Saldrs
II
NDEKLER
ABSTRACT ...............................................................................................................I
ZET. ......................................................................................................... II
NDEKLER ......................................................................................................... III
TABLOLAR-GRAFKLER-EKLLER LSTES ........................................................VII
KISALTMALAR LSTES ...................................................................................... VIII
GR........................1
BRNC BLM
ORTADOU
I.ORTADOU KAVRAMI........................................................................................ 13
II.TARHSEL SRE ERNDE ORTADOU .......................................................... 21
A.Helenizm ........................................................................................................... 22
B.Roma ve Hristiyanlk .......................................................................................... 24
C.Araplar ve slam Kltr ...................................................................................... 25
D.Trkler .............................................................................................................. 26
III.ORTADOUDA ETNK YAPI ............................................................................. 27
IV.ORTADOUDA STKRARSIZLIIN NEDENLER ............................................. 39
A. Sosyo Kltrel Nedenler ..................................................................................... 39
B.Ekonomik Nedenler ............................................................................................. 42
C.Devlet Yaplanmasnn Yetersizlii ........................................................................ 43
D.Etnik eitlilik .................................................................................................. 46
E.Dini eitlilik ve Radikal Dini Akmlar .................................................................. 47
F.D Mdahaleler .................................................................................................. 53
G.srail Devleti Faktr........................................................................................... 55
V.ORTADOUYA YNELK AMERKAN DOKTRNLER ....................................... 56
III
A.Truman Doktrini ................................................................................................. 57

B.Eisenhower Doktrini ............................................................................................ 62
C.Nixon Doktrini ................................................................................................... 67
D.Carter Doktrini ................................................................................................... 69
E.Acil Mdahale Ortak Grev Gc.......................................................................... 71
F.ifte Kuatma Stratejisi ........................................................................................ 73
KNC BLM
SOUK SAVA SONRASI ABDNN DI POLTKASI VE
GVENLK STRATEJS
I.SOUK SAVA SONRASI LE LGL TEORLER ................................................... 75
A.Medeniyetler atmas ....................................................................................... 75
B.Tarihin Sonu ...................................................................................................... 82
C.Ulus Devletin Sonu ............................................................................................. 85
1.Ekonomik Gelimeler ........................................................................................ 87
2.Teknolojik Gelimeler ....................................................................................... 92
3.Sivil Bireysel Ve Toplumsal Gelimeler ............................................................... 94
4.Uluslararas rgtler ......................................................................................... 97
5.Ulusal Kltr ve Kimliklerde Dnm ................................................................ 99
6.Ulus Devletin Daralan levleri ......................................................................... 102
D.Yeni Dnya Dzeni ........................................................................................... 108
II.KRESELLEME DNEMNN GVENLK SORUNLARI ................................... 113
A.Kreselleme.................................................................................................... 115
B.Konvansiyonel ve Kitle mha Silahlarnn Yaylmas .............................................. 121
C.Uluslararas Terrizm ........................................................................................ 122
D.Snr Aan Organize Sular ................................................................................ 125
E. Kresel Salgn Hastalk Tehdidi ......................................................................... 127
F.Etnik ve Dinsel Temelli atmalar ...................................................................... 127
G.evresel Tehditler ............................................................................................. 129
IV
III. ABDNN 2002 YEN ULUSAL GVENLK STRATEJS VE GVENLK

STRATEJSNDEK DNM ................................................................... 130
A. 2002 Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisinin Oluumu ................................................ 130
1.11 Eyll Saldrlarnn Etkisi ............................................................................. 130
a.11 Eyll Saldrlar ...................................................................................... 130
b.11 Eyll Sonras karlan nemli Yasal Dzenlemeler ................................... 137
2-Yeni Amerikan Yzyl Projesinin Etkisi ........................................................... 144
B.2002 Ulusal Gvenlik Stratejisi .......................................................................... 153
1.Stratejik n Alclk Doktrini (Bush Doktrini) .................................................... 160
NC BLM
BYK ORTA DOU PROJES (BOP)
I.BYK ORTADOU PROJESNN KAPSAMI ................................................. 165
II.ORTADOU PROJESNN LK OLARAK ORTAYA KONULMASI ................... 169
III.ORTADOUPROJESNN GEREKELER ..................................................... 175
A. Kitle mha Silahlarnn Kontrol Edilmesi ............................................................. 177
B. Totaliter Rejimlerin Demokratikletirilmesi ......................................................... 178
C.Ekonomik Frsatlarn ve Serbest Piyasa Ekonomisinin Yaygnlatrlmas.................. 180
D.Kadnlara Eit Haklar Tannmas ......................................................................... 181
E. Blgedeki Terr Odaklarnn Kurutulmas ............................................................ 184
F.Eitimde Reform Yaplmas ve Okur-Yazarln Artrlmas .................................... 185
IV.ABDNN ORTADOU PROJESNN AMALARI ............................................. 187
A.Hegemonik G Olmak ..................................................................................... 191
B.Enerji Koridorunun Kontrol ve Petrol ................................................................. 194
C.Ilml slam Projesi ............................................................................................ 201
D.Ulus nas ve Devletlerin Uluslararas Sisteme Gre Yaplandrlmas. .................... 204
E.Blgede srail'in Gvenliinin Salanmas ............................................................ 209
V-BYK ORTA DOU PROJESNE YAKLAIMLAR .......................................... 213
DRDNC BLM
ABDNN BYK ORTADOU POLTKASI VE TRKYE
I.11 EYLL SONRASI ORTADOUDAK GELMELER BALAMINDA TRK-ABD

LKLER ................................................................................................. 225
A.Trkiyenin II. Krfez Harekatna Olumsuz Yaklam ........................................... 229
B. Tezkere Bunalm (1 Mart Tezkeresi) .................................................................. 231
235
C.uval Meselesi
D.ABD Kuzey Irak ve PKK ................................................................................... 236

E.Kuzey Irak ve Musul-Kerkk .............................................................................. 244
F.Trkiyenin ran ve Suriye le Yaknlamas .......................................................... 247
II.BYK ORTADOU PROJESNDE TRKYEYE BLEN ROL ........................ 249
A.Ilml slam le Model lke ................................................................................ 252
B.Cephe lke ...................................................................................................... 255
III.TRKYENN BYK ORTADOU PROJESNE BAKII ................................... 258
SONU VE GENEL DEERLENDRME .............................................................. 266
KAYNAKA ......................................................................................................... 279
EK:1 .................................................................................................................. 297
ZGEM ....................................................................................................... 314
VI
TABLOLAR-GRAFKLER-EKLLER LSTES
EKL: 1
BYK ORTADOU HARTASI
16
EKL:2
LIEUTENANT-COLONEL RALPH
PETERSIN BOP HARTASI
165
GRAFK:1
ORTADOUNUN ETNKDEMOGRAFK YAPISI:TAHMN

DEERLER
38
TABLO: 1
ORTADOU LKELERNDE
ETNK VE DN DURUM
52
VII
KISALTMALAR
AB
ABD
AGK
AGSP
AIPAC
APEC
BO
BM
BOP
CIA
CNN
DT
FBI
FK
GOKAP
GOP
GSYH
IFOR
IGO
ILO
IMF
INGO
ISAF
KS
M.
:Avrupa Birlii
:Amerika Birleik Devletleri
:Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans
:Avrupa Gvenlik ve Savunma Politikas
:Amerikan srail Kamu leri Komitesi (The
:American Israel Public Affairs Committee
Asya-Pasifik Okyanusu Ekonomik birlii
Pakt (Asia-Pacific Economic Cooperation)
:Bar in Ortaklk Giriimi
:Birlemi Milletler
:Byk Ortadou Projesi
:Merkezi Haber Alma Tekilat (Central
Intelligence Agency)
:Cable News Network
:Dnya Ticaret rgt
:Federal Aratrma Brosu (Federal Bureau
of Investigation)
:Filistin Kurtulu rgt (Palestine
Liberation Organization (PLO)
:Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika
Projesi
:Geniletilmi Ortadou Projesi
:Gayri Safi Yurt i Hasla
:NATO Uygulama Gc (Implementation
Force)
:Uluslararas Hkmetler Organizasyonu
(International Governmet Organization)
:Dnya alma rgt (International
Labour Organization)
:Uluslararas Para Fonu (International
Monetary Fund)
:Uluslararas Sivil Toplum Kurulular
International Non Governmet Organization
:Uluslararas Gvenlik Destek
Kuvveti(nternational Security Assistance
Force)
:Kitle mha Silah
:Milattan nce
VIII
NAFTA
NATO
NSA
NSS
OECD
PNAC
RF
SSCB
TBMM
TESEV
TSK
WTO
:Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlamas

(The North American Free Trade
Agreement)
:Kuzey Atlantik Pakt Tekilat(North
Atlantic Treaty Organization)
:Ulusal Gvenlik Ajans (National Security
Agency)
:Ulusal Gvenlik Stratejileri (National
Security Strategies)
:Ekonomik birlii ve Kalknma rgt
:Yeni Amerikan Yzyl Projesi (The Project
For The New American Century)
:Rusya Federasyonu (Russian Federation)
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
(Soviet Socialist Republics, the USSR)
:Trkiye Byk Millet Meclisi
:Trkiye Sosyal Etdler Vakf
:Trk Silahl Kuvvetleri
:Dnya Ticaret rgt (World Trade
Organization)
IX
GR
Akademik alanda yaplan almalarda konunun nitelii kadar kullanlan model
veya kuram da nemli olduundan seilen konu ile zmleme erevesi olarak
benimsenen kuram veya model arasnda uyum olmasna dikkat edilmesi gerekmektedir.
Fakat baz durumlarda konuyu tek bir kuram veya model erevesinde incelemek veya
analiz etmek imkansz olduundan, bilim adamlar almalarnda tek bir kuram yerine
birden fazla kuram birlikte eklektik biimde kullanmay tercih etmektedirler. Bunun
nedeni; genelde sosyal bilimlerde olduu gibi uluslararas ilikiler alannda da olgular her
durumda btn ynleri ile aklayabilecek tek ve genel bir kuram gelitirilememi
olmasdr. Ortaya atlan kuram ve modeller ya olay bir yn ile ele alarak dier ynlerini
gz ard etmekte ya da genel aklamalar getirirken zel durumlarda yetersiz kalmaktadr.
rnein; sadece g politikas ile devletlerin davranlarn aklayan realist kuramclar,
gc temel bir unsur olarak ele almakta ve d politikay bu kuramla aklamaya
almaktadrlar. Sistem kuramclar; uluslararas sistemin yapsnn devletlerin
davranlarna yn verdii varsaymndan hareketle sistem zerinde younlamakta, karar
verme kuramclar ise d politika olgularn karar alma sreleri ile karar vericiler ve
onlarn sosyo-psikolojik ortamlarndan yola karak aklamaktadrlar.1 Dolays ile
seilecek zmleme erevesinin incelenecek konunun niteliine gre yaplmas uygun
olmaktadr.
Bu balamda g dengesi kuramnn hem ABDnin blgesel ve kresel politikasn
hem de blge lkelerinin kendi aralarndaki ilikileri anlamada, aklamada ve ngrmede
kullanlabilir bir analiz yntemi olabileceini dnmekteyiz. Uluslararas ilikilerde
gcn balca rol, teki devletlerin tutum ve davranlarn etkilemektir. G,
uluslararas ilikilerde, belirli bir amaca ulamada kullanlan bir aratr. Bir devletin
gc eitli elerden oluur. Bu eler srekli deiim halindedirler. Bir devletin
gcn oluturan elerin balcalar; nfus ve igc, doal kaynaklar, corafi konum,
gelime dzeyi, askeri g, hkmetin nitelii, diplomasinin kalitesi ve ulusal moraldir.
Tayyar Ar. Irak,ran,ABD,nleyici Sava Petrol ve Hegomonya, Alfa Yaynlar,stanbul,2003,s.21
Morgenthauya gre, bir devletin dier devletlere kar gcn arttrmasnn belli
bal drt yolu vardr. Bunlar: silahlanma, ittifaklar oluturma, tazminat alma ve bl
ynet politikas uygulamadr. Bu yollar ile glerini arttrmaya alan devletlerin
birbirlerine kar izledikleri emperyalist, statkocu ve prestij salamaya ynelik
politikalar da g esine dayanmaktadr.2 Nitekim, Amerikann Iraka mdahalesinde
bata BM olmak zere bir konsenss salanm olmamasna, pek ok sivil toplum
rgtnn ve gnll kurulularn protestosuna ramen ABD, btn uluslararas
basklar bir kenara iterek Irak mdahalesini gerekletirmitir. Bu da gstermektedir ki;
uluslararas ilikilerde, g ilikileri analizine dayanan realist teoriler hala nceliini
korumaktadr. Kendini yeterince gl hisseden bir devlet, hibir lke, kurum ya da
kuruluu ciddiye almadan her trl politikasn uygulayabilmektedir. ABDnin Irak
igal politikas bu adan da deerlendirilebilir. ABD, belirli bir engelle karlamad
srece gcn arttrmaya almaktadr. G diplomasisi uygulamasndaki en nemli
unsurlardan birisi de gvenlik kavramdr. lkeler kendi snrlarnn gvenliini
salamak iin elinde bulunan ekonomik siyasi ve askeri unsurlar g diplomasisinin
ana unsurlar olarak uygulamaktadrlar. ABD, ou askeri mdahalede ve uygulad
ekonomik yaptrmlarda hep kendi karnn veya gvenliinin tehdit altnda olduu
gerekesini ileri srmtr.
kinci kullanacamz Model ise Robert Keohane ve Joseph Nyein ban ektii
Gvenlik ve Karlkl Bamllk Teorisidir. Bu teori zetle; bir blgedeki aktrn
gvenliinin dier tm aktrlerin gvenliine bal olduu yaklamdr. Gelimeleri
ortak gvenlik perspektifinden analiz etmektedir. Karlkl bamllk teorisine gre;
Toplumlar birbirine balayan ok sayda kanal vardr. ok uluslu irketler ya da sivil
toplum rgtleri, uluslar tesi ilikiler olarak tanmlanabilir. Devletleraras ilikilerin
gndemi ak veya tutarl bir hiyerari iinde dzenlenemeyecek ok sayda konudan
olumaktadr. Bu da askeri gvenliin hep egemen olmad anlamna gelmektedir.Artk
yeni ve daha nceden karlalmam sorun trleri vardr. Enerji, kaynaklar, evre, nfus
uzayn kullanm gibi. Endstrilemi oulcu lkeler arasnda sezilen gven aral
lke Arboan,Glden Ayman,Beril Dedeolu, Uluslararas likiler Szl, Faruk Snmezolu

(Der.) Der Yaynlar, stanbul, 2000, s.326
genilemitir. Genel olarak saldrya urama korkusu azalmtr. Uluslararas rgtler,

yetkilileri bir araya getirerek dnya politikasnda potansiyel ortaklklar kurulmasna n
ayak olmaktadrlar. Sadece endstrilemi lkeler arasnda deil 3.dnya lkeleri arasnda
da dayanma stratejisi, ou zaman Birlemi Milletler at altnda gerekletirilen
konferanslarla gelimitir. ABD ve AB lkelerine baktmzda, kendi yakn evreleri iin
g dengesi teorisinden ziyade ortak gvenlik teorisini benimsediklerini grmek
mmkndr. ABD, Kanada, Meksika (NAFTA), AB blgesel gvenlik ve karlkl
bamllk kurmular ve bu ekilde aralarndaki tarihi, ideolojik, etnik ve snr
anlamazlklarn sona erdirmeyi amalamlardr. Fakat gerek ABD ve gerekse AB
dnyann dier blgelerinde zellikle de Ortadou g dengesi teorisine dayal
politikalar srdrmeye devam etmektedirler.
Dier kullanacamz kuram Karar verme Teorisidir. Karar verme Teorisi
asndan d politikann oluumunda, devletin iinde bulunduu uluslararas ortam ve
devletin kendi i politik ortamndan kaynaklanan talepler n plandadr. zellikle Yeni
Muhafazakarlarn Amerikan D Politikasna yn vermesini ve Trkiyenin Byk
Ortadou Projesine yaklamn aklamada karar verme teorisi aklayc bir model
olarak kullanlabilecektir.
Bu almada ABD ile birlikte, birok lkeyi de ilgilendiren Byk Ortadou
Projesinin ne olduu, geirdii sreler ve Trkiyeye yansmalar ele alnacak ve baz
ngrlerde bulunulacaktr. 11 Eyll 2001den itibaren ABDnin kresel ve blgesel
politikasnda meydana gelen farkllamalar ve buna bal olarak nce Afganistann
arkasndan Irakn igali ile gerek blgesel politikada gerekse global politikada meydana
gelen kkl deiiklikler almamzn hazrlanmasnda belirleyici motivasyon unsurlar
olmutur.
Birinci blmde tarihsel sre ierisinde Ortadou, etnik yap, bu blgedeki
istikrarszln nedenleri ve blgeye ynelik Amerikan politikalar incelenmitir:
Ortadou corafyasnda uluslararas siyaset yapma ve strateji gelitirilirken gz
nnde bulundurulmas gereken en nemli iki belirleyici zellik; etnik ve toplumsal
yapdr. nk Ortadou etnik ve geleneksel sosyal yapnn hala ok gl olduu bir
corafyadr. Bu corafyada etnik ve toplumsal yap blge lkelerindeki iktidarlar

belirleyebildii gibi, devlet ideolojilerinin karakterini de belirleyebilmektedir. Bu
nedenle Ortadouda siyaset yapan, strateji gelitiren her kii ve kurum iin Avrupa
veya Amerikadakinden ok daha iyi bir ekilde etnik ve toplumsal yapnn bilinmesi
ihtiyac vardr.
in ve Hindistanla birlikte Ortadou, dnyann en eski kltr ve uygarlk
merkezlerinden biridir. Ortadou tarih boyunca birok devletin hedef corafyas
olmutur. Bunun nedenleri ise; eski dnyann tam orta yerinde olmas, kavimlerin gei
blgesinde bulunmas, uygarla elverili doal yaps ve bunun sonucu olan
zenginliidir. Bu nedenle Ortadouda deiim ve dnm ironik olarak istikrarl bir
olgu haline gelmitir. Bu anlamda Ortadou corafyasnda ynetimler ve yneticiler,
dinler ve inananlar, toplumlar ve kltrler srekli bir deiim ve dnm ierisinde
olmulardr. Farkl siyasi ve dini akmlar beraberlerinde blgeye farkl etnik, dini ve
kltrel yaplar getirmilerdir. Bu durum tarih boyunca hep devam etmitir. Bugn de
devam etmektedir. Deiim ve dnm, tarihi ve toplumsal gemiin bir birikimi
olarak Ortadou iin adeta karakteristik bir zellik olmutur. almamzn ana konusu
olan Byk Ortadou Projesi (BOP) giriimi de bu blge karakteristii erevesinde
deerlendirilebilir. Bu blmde, Ortadou iin bir deiim projesi olarak grlebilecek
BOPun blgenin etnik-sosyal yaps bakmndan olanaklar ve zorluklar tartlmtr.
Ortadou siyasal, sosyal ve ekonomik zmler retmenin ve uygulamann her
dnem olduka zor olduu g bir corafya olmutur. Ortadouda istikrarszlk adeta
en istikrarl sre olarak karmza kmaktadr. Bu durum, aslnda Ortadou blgesinin
tarihsel geliim srecinin, geleneksel toplum yapsnn ve d mdahalelerin bir
sonucudur. Yzyllar boyunca eitli ynetimler altnda kalmas, siyaset, ekonomi,
sosyal hayat ve kltr anlamnda geri kalmlk, yksek saylara ulaan isiz gen nfus,
yeterli demokratik temsil sistemlerinin gelimemesi, taleplerin dile getirilmesini
salayacak politik alternatifsizlik ve yabanclama, srail-Filistin arasnda sren
anlamazlk, Ortadoudaki istikrarsz yapnn temel nedenleri olarak gzkmektedir.
slami motifli radikal akmlar bu durumu, ynetici elitlerle ve d glerle
zdeletirmekte ve kurtarc olarak kendilerini ortaya karmaktadrlar.
ABDnin Ortadouya olan ilgisi 1920li yllarda balamtr.1920lerde

Ortadouda petroln bulunmas ile birlikte ABD petrol irketleri karlan petrolden
pay alabilmek amacyla bu blgeye ilgi gstermeye balamlardr. Ancak ABDnin
blgeye hem politik hem de askeri olarak asl ilgisi II. Dnya Savandan sonra
balamtr. ABD, Truman Doktrini ile 1947de Souk Savan kendisi iin de balam
olduunu ilan etmi ve Komnist tehlike karsnda zgr uluslar koruma kararllnda
olduunu deklare etmitir.1957de Eisenhower Doktrini ile bunu bir adm ileri
gtrerek uluslararas komnizmin tehdidi ile kar karya olan uluslara, istemeleri
durumunda dorudan askeri yardmda bulunabileceini aklamtr. Ancak bu
mdahaleci politikann Vietnamdaki olumsuz sonular zerine 1968de ibana gelen
Nixonn adyla bilinen Nixon Doktrini ile bundan sonra blgesel atmalarda
Amerikan askeri kullanlmayacan aklanmtr. Ancak Nixon Doktrini balamnda
izlenen politika bloklar aras ilikilerde yumuamay ve beraberinde getirmise de
1970li yllarn sonunda meydana gelen ran Devrimi, Afganistan igali, Nikaraguada
Somoza ynetiminin devrilmesi, Somali ve Gney Yemende Marksist rejimlerin
ibana gelmesi, ABDnin 1980de Carter Doktrini adyla yeniden mdahaleci
politikaya geri dnmesine yol amtr. Sz konusu politika ncelikle Orta Dou iin
dnlmken, Reagan ile beraber Amerikan karlarnn tehdit edildii tm blgeleri
kapsayacak ekilde geniletilmitir. 1979 devrimi ve arkasndan gndeme gelen rehine
krizinin etkisiyle ranla 1980de yollarn ayran Washington ynetimi, SSCBnin yan
sra blgenin gvenlii ve kendi karlar iin ran da tehdit olarak grmeye
balamtr. 1990da SSCBnin dalmasna karlk Irakn yeni bir tehdit unsuru olarak
grlmesi zerine Clinton ynetimi bu iki lkeye kar ifte evreleme politikasn
uygulamaya balamtr. Genel olarak, Souk Sava sresince Orta Dou, iki kutuplu
dnya dzenin politikalarna uygun olarak kutuplar arasnda g mcadelesinin
yapld bir blge olmutur.
almann ikinci blmnde Souk Sava sonras dnem genel olarak
deerlendirilmi ve ABDnin bu yeni dnemde izledii d politikaya incelenmitir: II.
dnya sava sonunda ABD ve SSCB iki ykselen yeni sper g olarak ortaya km
ve iki kutuplu bir dnya dzeni kurulmutur. Bu yeni dzenin genel zelliklerine
bakldnda, dnya lkeleri iki kampa ayrlmtr: liberal demokratik lkeler Bat blou
ve Komnist lkeler Dou Blou olarak ortaya kmtr. Bu iki kutupluluk, beraberinde
farkl askeri ve ekonomik g rgtlerini de getirmitir. Amerika ve Bat Avrupa
lkeleri askeri rgt olarak NATO ats altnda biraraya gelirken, Sovyetler Birlii ve
onun etkisi altndaki Dou Avrupa lkeleri Varova Paktn kurmulardr. NATO ve
Varova paktlarnn sahip olduklar nkleer g nedeniyle her iki taraf da dnya
dzenini deitirmeye ynelik herhangi bir giriimde bulunmaktan kanmlardr.
Dehet dengesi ad verilen bir sistematik ierisinde iki blok arasnda youn dmanlk
yaanmasna ramen, scak bir atma gereklememitir.
20.yzyla damgasn vuran bu kutupluluk ve Souk Sava, 1991 ylnda
Sovyetler Birliinin ktnn resmen aklanmasyla sona ermitir. 1985 ylnda
Sovyetler Birliinde ibana gelen Gorbaovun, lkenin ekonomik adan ilerlemesi
iin balatt Glasnost (aklk) ve Perestroika (yeniden yaplanma) politikalarnn
kanlmaz sonucu olarak, nce lke iindeki muhalefetin sesini ykseltmesi ve sonra
da uydu lkelerdeki (Polonya, Macaristan, ekoslovakya, Dou Almanya) bamszlk
giriimlerinin baarl olmas sonucu, 70 yl boyunca sren sosyalist sistem ve
dolaysyla Sovyetler Birlii dalmtr. 1991 ylnn Aralk aynda Rusya, Ukrayna ve
Beyaz Rusyann Bamsz Devletler Topluluunu kurduklarn deklare etmeleriyle
birlikte Sovyetler Birlii tarihe karmtr.
Uluslararas sistem Sovyetler Birliinin dalmas srecinin sonunda baka bir
grnm kazanmtr. 20.yzyln son 10 ylnda meydana gelen kkl deiiklikler ve
gelimeler, imdiki duruma ve gelecee ynelik birtakm kavramlar da beraberinde
getirmitir.
Bu yeni dnemin en nemli zelliklerinden biri kresellemenin daha nce hi
olmad kadar hz kazanm olmasdr. Kreselleme tm sorunlarn ve zmlerin
bireysel boyutta etkilerinin birlikte yaanmasna yol amtr. Dnyann herhangi bir
yerinde sz konusu olan bir gvenlik sorunu ya da bir toplumsal, siyasal ve ekonomik
sorun ilgili blgeye veya lkeye zg kalmamakta, bundan tm insanlk belli derecelerde
ama bir ekilde etkilenmektedir. Kreselleme beraberinde ak toplum, demokrasi, insan
haklar, liberalizm gibi kavramlar evrensel deerler haline getirmitir.
Yeni dnemde tehdit alglamalar da deimitir. Souk sava sonras dnemin,

Souk Sava sresince varolan fakat iki kutuplu sistemin i dinamiklerinden dolay su
yzne kmayan saysz mikro problemin dnya toplumlarna ve siyaset tablosuna
yerlemesini de beraberinde getirdii grlmektedir. Toplumlar arasndaki, Kltrel,
tarihi, dini ve iktisadi kkenli ayrlklar, atma potansiyelleri ile birlikte kendini
gstermitir. Ayrca, terrizm bata olmak zere kitle imha silahlarnn yaygnlamas,
kitlesel g hareketleri, uyuturucu, silah ve insan kaakl, kkten dincilik, evrenin
korunmas gibi konular kresel gvenlik sorunlar olarak ortaya kmtr. Biyolojik
kimyasal silahlarn yaylarak, sadece devletlerin deil, terr rgtlerinin de kolayca sahip
olabilmesi olasl tehdit ve caydrclk gibi kavramlarn anlamlarnn yeniden
tanmlanmasn beraberinde getirmitir.
Souk savatan sonra Amerika da yeni dnya dzeni kavramn ortaya atmtr.
Souk Savan sona ermesi ve Sovyetler Birliinin ortadan kalkmasnn ardndan ABD,
dnya politikasna hkim yegne kresel g olarak kalmtr. Yani Sovyet blounun
kmesiyle ABD bir anda global sistemin tek sper gc haline gelmiti. Amerika bu
dnemi Yeni Dnya Dzeni olarak grm ve ABDnin dledii dnya sistemi ve
sistemin onun egemenliinde ekillenmesi talebinden hareketle, Pax Americana, yani
Amerikan Bar olarak isimlendirmitir. Yeni Dnya Dzeni,
ABDnin dnya
zerindeki askeri, siyasi, diplomatik, hukuk, teknolojik, iktisadi ve ticari stnln

iermekteydi. Kavramn hareket noktas, dnya zerindeki tek sper g olarak
ABDnin, dnyann neresinde olursa olsun herhangi bir krize mdahale edebilecei ve
arln koyabilecei iddiasna dayanmaktadr. Yeni dnya dzeninde her ey,
ABDnin gzetiminde yryecektir ve bu dzeni bozmaya ynelik her harekete
mdahale edilecektir.
ABD, kresel hegemonya salayabilmek, yeni dnya dzenini kendi istekleri
erevesinde oluturabilmek ve ortaya kan bu yeni tehditleri etkisiz hale getirebilmek
amacyla politikalar belirlemeye balamtr. Liberal Demokrasi, evrensel bar, nsan
haklarna sayg gibi kavramlar ABDnin Yeni Dnya Dzeninde kullanabilecei
kavramlar olmutur. Yeni dnya dzeninin itici gc olarak da kreselleme ve yaratt
frsatlar n plana kmtr. Bu nedenle Amerika kresellemenin nndeki engellerin

kaldrlmasn bir ulusal gvenlik konusu olarak ilan etmitir.
11 Eyll 2001 tarihinde ABDnin Washington ve New York kentlerine ynelik
terr saldrlarnn ardndan, ksaca, asimetrik tehdit olarak adlandrlan ve uluslararas
sistemde terrist gruplar gibi kk aktrlerin byk glere ar kayplar verdirmesini
ifade eden yeni tehlike dnyann tek hegomonik gc olan ABDnin gvenlik
politikalarnn da yeniden tanmlanmasna neden olmutur. ABDnin yeni tehdit
alglamalarnda terr ilk sraya yerleirken, eskiden beri terre destek veren lkeler de
dman olarak nitelendirilerek bunlarla acmaszca mcadele edilecei aklanmtr.11
Eyll terr kavramnn nedenli nemli olduunu, terr rgtlerinin neler yapabileceini
ortaya koymutur. Terr saldrlarndan sonra Eyll 2002de yaymlanan Ulusal
Gvenlik Stratejisiyle ortaya konan nleyici mdahale kavram ABDye henz saldr
gereklemeden mevcut bir tehdit durumu yada ihtimaline kar harekete geebilme
yetkisi vermitir. Saldrlar sonrasnda Amerikan ynetimi terrle mcadele kapsamnda
uluslararas alanda ibirlii arayna girmi ve byk oranda salanan konsenssle
birlikte, terrizmle mcadele erevesinde Afganistan mdahalesi yaplmtr. Iraktaki
rejimin deitirilmesi ve bu lkenin kontrol edilebilir bir yapya dntrlmesi
amacyla da, uluslar aras konsenss olmamasna ramen, nleyici saldr doktrini
erevesinde bu lkeye mdahale etmitir.
nc blmde Byk Ortadou Projesinin Ortaya konulmas ve ABDnin
bu projedeki amalarna yer verilmitir: Yeni yzyln banda Amerikan ulusal
gvenlik anlaynn temelden sarslmasna sebep olan terr saldrlar da, Ortadoudan
kaynaklanmtr. Uluslararas terre kar kresel bir gvenlik anlay benimseyen
ABD, yaad bu sarsntnn ardndan tm kurumlar ile Ortadounun yeniden
yaplandrlmas almalarna balamtr. Bu dnceden hareketle ABD, Byk
Ortadou Projesi (BOP) olarak bilinen projeyi gelitirmi ve uygulayaca politikalar
erevesinde, gerektiinde asker g kullanmak da dahil olmak zere, demokrasinin
oluturulmas ve gelitirilmesi ad altnda eitli yntemlerle bu blgelerde hakimiyet
kurmay ve hegemonyasn pekitirmeyi amalamtr. Byk Orta Dou corafyasnn
Akdenizden Afganistan ve muhtemelen Pakistana kadar uzanan bir alan kapsamasnn

ngrld dnlmektedir.
Proje, byk Ortadou alannda yer alan halklarn son derece kt koullarda
yaad ve bu durumun mevcut sorunlarn ortaya kndaki en nemli etken olduu
varsaymna dayandrlmtr. Eer, ekonomik ve sosyal koullar dzeltilir ve
demokrasiye gei salanrsa, ynetime katlm olana bulan ve refah dzeyi ykselen
Ortadou halklar, istikrarl bir yap kazanacak Baty tehdit eden tehlikelerden
uzaklaacaklardr.
Byk Orta Dou Projesi, bu corafyada yer alan lkelere ynelik; siyasi,
hukuki, bilgi/eitim, ekonomi, sosyal ve gvenlik boyutlarn ieren kapsaml bir
dnm
stratejisi
olarak,
bu
alanlarda
uzun
vadeli
bir
transformasyonu
hedeflemektedir. Gerekletirilmesi dnlen reformlarla da; siyasal zgrlklerin

geniletilmesi, rejimlerin iyiletirilmesi, sivil toplumun glendirilmesi, yolsuzlukla
mcadele,
eitim
reformu
ile
okur-yazarln
artrlmas,
kadn
haklarnn
geniletilmesi, ticaret ve finans sektrlerinin uluslararas sisteme uyumu ile

giriimciliin ve serbest ticaretin tevik edilmesi gibi amalar gdlmtr. Ayrca,
terrle mcadele kapsamnda blgedeki radikal slam ve Amerikan kart rejimlerin,
lml slam olarak nitelendirilen ynetimlerle deitirilmesi, toplumlarn refah
seviyelerinin artrlmas ve bu erevede demokrasi getirilmesi de hedeflenmektedir.
BOPun 40 yla varabilecek uzun vadeli bir perspektife sahip olduu dnlmektedir.
Byk Orta Dou Projesinde, hedef lkelerin rejimlerinin deitirilmesi,
uluslararas sisteme monte edilerek kontrol edilebilir bir duruma getirilmesi iin farkl
stratejilerin uygulanlmas dnlmtr. Baz lkelerde, bask yaratma i
ayaklanmalar, kadife devrimler ve fiili g kullanmaya kadar ulaan stratejiler, ABDde
yeni muhafazakarlarn iktidarda olmasndan dolay, daha ok g kullanma ncelikli
olarak gelimitir. ABDnin gcn Yeni Muhafazakarlarn arzu ettii ekilde fiili
mdahaleyi ngren ekilde kullanmasnn yaratt olumsuz durum, dnya barn
tehlikeye sokmutur.
Byk Ortadou Projesi ile ABDnin dier amalarnn ise; blge ii ve d

aktrlerin burada g kazanmalarnn engellenmesi, srail ile zel ilikisi, hegomonik
g olmak istei, yeni uluslarn inas, enerji koridorunun kontrol ve petrol olduu ileri
srlmtr.
ABDnin amalar konusunda en ok tartlan konu enerji olmutur. Bilinen
dnya hakimiyet teorilerinden ayr olarak enerji kaynaklarn kontrol eden dnyay
kontrol eder tezine dayal yeni bir stratejik anlay oluturduu iddia edilmitir.
Kresel hkimiyetin yeni belirleyici unsurunun enerji kaynaklarnn kontrolne
dayand, bu anlay erevesinde bu blgelerde bulunan enerji kaynaklar ve intikal
yollar zerinde kontrol salanmas ve bu kaynaklarn bulunduu lkelere coraf olarak
daha yakn bulunan Rusya ve inin blge lkeleri zerindeki etkinliinin snrlanmas
da hedeflenmitir. Avrupann baml olduu enerjinin ve inin gittike artan enerji
ihtiyac zerinde kontrol salamann da bu hegemonyann glenmesine katkda
bulunduu dnlmektedir.
Drdnc
blmde, Trk-ABD
ilikileri Byk Orta Dou Projesi
erevesinde incelenmitir: ABD ile ilikiler 1950li yllarda balam ve bugne dein
youn bir ekilde devam etmitir. Trkiye ve ABD souk sava dneminde aralarnda
gvenlik boyutunun ok ar bast bir ittifak kurmulardr. Trkiye souk sava
dnemi
boyunca
uluslararas
ilikilerde,
kutuplararas
ilikilerin
belirledii
parametrelere bal kalmak zorunluluunda olmutur. Kendisini dorudan ilgilendiren

problem alanlarnda ise(Kbrs, Ege, Bat Trakya, Kuzey Irak ve Bulgaristandaki Trk
aznl...)kutuplararas ilikilerin belirledii parametrelerle denge ve uyum kurmaya
ynelik politikalar izlemitir. Uluslararas sistemdeki istikrarl yap, Trkiyenin siyasi,
ekonomik ve gvenlik parametrelerini ok daha statik bir tarzda kurgulandrlmasn
yeterli klmtr. Trkiye, uzun dnemli bamsz stratejiler oluturmaktansa sper ve
byk glerin oluturmu olduu erevenin iinde genellikle ksa, nadiren orta
dnemli taktik planlar uygulama tercihiyle yetinmitir.
Souk Sava dneminde uluslararas sistemin temel zellii olan iki kutuplu yapnn
dalmas ile birlikte uluslararas konumu belirleyen siyasi, ekonomik ve gvenlikle ilgili d
parametreler nemli deiiklikler geirmitir. Uluslararas sistem ve hukukta ortaya kan
10
kresel g merkezleri arasndaki kuvvet kaymalarn aksettiren yeni unsurlar, Trkiyenin

konumunu yeniden yorumlamak zorunluluu douran yeni bir uluslararas siyasi konjonktr
ortaya karmtr. Souk sava sonrasndaki bu yeni dengesiz durum sistemik gler
arasndaki rekabeti hzlandrarak statik bir hiyerarik yapdan dinamik bir yeni hiyerari
oluturma abasna gei dnemini balatmtr. Bu belirsizlik dnemi yeni bir sistemin
oluturulmas srasnda avantajl bir konum kazanarak bir st kademeye sramak
isteyen Trkiyeye nemli bir hareket sahas kazandrmtr.
SSCBnin dalmasndan sonra Trk-Amerikan ilikilerin neminin azalaca
varsaylsa da, ABDnin Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asyaya olan ilgisi nedeniyle
gncelliini ve nemini korumutur. ABD, Balkanlar, Dou Avrupa ve Ortadou
blgelerinde Amerikan stratejik karlarn Trkiye faktr ile amak, Trkiyeyi
Amerikan ortak karlarnn tamamlayc bir unsuru olarak grmek eiliminde olmutur.
11 Eyll sonrasnda da Dnya genelinde daha aktif ve daha mdahaleci politika
takip eden ve dnyay kendi istedii gibi biimlendirmek isteyen ABDnin yeni
giriimlerinden ve politikalarndan Trkiyede byk oranda etkilenmitir. nk
ABDnin
her
konuya
ve
blgeye
kendisinin
mdahale
etmesi
mmkn
olamayabilecektir. Politika ve stratejileri uygulayabilmesi iin, kendine yakn blgesel

glere ihtiya duymaktadr. Bu nedenle; Byk Ortadou Projesinde, blgedeki,
demokratik, laik, hukuk devleti anlayna sahip, istikrarl ve gvenilir bir mttefik olan
Trkiyeden de yararlanmak istemektedir.
Trkiye Byk Ortadou Projesine ilk balarda olduka olumlu yaklamtr.
Trkiye, yakn tarihi ve kltrel balara sahip olduu Ortadou blgesinin demokratik
bir ortamda daha yksek bir refah dzeyine, bar ve istikrara kavumasna katkda
bulunmay amalamaktadr. Trkiye, blge lkeleriyle gerek ikili dzeyde, gerekse ok
tarafl sorunlarda yapt temaslarda daha hr, katlmc, demokratik yaplar ile hukukun
stnlne, insan haklarna ve kadn-erkek eitliine dayanan, kaynaklarn verimli
kullanlmasn ve effafl salayacak iyi ynetiim ilkelerini gzeten uygulamalarn
blgede hayata geirilmesi gerektiini srekli dile getirmitir.
11
Fakat zellikle ABDnin Trkiyeye, lml slam ile model olma ve cephe
lkesi konumunda bulunma rollerini bitii deerlendirilmeye balandktan sonra
Trkiyenin destei azalm ve Amerikann amalar ve yntemi konusunda ciddi
kukular ortaya kmtr. zellikle Irak mdahalesinden sonra taraflarn bu blgeye
ynelik karlarndaki farkllamalar beraberinde baz krlmalar da su yzne
karmtr. Zaten BOP konusunda gerekli olan geni tabanl destek ne kamuoyunda, ne
sivil toplum rgtlerinde, ne muhalefet saflarnda, ne de devletin dier organlarnda
olumamtr. Yaplacak katknn, Amerikann ngrd ekilde deil, Trkiyenin
ngrd ekilde, BOPun insani ynlerinin n plana karlarak yaplmas yaklam
n plana kmtr.
12
BRNC BLM
ORTADOU
I.ORTADOU KAVRAMI
Ortadou szc ilk defa jeopolitiki Mahan tarafndan Arabistan ile Hint
Yarm Adalar arasnda kalan ve deniz stratejisi iin byk nem tayan blge iin
kullanlmtr.3I. Dnya Savanda Dou Akdeniz harekat iin ngiliz birliklerinin
kumanda ve hareket sahasn belirleyen bir unvan olarak ve yine stratejik boyutlar ile
ele alnan bir kavram olarak belirginlemitir.
Giderek blge hakkndaki dier kavramlarn yerini de alarak yaygnlaan
Ortadou kavram4 konusunda hudutlarn belirlenmesi gerekmekte ve neye, kime gre
Dou ve bunun Ortasnn,
daha da geniletirsek hangi kriterlere gre bir dnya
haritasnn kabul edilecei (BOP incelemesi ncesi) ilk sorumuz olmaldr.

Balnda "Ortadou" kavram bulunan almalara bakldnda ilk fark
edilecek konu, bu kavramn kapsamnn birbirinden farkl olduu ve her bir almaya
gre genileyip daralddr. Bunun iindir ki Ortadou ile ilgili btn almalar
ncelikle bu kavramn ieriinin belirlenmesi ve kapsamna nerelerin alndnn
gsterilmesiyle balanmaktadr.
Her bir yazar Ortadou kavramnn kapsamn, geniletip daraltabilmekte;
ieriini biraz da kendi
keyfince ve amalarna gre belirlemektedir.5 Ortadou
kavramnn kapsamnn belirsizlii ve kullananlarn kapsam istedikleri gibi geni veya

dar tutmalarna frsat vermesi bu kavramn kullanmn zorlatrmaktadr.
Ahmet,Davutolu, Stratejik Derinlik,Kre Yaynlar,17.bask,stanbul 2004, ss.129-130.
Muzaffer zda,Trkiye ve Trk Dnyas Jeopolitii, Avrasya Bir Vakf Yaynlar, Ankara 2003,
s.355.
5
Davut Dursun Ortadogu Neres? Sbjektf Br Kavramn Anlam erevesi Ve Tarihi. Stradigma,
Say 10, Kasm 2003, www.Stradigma.Com,(Eriim: 22.11.2006)
13
Temelde Ortadou kavramnn, ark (Dou) ve Yakndou (Near East)

kavramlar gibi Bat merkezli ve sbjektif bir kavramlatrmann rn olarak ortaya
kt ve kullanm sahasna girdii sylenebilir. Bu kavramlatrmay ynlendiren ana
bak, Avrupa'y dnyann merkezi olarak kabul eden ve dnyann dier blgelerini bu
merkeze olan uzaklklarna gre yakn, orta ve uzak seklinde kategorize eden baktr.
kinci Dnya Savas'ndan sonra bilimsel almalarda ve uluslararas siyasette
giderek kullanm yaygnlaan "Ortadou" (Middle East) kavramn ilk defa 1902
ylnda Amerikan deniz tarihisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan, National Review'de
yaynlanan Basra Krfezi'nin nemini ele ald "The Persian Gulf and International
Relations" balkl yazsnda Arabistan ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin
kullanmtr. 6
Yzyln balarnda Basra Krfezi'nin stratejik nemi ve bu blgede Alman
mparatorluu, ngiltere ve Rusya'nn nfuz mcadelelerini anlatmaya alan A. T.
Mahan, jeostratejik bir konsept dahilinde kulland "Ortadou" (Middle East) kavram
ile, Svey'ten Singapur'a kadar uzanan deniz yolunun bir blmn koruyan ve kesin
ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi anlatmtr.7
Mahan uluslararas ilikilerde dnyaya hakim olacak gcn, denizlere hakim
olacak g olaca teorisinin de sahibidir.8 Mahann Ortadou kavram youn bir ilgi
grmtr.Mahan'n ardndan ngiliz gazetesi The Times'in d politika editr
Valentine Chirol, Tahran muhabiri imzasyla Basra Krfezi'nin stratejik nemini,
Almanya'nn ina etmeye alt Badat demiryolunun Basra'ya kadar uzatlmasnn
ngiltere'nin blgede ve Asya'daki karlarna verecei zararlar anlatt birka yazsna
"Ortadou'nun Problemleri" baln koyarak, kavram Basra Krfezi blgesini
anlatmak iin kullanm ve kavramn benimsenmesine katkda bulunmutur.
Bernard Lewis, "Orta Sarkn Tarihi Hviyeti", Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, say:12,
1964, s.75.
Davut Dursun Ortadogu Neres?... s.37
Sedat Lainer, Ortadou Diye Bir Yer Var m?,The Journal of Turkishweekly(Elektronik versiyon),
subat 2007. par.3, http://www.turkishweekly.net/turkce/makaleler.php,02.02.2007
14
Chirolun Ortadou terimi, Mahann terimine gre daha geniletilmitir;

Chirol, Ortadou kavram ile, sadece Basra Krfezini deil, Hindistana giden yoldaki
tm topraklar, Irak, Dou Arabistan, Afganistan, Tibet ve Asyann dier blgelerini de
kastetmitir. Yani, hem daha geniletilmi bir Ortadou kavram vardr, hem de
Chirolun Ortadousu yeni geniletmelere de uygundur. Chirola gre Anadolu ve
Balkanlar ise Yakn Dou (Near East) dur.9
Bir ngiliz arkeolou ve seyyah olan D. G. Hogarth'n 1902 ylnda "The
Nearer East" adnda bir kitap yaynlamas, bu kavrama daha da aklk kazandrm ve
yeni bir snr izmitir. Ona gre "Yakn Dou" kavram, Arnavutluk, Karada, Gney
Srbistan, Bulgaristan, Yunanistan, Msr, ran'n te ikisi ve Osmanl Devleti'nin
Asya'daki btn blgeleri ile Hint Okyanusu ve Hazar Denizi arasnda uzanan dalk ve
llk blgeyi kapsamna almaktadr.10
Bu durumda Avrupa'nn, Romallardan beri "Dou" kavram ile ifade ettii
dnya,
ayr
blgeye
ayrlm
bulunmaktadr:
"Yakndou"(Near
East),
"Ortadou"(Middle East) ve "Uzakdou"(Far East). Yakndou, daha ok Balkanlar ve

Osmanl Devletini, Ortadou Hindistan'a yakn Basra Krfezini ve Uzakdou da in ve
Japonya'y ifade etmektedir.
Lainer Ortadou Diye Bir Yer, par:4
10
Murat Aar, slam Corafyacl ve Mslman Corafyaclar/Dousu Geliimi ve Temsilcileri,

stanbul, Kitabevi Yaynlar, 2002, s.667.
15
ekil 1.Byk Ortadou Haritas
Kaynak:Madeleine K. Albright, Vin Weber, Steven A. Cook, In Support of Arab Democracy:Why and
How, Counsel on Foreing Relations, CFR June 2005, Independent Task Force Report No. 54 s.36,
http://www.cfr.org/content/publications/attachments/Arab_Democracy_TF.pdf eriim:23.10.2007
Birinci Dnya Savas'ndan nce ve sava srasnda Osmanl Devleti'nin

Balkanlardaki topraklarn kaybetmesi, Arap Yarmadas'nn belli blgelerinde ngiliz
ve Fransz manda ynetimlerinin kurulmas, Ortadou kavramnn snrlarn Yakndou
kavramnn aleyhine gelitirerek yeni bir kapsama kavuturmutur. Balkanlar Osmanl
Devleti'nin ve Avrupa iin "teki" olan "Dou"nun kapsamndan knca "Yakndou"
eski anlamn ve kullanmdaki nemini kaybetmitir.Zira artk Balkanlar, eskisi gibi
tekinin snrlar iinde deildir. Avrupa'nn bir paras olmasa da "Dou"nun
kapsamnda bir yer de deildir. Bylece; "Yakndou"nun kapsamndaki blgelerin bir
16
ksm Avrupa ve Balkanlara dahil olurken bir ksm da "Ortadou" kavram kapsamna
dahil olmu olmutur.11 kinci Dnya Savas'ndan sonra Ortadou kavramnn
kullanm, zellikle AngloSakson etkisindeki yerlerde hem sivil ve akademik
evrelerde, hem de resmi alanlarda yaygnlarken Yakndou'nun kullanm giderek
gerilemitir.
Ahmet Davutolu, geni anlamyla Ortadou corafyasn u ekilde tarif
etmektedir:
Atlantikten Ganj Havzasna kadar uzanan bu blge iin kullanlan
kavram(Ortadou)tarihi/dini ereve olarak brahimi gelenekte odaklamakla birlikte
kadim insanlk birikimini, medeniyet aidiyetini, jeokltrel olarak slam kimliini,
jeoekonomik kaynak olarak petrol, fiziki corafya olarak kurak bozkr ve l iklimini,
stratejik olarak Avrasyay evreleyen Rimland kuann merkezi hattn artracak
unsurlarla anla gelmitir.12 Ortadou kavramnn siyasi ve corafi bir kavram olarak
kullanlmaya balamas; objektif, fiziki, corafi zelliklerinden ok, kltrel sbjektivite
barndran jeokltrel hat ayrmna dayanmaktadr. Bu blge tarihin balang noktas
saylan yaznn bulunmasndan bu yana bir yandan insanolunun meydana getirdii
medeniyetlerin beii olmu, dier taraftan Dnyann dier blgelerinde gelien
medeniyetlerin yaylmasnda kavak noktas tekil etmektir.13Orta dounun corafi
yapsn gz nnde bulundurduumuz zaman ,blge afroavrasya diye tabir ettiimiz
byk ktann(Avrupa Asya Afrika)kesiimi noktasn oluturmaktadr.Orta dou kara
jeopolitii asndan Avrasyann kalbinde bulunan Heartland merkez alan bir
stratejinin
Afroavrasya
oluturmaktadr.
ana
ktalna
ynelecek
almn
kilit
noktasn
14
Davutolunun betimledii bu Ortadou corafyas gnmzde deiik

anlamlarda ve alanlarda kullanlmaktadr.Son dnemde, bu alanlardan en nemlisini
BOP(Byk Ortadou Projesi) oluturmaktadr. Son olarak Kuzey Afrikadan
11
Dursun Ortadogu Neresi?..., Par.5
12
Davutolu, Stratejik Derinlik, s.324
13
14
17
Afganistana kadar snrlar izilen15 bu projenin gnbegn snrlar proje nderlerince

geniletilmektedir.
Ortadou blgesi kara jeopolitii bakmndan Avrupann dousunu,Orta
Asyann batsn, Kafkaslarn gneyini ve Afrikann kuzeyini kapsar.Deniz jeopolitii
asndan ise Karadenizin gney sahillerini,Hazar Denizini, Akdenizi, Kzldenizi
iinde bulundurmaktadr.Blge dnya ulamnn merkezi konumundadr;dnyaca
nemli
dokuz
stratejik
gei
noktasndan
beini
snrlar
iinde
barndrr.Bunlar:Aden,Hrmz,anakkale,stanbul boazlar ve Svey Kanaldr.16

Corafi ya da siyasi anlamda blgeler ortak ve yakn zelliklerine gre
snflandrlmaktadrlar. rnein; ktalar; denizlerle evrili geni toprak paralardr.
Yarmadalar, dalar, nehirler vs. blgelerin snrlarn belirler. Dinler, mezhepler veya
konuulan
dil
ve
leheler
gibi
zellikler
de
blgelerin
tanmlanmasnda
kullanlabilmektedir(slam Dnyas, Latin Amerika rneklerinde olduu gibi). Gelir

dzeyi de blgelendirmede yararl olabilir (Kuzey-Gney gibi). Ksacas bir toprak
parasnn dierlerinden ayrlabilmesi iin anlaml zelliklerinin olmas ve en azndan
bir ynden ortak zelliklere sahip olmas gerekir. Bu kriterler erevesinde ele
alndnda Ortadou diye bir blgeden bahsetmek aslnda pek mmkn deildir17.Daha
nce deindiimiz gibi 20. yzyla kadar da byle bir adlandrma mevcut olmamtr.
Son yllarda Geniletilmi Ortadou olarak sunulan blge, birbirinden olduka farkl
blgelerden olumaktadr ve blge lkeleri ve halklar arasndaki ortak ynler sanlann
aksine olduka azdr18
Geniletilmi Ortadou olarak sunulan blge, iki ayr Okyanus (Hint ve Atlas
Okyanusu), alt ayr deniz (Akdeniz, Kzldeniz, Basra Krfezi, Karadeniz, Ege Denizi,
15
dris Bal ve Ayfer Selamolu, Byk Ortadou Projesi: ABD, AB, Trkiye ve Blge, Demokrasi
Platformu, Yl:1, Say:1, K 2005, Ankara, s.132.
16
Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr-Sanat Yaynclk,stanbul

2003,s.87-88
17
Lainer, Ortadou Diye., Par;5
18
Lainer, Ortadou Diye., par;6
18
Hazar Denizi) kylarnda bulunmaktadr. ayr ktaya (Afrika, Asya ve Avrupa)

yaylmtr. 10 ayr alt blgeden (Gney ve Kuzey Kafkasya, Kuzey Afrika, Arabistan,
Byk Filistin ve Suriye, Mezopotamya, Hazar Havzas, Orta Asya (Trkistan), Hint
Yarmadas) olumaktadr. tek tanrl din (Mslmanlk, Hristiyanlk ve Yahudilik)
ve neredeyse saysz mezhebi ve yorumuyla bu blgede yaamaktadr. Dinsizlik ve
pagan dini yorumlar da dahil olmak zere binlerce dini ve ahlaki inan ad geen geni
corafyada halen yaanmaktadr ve bu anlamda dnyann en byk laboratuarlarndan
biridir. Blge bata Trkler, Araplar ve Farisiler olmak zere onlarca farkl etnik-dilsel
guruptan olumaktadr.19
Dier bir deyile Geniletilmi Ortadou diye adlandrlan blge, yeryznde
homojenlik asndan blge olabilecek belki de enson corafyadr. Nitekim Sudann
Afrika-Arap kltr ile Tunusun Fransz-Afrika-Arap kltr karlatrldnda ne
kadar farkl lkelerden bahsettiimiz kendiliinden anlalacaktr. Veya Trkiye ile
Afganistan karlatrldnda, iki lkenin ne kadar farkl olduu kolayca grlecektir.
Ayn ekilde Azerbaycan ile Msr karlatrmak, ayn blge iinde zikretmek de
mmkn deildir. Bir Suudi Arabistan ile Krgzistan, bir Kbrs ile Katar da ayn blge
iinde olamayacak kadar farkldrlar.20
Batdaki niversitelerin pek ounda Middle East Center veya Near East
Center adnda aratrma merkezleri bulunmaktadr.Blgesel inceleme ve aratrmalarn
art gsterdii II. Dnya Savas'ndan sonra bu merkezlerde blge lkeleriyle ilgili
sosyal, siyasal, ekonomik, tarihi, kltrel, stratejik, corafi ve dier ynleriyle ilgili
incelemeler yaplmaktadr.Sz konusu bu merkezlerin inceleme kapsamna aldklar
lkeler,Ortadou kavramnda olduu gibi bir kesinlik gstermemekte ve birbirinden
farkl olabilmektedir.rnein; bazlar Sudan, Libya, Cibuti ve Afganistan' Ortadou
kavram ierisinde gsterirken bazlar bu lkeleri kavramn kapsam dnda
tutabilmektedirler.Btn bu farkl kullanmlar ve kapsamn deikenlii dikkate
alnmak artyla bugn Ortadou kavramnn dar anlamda Trkiye, Iran, Mezopotamya,
19
Lainer Ortadou Diye., par;8
20
Lainer Ortadou Diye.,par.10
19
Arap Yarmadas, Krfez lkeleri ve Msr' iine alacak ekilde kullanlmakta olduunu
sylemek mmkndr. Bu kavramn kapsamnn daha da geniletilerek Libya, Sudan,
Eritre, Cibuti ve Afganistan' da ierecek ekilde geni anlamda kullanld; baz
almalarda ise kapsamn daha da geniletilerek Atlas Okyanusundan Msr'a kadar tm
Kuzey Afrika'y iine alacak genilikte kullanlmakta olduu da grlmektedir.
Hatta baz almalarda Ortadou kavramnn kapsamna Kafkaslarn ve Orta
Asya'nn da dahil edilerek kapsamn iyice geniletildii de dikkat ekmektedir. Bu
durumda Ortadou iin belirsizliin ve kapsam kargaasnn devam ettii sylenebilir.
Vatikiotis, Ortadou kavramnn dar anlamda kullanlmasnn yani Trkiye, Iran,
Mezopotamya, Arap Yarmadas, Krfez lkeleri ile Msr' kapsayacak ekilde
kullanlmasnn daha doru olacan belirtmektedir.21Eer daha geni kapsamda
kullanlacaksa bu durumda Kuzey Afrika ve Ortadou kavramlatrmasnn tercih
edilmesinin daha doru olduu sylenebilir.Yine Kafkaslar ile Orta Asya'nn ise her
durumda Ortadou kavramnn kapsam alan dnda dnlmesi gerekmektedir. Zira
hem Kafkaslar, hem de Orta Asya kavramlatrmas yerlemi, kabul grm ve snrlar
belli blgelerdir.Bunlar iin ayr bir kavramlatrma abasna girmek gereksiz
gzkmektedir.
Btn bu aklamalardan anlalmaktadr ki, aslnda Geniletilmi Orta Dou
ve Kuzey Afrika tanmlamas corafya merkezli olmaktan ziyade: sava, terr, mlteci
kamplar, insan haklar ihlalleri ve totaliter/otoriter rejimler gibi sosyoloji ve siyaset
biliminin kavramlar ile tanmlanmaktadr. Bunlarn bulunduu her ortam kreselleen
dnyamzda karmza Ortadou olarak gelecektir.
21
P. J. Vatikiotis, Conflict in the Middle East, , The Aldin Press, London: 1971, s.13-16, Ayrca
Ortadou Kavramsalltrmas iin bknz: George McGhee, ABD-Trkiye-Nato-Ortadou. ( Belks
orak. (ev), Bilgi Yaynevi, stanbul: 1992., Roger Adelson, London and the Invention of the
Middle East; Money, Power, And War 1902-1922, Yale University Pres, 1995
20
II.TARHSEL SRE ERNDE ORTADOU

Bu blmde, Ortadou iin bir deiim projesi olarak grlebilecek BOPun
blgenin etnik-sosyal yaps bakmndan olanaklar ve zorluklar tartlacaktr.
Dolaysyla ncelikle, Ortadounun nemli bir karakteristii olarak deiim olgusunun
tarihi arka planna ksaca deinmek gerekmektedir. Ardndan yine tarih ierisindeki
deiim olgusuyla birlikte oluan, gnmz Ortadousundaki etnik yap saptanmaya
allacaktr.Etnik dokunun incelenmesinden sonra, blgenin sosyal yaps zerinde
durulacaktr.Deinilen konular nda, yine bir deiim projesi olan BOPun bilinen
ynleri kadaryla blgeye ne kadar uygulanabilir olduunu tartmak mmkn olacaktr.
in ve Hindistanla birlikte Ortadou, dnyann en eski kltr ve uygarlk
merkezlerinden biridir.Ayn zamanda Ortadou tarih boyunca savalarn, katliamlarn
ve srgnlerin corafyas olmutur.Bunun nedenleri ise;eski dnyann tam orta yerinde
olmas,zellikle, kavimlerin gei blgesinde bulunmas, uygarla elverili doal
yaps ve bunun sonucu olan zenginliidir.
22
Bu nedenle Ortadouda deiim ve
dnm ironik olarak istikrarl bir olgu haline gelmitir.Bu anlamda Ortadou
corafyasnda ynetimler ve yneticiler, dinler ve inananlar, toplumlar ve kltrler ve
srekli bir deiim ve dnm ierisinde olmulardr.Farkl siyasi ve dini akmlar
beraberlerinde blgeye farkl etnik, dini ve kltrel yaplar getirmilerdir. Bu durum
tarih boyunca hep devam etmitir. Bugn de devam etmektedir. Deiim ve dnm,
tarihi ve toplumsal gemiin bir birikimi olarak Ortadou iin adeta karakteristik bir
zellik olmutur.almamzn ana konusu olan Byk Ortadou Projesi (BOP) giriimi
de bu blge karakteristii erevesinde deerlendirilebilir.
Ortadou Blgesi, corafi konumu nedeniyle kavimlerin urak yeri olmaya
elverili olmutur.nk;yollarn kesitii bir blgede konumlanmtr. Byle olunca
byk glerin zerinden gemek zorunda olduklar merkez blge olmutur. Bilindii
kadaryla M.. 4000 ylndan itibaren Asyadan Afrika ve Avrupaya, Avrupadan Asya
22
zkan Akgz,Ortadounun Etnik,Sosyal Yaps ve Byk Ortadou Projesi, Byk Ortadou

Projesi Yeni Oluumlar ve Deien Dengeler, Atilla Sandkl,Kenan Dac, (Der.),Tasam Yaynlar,
stanbul: 2006, s;29
21
ve Afrikaya, son olarak da Afrikadan Asya ve Avrupaya byk kavim glerine gei
olana veren merkezi bir corafyadr.
Dier neden ise daha nce belirttiimiz gibi; Ortadounun toplum hayatna
elverili doal artlara sahip olmasdr. Frat, Dicle ve Nil nehirlerinin her iki yakas
boyunca uzanan su boyu ovalar tarihte ilk kez toplumlar iin tarm yapma olana
sunmutur.23 Bu sayede, Daha nce gebe olan bu toplumlar artk yerleik hayat
semeye balamlardr. Topraa balannca, dier toplumlardan izole olma durumlar
eskisine gre azalmtr. Mecburen farkl toplumlarla muhatap olma hatta beraber
yaama veya komu olma durumunda kalmlardr. Bu da beraberinde ilk kez daha ileri
boyutta bir kltr al-veriini beraberinde getirmitir. Saf kan bana dayal kavim
kural ve teamlleri yerine, daha rahat bir toplum hayat ve kltr gelimeye
balamtr. Son olarak, daha nce binlerce, belki milyonlarca yl boyunca avclk ve
toplayclk ile geinen topluluklar iinde, grece eit durumda olan kadn ve erkein
toplum iindeki ncelik ve nemi deimitir. Topra ilemede nispeten daha gl kas
gcne sahip olan erkee ihtiya ba gsterdii iin, toplum iinde erkek n plana
kmtr. Bylece Ortadoudaki toplumlarn karakteristik zelliklerinden biri olan
ataerkil aile yaps, karakterini bu uzun tarihi gemiten alacaktr.24 Ortadounun
karakterine etki eden byk medeniyetler u ekilde zetlenebilir.
A.Helenizm
Helenizm Byk skenderin Asya seferleri sonunda, Hindistan'a kadar
yaylm olan Yunan kltrnn, Yunanistan snrlar dna kp Akdeniz blgesi ve
n Asya'da Dou kltrleriyle karmasyla meydana gelen yeni medeniyet devrine
verilen addr. Bu kltr skenderin Asya seferleriyle balamakta ve Msr'n Romallar
tarafndan alnmasyla son bulmaktadr.(M..330-30)
23
Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir Deneme, Edebiyat
Fakltesi Basmevi, stanbul 1987, ss. 74-98.
24
Korkut Tuna, ehirlerin Ortaya.., s.78
22
skenderin fetihleri sonunda Yunan kltr Akdeniz blgesinden Hindistan

ilerine kadar yaylm, bir ok yerlerde Dou kltrleri zerinde etki yapm, baz
yerlerde de yerli kltrlerin etkisi altnda kalmtr. Bu kltrn bu kadar geni bir alana
yaylmasnda,
devirde
birok
lkelere
yaylm
olan
Yunanllarn
rol
nemlidir.Yunanllar, gittikleri ehirlerdeki insanlarla aralarnda eitli balar

kurmulardr. Bu balantnn sonucu da, Yunanistan dndaki ehirlerde, yaaytan
dne kadar deimelerin meydana gelmesi olmutur.Ancak Yunan kltr ile olan
bu temas, ehirlerin dnda yaayan byk insan ktlelerine etki yapmam, buralar,
kendi trelerini korumaya, kendi dillerini konumaya devam etmilerdir. Bylece,
Yunan kltr, her eyden nce bir ehir kltr olma zelliini tamtr.
Burada Makedonya Kral Byk skenderin (Greate Alexandre, M.. 336-323)
13 yllk iktidar dneminde btn yakn douyu hkimiyeti altna almak iin uygulad
strateji konumuz nedeniyle deinmeye deerdir. skender blgedeki etnik ve dini
eitlilii grnce btn bu etnik ve dini farkllklar zerinde siyasi hkimiyet
kurmann kolay olmadn anlamtr. Bu renkli etnik, dini ve kltrel eitlilii bir
arada tutabilmek iin hepsinin zerinde farkl bir st kimlik tesis etmenin gerekliliini
ngrmtr. Bunu kendisinin de hamisi ve hayran olduu Yunan kltrnde
bulmutur. Blgedeki farkl kimlikleri bir devlet ats altnda ve bir arada tutabilmek
iin Yunan kltrn blgeye yerletirecek ehirler kurma karar almtr. Yeni kuraca
bu ehirler Yunan kltrnn blgedeki birer merkezi olarak gl bir kimlie sahip
olacak ve her bir ehir etrafn kontrol ve koordine etmek suretiyle btn bir Ortadou
kontrol altna alnm olacaktr. Byk skender dou seferinden henz dnmeden
lm olsa da arkasndan gelen komutanlar onun mirasna sahip kmlar ve skender
adna douda birok ehir kurmulardr. Bu ehirler araclyla douya Yunan kltr
gtrlmeye ve farkl etnik, dini yaplar bu at altnda birletirilmeye allmtr.
skender adna kurulan bu ehirlerde (Msr ve Trkiyedeki skenderiye ehirleri,
kodra ve Kandahar bu ehirlerdendir) ve daha nceden var olan dier birok ehirde
Yunan kltrn blgeye yaymak zere eitli kurumlar ve merkezler kurulmutur.
Genlerin eitildii ve Yunan dilinin retildii Gymnasionlar bata olmak zere
agoralar, tapnaklar, tiyatrolar ve ktphaneler bunlardandr. Yaklak iki yz elli yl
sonra M.. I. yzyln ikinci yarsnda Roma bu blgeye geldii zaman, blgeyi Yunan
23
kltrnn ve yerel kltrn kaynamasndan doan Helenizmle i ie bulmutur.25 Bu

durum Romann blgede tutunmasn kolaylatrm ve hkimiyetinin mrn
uzatmtr. Dil olarak Yunanca, Aramiceden sonra Ortadouda yaygnlk kazanan
ikinci dil olmutur. Romann da Yunan kltr tesirinde olmas ve blgeye bu kltr
nakletmeye devam etmesi sonucunda halkn gnlk hayatta konutuu yaygn dil
Aramice olmakla beraber, ticaret ve eitim dili Yunanca olmutur.26Bu bilgilerden,
blgedeki Yunan kltr hegemonyasnn Byk skenderle balatld, ksa sreli Pers
hkimiyetleri hari tutulacak olursa, Roma ile devam ettirildii ve ancak Bizans
hkimiyetinin ortalarnda son bulduu ortaya kar. Bu devir, deien younluklarla
beraber, toplamda sekiz asra yaylmaktadr.
B.Roma ve Hristiyanlk
M 146dan itibaren, her ne kadar Yunan gelenekleri srdyse de, Msr
dnda Akdenizin tamam Roma egemenliine gemitir. M. 63te Romann
egemenliine giren Kuds Helenistik Dnyann byk bir metropolne dnmtr.
Bundan sonra Roma egemenlii ile Yahudi Kavmiyetilii arasnda byk bir gerginlik
balamtr.ok tanrl bir dini temsil eden Romal hkmdara bal olmay Yahudiler
kabullenememi bu durum Yahudilikteki Mesih inancn pekitirmitir.M.S. birinci
yzyl balarnda Kuds merkezli Judea (Yahuda) Eyaleti Roma mparatorluunun en
kark ve en huzursuz blgesi olmutur.M.S. 66da kan ayaklanmay Romallar M.S.
70te bastrmlar ve Kenti tamamen yerle bir etmiler,Yahudi dininin en kutsal mekan
olarak kabul edilen Kuds tapnan da Bat Duvar(Alama Duvar) hari
ykmlardr.M.S.132-135 yllar arasnda Yahudiler tekrar ayaklanm,ayaklanmay
bastran Romallar bu sefer tm Yahudileri Kudsten srmlerdir.27
Roma 4.yzylda Hristiyanl resmi din olarak kabul ettiinde Ortadou halk
itibariyle zaten byk oranda Hristiyanlamt. Kk Asya, Suriye ve Irak
Hristiyanln hkimiyeti altna girmiti. Daha nce bu corafyada baz Sami dinleri,
25
Akgz,Ortadounun Etnik.. s;34
26
Akgz,Ortadounun Etnik.. s;35
27
Beril Dedeolu, Ortadou zerine Notlar, Derin Yaynevi, stanbul: 2002, s;8
24
Zerdtlk ve Maniheizm gibi ran kaynakl dinler ve son olarak da yerel putperestlikler
hkim olmutur. Roma miladi 4.yzyla kadar kabul etmedii Hristiyanlarn inanlarn
bu tarihten sonra sahiplenerek Ortadounun byk ksmnda yaygnlatrmtr.
Romann blgedeki tesiri dini yapy Hristiyanlk anlamnda pekitirmesi ile snrl
kalmamtr.28 kinci ve bu almayla daha ok ilgili olan deiiklik, dil, kltr ve
sosyal yap zerindeki deiikliklerdir. Roma birka yzyl sreyle bir taraftan Byk
skenderin miras olan Helenizmi canl tutmaya devam etmi, dier taraftan da
Hristiyanln yan sra blgeye kendi kltr ve medeniyetini gtrmtr. slamn
ykseliine kadar sren bu devirde blgede Pers kaynakl ran kltr ile Roma-Bizans
kaynakl Yunan, Latin kltr etkin olmutur.
C.Araplar ve slam Kltr

Mslmanln gelmesi ile Ortadou da byk bir deiim ve dnm
meydana gelmitir.Ortadou hakimiyet kuran Mslman Araplar
hemen her eyin
yerine yenisini getirmilerdir. Eski dinlerin yerine slam, eski geleneklerin yerine
slam Dininin uygulamalarn, en son ve en nemlisi de eski dillerin yerine Arapay
getirmilerdir.29Ortadou ve evresinde artk Msr, Asur, Babil, Hitit ve eski ran
dillerinin yerini tamamen Arapa almtr. Daha nce bu blgede konuulan belli bal
dil guruplarndan ne Hint-Avrupa dilleri ne Sami dil gurubuna ait dier diller canlln
devam ettirebilmitir. Arapa Ortadouyu da iine alan slam dnyasnda daha nce
blgenin Helen kltr sahasndaki Yunancann, Roma Avrupasndaki Latincenin,
Hindistandaki Sanskritenin ve indeki incenin roln oynamtr.Arapa, uzun
yzyllar ticaret, eitim, bilim, devlet ve yaygn halk dili olmutur.30
28
Akgz,Ortadounun Etnik..., s;35
29
Bernard Lewis, Ortadou, Mehmet Harmanc (ev.), Sabah Kitaplar, stanbul 1996, s.192.
30
Lewis, Ortadou, s.192.
25
slamn ilk yllarnda yaanan Kerbela gibi olaylar Mslmanlar ana guruba
blmtr. Bunlar Sunniler, Hariciler ve iilerdir. Haricilerin hemen hemen
etkinliklerini yitirdii gnmzde hala Suni ii ihtilaf srmektedir.31
D.Trkler
Orta Asyadan g ederek Ortadouya gelen Trk Kavimlerinin,Orta douya
etkisi ilk olarak 9.yzyl balarnda grlmeye balanmtr.32
Trkler Ortadouda ilk kez Abbasi saraynda paral merkez kuvvetleri olarak
bulunmulardr.Trklerin Ordu ve brokraside etkinlikleri artm, zamanla atandklar
valiliklerde otonomiler alarak daha sonra mstakil devletler haline gelmilerdir. Ahmet
bin Tolunun Msrda kurduu Tolunoullar Devleti ve Suriyede kurulan hitler bu
ilk mstakil Ortadou Trk devletlerindendir. Bu devletlerin Ortadouda hkm
srdkleri blgeler itibariyle Trk kltr ve dili ile ilgili bir deiim ve dnm
balatabildiklerini sylemek gtr.33
Trklerin Ortadouda Trk kltr ve dili adna balattklar deiim ve
dnmn
en
belirgin
yaand
devir,
phesiz
Osmanl
Devleti
devri
olmutur.Blgede kurulan nceki Trk devletleri Byk Seluklulara zemin hazrlad

gibi, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu Devletleri de Osmanlya siyasi, askeri ve
toplumsal bir zemin hazrlamlardr. Osmanllar bu birikimin de etkisiyle Ortadouda
drt yzyl kadar hkimiyet srmlerdir. Bu sre iinde Abbasi Devletinde paral
askerlik olarak balayan Ortadoudaki Trk varl, kltrel anlamda daha ilevsel
olarak Osmanllarla devam etmitir. Daha geni bir zaman dilimi esas alnarak
sylenirse, M.. drt binli yllardan itibaren Ortadouda balayan deiim ve
dnm sreci Osmanl ile devam etmi ve bu anlamda drt yzyllk bir tecrbe
yaanmtr.
31
Doutan Gnmze slam Tarihi, a Yaynlar, stanbul: 1992,Cilt:II-III-IV
32
Dedeolu, Ortadou zerine, s;9
33
Akgz,Ortadounun Etnik s;37
26
III.ORTADOUDA ETNK YAPI

Ortadou toplumlarnda, ehirlemenin, eitim seviyesinin ve refah dzeyinin
dk oluuna bal olarak daha diri olan etnik zellikler nedeniyle, etnisitenin siyaseti
ve uluslar aras ilikileri belirleme gc dnyann dier blgelerine oranla ok daha
yksektir. Dolays ile Ortadouda siyasetin en gl anahtarlarndan birinin etnisite,
etnik kimlik olgusu ve etnik guruplar olduunu sylemek mmkndr.Ortadoudaki
etnik guruplarn blgedeki demografik ve corafi yayllar gz nnde bulundurularak
uluslararas
ilikiler
asndan
Ortadounun
etkili
etnik
guruplar
da
belirlenebilinecektir.Dolaysyla blgenin deiim ve dnmnde kilit role sahip etnik

guruplar ortaya kacaktr.Bylece,Uluslararas ilikilerin blgedeki etkisini daha
salkl takip etme ve blgenin geleceini daha doru ngrme olana doacaktr.
Ortadounun yaklak alt bin yllk tarihi boyunca sahip olduu corafi ve
doal zelliklerinin blge toplumlar zerindeki etkisi ve ayn blgenin yaad etnik,
siyasi, askeri, ekonomik, kltrel, dini tecrbelerinin birikimi bugn bu corafya
zerinde yaayan etnik gruplarn kltrel kimliklerinde eitli ekillerde ve
tanmlanamayan belli belirsiz bir biimde yaamaktadr. Bu etnik guruplar
Ortadounun sz konusu bilgilerini kltrel kimliklerinde yaatan bilgi kaynaklardr.34
Ortadou nfus yaps bakmndan son derece karmak ve eitlilie sahip bir
blgedir. Bu eitlilik hem etnik bakmdan hem de kltrel ve dini bakmdandr.
Yukarda belirtildii gibi blgenin tarih boyunca medeniyetler arasnda bir kavak
noktas olmas, dinlerin ve kadim medeniyetlerin geliip yayld bir yer ve kltrlerin
transfer mekan olmas, nfus yapsnda eitliliin ortaya kmasnda etkili olmutur.
Aslnda Ortadounun hayatna vaha ve kabile hayatnn karakteri damgasn vurmutur.
Fakat son dnemde blge lkelerinde yaanan endstrileme ve toplumsal deime bu
nitelii zerinde dntrc etki meydana getirmitir. 35
34
Akgz,Ortadounun Etnik, s.44
35
Davut Dursun Ortadounun Ekonomik, Sosyal Ve Siyasi Yap zellikleri zerine Genel
Tespitler http://iibf.kou.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/51.pdf s:1250,14.05.2007
27
Ortadounun nfusu hibir zaman tam olarak tespit edilememitir.36

Gnmzde En batda Fastan balayp en douda Pakistana kadar uzayan ve en
gneyde Sudandan balayp en kuzeyde Trkiyeye kadar giden ve Byk Ortadou
Blgesi diye nitelendirilebilecek bu corafyada yaklak 500 milyonluk bir nfus
yaad tahmin edilmektedir. Blge nfusunun bete drdn oluturan etnik guruplar
Araplar Trkler ve Farslardr.37
Etnik olarak bu blgede etkili olabilecek belli bal 10 etnik gurup vardr.
Bunlar en kalabalktan en az olana gre srasyla Araplar, Trkler, Pencabiler, Farslar,
Petunlar, Krtler, Berberiler, Yahudiler, Beluiler ve Kptilerdir. Bu etnik guruplarn
hepsinin nfusu be milyonun stndedir. Bunlarn dnda daha bir ok, kk etnik
guruplar vardr.Bunlara hem siyasi olarak etkin olabilecek guruplar olmamas hem de
almamzn
kapsamnn
dnda
olmas
nedeniyle
burada
detayl
olarak
deinilmemitir.Belli bal etnik gruplarn zellikleri yledir.

Araplar: Araplar 220 milyon nfusla Ortadounun en kalabalk topluluudur.
Benzer ekilde en fazla devlete de yine Araplar sahiptir. Bunlar srasyla: Arabistan,
Bahreyn, Beyrut, Birleik Arap Emirlikleri (7 emirlik), Cezayir, Fas, Irak, Katar,
Kuveyt, Libya, Msr, Suriye, Tunus, Umman, rdn ve Yemen olmak zere 22
devlettir. Bunlara nfusunun %39u Arap ve resmi dili de Arapa olan Sudan da
katlrsa Arap lkelerinin says 23e kmaktadr. Bu lkelerdeki nfuslaryla Araplar
blge nfusunun %44n oluturmaktadrlar. Bununla beraber bu 23 devletin 14 tanesi
6 milyon ve daha az nfusa sahiptir.38
Bugn Arap lkelerinin hemen hepsinde devlet bakanlarnn yesi olduklar
gl airetler sz konusudur. Bu ise kan ba esasna dayal toplumsal yaplanmann
siyaset zerindeki belirleyici rolnn bugn bile Araplar arasnda devam ettiini
gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Araplarda toplumsal btnleme
36
Ramazan zey, Dnya Denkleminde Ortadou;lkeler,nsanlar Sorunlar,z Eitim Yaynlar,

stanbul, 1997, s;51
37
Dedeolu,Ortadou zerine..,s;133
38
Akgz,Ortadounun Etnik..,s;46
28
kavramnn iini dolduracak toplumsal bir ekillenmeden bahsetmek gtr. Bugn

Arap devletlerinin en nemli meselelerde bile asgari konsensse varamamalar bunu
ispatlamaktadr. Ulus olarak birlikte hareket etme kabiliyetleri ve potansiyelleri olduka
dktr. Bu nedenle blgenin geleceinde byk roller stlenme konumundan
uzaklamaktadrlar. Bununla beraber Ortadouda Arap toplumunu hesaba katmayan bir
toplumsal ve siyasal yaplanmann uzun vadede baarl olmas olanaksz denecek kadar
gtr. Bu nedenle byle bir niyet, ncelikle Arap toplumunu, onun kltrn,
medeniyetini, dilini ve geleneini hesaba katmak durumundadr.
Trkler: Trkler 110 milyonun zerindeki nfuslaryla Ortadounun
Araplardan sonra en kalabalk ikinci etnik gurubunu temsil ederler.Bu nfusun 80
milyonluk ksm Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisinde bir arada yaamaktadr. Geriye
kalan 30 milyonluk Ortadou Trk nfusu ise, en oktan en aza doru ran, Afganistan,
Irak ve Suriyede dank olarak yaamaktadr.
Trkiyede yaayan Trkler, etnik olarak kuvvetli balara sahiptirler.39 Airet
yaps alt asrlk Osmanl iskn politikas sayesinde byk oranda krlm ve ulus
karakteri baskn hale gelmitir. Bununla beraber az da olsa lkenin gney eridinde
airet yaps yer yer varln srdrmektedir.
Drt asr sresince Mslman toplumlarda deiim ve istikrarda Trklerin
etkin olmas, bugn de Ortadouda etkisini srdrmektedir. Her ne kadar dnya
kreselleip, uluslararas ilikiler her alanda belirgin bir ekle brnyorsa da,
Mslman toplumlarn Trklerle ilgili duygu ve dnceleri bu dnyada deiimi ve
istikrar Trklerle yakndan ilgili klmaktadr. Mslman toplumlar arasnda Trkler,
etnik mobilizasyonu yksek bir ulus olarak ortaya kmaktadr. Bugn Ortadou iin
gndeme gelen deiim, dnm ve istikrar projelerinin de ayn ekilde Trklerin sz
konusu potansiyeli aktif olarak srece dahil edilmeksizin baarya ulaamayaca
yaygn bir kandr.
39
Seyfullah Kara, Seluklularn Dini Serveni, ema Yaynevi, stanbul 2006, ss. 537-546.,Bu konuda
Detayl bilgi iin baknz: Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), TDAV Yaynlar, stanbul 1999.
29
Pencabiler: Pencabiler, byk ksm Pakistanda yaayan bir etnik guruptur. 15

milyon kadar da Hindistanda yaayan Pencabiler, Pakistann en kalabalk etnik
gurubunu temsil ederler. 160 milyon nfusa ulaan Pakistanda halkn yzde 48`i
mahalli Pencabi dilini konumaktadr.40 Hepsi Mslman ve Snnidir. Hint-ran dil
gurubuna dhil olan Pencap dilini konuurlar. Siyasi ve ekonomik rolleri Ortadoudan
daha ok Hindistan alt ktas iin geerlidir.41
Farslar: Farslar
36 milyonluk nfusuyla Ortadounun orta byklkteki
toplumlarndan biridir. Farslar bu bakmdan Ortadounun en byk drdnc

nfusudur. rann blge zerindeki asl tesiri demografik yaps ile deil, tarihi, siyasi,
dini, entelektel tecrbeleri, kltr ve dili ile olmutur. Bu durum tarihte byle olduu
gibi bugn de ayn etkiyi gstermeye uygundur. ranllar etnik nfus olarak ok fazla
oalma olana bulamamlardr. Bununla beraber blgeye gelen ve Hint-Avrupa dili
konuan antik halklar bugn ranllarla akrabalklarn devam ettirmekte ve rann
kltrel nderliinde ve Farsann dil hkimiyetinde toplumsal hayatlarna devam
etmektedirler. rann, Afganistann ve Pakistann birok etnik gurubu bu kategoride
deerlendirilmelidir.rnein; Tacik, Petu ve Dari dilleri Farsann birer diyalektii
konumundadrlar.42
ran'da gnmzde nfusun yzde 50'si ii inanl Farslar'dan, yzde 22'si ii
inanl Azeriler'den, yzde 11'i Snni inanl Krtler'den olumaktadr. Ayrca ran'da
Araplar, Trkmenler, Hristiyanlar ve Museviler de yaamaktadr.43Bununla beraber
ranllar etnik gurup olarak, bugn hala Ortadounun en nemli topluluklarndandr.
Ortadounun geleneksel deiim ve dnm srecine tarihte birok katklar yapm
olan, bu blgenin ekillenmesinde birok kez ba aktr olan bu tarihsel ve kltrel
tecrbenin yok saylmas mmkn deildir. randa yaayan Glakiler, Mazendariler,
40
Taha Akyol, Pakistan Millet mi?, Milliyet, 03.11.2006
41
Pakistan, http://www.nur-hikmet.de/index-Dateien/NUR-HIKMET/islamdunyasi/ulkeler/pakistan.html
02.01.2008
42
ran, http://www.country-studies.com/iran/ , 07.06.2006
43
Tayyar Ar, Basra Krfezi'nde G Dengesi , stanbul:Alfa Yaynclk, 1999, s.16-17.
30
Luriler ve Beluiler etnik, sosyal, kltrel, siyasi ve ekonomik olarak ayn kategoride
dnlebilir. Etnik olarak ndo-ran addedilen bu guruplar kendi diyalektiklerini
konumakla beraber ran kltr ile yorulmu topluluklardr.44
Petular: Nfusunun yzde 99'unu Mslmanlarn oluturduu Afgan halknn
te biri Petunlar (%42), te biri Trkmen, zbek (%12) gibi Trk boylar ve te
biri de Farsa konuan Tacikler, Hazarlar, Almaklar ve Kzlbalardan (%42)
olumaktadr4510 milyonu Afganistanda ve 14 milyonu Pakistanda yaayan toplam 24
milyon kadar bir etnik guruptur. Hepsi Mslman ve Snnidir. Petularn
Afganistanda yaayanlarna Afganl da denir. Afganistann etnik omurgasn, bu
toplum oluturur. Afganistanda nemli lde gebe yaayan Petun nfus mevcuttur.
Dilleri Farsa ile akraba ve bir dou ran dili olan Petucadr.Afganistanda Farsann
yan sra ikinci resmi dildir. Petularn hepsi Mslman ve Snnidir.
Afganistanda lke nfusunun % 42si ile, ayn zamanda en kalabalk etnik
gurup
Petulardr. 14 milyon Petunun da Afganistann hemen yan bandaki
Pakistanda yayor olmas, bu guruba lke iinde daha da gl olma imkn

vermektedir. Petularla beraber Taliban rejimini meydana getiren Afgan Araplar,
kkten dinci guruplarn da hamisi olarak gsterilmektedirler. El Kaidenin de bu etnik
guruba dayand iddia edilmektedir.46Taliban ynetimini meydana getirmekle,
Ortadou iin nemli bir etnik gurup haline gelmilerdir.
44
ran ,http://www.acts.edu/oldmissions/Iranhist1.html 07.06.2004, http://www.countrystudies.com/iran/ 07.06.2006

45
Gamze Gngrm Kona, Orta Douda Etnik Yap ve Din09 Haziran 2008,
http://www.turksam.org/tr/yazdir1434.html,eriim:26.06.2008
46
slam lkelerinde Tarihi Kltrel Kimlik ve Siyasi Yaplar;Afganistan, Irak ve Malezya

ncelemeleri, http://www.angelfire.com/ok/Ozkaya/kimlikvesiyasiyapi.html#afgialt,eriim; 02.01.2008
Ayrca baknz; Oliver Roy, "Afganistan'n Siyasi Geleceinde Kabilecilie Dn veya Lbnanlama
htimali", Third World Quarterly, Ekim 1989, Haluk Ersoy (ev.):, Dnya ve slm, , Bahar 1990, say:
2, (s:71-82) stanbul: YneliYaynlar, 1990, Barnette R. Rubin, "Afganistan'da Siyasi Elitler:
Rantiye Devletinin Kuruluu ve Enkaz" International Journal of Middle East Studies, ubat 1992,
Aktaran Dnya ve slm(ev.), Gz 1992, say: 12, Yneli Yaynlar, stanbul, 1992
31
Krtler: Toplam nfuslar Ortadouda ve dnyada drt ayr lkede dank

olmak zere 20 milyon civarndadr.47 Krtler;ran, Irak, Suriye ve Trkiye
topraklarnda yaamaktadrlar. Bunlardan en fazla Krt nfusu yaklak 10 milyon ile
Trkiyede yaamaktadr. Bunu srasyla yaklak 5 milyon ile ran, 4 milyon ile Irak ve
1 milyon ile Suriye takip eder.
randaki Krtler, lkenin kuzey batsnda yaarlar. Hemen hepsi Snnidir.
Ayrlk Krt hareketler burada da sz konusudur. rann devlet olarak en fazla
problemli olduu etnik gurup Krtlerdir. Bunlar lkenin resmi ideolojisine balayacak
ne mezhepsel ba, ne dil ba ve ne de kltrel ba vardr.Bu anlamda lke birliine
randa yaayan Azeri Trklerinden daha az baldrlar.
Suriyede yaayan Krt nfus daha ok kuzey ve kuzey-dou blgesine
toplanmtr. evredeki etnik siyasi hareketler onlar da etkilemektedir. Buna ilave
olarak kendilerinin Snni ve Suriye idaresinin Nusayri olmas onlarn lkeye olan
ban zayflatmaktadr.
Berberiler: Kuzey Afrika'nn asl sakinlerinden olmalarna karn, Berberilerin nereden
geldikleri tam olarak bilinmemektedir. Genetik bulgulara baklrsa, Berberilerin kkeni
bazlar 50.000 yl nceye kadar inen eitli g dalgalarna dayanmaktadr. Bu gmen
halklar, Kafkasya ve Kzldeniz'in Afrika kylar gibi deiik blgelerden gelmilerdir.
Berberilerin farkl etnik gruplarn bir karm sonucunda ortaya kmalar nedeniyle,
Berberi terimi belirli bir rktan ok blgede konuulan dili belirtmektedir.
Berberilere deinen ilk yazl kaynaklar, bat snrlarndaki Lebu halkyla (Libyallar)
savaan Eski Msrllardan kalmadr. Lebu kabileleri .. 945'te Msr' ele geirmiler
ve 26. firavun hanedann kurmulardr. slam ordularnn .S. 711'de spanya'y fethinde
Berberiler nc bir rol oynamlardr.48
47
Bu konudaki tartmalar iin baknz: Hasan Celal Gzel, Trkiye'de Krt Says Nedir?, Radikal
Gazetesi, 6 A ustos 2006, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=194974, eriim:12.01.2008
Ayrca:The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/tu.html#People, eriim:12.01.2008
48
Marisa Larson, Berberiler Arasnda, National Geographic, Ocak 2005
32
Hans Von Airbege gre; Berberiler dil ve kltr olarak bugn Araplarla i ie
ise de, etnik olarak Araplardan farkl bir topluluktur.Bunlar Msrda ilk krall
kuranlardr.Ne ikinci krall kuran Koptik hanedanla ve ne de bugnk Araplam
Msr halk Fellahlarla bir ilgileri yoktur.Msrn ilk Kralln kuran Hamilerin
bugnk uzantlar Berberiler ve yine onlarla akraba olan Tuareglerdir. 49
Berberiler, bugnk Msr. Libya, Tunus, Cezayir ve Fas iine alan Kuzey
Afrikann bilinen en eski yerli halkdr Berberilerin yaad blgeler bugn Arap
lkelerinin iinde kalmtr. Afrika ktasnn kuzeyindeki Akdeniz kylar tarihte ve
bugn Berberilerin yaad blgeleri temsil eder. Bu blge dnda Berberi yok
denecek kadar azdr. Sadece Bat Afrikada az miktarda Berberi yaamaktadr. Siyasi ve
kltrel etkinlikleri minimum seviyededir denebilir. Berberilerin bu lkelere dalm
toplam nfusu 18.5 milyondur. Bu nfuslaryla Ortadou blgesinin % 4n tekil
ederler. Bununla beraber Libya, Cezayir ve Fasta yksek oranda Araplam Berberi
olduu sylenmektedir. Berberilerin en kalabalk olduu lke Fastr. Burada 11 milyon
Berberi
yaamaktadr.
Cezayir
ve
Fastaki
Berberiler
kendi
dillerini
konuabilmektedirler. Fakat btn berberi topluluklarn anlad bir Berberi dili yoktur.
Berberi leheleri iinde sadece Tuareg lehesinin yazs vardr. Dier lehelerin yazs
yoktur. Dier yandan Msr, Tunus ve Libyadaki Berberiler ounlukla Arapa
konumaktadrlar.
kullanlmamaktadr.
Berberice
bu
Berberice
durumdadr.Kendilerine
lkelerin
basn
mazighen
yayn
hi
birinde
hak
demektedirler50.
ve
eitim
dili
olanandan
Berberiler
arasnda
olarak
yoksun
kabile
hiyerarisi hl devam etmektedir. ounlukla krda ve gebe yaamaktadrlar.

Berberilerin hemen tamam Mslman ve Snnidir. Berberiler arasnda tipik bir kr ve
gebe toplumunda olduu gibi doum oran yksek ama nfus art oran dktr.
Ortadoudaki siyasi etkinlikleri yok denecek kadar azdr.51Bununla birlikte etnik olarak
son yllarda bir bilinlenme gzkmektedir. Cezayir`in 400 kilometre dousundaki
Kenela kasabasnda, Cezayir polisinin Berberilere kar katliam yapt iddialar
49
Hans Von Airbeg, Eski Msr Uygarl http://zigzag-aiberg.hypermart.net/aiberg04/aiberg04c.htm

19.05.06
50
Fas Hakkinda Genel Bilgiler, http://ansar.de/fas.htm 17.04.07
51
Akgz,Ortadounun Etnik,s;48
33
zerine Fransada yaayan Berberiler byk bir gsteri yaparak, Cezayir polisinin rk
ve dini bask uyguladn, Kabilili Berberilere, zerklik hakknn tannmasn
istemilerdir.52
Yahudiler: Dnya zerinde ok deiik lkelerde 16 milyon kadar yahudi
bulunmaktadr. Bunun 5,5 milyon kadar srailde yaamaktadr. Btn Ortadoudaki
Yahudi nfusunun 6 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bununla beraber
Yahudiler btn dnyada olduu gibi Ortadouda ok etkili bir siyasi ve ekonomik
gce sahiptirler. srail sayesinde bu iki gce bir de askeri g ilave edilebilir. Bu gcn
altnda
yatan
en
nemli
dinamik,
toplumsal
yapnn
zellikleri
ve
etnik
mobilizasyondur. Medeni hayattaki ileri aamaya ramen, etnik zellikler hala n

planda
tutulmakta
ve
ulus
bann
salad
dinamizmden
olabildiince
yararlanlmaktadr. Yahudilerde etnik yap ile din kaynam haldedir. Bu kaynama

Yahudilerde gurup bilincini daha da ykseltmektedir. Yahudilere srailoullar da denir.
Asl etnik isimleri budur. Sami rkna mensupturlar. Dilleri branicedir. branice yzyl
banda sadece hahamlar tarafndan konuulan bir dil iken bugn yeniden Yahudilerin
ulusal dili olmutur. Dinleri ise Museviliktir.53
Yahudi toplumunun
yksek eitim oran,
ve etnik mobilizasyonu ile
Ortadounun geleceinde de nemli bir etnik gurup olaca kestirimi yaplabilir.

Askeri, siyasi, ekonomik ve toplumsal dinamikleri Yahudi toplumumun bu rol
slenmesine son derece elverili gzkmektedir.
Beluiler: ran, Afganistan, Pakistan ve Ummana dalm etnik topluluktur.
Bu lkelerdeki toplam nfuslar 5 milyon civardr. 3.5 milyonluk nfus ile en fazla
yaadklar lke Pakistan, ardndan 2 milyon ile randr.randa Etnik ve dinsel
eitlilie
az uyum salayan gruplardan olan Beluciler, Pakistan snrna yakn
Belucistan-Sistan blgesinde yaamaktadrlar. Etnik olarak Pakistan kkenliler ve az
52
Berberiler zerklik stiyor, hlas Haber Ajans 21.04.2008 ,

http://www.iha.com.tr/haber/detay.aspx?nid=19370&cid=4&haber=Berberiler%C3%B6zerklikistiyor,Eriim:03.05.2008
53
Akgz,Ortadounun Etniks;63
34
sayda ii aireti dnda tamamna yakn Snnidir.ran toplumuyla kaynatklarn

sylemek gtr.54 Bir Farsa diyalektii olan Beluiceyi konumaktadrlar.
randa, Fars kkenli olmayan gruplarn daha ok lke snrlarna yakn
blgelerde yaamas ynetimi rahatsz etmektedir.Bu nedenle ran Baz yasal gerekeler
ileri srerek iskan politikalar uygulamaktadr.Bu durum Belucistan Halk Partisi
tarafndan zaman zaman dile getirilmektedir.2005 ylnda Belucistan Halk Partisi
tarafndan yaplan aklamada u ifadeler yer almtr.
ran Hkmeti, sistematik ve devlet destekli bir program ile Belucistann nfus
dengesini deitirmeyi ve Belu halkn kendi lkesinde aznlk konumuna drmeyi
amalamaktadr.Belucistandaki halkn insan haklarn inkar ederek, sosyal ve ekonomik
koullarnn kt bir duruma dmesine neden olmutur. imdiye kadar hi kimse, blgede
yaayanlardan yasal belge istememitir. Hkmet, daha iyi yaam koullar salamak yerine, eitli
bahanelerle onlar atalarnn yurtlarndan kartmaktadr. nsan haklar konusunda faaliyet
gsteren uluslar aras kurulular, ran Hkmetinin Belucistandaki insanlk d eylemlerini ve
askeri operasyonlarn knamaya, ayrca asimilasyon politikasn durdurmas iin bask yapmaya
aryoruz. Uluslar aras toplum, randaki Belu halkna, kltrel ve ulusal haklarn elde etmek
amacyla verdii mcadelede yardm etmelidir.55
Amerika da; er geni ierisinde niteledii rana kar bu lkedeki

muhalifleri desteklemektedir. Washingtonda dzenlenen toplantlarda ran`daki aznlk
gruplarnn temsilcileri deiik dernek veya gurup organizasyonlarnda bir araya
gelmekte
ve
ran`da
rejim
deiiklii
amacyla
ibirlii
konularn
grmektedirler.2006 ylnda yaplan toplantya ran Krt Demokratik Partisi,Krt

Komala Partisi, ran Azerilerini temsil ettiini savunan Gney Azerbaycan Diplomatik
Misyonu, Arap gruplar adna Ahvaz nsan Haklar rgt ve Beluciler adna
Belucistan Halk Partisi adl oluumlar katlmtr.Konumaclar, mevcut ran rejiminin
lkedeki aznlklar yok saydn ve youn insan haklar ihlalleri meydana geldiini
savunarak, amalarnn ran `da bar bir rejim deiiklii olduunu iddia
54
Erturul Doan, Deien ran Belucistan teki ran ,Radikal Gazetesi, 28 Ocak 2007
55
randa Beluciler Bask Altnda, Radha AHWAZY/Al-Arab Gazetesi-29.07.2005, Aktaran:

http://www.yorturkvakfi.com/turkish/modules.php?name=News&file=article&sid=244,Eriim:
22.02.2008
35
etmilerdir.Gruplarn temsilcileri, bu ynde ABD `den ve Bat lkelerinden yardm

istemilerdir.56
Kptiler:Kptiler bugn sadece Msrda yaamaktadrlar.Msr nfusu iindeki
oranlar % 7dir. Bu da yaklak 5 milyona tekabl etmektedir. Kptilerin kendilerine
zel bir dilleri vardr. Ancak bugn artk Kptice konuan kalmamtr ve Kptiler de
Arapa konumaktadrlar. Kptilerin tamam Hristiyandr.57 Kptiler etnik olarak bir
Hint-ran rkdr.58 Kptilerin ekonomik gleri Msr ierisindeki nfuslarna oranla ok
daha byktr. Msr nfusun % 7sini oluturan Kptiler, baz istatistiklere gre lke
ekonomisinin % 35-40lk blmn ellerinde tutmaktadrlar.59Kptilerin Ortadoudaki
nemleri u an iin Msrn i dengeleriyle snrldr.
Son yllarda Msrda Kptilerin taraf olduu Mslman Hristiyan Kavgalar
haberleri duyulmaya balanmtr.2006 ylnda kan ufak apl gerginliklerde birka
kii lm onlarca kii de yaralanmtr.60
Msrda siyasi yasakl olan ve yasa d Kabul edilen Mslman Kardeler
rgtnn adaylar 2005 seimlerine
bamsz olarak katlm ve Parlamento'da
sandalyelerin bete birini kazanarak lkenin en gl muhalif guruplarndan biri haline

gelmitir.Mslman Kardelerin elde ettii bu baar nedeniyle Hristiyan aznl
oluturan Kptiler kaygl hale gelmilerdir. Mslman Kardeler'in endieleri gidermek
iin, Kptiler'in de Msr vatanda olduu ve dier tm vatandalarla ayn haklara sahip
olduu ynnde aklamada bulunmak durumunda kalmtr.Bu gelimeler lkede
dinsel ayrln giderek derinletii algsna neden olmaktadr.61
56
ranl Muhalifler ABD`de Bulutu ,Yeni afak gazetesi ,06.01.2006
57
Msr, http://www.ulkeler.net/misir.htm,01.03.2008
Hans Von Airbeg, Eski Msr Uygarl
http://zigzag-aiberg.hypermart.net/aiberg04/aiberg04c.htm 19.05.06
58
59
http://www.konrad.org.tr/index.php?id=559, Eriim:17.05.07
60
Mslman-Hristiyan atmas 3nc Gnnde, Sabah Gazetesi -18.04.2006
61
Msr'da Kptiler Endieli, B.B.C. 2005/12/05,

http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/12/051225_egypt_coptic.shtml,
eriim:02.02.2008
36
Ayrca 2007 ylnda
bir grup Hristiyan Kpti`nin, Mslman Kardeler
rgt`n taklit ederek Hristiyan Kardeler isimli bir cemaat kurma almalar
lkede byk tartma yaratmtr. Msr`da yaynlanan El-Msryyun gazetesinin
haberine gre bir grup Hristiyan Kpti, Mslman Kardeler benzeri bir lider, cemaat
yneticileri ve ura meclisinden oluacak Hristiyan Kardeler cemaatini kurmak iin
harekete gemitir.Bu gurubun,Mslman Kardeler Cemaati`nin zm slam`da
sloganna karlk zm Hristiyanlkta sloganyla yola karak lkenin nde gelen
entelektellerini kendi saflarna katlmaya davet edecei62 bildirilmitir.
62
Yeni afak Gazetesi, 02.09.2007
37
Grafik:1. Ortadounun Etnik-Demografik Yaps:Tahmini Deerler
1%
4% 1% 1%
0%
5%
5%
7%
44%
16%
16%
Grafik Oluturulurken Yararlanlan Kaynaklar:

http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/eg.html[Eriim Tarihi: 01/11/2007]
www.angelfire.com/ok/Ozkaya/kimlikvesiyasiyapi.html,
www.countrywatch.com/cw_country.asp?vCOUNTRY=1-94k [Eriim Tarihi: 01/11/2007]
http://www.ansar.de,
www.diplomatikgozlem.com,
www.patikalar.net, www.stradigma.com,
www.foreignpolicy.org.tr, www.deik.org.tr [Eriim Tarihi: 01/11/2007]
38
Araplar
Pencabiler
Trkler
Farslar
Petunlar
Krtler
Yahudiler
Berberiler
Beluiler
Kptiler
Ermeniler
IV.ORTADOUDA STKRARSIZLIIN NEDENLER

Ortadou siyasal, sosyal ve ekonomik zmler retmenin ve uygulamann her
dnem olduka zor olduu g bir corafya olmutur. Ortadouda istikrarszlk adeta
en istikrarl sre olarak karmza kmaktadr. Bu durum,aslnda Ortadou blgesinin
tarihsel geliim srecinin, geleneksel toplum yapsnn ve d mdahalelerin bir
sonucudur. Yzyllar boyunca eitli ynetimler altnda kalmas, siyaset, ekonomi,
sosyal hayat ve kltr anlamnda geri kalmlk, yksek saylara ulaan isiz gen nfus,
yeterli demokratik temsil sistemlerinin gelimemesi, taleplerin dile getirilmesini
salayacak politik alternatifsizlik ve yabanclama, Ortadoudaki istikrarsz yapnn
temel nedenleri olarak gzkmektedir.slami motifli radikal akmlar bu durumu,
ynetici elitlerle ve d glerle zdeletirmekte ve kurtarc olarak kendilerini ortaya
karmaktadrlar.
Bu blmde Ortadoudaki istikrarszln nedenleri irdelenecek; Sosyal ve
Ekonomik yapdan kaynaklanan sorunlar, Devlet yaplanmasnn yetersizlii, etnik
eitlilik, dini eitlilik ve radikal dini akmlar, d mdahaleler, srail Devleti faktr,
balklar altnda incelenecektir.
A. Sosyo Kltrel Nedenler

Ortadouda sosyo kltrel yapnn temellerini oluturan kurumlardan belki en
nemlisi ailedir. Ortadounun hemen her yerinde aile merkezi, byk aile eklindedir.
Byk ehirlerde gerek anlamda ehirlemi, iki kuaktr ehirde yaayan toplum
dnda kalan ve krdan kente henz gm olanlar da dhil ounluk iin bu durum
geerlidir. Geleneksel merkezi aile yaps gerei ailenin lideri daima yal insanlar olur.
Bu durum Ortadoulu toplumlarn deiime biraz daha ihtiyatla yaklamalarn
gerektirir.nk ; yal insanlarn nclk ettii toplumsal yaplar, deiim riskini
genler kadar alamamaktadrlar.
Ortadouda akrabalk yaps erkek merkezlidir. Anne, toplum iinde ok
byk bir sayg grmekle beraber soyu devam ettirme noktasnda ilevsizdir.Soyu
39
devam ettiren erkek yani babadr.Dolaysyla Ortadou hemen btnyle (Berberilerden

Tuaregler hari)63 babasoylu toplumlar btndr. Kadn soyun devam konusunda
darda kalr. Bir bakma etkisiz elamandr.Ortadoulu toplumlarn babasoylu olmas
onlarn geleneksel yapsn pekitirmi ve toplumsal olarak statkonun devamndan
yana tavr koyabilen bir karakter kazandrmtr. nk erkek gelenee ve kurulu
dzene kadndan daha fazla sahip kmaktadr.64
Toplumlar erkek, kadn; gen, yal btn fertleriyle bir btndr. Oysa
Ortadouda kadnn yetenekleri, slamn izin vermesine karn, sadece aile ii yaamla
snrlandrlmtr. Kadnn toplum iindeki durumu bakmndan Ortadou, inanlarnn
aksine
belki
Hindistandan
sonra
dnyann
en
geri
corafyalarndan
biridir.Ortadounun toplumsal zihniyet dnyasnda kadnn yeri ok zel ve

mahremdir. O tamamen ait olduu evrenin yani ailenin ve en fazla akrabann insandr.
Bunun dna kmas, geleneklerle ve ataerkil otoriter aile yapsyla kstlanm hatta
yasaklanmtr. Kadn bu kk dnya iinde, son derece kstl bir hareket alanna
sahiptir. Kadn kocasn ismiyle anmaz, kocas karsn isim vererek anlatmaz.65slam
inan esaslarnn kadna tand geni haklara ramen tarih ierisinde Ortadou,
gelenein ar basp, kadnn toplum iinde etkisiz ve ikincil bir konuma drld
toplumsal yap rnei sunmutur.
Ortadouda Kadnlarn parlamentodaki temsil oran sadece %5.3dr. Kadnlar,
eitimden ve salk dzeninden dlanmaktadr. dnyasndan, ve siyasi yaamdan da
dlanmaktadrlar. 66
Daha nce de belirtildii gibi, yal insanlarn nclk ettii ve kadnlarn
ikinci planda olduu toplumsal yaplarn, deiime direnli olmas , Ortadou zerine
yaplacak deiim projelerinde bu konu zerinde durulmasn gerekli klmtr.Byk
63
Charles Lindholm, slam Toplumlarnda Gelenek ve Deiim, Nihal elik, Nurgl Durmu, afak
Sakarya, (ev.) Ankara: Elips Yaynlar, 2004., s.80.
64
Akgz,Ortadounun Etnik... s ;89
65
Lindholm, slam Toplumlarnda, ss.271-279.
66
Arab Human Development Report, Birlemi Milletler,

http://www.undp.org/arabstates/ahdr2002.shtml,13.03.2007
40
Orta Dou Projesinde, zellikle vurgu yaplan konulardan biri de kadn haklardr.Bu
durum kadnlarn deiime daha ak olduu inancndan kaynaklanyor olabilecei gibi
zellikle insan haklar kavramnn, kadn haklar kavram ile balatlabilecei
dncesinden de kaynaklanyor olabilir.Bunun sonucunda toplum, kendi kltr ile
evrensel kltr veya modern toplum tarz arasnda bir denge tutturabilmenin
mcadelesini vermek zorunda kalabilecektir.
Ortadouda nfus art hz yksek ve gen nfusun oran fazladr.Gerek
genlerin gerekse kadnn kamusal alanda ve sosyal hayatta daha kapsaml bir ekilde
yer almas Ortadou toplumlarnn tarihte hi sahip olmadklar bir dinamizme ve
deiime sahip olmalar anlamna gelebilecektir.Bu dinamizmi elde eden Ortadounun
siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel anlamda dnyann dier gleri ile rekabet
edebilecek bir potansiyele kavuaca ngrlebilir.
Byk Orta Dou Projesinin dayanaklarndan biri olan ve
BM tarafndan
Arap entelektellerinden oluan bir komiteye hazrlatlp Birlemi Milletlere sunulan

2002 yl Arap nsani Gelime Dzeyi Raporu da Ortadounun sosyo ekonomik
yaps hakknda arpc istatistiklere yer vermektedir. Arap nsani Kalknma Raporu 22
Arap lkesinde yaayan 280 milyon insann yaamn inceleyen ve 22 Arap lkesi
aydnlar tarafndan hazrlanan bir rapordur.Bu rapora gre ;
Arap dnyasnda ylda 330 kitap evrilmektedir ve bu say Yunanistan'n te
biri kadardr. Halife Memun'un zamanndan (dokuzuncu yzyl) bu yana toplam eviri
kitap says 100,000'dir ve bu spanya'nn bir yllk retimine denk dmektedir.
Ekonomik durum da daha iyi deildir: Btn Arap lkelerinin toplam GSMH'si 1999
ylnda 531,2 milyar dolardr; bu rakam tek bir Avrupa lkesi, spanya'nnkinden (595,5
milyar dolar) daha dktr.67
Araplarn yzde 40' okuma-yazma bilmemektedir. Blge halklarnn sadece
yzde 1.6'snn internet eriimi vardr. Blgede yaplan yllk yayn says, tm dnyada
yaplann sadece yzde 1.1'ini oluturmaktadr. Bilimsel ve teknolojik alt yap hemen
67
Arab Human Development Report, http://www.undp.org/arabstates/ahdr2002.shtml, 13.03.2007
41
hemen yok gibidir.68 Araplarn %40 (65 milyon kii) okuma-yazma bilmemekte,
kadnlar bu saynn te ikisini oluturmaktadr.2010da 50 milyon, 2020de ise 100
milyon gen i hayatna girecektir. Bunun iin her yl en az 6 milyon yeni istihdam
yaratlmas gerekmektedir. Blgedeki isizlik oran ayn hzla devam ederse 2010da
25 milyon isiz olacaktr. Genlerin %51i darya g etmek istemektedir.69
B.Ekonomik Nedenler
Ortadou ekonomik olarak, tarihsel srete sahip olduu ktalararas ticaret
yollar ile, gnmzde de zellikle zengin enerji kaynaklar ile nemli bir konuma sahip
olmutur. srail darda tutulduunda btn ekonomiler gelimekte olan ekonomiler
snfna girmektedir.Hem sanayileme, hem de teknoloji retimi konusunda blge
ekonomilerinin gelimi olduu sylenemez.Ortadouda toplam milli gelir ile kii
bana den milli gelir asndan lkeler arasnda byk farkllklar vardr.
Ortadouda 1970 ve 1980lerden itibaren, zengin ve yoksul arasndaki fark
her geen gn artmtr.70Ekonomisi petrol retimine dayanan lkelerde de gelirin ok
nemli bir ksmnn elit ynetici kesimin elinde toplanmas hatta geliri tamamen dier
lkelerin bankalarna aktararak lke dna karmalar, toplumsal adaletsizlii
derinletirmektedir. Bunda ynetici kesimin Ekonomik tecrbesizlii byk rol
oynamaktadr.Sermayenin,yatrm ve istihdama ynelmemi olmas, sanayi, tarm ve
retim faktrlerinin geliimini Salayamamakta,, altyap eksiklii,
halkn fikir
anlamndaki kapitalist bireyci manta uzak oluu ekonomik yaplar genelde istikrarsz
klmaktadr.71 ehirlere artan gler ve hzl nfus art da isizlii arttrmaktadr.72
Artan sosyal ve politik sorunlar
halkn ynetimlere tepkisini her geen gn
arttrmaktadr.Bunun sonucu olarak da
insanlarn yasad faaliyetlere ynelimi
artmakta, Silah, uyuturucu kaakl ve yolsuzluk blge genelinde her geen gn
68
69
70
Haifaa A. Jawad, The Middle East in the New World Order, MacMillan Press, London,1997, s :150
71
Don Peretz, The Middle East Today, Praeger Publishers, USA,1994. s:518-523
72
Jawad,The Middle East, s :150
42
yaylmakta ve bu da dolayl olarak gvenlii tehdit ederek, yasal olmayan gruplarn

gcn artrmaktadr.73 Radikal, sistem kart gruplar glenmektedir.zellikle hzl
nufus art ile artan gen nufus, ilk olarak tepkiyi ynetici elitlere ynlendirmekte ve
devletlerin ekonomik, sosyal veya politik geriliini kendilerinden ziyade ynetici
tabakayla ilikilendirmektedir.Bu noktada slam kaynakl terr gen nfus iin tek
kurtarc olarak ortaya kmaktadr.
Radikalizmde, bu lkelerde gelien toplumsal hareketlerin meydana getirdii
reaksiyonlar doru bir potada ynlendirecek batl anlamda baka politik alternatif
hareketlerin olmamasnn veya zayf olmasnn da etkili olduu sylenebilir. zellikle
genleri doru kanalize edecek dnce ve politika retimi konusunda ,yeteri kadar ak
toplumlar olmamas nedeniyle,bir yoksunluk grlmektedir. Bu nedenle sisteme kar
oluan tepki slami rgtlerce stlenilmektedir.
Bu gn iin Ortadou da, radikal akmlar ortaya karan sosyal ve ekonomik
gerekler hala varln korumaktadr.Kentlere olan byk aptaki kitlesel gler,
giderek artan yoksulluk, kimlik ve deerler sistemindeki krizler.74 Sisteme alternatif
olarak alglanan radikalizmin insan kaynan kolaylatrmaktadr.
C.Devlet Yaplanmasnn Yetersizlii

Ortadou blgesinin siyasi yaps ekonomik ve sosyal yapdaki gibi eitlilik
ve deiiklik arz etmektedir. Blgenin en nemli zellii olan geleneksel yaplarla
modern yaplarn i ie olmalar ve ayn anda yaama imkan bulmalar durumu,
zellikle siyasi alanda daha bir belirginlik gstermektedir. Siyasi bakmdan Ortadou
denilince ncelikle monariler, demokrasi d rejimler, darbeler, tek kii ynetimleri,
askeri, tek parti veya aile diktatrlkleri akla gelmektedir. Bu tr ynetimler, doal
olarak siyasi istikrarszlklara, blgesel atmalara ve ciddi sorunlara yol amaktadr.
73
Gamze Gngrm Kona, Ortadouda Gvenlik Alglamas Ve Dahili Risk Faktrlerinin

EtkisiAkdeniz niversitesi BF Dergisi, 2005
74
ngmar Karsson, slam ve Avrupa, Cem Yay. stanbul, 1996, s :56.
43
Petrol zengini lkeler dnldnde,ekonomik kalknmlk ve modernleme

ile siyasi gelimilik arasnda dorudan bir ilikinin varln belirlemek de nispeten zor
gzkmektedir.Ne aktif siyasi katlm, ne iktidar ilikilerinin rasyonellemesi, ne de
snrl bir iktidar pratiinin kurulmu olmas ve geleneksel yaplarn restorasyonu
anlamnda bir siyasi gelimilik sz konusu deildir.
Davutoluna gre Ortadou Arap lkelerinin siyasi yaplanmasnda genelde
iki tr liderlik gze arpmaktadr: Modern ideolojik unsurlarla kendilerine yeni bir
siyasi meruiyet erevesi oluturmaya alan totaliter/brokratik diktatrlkler ve
geleneksel meruiyet kalplarn kullanmaya alan krallklar75 Ortadou lkelerinden
Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, rdn ve Umman aileler tarafndan ynetilen
geleneksel monarilerdir. Suudi Arabistanda Suudi ailesi, Bahreynde el-Halife ailesi,
Katarda es-Sani ailesi, rdnde Haimi ailesi ve Ummanda da Kabus ailesi iktidar
elinde tutmaktadrlar.Bu monarilerden Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar ve
Ummandakiler
birer
mutlak
monari
iken
rdndeki
meruti
monari
konumundadr.76
Dolays ile Ortadouda Trkiye ve srail dnda blgede hibir lke iin
demokratik tanmlamasn kullanmak doru deildir.lkeden lkeye farkllklar
gsterse de Ortadou dnyada mutlak monarilerin halen hkm srd blge
zelliini srdrmektedir. Ayrca baz lkelerde ynetimi ele geiren dini ve etnik
olarak aznlk durumunda bulunan gruplar ounluu ynetmektedir. rnein; Irakta
yakn zamana kadar ounluu ii nfus oluturmasna ramen, ynetim erkine Snni
olan Saddam Hseyin sahipti. Ayn ekilde Suriyede uzun yllar boyunca idareyi elinde
bulunduran Snniler, Hafz Esad dneminden itibaren aznlk saylabilecek olan
Aleviler tarafndan ynetilmektedir.77
Ortadouda Otoriter ynetimlerin bata bulunmas beraberinde temsil krizini
ve youn halk kitlelerinin devlet sistemine kar yabanclamasn beraberinde
75
Davutolu, Stratejik Derinlik, s :368
76
Dursun Ortadounun Ekonomik.. s:1250-1264
77
Kona,Ortadouda Gvenlik, par.6
44
getirmektedir.nk ;otoriter toplumlarda ynetim ; demokratik toplumlarn aksine,

ounluk
olmaya
deil,
gl
olmaya,
silah
gcne
ve
kaba
kuvvete
dayanmaktadr.Sisteme katlm salayamayan halk kitleleri kendilerini hukuki olmayan

yaplarla ifade etme yoluna girebilmektedir.Bu gruplar baz lkeler iin ciddi bir
gvenlik problemi yaratmaktadr.Gvenlik sorunun halledilebilmesi iin; katlmc bir
siyasi kltrn yaratlmas ve halk nezdinde meru olan liderlerin i banda olmas art
gzkmektedir.
Ortadoudaki istikrarszln nedenlerinden biri de istikrarl bir ynetim iin
olmazsa
olmaz
kabul
edebileceimiz
siyasal
kltrn
yeterince
gelimemi
olmasdr.Johannese gre Politik kltrn olumaynn kkeni koloniyel dnem

sonrasnda hibir politik hak sunulmam olmasna dayanmaktadr. Bu nedenle halk; her
zamanki gibi eski airet, aa veya kabile temelli ballklarn srdrmtr.78
Davutolu, Ortadounun istikrar iin politik kltrn nemini u ekilde
aklamaktadr :Normal artlarda msamaha ile karlanabilecek kltrel farkllamalarn ok
ksa srede bir bunalm oda haline dnmesi, bu bunalmn gerek kresel gerekse blgesel
glerce hemen stratejik bir parametre olarak alglanmasna yol amaktadr. Ortadouda kalc
bir barn salanabilmesi her eyden nce bu jeo-kltrel paralanmann dourabilecei siyasi
risklerin azaltlmasna baldr
79
Devlet Yaplanmasnn eksikliinin bir dier nedeni de etnik ve dini

paralanma zemininin ulus devlet ats altnda kaynatrlamam olmasdr.Ulus
kavramnn tam anlamyla iselletirilememesi sebebiyle,Ortadou halklar gcn,
bal olduklar etnik aznlklardan ve kabilelerden almaya devam etmektedir.Bu durum
ise lke btnl asndan paralanmla neden olmaktadr.80
78
Jansen Johannes, The Dual Nature of Islamic Fundamentalism, London: Hurst and Company, 1997,
s:25.
79
80
Kona, Ortadouda Gvenlikpar.8
45
D.Etnik eitlilik
Ortadou nfus yaps bakmndan son derece karmak ve eitlilie sahip bir
blgedir. Bu eitlilik hem etnik bakmdan hem de kltrel ve dini bakmdandr. Daha
nce de belirtildii gibi blgenin tarih boyunca medeniyetler arasnda bir kavak noktas
olmas, dinlerin ve kadim medeniyetlerin geliip yayld bir yer ve kltrlerin transfer
mekan olmas nfus yapsnda eitliliin ortaya kmasnda etkili olmutur. Aslnda
Ortadounun hayatna vaha ve kabile hayatnn karakteri damgasn vurur. Fakat son
dnemde blge lkelerinde yaanan endstrileme ve toplumsal deime bu nitelii
zerinde dntrc etki meydana getirmektedir. 81
Dnyann bir ok yerinde meydana gelen atmalarn byk bir blmnn
temel nedeni etnik ve dinsel farkllklara dayanmaktadr. zellikle Souk Sava
sonrasnda Balkanlar bata olmak zere dnyann bir ok yerinde bu atmalar artm
ve Kresel dzeyde gvenlii tehdit eder duruma gelmitir.1993te B.M. genel kurulu
bunun zerine acil olarak Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Aznlklara Dair
Karar82 onaylamtr.
Ortadoudaki etnik gerilimlerin en byk nedenlerinden biri lke snrlarnn
suni olarak byk devletlerce izilmi olmasdr. Karmak ve yapay izilen snrlar ile
oluan bu devletlerin iindeki etnisite ve dini eitlilik ayn zamanda ikinci bir devlet ile
ilikilerinde de nemli bir gvenlik sorunu olarak ortaya kmaktadr. Bu durumu
Davutolu u ekilde zetlemektedir:Ortadounun snrlar son derece kt rlm bir
duvar andrmaktadr. Bu kt rlm duvardan herhangi bir ta oynatmann duvar ykmak
anlamna gelebileceini bilen ve yklan bir duvarn altnda kalmak istemeyen uluslararas aktrler
deiik talar e-zamanl bir ekilde oynatarak duvar ykmadan yeni bir ekil vermeye
almaktadrlar83
81
Dursun, Ortadounun Ekonomik..s:1248
82
Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious or Linguistic

Minorities, (1993), A/RES/48/138, B.M.Genel Kurulunun 20 Aralk 1993 tarihli ve 47/135 sayl
kararyla ilan edilmitir, http://www.un.org/documents/ga/res/48/a48r138.htm,03.02.2008
83
46
E.Dini eitlilik ve Radikal Dini Akmlar

Mslman kimlii monolitik bir kimlik deildir. Dini topluluklar kendi
ierisinde farkl dini gruplara, mezheplere ve eilimlere blnmektedirler. Mslmanlar
asndan ounluk Snnilerde ise de randa ve Irakta iiler ounluu temsil
etmektedir. iiler arasnda Caferiler, Aleviler, smaililer, Oniki mamclar gibi farkl
kollara mensup olanlar da vardr. Snniler de Hanefilik, afilik, Hanbelilik ve Malikilik
gibi farkl hukuk kollarna ayrlmaktadrlar. Trkiyede Hanefilik, Arap Yarmadasnda
Hanbelilik, Msrda afilik egemen konumdadr. Sadece randa iilik resmi inantr.
Bunun yannda Suriye, Irak ve Lbnan ile Suudi Arabistann dou illerinde ve Krfez
lkelerinin bazlarnda byk bir ii nfusu vardr.zellikle Lbnann siyasetinde
iilerin ok aktif rol oynadklar gzlenmektedir. Irakn gney blgelerinde yaayan
iilerin Irak ynetimine kar siyasal bir sorun oluturduu bilinmektedir.iiliin bir
kolunu oluturan Suriyedeki Nusayriler nfusun yzde onbei civarnda bir bykle
sahip olmalarna ramen ynetimde etkin konumdadrlar. Nusayri aznlk iktidara
hkmetmektedir. Yine iilerin bir kolunu temsil eden Drzilerin, Suriye, Lbnan ve
srailde taraftarlar bulunmaktadr.zellikle Lbnandaki siyasal kaosta Drziler
nemli roller oynamlardr. Trkiye uzun zaman tamamyla Snni bir lke olarak
grlmtr.Ancak son yllarda, demokratik kurumlarn gelimesi, kentleme ve
toplumsal deime ile birlikte eskiden sessiz kalan Aleviler giderek ortaya km ve
seslerini duyurmaya balamlardr.84
Ortadou lkeleri, byk oranda Mslman nfus barndrmakla birlikte
slamiyetin dnda srailde yzde seksen orannda Musevilik, Lbnanda yzde otuz
Suriyede de yzde on orannda Hristiyanlk bulunmaktadr.85
Snni ve ii atmalar tarihsel sre iinde byk sorunlar yaratt gibi,
gnmzde de rtl biimde bir srtme devam etmektedir. Bu konu, dinine bal
84
Ortadounun dini yaps ve dini gruplarn tarihi seyri iin bk. Bernard Lewis, Ortadounun oklu
Kimlii, Mehmet Harmanc, (ev). stanbul, Sabah Yaynlar, 1998, s.22-32.
85
The world factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html,

08.09.2007
47
topluluklar arasnda istismar edilecek niteliktedir. Bu istismar, halk kitlelerinin

cehaletinden ve kolayca tahrik edilmeye elverili olmasndan ileri gelmektedir86.Bu
nedenle slami hareketlerin oynadklar roller ise her zaman hem blge ii hem de blge
d glerin ama ve ara ilikilerinde ve kar-zarar hesaplarnda n sralarda yer
almtr87.kinci krfez savandan sonra Irakta ii-Sunni gerginlii bir ok atmaya
neden olmu ve binlerce insan hayatn kaybetmitir.
Ortadou blgesi genelinde hakim olan politik da slami kaynakl radikal
akmlarn gvenlie olan etkisi ve nedenleri zerinde daha nce durmutuk. Burada
radikal akmlarn nedenler arasnda saymamz gereken dier bir faktrde Batl
deerlere olan tepkinin bu corafyadaki rgtlere halk nezdinde meruiyet salamasdr.
Halk, Ortadoudaki Ynetimlerin Batllara hizmet ettiine inanmakta ve lkede
yaanan geleneksel deerlerdeki kn balca sorumlusu olarak Baty grmektedir.
Lawrence da; Ortadoudaki radikal guruplarn, Batl kltrel, politik ve
ekonomik deerlere kar bir tepki olarak ortaya ktna inanmaktadr. Bat kltrnn
etkisi ve bu kltrn gn getike daha fazla oranlarda kendine Ortadou corafyasnda
yer edinmesi slami gruplarn tepkisini ekmektedir. slami hareketlerin muhalefeti
seklerleme ve modernleme ad altnda Ortadou blgesine sokulmaya allan
deerlerdir.88 Batnn, blge genelindeki kn, gemiten ve geleneksel deerlerden
kopuun balca nedeni olarak kabul edilmesi,baz halk kesimlerinin, slami motifli ar
hareketleri, dzenin eski haline dnmesi iin tek alternatif olarak grmelerine neden
olmaktadr.89Devletlerin sorunlar ve toplumlarn dier skntlar da zerine
eklendiinde ve bir de kar atmalar iin iine girdiinde, slami hareketler iddete
ve terrizme ynelmektedir.90
86
Mehmet Kocaolu, Uluslararas likiler Inda Ortadou, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1995,
s:220.
87
John L Esposito, The Islamic Threat - Myth or Reality?, London: Oxford University Pres,1992,s:119
88
Bruce B. Lawrence, Defenders of God - the Fundamentalist Revolt against the Modern Age,
Harper and Row, New York. 1989, s:15
89
Esposito,The Islamic.., s:119
90
Kona, Ortadouda Radikal par:10
48
11
Eyll saldrlarndan sonra bu radikal rgtler zerindeki almalar
artmtr.Saldrlardan sonra Bu balamda, ABD ynetimlerine ve CIAya stratejik arge

hizmeti veren RAND Cooperation adl dnce (think-tank) kuruluunun 2003
ylnda
hazrlam olduu, Sivil Demokratik slam:Ortaklar, Kaynaklar ve

91
Stratejiler
balkl rapor Ortadounun dini yaps hakknda detayl bilgiler
sunmaktadr.
slam ve Mslmanlar, Bat demokrasisi deerlerine ve kresel dzene
uyumlu hale getirilemezse, medeniyetler atmas olaslnn yksek olduu
varsaymna dayanan ve
Bush ynetimine sunulan 72 sayfalk raporda; slam
corafyasnn nasl denetim altna alnacana dair bir strateji nerilmitir.Raporda

dnyadaki Mslmanlar; insan haklar, demokrasi, zgrlkler, kadn haklar, ceza
hukuku, eitim, dinde reform ve Bat dnyasna kar tavrlar gibi konular dahil,
gnmz slam dnyasnda tartmal olan temel konulara bak alar analiz edilerek
kktendinciler, gelenekiler, modernler (lml slam) ve laikler olmak zere drt gurup
eklinde snflandrlmtr. Bu gruplarn zellikleri u ekilde zetlenebilir ;
Kktendinciler: Demokratik deerleri ve Bat kltrn reddeden ve Batya,
zellikle ABDye, dmanlk hisleri besleyen guruplardr.Bunlar; Kat slam yasa ve
ahlak deerlerini uygulayacak otoriter bir devlet ynetiminden yanadrlar. slamn
iddetten kanmayan, yaylmac ve saldrgan yorumunu kendilerine inan olarak kabul
etmileridir.92
Gelenekiler: Kktendincilere kyasla daha lml grlere sahiptirler. slam
dininin kurallarna sk skya baldrlar ama saldrgan ve iddet yanls deildirler.
Bununla birlikte ada demokrasileri ve Bat deerlerini iselletirebildiklerini
sylemek mmkn deildir.
91
Cheryl Benard, Civil Democratic slam: Partners, Resources and Strategies, 2003
http://rand.org/pubs/monograph_reports/2005/MR1716.pdf, 02.08.2007
92
Benard, Civil Democratic slam, s :27
49
Modernistler (Ilml slam); slamn kurallarn deimez esaslar olarak

kabul etmekle birlikte, o gnlere ait sosyal ve tarihi koullarn bugn artk geerli
olmadnn da farkndadrlar.slam dnyasnn, kresellemenin bir paras olmasn da
arzu etmektedirler. slamn gnmzdeki kat anlay ve uygulamalarnda deiiklik
olmasn arzulamaktadrlar ve bu konuda aray ierisindedirler. Bireysel vicdann
stnlnn
yan
sra,
eitlik
ve
zgrle
dayal
toplum
anlayn
benimsemektedirler. Bu deerler ada demokratik esaslarla badamaktadr.

Laikler:Laikler,din olgusunu kamusal alandan zel alana indirgemilerdir.Bu
adan
Bat demokrasileri tarznda din ile devlet ilerinin ayrlmasndan yana
olmalar nedeniyle Politika ve deerler asndan Batya en yakn olan grubu

olutururlar.Bu olumlu zelliklerine ramen laikleri srekli mttefik olarak benimsemek
Amerika asndan uygun deildir.nk;Laikler, genellikle yar demokratik grnml
otoriter bir yapy esas almaktadrlar. Ayrca bu guruplar, ounlukla solcu ve saldrgan
milliyeti ideolojileri benimsemilerdir. Bu nedenle de genellikle ABDyi dost olarak
grmezler; hatta ilerinde ar llerde Amerikan dmanl besleyenler bile vardr.
Ayrca slamclarla ve geni halk kitlelerince sz dinlenebilir gruplar deildirler.93
Raporda slam lkelerindeki guruplar incelendikten sonra Amerikann bu
guruplarla olan ilikilerinde ne tr stratejiler izlemesi gerektii konusunda maddeler
halinde tespitlere yer verilmektedir.94
Raporda Modernistler(lml slam) slamn rnei ve esas vastas olmak iin
en uygun grup olarak nitelenmektedir.Ilml slamn savunduu deerler, ada
demokratik esaslarla badamaktadr.Bu nedenle Modernistlerin desteklenmesi
gerektii belirtilmektedir.Bunun iin liderlik modeli oluturulmas ve bu modele uygun
liderler yaratlmas nerilmekte ve liderlerin mali olarak da desteklenmesi gerektii
vurgulanmaktadr.
93
Benard, Civil Democratic slam, s :25
94
Benard, Civil Democratic slam,s :47-65
50
Geleneki Guruplarn savunduu deerlerin , demokratik slamn rnei ve

gei vastas olmak iin uygun dmeyecei belirtilmektedir.Ama bu grupla ilikileri
bozmamann ve bar bir grnt vermenin gerekli olduu belirtildikten sonra eksik
ynlerinin eletirilmesi ama kkten-dincilere kar da desteklenmesi nerilmektedir.
Kktendincilere kar ise; mcadele edilmesi gerektii belirtilmektedir. Geici
taktik dnceler hari, bu grubu desteklemenin bir seenek olarak dnlemeyecei
belirtildikten sonra, Bunlarn yasad faaliyetlerinin aa karlmas, yaptklar iddet
eylemlerinin olumsuz sonularnn gndeme tanmas, kahramanlatrlmalarnn
nlenmesi gereklilii zerinde durulmaktadr. Kktendinciliin ortak dman olarak
alglanmasnn tevik edilmesi ve, milliyetilik ve solculuk temelinde ABD kart
glerle ittifak oluturma abalarnn engellenmesi nerilmektedir.
Laiklerin ise; desteklenmesi ama bunun secici bir ekilde yaplmas gerektii
nerilmektedir.Geni halk kitlelerince sz dinlenebilir gruplar olmamalar ,bazlarnn
otoriter ynetimi benimsemeleri, bazlarnn da Amerikan dmanl yapmalar
nedeniyle secici olarak desteklenmesi gerektii vurgulanmaktadr.
Raporda dnyann bir ok blgesindeki Mslmanlarn nitelikleri konusunda
da aklamalara yer verilmektedir. Trkiyeye ynelik deerlendirmeler de; Trkiyenin
laiklik anlay sayesinde demokratik olarak slam Dnyasnn en baarl lkesi olduu
belirtilmektedir.Ancak Trkiyedeki laiklerin ABDye ok olumlu bakmadklar bunda
da Kemalizmin ve milliyeti anlayn etkisi olduu aklanmaktadr.Trkiyedeki
mevcut siyasi hkmetin Trkiye'nin Ilml slam modeli iin iyi bir rnek oluturduu
ve bunun iin Trkiye'deki iktidarn desteklenmesi gerektii nerilmektedir.
51
Tablo 1: Ortadou lkelerinde Etnik Ve Dini Durum

lkeler
Bahreyn
Bir. Ar. Em.
Filistin
Resmi
Dil
Ar.
Ar.
Ar.
Irak
Ar.
ran
Farsa
srail
br., Ar.
Etnik Gruplar
Oran
Bahreynli
Bahreyni olmayan
Arap
ranl
Gney Asyal
Arap ve dier
Yahudi
91.2
8.8
Arap
Krt
Trkmen
Asuri ve dier
Fars
Azeri
Krt
Arap
Mazederan
51
24
7
3
8
Yahudi almayan
(ou Arap) Yahudi
Din
Oran
Mslman
Hristiyan ve dier
Mslman
Hristiyan
81
19
96
4
Mslman
Musevi
Hristiyan
Mslman
(ii: % 60-65, Sunni: %32-37)
Hristiyan ve dier
ii Mslman
Sunni Ms
Mecusi, Musevi,Hristiyan,
Bahai
80.1
Musevi
Mslman
19.9
Katar
Ar.
Kuveyt
Ar.
Lbnan
Ar.
Msr
Ar.
S.
Arabistan
Suriye
Ar.
Trkiye
Trke
Uman
Ar.
rdn
Ar.
Yemen
Ar.
Arap
Pakistanl
Hindu
ranl
Dier
Kuveytli
Dier Arap
Gney Asyal
ranl
Dier
Arap
Ermeni
Dier
Msrl
Dier
Arap
Afrikal ve Asyal
Arap
Krt, Ermeni ve dier
40
18
18
10
14
45
35
9
4
7
90
4
1
99
1
90
10
90.3
9.7
Trk
Dier
Arap,
Beluci, Gney Asyal,
Afrikal
Arap
erkes
Ermeni
80
20
98
1
1
Ar.
Hristiyan
Dier
Mslman
87.3
8.8
8.7
97
3
89
10
1
80.1
14.6
2.1
3.2
95
Mslman
Hristiyan, Hindu
85 (Sunni 45, ii
40)
15
Mslman
Hiristiyan
70
30
Mslman
Kpti
Mslman
94
6
100
Snni
Alevi, Drzi vd.
Hiristiyan
Mslman
Hr., Yah.
badi Ms.
ii,
Hindu
Sunni Msl.
Hristiyan
Dier
Arap,
Gney Asyal, Avrupal.
74
16
10
99
1
75
25
92
6
2
Msl.(Zeyd),
Yahudi, Hristiyan, Hindu
Kaynak: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html [Eriim Tarihi :10/10/2007].
52
F.D Mdahaleler
Ortadou tarih boyunca ok deiik imparatorluk ve devletin hkm srd
bir corafya olmutur. Bu nedenle tarihten gelen bir etnik ve dini mozaiin gzel bir
rnei olarak tarih sahnesinde yer almaktadr.Yakn tarihte ve gnmzde de gerek
stratejik konumu gerekse de yer alt kaynaklar dolaysyla kresel glerin ilgi oda
olma zelliini srdrmektedir.Bu durum
blgede srekli bir gvenlik tehdidinin
olmasna ve istikrarszla neden olmaktadr.

Ortadounun siyasi corafyas devaml deiiklik gstermitir. zellikle bu
deiiklikler modern ada daha sk grlmtr. Birinci Dnya Savana kadar
blgenin byk bir blm Osmanl Devletinin siyasi hakimiyeti altnda idi. Blge
hibir zaman tek bir devletin hakimiyeti altna girmi deildir. Emevi, Abbasi, Seluklu
ve Osmanl dnemlerinde blgede bu devletler etkin birer g olmakla birlikte farkl
siyasi yaplanmalar da yaama imkan bulmutur. Osmanl Devleti ile birlikte Safeviler,
16.yzyl balarna kadar Memlkller ve Krfez blgesindeki baz eyhlikler etkin
olmulardr.95
19.yzylda blge zerinde Batl smrgeci glerin egemenlik ve nfuz
mcadeleleri ne ktnda blgenin siyasi haritasnda da eitli deiiklikler olmutur.
Bugnk siyasi snrlarn ekillenmesinde Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin
yenilmesi ve Batl glerin blgeye ynelik emelleri ve abalarnn byk rol
olmutur. Osmanl Devleti blgeden ekilince ngiltere ve Fransa Ortadouya
yerlemilerdir.ki dnya sava arasndaki dnemde blgenin nemli bir blm
ngiltere
ve
Fransa
smrge
imparatorluklarnn
birer
paras
konumunda
olmutur.Davutolunun ifadesi ile ;Kendi iinde kltrel, dini ve etnik eitlilik

barndran bu jeopolitik kltrel havza btnl, smrgeciliin yaylmas ve Osmanl
sisteminin dalmas ile birlikte etnik ve dini farkllklarn kat siyasi kimlikler haline
dnt bir jeokltrel paralanma alan olmutur96 kinci Dnya Sava sonrasnda
95
96
53
balayan smrgelerin tasfiyesi ve bamszlk hareketleri erevesinde ngiltere ve

Fransa blgeden ekilince Ortadou bugnk siyasi corafyasna kavumutur.97
Ortadounun uzun sre
koloniyel dnemi yaam olmas ve
Batl
devletlerin ve zelliklede Amerika ve ngilterenin blge iindeki aktif roller almak

istemeleri ve kendi deerlerini, Ortadou blgesinin moderniteye ulamas iin tek kar
yol olarak sunmaya almalar, Ortadou halklar arasnda tepkiye neden
olmaktadr.Batllarn yaklamlar; birlikte kazanmak olarak deil smrgeci ve
pragmatik olarak alglanmaktadr.
Jawad, Batl devletlerin mdahalelerine ve batl deerlere olan tepkinin
nedenlerini u ekilde sralamaktadr: Hal seferlerinin halen sren etkisi, slam
medeniyetinin efsanevi gemiinin gnmzde Bat karsndaki durumu, Amerikan
hegemonyas ve eski Bat koloniyalizmi, Arap dnyasnn ortasnda Bat desteiyle bir
Yahudi devletinin kurulmas, Batllarn Ortadou ve nc dnyada hep kendi
karlar dorultusundaki baskc ynetimleri desteklemi olmalar ve Bat kltrnn
tketim toplumu mant.98
Batl devletlerin Ortadouya mdahale etmelerinin en nemli nedenlerinden
biri de petroldr. Davutolu petroln ifade ettii anlam u ekilde zetlemektedir:
Petroln uluslararas ekonomi-politik gler asndan tad hayati nem bu
doal kaynaa dayal bir stratejik planlamann gelitirilmesini zorunlu klmtr. yle ki,
petrol uluslararas politikann modern dnemdeki iki nemli atma alan olan jeopolitik
ve ekonomi-politiin kesiim alannda son derece belirleyici bir rol oynamaya balamtr.
Daha nce orak ve nemsiz alanlar olarak grlen corafi alanlar petroln
bulunmasndan sonra klasik jeopolitik yaklamlar dntren merkezi bir jeostratejik
nem kazanmlardr. Bu yeni jeostratejik nem, petroln ekonomi-politik g rekabeti
iindeki rolnn olaanst bir trman gstermesi ile birlikte uluslar aras ilikiler
99
arenasnn temel parametrelerinden birisi olmutur.
97
98
Jawad,The Middle East.., s:150-151
99
Davutolu, Stratejik Derinlik, s:333
54
Batl gler Ortadou petrollerini kesinlikle riske edilmeyecek ve devaml

kontrol altnda tutulmas gereken bir rn olarak grmektedirler.11 Eyll sonras
Amerikann yapt Irak mdahalesinde de petroln nemi yadsnamaz. Amerika
tarafndan aka ifade edilmese de, Irak operasyonuna karar verilmesini kolaylatran
en byk nedenlerden biri, yaplacak askeri harcamalarn Irak petrolleri ile finanse
edilebileceine olan inantr.
G.srail Devleti Faktr

Arap Yarmadasnda teekkl eden Suudi Arabistan 1932de bamsz krallk
olurken Fransz manda idaresi altndaki Suriye 1930da, Lbnan 1941de eklen de olsa
bamszlklarn kazanmlardr. ngiltere mandas altndaki Irak 1932 ylnda
bamszln elde ederken arkl-rdn 1946 ylnda rdn Haimi Krall adyla
bamsz bir devlet olarak domutur.Filistin mandasnda ise, manda ynetimi srasnda
buraya ynelen Yahudi g ve burada bir ulusal Yahudi yurdu oluturma ynndeki
ngilterenin salad destekler dolaysyla ciddi sorunlar ortaya karmtr.
ngilterenin sorunun stesinden gelememesi zerine konu Birlemi Milletlere
gtrlmtr. Birlemi Milletler rgtnn Kasm 1947de Filistinin Yahudiler ile
Filistinli Araplar arasnda iki ayr devlete taksim edilmesi kararn almasndan sonra
1948de srail Devleti kurulmutur. Araplarn bu karar tanmayarak Yahudilere ve
sraile kar silahl mcadele balatmalaryla balayan siyasi kaos hala sonulanmam
ve konu uluslararas bir sorun olarak zm beklemektedir. Bir asrdan daha uzun bir
zamandr devam eden bu sorun sadece bir blge sorunu deil 20. yzyldan gnmze
intikal eden en nemli uluslararas sorunlardan biridir.100
srail ve dier Ortadou devletleri arasndaki gerginliin en nemli
sonularndan biri taraflarn silahlanma yarna girmesidir. srail Amerikann da
destei ile gelimi silah teknolojisine sahiptir. srailin elinde bulunan bu silah gc,
dier blge devletlerinin tehdit alglamalarnn srmesine ve ar silahlanmalarna
100
Dursun, Ortadounun Ekonomik.. 1245
55
neden olmaktadr.Ayn ekilde srailde kendini tehdit altnda hissederek silahlanmaya

devam etmektedir.
Grld gibi Ortadoudaki devletler devaml bir ksr dng ierisinde
karlkl planlamalar ve tehdit hesaplamalar sonucunda her geen gn daha fazla
silahlanmaktadrlar. Bu srecin kitle imha silahlarn da iine almas evreleyen blgeler
iin de bir tehdit oluturmaktadr101
srailin varlnn ve ngiltere ile Amerikann saraile destek verdiinin
alglamasnn dier bir sonucu, halk nezdinde radikal akmlarn eylemlerinin meruiyet
kazanmasdr. zellikle, Filistin sorunu, baz slami gruplar terre tevik etmekte ve
bu ortamda terr bir savunma arac olarak alglanabilmektedir. srail-Filistin
meselesinde srailin korunduu anlay Batya kar byk bir gvensizlii
beraberinde getirmektedir. Bu balamda slam corafyasnn kresel sisteme
entegrasyonunu engelleyen en nemli unsurun Batya ve sisteme gvensizlik olduu
sylenebilir. Bu gvensizlik ise daha ok srail sorunundan kaynakland sylenebilir.
V.ORTADOUYA YNELK AMERKAN DOKTRNLER

ABDnin Ortadouya olan ilgisi 1920li yllarda balamtr.1920lerde
Ortadouda petroln bulunmas ile birlikte ABD petrol irketleri karlan petrolden
pay kapabilmek amacyla bu blgeye ilgi gstermeye balamlardr. .Ancak ABDnin
blgeye hem politik hem de askeri olarak asl ilgisi II.Dnya Savandan sonra
balamtr.
II. Dnya Savandan gnmze kadar hemen hemen her ABD bakan,
Ortadounun ve Krfezin Amerika iin hem ekonomik hem politik hem de stratejik
olarak nemli olduunu vurgulamtr.Bu dorultuda Truman Doktrini, Eisenhower
Doktrini, Nixon Doktrini, Carter Doktrini, Bush, Clinton ve son olarak da II.,Bush
101
Kona, Ortadouda Gvenlik.., par.13
56
dneminde ABDnin blgeye ynelik dorudan veya dolayl askeri mdahaleleri bu

politikalarn somut ifadeleri olmutur.102
A.Truman Doktrini
II. Dnya savann son zamanlarnda bakan Roosveltin lmesiyle birlikte
bakan yardmcs H. Truman devletin bana gemitir. II.Dnya sava Amerikann da
savaa girmesi ile Bat Avrupal glerin galibiyeti ile sonulanmtr. Bat Avrupal
gler sava kazanm olmalarna ramen ekonomik olarak kmlerdi ve SSCBye
tek balarna kar koyacak gleri yoktur. Sonu olarak Sava sonras dnya
konjonktrn zetlersek Batda souk savaa hazr bir ABD,douda kendi nfuz
kresini yaratan SSCB, Avrupada ise ekonomik olarak ken ngiltere ve Fransa ve
ikiye blnm bir Almanya vardr.103
Amerika'nn Japonya'ya att atom bombalar Japonya'nn teslimiyetini
salarken ayn zamanda Amerika'nn askeri stnln de vurgulamtr. Bu iki
saldry Sovyetler'e ynelmi bir tehdit olarak alglayan Stalin, Bat ile arasnda
kendisine bal uydu devletler kurarak bir tampon blge oluturmak istiyordu. Bu
yaklam, Sovyetler'in sava sonrasnda Dou Avrupa politikasnn temelini
oluturmutur. Sovyetler Birlii ana ynde yaylma abasna girmitir.Bu dnemde
Sovyet yaylmaclnn temel ynleri, ran zerinden Orta Dou petrolleri ve Basra
Krfezi ile Hint Okyanusu, Trkiye zerinden Boazlar, Ege Denizi ve Akdeniz ile
Yunanistan zerinden Dou Akdeniz Havzasdr.
II. Dnya Savandan sonra, yaylmac politikalarn srdrmekte olan
Sovyetler Birliinin komnist ideolojiyi yaymaya almas ve Dou Avrupa'da
komnist uydu-devletler kurmaya balamas Amerika'da byk bir endieye yol
amtr. Dou Avrupada uydu hkmetler kurduran Moskova ynetimi daha sonra
102
Tayyar Ar, Irak,ran ve ABD, nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, Alfa Yaynlar,
stanbul:2004, s:186
103
Henry Kissinger, Diplomasi, stanbul:Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, s.436
57
ynn Orta douya alan kap niteliindeki Yunanistan ve Trkiye zerine

evirmitir. 104
Yunanistandaki i sava krkleyen SSCB, komnistlere byk destekte
bulunmaktayd. Ayrca, Trkiyeden kendisine boazlarda bir s verilmesini talep
etmekteydi.Yine, randa bulundurduu askerlerini de ekmemiti.Sovyetler Birliinin
Trkiye ve randa etkinlik kazanmas, batnn tm Ortadoudaki karlarnn tehlikeye
girmesi anlamna
gelmekteydi.Ayn ekilde Yunanistann Sovyetlerin kontrolne
girmesi de Bat Avrupann gvenliinin tehdit edecek bir durum ortaya karacakt.
O zamana dein Batnn blgedeki karlarn koruyan ngiltere, II. Dnya
Savandan, maliyesi iflas ederek kmtr. Sovyetleri dengeleyebilecek durumda
deildir. 2. Dnya savana kadar dnyann kresel gc olan ngiltere savatan sonra
kendi kurduu dnya dzenin temel paras olan Ortadounun SSCBnin eline
gememesi iin blgeyi koruyabilecek gte olan bir mttefik aram ve bu balamda 2.
dnya savan nispeten kaypsz atlatan Amerikay greve davet etmitir. ngiltere,
ngilterenin Ortadoudaki geleneksel sorumluluklarn yerine getiremeyeceini,
Sovyet
yaylmaclnn
ancak
Amerikann
destei
ile
nlenebileceini
bir
memorandumla ABDye bildirmitir.

ngilterenin bu arsna cevap veren Bakan Truman, 12 Mart 1947de
Kongrede kendi adyla anlacak doktrinini aklamtr.12 Mart 1947de kongrede
yapt konumada Birleik Devletler politikasnn, silahl aznlklara veya d
basklara boyun ememekte direnen zgr insanlar desteklemek olmas gerektiine
inanyorum.105Diyerek, zgr uluslarn ABDnin desteini aradn, eer bu destei
salamada kararsz davranlrsa dnya barnn tehlikeye deceini ifade etmi Sovyet
basks altnda olan lkelere ekonomik ve mali yardm yaplmasnn zorunluluuna
iaret etmitir.
104
105
Rfat Uarol , Siyasi Tarih(1789-1999), stanbul: Filiz Kitapevi,2001, s.698

Kissinger, Diplomasi, s.434.
58
Trumana gre Amerika, komnizm ile silahl mcadele veren ve d lkelerin

basks altnda bulunan devletlere mali ve askeri yardm yapmaldr.(Burada kastedilen
lkeler Yunanistan ve Trkiyedir). Bu amala Kongreden 400 milyon dolar kullanma
izni istemitir.Kongrenin 22 Maysta bu isteini kabul etmesi zerine Trkiyeye 100
milyon, Yunanistana ise 300 milyon dolar yardm yaplmtr.106Truman Doktrini,
Amerika Birleik Devletleri'nin uluslararas politikasnn deitiini ve Sovyetlere kar
mcadelenin, bu yeni politikada, temel esas olduunu ilan etmitir. Bu doktrin ile
Amerika Birleik Devletleri "komnizm tehdidi" altndaki devletlere mali ve askeri
yardm yapacan aklamtr.107 Bu nedenle 1947 ylndan balayarak Amerika d
politikasnn temel ekseni komnizm ile mcadele olmutur. Ayn zamanda Amerika
Truman Doktrini ile, geleneksel d politikasn deitirmi ve I. Dnya Sava
sonundaki tutumunun aksine dnya siyasetinde aktif bir rol stlenmitir.
Bu mcadeledeki strateji ise; evreleme stratejisidir (Containtment). Bu
stratejinin isim ve fikir babas ABDli st dzey diplomat George Kennandr. Kennan
Sovyet Hareket Tarznn Kaynaklar adl makalesinde ABDnin souk sava
stratejisini genel hatlaryla yle izmitir:ciddi bir snrlandrma politikas ile,
Ruslarn istikrarl bir dnyann karlarna saldr iareti gsterdii her yerde, deimez
bir kuvvet ile karlarna dikilmeliyiz.108
ngilizlerin teklifini kabul eden ve Stratejisini belirleyen ABD iin ilk manevra
alan, Ortadouya alan kapnn kilidi konumundaki Gney Dou Avrupa lkeleri
olmutur.109 lk mdahalenin bu blge zerine yaplmasnn en nemli nedeni daha nce
de belirttiimiz gibi Stalinin bu blgedeki yaylmac politikasdr.
Truman Doktrinininin ilan edilmesinin belirtildii gibi balca nedeni,
Sovyetlerin gneye doru yaylmasdr. Yunanistandaki, komnist gerillalarla zayf
106
Truman Doctrine,United States Relations with Russia: The Cold War, Chronology Office of the
Historian Washington, DC http://www.state.gov/r/pa/ho/pubs/fs/85895.htm#truman_doctrine,01.02.2008
107
Oral Sander, Siyasi Tarih (1918-1994), Ankara: mge Kitabevi , ss: 257-259
108
Kissinger,Diplomasi, s.436
109
Kissinger,Diplomasi, s.436
59
merkezi hkmet arasnda balayan i sava da Truman Doktrininin ilan edilmesini

hzlandrmtr.Ayrca Sovyetlerin Trkiyeden Boazlarda ortak savunma antlamas
istemesi ve bu amala Trkiyeye bask yapmas, dier
hzlandrc nedenlerden
olmutur.
Truman Doktrininin en nemli sonucu, Yunan Savann seyrini deitirip,
merkezi hkmetin komnistleri yenmesini salam olmasdr. Bylece Souk
Savataki ilk silahl mcadelelerden birinden, Bat Blou, kazanarak kmtr.Dier
nemli bir sonu ise, ald yardm sayesinde Trkiyenin Sovyetlere kar kendini
daha rahat hissetmesi olmutur. Ayrca bu yardm Trkiye ile Bat Blou arasndaki
ilikileri iyiletirmi ve Trkiyenin NATOya girmesini salayacak srece katkda
bulunmutur.Truman Doktrini, yeryznn iki bloa ayrldn ve Sovyet-Amerikan
mcadelesinin baladn ilan etmitir. Buna ek olarak, Truman Doktrini ile Amerika,
almiyesi II. Dnya Savanda iflas etmi olan ngilterenin blgeden ekilmesiyle
oluan boluu doldurarak, Sovyetlerin gneye doru genilemesinin yolunu
kesmitir.110
ABD bakan Truman bir konumasnda Orta Dounun nemini u szleriyle
belirtmitir:
Gzlerimizi yakn ve Orta douya evirdiimiz zaman ok tehlikeli sorunlar
gsteren bir blgeyle karlayoruz.Bu blgede geni doal kaynaklar bulunmaktadr.En
ilek kara, hava ve deniz yollar buradan gemektedir.bu bakmdan byk ekonomik ve
stratejik nemi vardr.fakat bu blgedeki uluslarn hibiri ne yalnz ne de beraberce
kendilerine yneltilecek bir saldrya kar koyabilecek kadar gldr.Byle olunca da
yakn ve orta dounun bu blgenin dndaki byk devletler arasnda bir rekabet alan
olacan ve bu rekabetin birden bire atmaya yol aabileceini kestirmek g
111
deildir
Orta dounun gvenliine bu kadar ok nem veren ABD daha sonra blge
zerinde gvenlik arttrc birka nleme daha bavurmutur.ncelikle blgede Trkiye
110
Ar, Irak,ran ve ABD s:220
111
arol, Siyasi Tarih. s.698
60
ile yakn ilikiler kurarak, Trkiyenin NATO yeliini desteklemi(Kore savandan

sonra Trkiye NATOya ye olmutur) blgenin gvenliini Trkiye zerinden
salamay planlamtr.Sadece bununla da yetinmeyen ABD daha sonra blge lkeleri
ile eitli paktlar ve savunma mekanizmas kurmay
amalamtr.Bu gvenlik
bloklarndaki temel ama evreleme politikas evresinde SSCBye kar kurulan

gvenlik duvarnn kuzey settini oluturmak hem de Ortadouya herhangi bir szmay
engellemektir.Truman Ynetimi bu amalarla;1947de Suudi Arabistan ynetimi ile s
antlamas, Bahreyn ile de 1949da liman kolayl gren birer antlama yapmtr.112
Truman Doktrini, kendisinden sonra gelecek olan Marshall Planna nclk
etmi ve doktrinin baars Marshall Plannn hazrlaycs olmutur. Truman ile AntiSovyet temeline oturan ABD d politikasnn geleneksel yardmlama enstrman bu
defa Marshall Plan olmutur. ABD, kinci Dnya Sava sonras dnemde, Avrupa
lkelerine yardmda bulunmak ve bu lkeleri ksa zamanda gelitirip glenmelerini
salamak amacyla bir program hazrlamtr. Savatan sonra Avrupa lkelerinin,
yklan ekonomilerini onarmak iin youn bir abaya giriilmitir.Marshall Program
balca iki ama tamaktadr. Birincisi, salanacak d yardmlarla Avrupa lkelerinin
yklan ekonomilerinin onarmna ve kalknmalarnn gerekletirilmesine katkda
bulunmak, ikincisi ise; Komnizmin Bat Avrupa'daki yaylna engel olmaktr.
Marshall Program, ABD'nin, yardmlar karlnda Avrupa lkelerinden
ekonomik ve ml bamszlklarn artracak ynde aba gstermelerini, bu amala
gerekli i nlemleri almalarn ve aralarnda yakn bir ibirlii gerekletirmelerini
istemitir. Bylece Avrupa lkelerinin ABD'ye bamllklar da azaltlm olacaktr.
Avrupa lkeleri hem yeni dzende salam duracaktr hem bunu ABD iin yapacaktr.
Ayrca bunun iin ABD kaynaklarna artk gereksinim duymayacaktr. Avrupa Onarm
Program'nn uyguland drt yllk sre ierisinde ABD, Avrupa'ya 11.4 milyar dolar
yardm yapmtr. Federal Almanya bu meblan %11ini almtr.113Hibe ve kredi
yoluyla
112
milyarlarca dolar bulan yardmlarla bu
lkelerin ou kalknmalarn
Ar, Irak,ran ve ABD, s:220
113
Doktrinler; Sreleri Ve Devrimleri,

http://www.turkatak.gen.tr/index.php?option=content&task=view&id=165&Itemid=37, 01.03.2007
61
salamtr. zellikle siyasal, ekonomik ve toplumsal alt yaplar hazr olan lkeler,
ABD yardmlarn ok iyi kullanarak yeniden gl birer devlet haline gelmilerdir.114
Truman doktrini bugn hala Trk kamuoyunda gncelliini korumaktadr.
ABD bakan Bushun doktrinin 60. yl nedeniyle 12 Mart 2007de basna yansyan
Trkiyeyi Komnizm tehlikesinden biz kurtardk115eklindeki demeci bu doktrinin
tekrar tartlmasna neden olmutur. ABD bykelisi Ross Wilson Truman doktrinin
ilannn 60. yl nedeniyle kaleme ald yazsnda 12 Mart 1947 tarihini ABDnin
Trkiyenin gvenlii ve zgrlne olan ilgisini ilan ettii gn olarak nitelemektedir.
Wilsona gre:Truman doktrininin amac, Trkiye'nin ekonomik refahn kalkndrmak
ve srdrmek; ayn zamanda egemenlii ile toprak btnl zerinde yaklaan Sovyet
tehdidine kar direnmesine yardm etmekti. Wilsona gre: Trkiye'de bugn bazlar
ABD'nin Trkiye'ye kar balln sorgulamaktr. Bu yaklam doru deildir. 1947
ylnda Sovyet tehdidini durdurmak asndan Trkiye'nin refah ve karasal
btnlnn zaruri olduunu aklayan ABD, bar ve zgrl korumak iin de
Trkiye'nin refah ve karasal btnlne bugn de ayn ekilde baldr. Beyaz
Saray'da kim olursa olsun, bu kiinin siyasi ideolojisi ne olursa olsun ve siyasi ortam
nasl olursa olsun, Amerika Birleik Devletleri, Trkiye ile olan eski ve kalc dostluk
ilikisine baldr.116Grld gibi Truman doktrini hala Trk Amerikan ilikilerindeki
en byk referans noktalarndan biri olarak kabul edilmektedir.
B.Eisenhower Doktrini
Bakan Eisenhower dneminde Amerika Ortadouda aktif olarak etkinliini
gstermeye balamtr. ABD Kongresi 1957de Ortadouda Bar ve stikrar
Koruma bal altnda Eisenhower Doktrini olarak anlan bir karar kabul etmitir.
Projenin bugnk BOP sini andrd sylenmektedir.
114
Baskn ORAN, Dnemin Bilanosu Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, Baskn Oran ( ed.), Cilt.I, stanbul, letiim Yaynlar: 2001 ss; 485-489
115
Radikal Gazetesi,13 Mart 2007
116
Ross Wilson Truman Doktrini yldnm Zaman Gazetesi,12 Mart 2007,

http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=511912
62
Truman dneminde ngiliz ve Amerikal uzmanlar bir Ortadou Savunma

rgt kurulmas gereklilii konusunda grler bildirmi ve o dorultuda almalara
balamlardr. ngilterenin nderliinde ve Amerikann desteinde kurulacak bu
yaplanmada Msrn da merkez bir rol oynamas plnlanmtr.Ama Arap devletlerinin
tepkileri bu plann o dnemde gereklemesini engellemitir.
Badat Pakt bu plndan sonra gndeme gelmitir. 24 ubat 1955de Trkiye
ve Irak arasnda yaplan antlama ile Badat Pakt oluturulmutur. Bu paktn
oluturulmasnda ABD dileri Bakan John Foster Dullesn ncl sz
konusudur.Pakta 5 Nisanda ngiltere, 23 Eyllde Pakistan, 23 Ekimde ran
katlmtr.ABD, Arap-srail atmasnn olduu bir zamanda Pakta katlarak, gerek
Arap devletlerinin gerekse srailin tepkisini ekmemek amacyla Pakta ye olmam,
dardan destek vermitir. NATOnun Ortadou gc olarak planlanan bu plan
Trkiye-Pakistan-Irak ve rann kabul etmesine ramen Nasr ynetimindeki Msr,
souk sava Arap topraklarnda scak olarak yaamak istemedii ve batnn karlarna
alet olmamak gerekesi ile kabul etmemitir117
Buna
ramen
ABD
Msrn
Sovyetlere
yaklamasn
kesinlikle
istememekteydi. Sovyetler Birliinin Ortadouya girmesini kesinlikle engellemek

amacndayd ve
gereken btn nlemleri almaya hazr olarak beklemekteydi.
ABD,Nasr ynetimindeki Msrn Sovyetlere yaklamasn engellemek amac ile

Nasrn Asvan baraj projesinde ekonomik yardm karar verdi.Bylece Sovyetlerin
blgeye ekonomik veya siyasi olarak herhangi bir ekilde nfuzunu engellemek
istemekteydi.
Fakat ABD Nasrn Sovyetlere yaklamasn engelleyememitir. Bu srada
Rusya devlet bakan Kruev de, ABDnin evreleme politikasna kar bir hamle
yapmay planlamaktayd.Bunun iin; sraile ABDnin vermi olduu destein Arap
lkeleri zerindeki olumsuz etkisinden yararlanmak istemekteydi.Sovyetler amacna
ulamtr.Nasr dolayl olarak SSCB ile silah antlamas yapmtr. Kat stnde
117
Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou; Siyaset,Sava,Diplomasi, Alfa Yaynlar, stanbul
2004, s.267
63
ekoslovakya ile karlkl pamuk ve silah antlamas olarak gzkse de SSCB ile bir
silah antlamas olduu aikardr. Daha sonra Batnn tand milliyeti in ile
diplomatik ilikilerini kesen Nasr bunun yerine komnist in ile temasa geince
ABDden tepki grmtr.Fakat Msr gibi byk nemli bir lkeyi SSCBnin yanna
atmak istemeyen ABD bu duruma da fazla ses karmam olmasna ramen Nasrn
son hareketi karsnda ABDnin tepkisi ok byk olmutur.
ABD ile Asvan baraj grmeleri srasnda dnemin Sovyetler Birlii Dileri
Bakannn Asvan baraj projesi iin Kahireye gelmesi ve Nasrla grmeye
balamas ABDden byk tepki grmtr.ABD, Asvan baraj projesinden tamamen
desteini ektiini aklam ve Nasr yalnz brakmtr.ABD d ileri bakan Dullese
gre bu hamle ABDnin, yllardr yapt en byk diplomatik hamledir:
Nasr imdi cehennemin ortasnda ne yaparsa yapsn bu, ABDnin lehine
olacaktr. imdi Ruslara dner ve Ruslar da ona hayr derlerse bu durum Sovyetlerin son
gnlerde btn dnyada yapt ekonomik dolandrclk yapsnn altn oymu
olacaktrSovyetler Nasra barajn vermeyi kabul ederse biz de Sovyet milyonlar
Msra aktlrken uydu lkelerin hayat artlarnn neden bu kadar dk olduunu
sorarz118demitir.
ABDnin bu hareketine Nasr btn Ortadouyu kartracak ekilde cevap

vermitir. 26 Temmuz 1956da devrimin yldnm kutlamalarnda bir aklama
yaparak, Svey Kanaln milliletirdiini aklamtr. Dnya gndemini sarsan bu
aklamalardan sonra; ABD,Fransa ve ngiltere Nasr sert ekilde protesto etmiler ve
Msra kar ekonomik yaptrm karar almlardr.119
ABD, daha sonra Londrada kanal iin bir konferans toplanmasna yardmc
olmu ve bu konferans sonucunda kanaln ynetiminin Msrdan alnp uluslar aras bir
komisyona verilmesine karar verilmitir.Fakat Nasr bu konferansn kararlarn
tanmayacan aklamtr.Bunun zerine ABD, olay BMye tam fakat burada da
SSCB vetosuna taklmtr.Bu duruma en byk tepki kanal sahibi olan Fransa ve
118
Kissinger, Diplomasi, s.509
119
Ar, Gemiten Gnmze, s.269
64
ngiltereden gelmitir.karlarna ters olan bu durum karsnda uluslararas

platformlarda sonu alamayacaklarn anlayan ngiltere ve Fransa, olay askeri
mdahale ile zmeye karar vermilerdir.Bu konuda ABDye danan ve ABDnin de
desteini isteyen Fransa ve ngiltere,ABDnin plana kar kmasna ramen
kendilerine mttefik olarak sraili semi ve Svey harekatn planlamlardr.Plana
gre nce srail, Msra saldracak ve belirli bir blgeye geldiinde Msrdan kanaldan
ekilmesi istenecek,Msr bu durumu kabul etmeyecei iin harekata ngiltere ve
Fransada katlacaktr.
Harekat
planland
gibi
balatlmtr.29
Ekim
gn
Ariel
aron
komutasndaki srail Msra saldrm ve plann geri kalan aynen uygulanmtr.

Msra ar darbeler indiren bu l ittifaka dnyann her yerinden protestolar
yamtr.Derhal toplanan BMnin de atekes arsna uymayan devletlere, BM knama
karar kartmtr.Bu srada SSCB ise saldry knayan mesajlar yollamtr. Ayrca
Washingtona yollad mesajnda ise; birlikte askeri harekat yaplmas teklif edilmi
eer saldr durmazsa III. dnya savann
kabilecei belirtilmitir120Bakan
Eisenhower, SSCBnin bu teklifini iddetle reddetmi fakat ngiltere Fransa ve sraile

de bask yaparak harekat durdurmalarn salamtr. Bylece Svey krizi ABDnin
mdahalesi ile birlikte sona ermitir.
Nasrn Svey kanaln Batllara kar scak sava pahasna sonuna kadar
savunmas blge halklar arasnda poplaritesini arttrm ve Msr Arap dnyasnn
lideri konumuna getirmitir.Artk Araplar arasnda Nasrizm diye bir kavram km
Arap milliyetilii Nasrla beraber anlmaya balanmtr.
Savatan galip kan dier devlet ise SSCBdir. Batya kar sonuna kadar
Araplar savunan ve savaa sonuna kadar kar grnen SSCB Arap dnyasnda byk
sempati kazanmtr. Birok Arap devleti d politikasn SSCBye endekslemeye
balamtr.
120
Kissinger, Diplomasi.., s.523
65
ABD ise Fransa ve ngilterenin blgeden tamamen ekilmesiyle birlikte

blgede yalnz g olarak kalmtr. Ayrca Svey krizi esnasnda mttefiklerine destek
vermeyerek sava halinde bile olsa ABDnin karlarna uymayan hibir hareketin
iinde yer almayacan belli etmitir.ABDnin kriz srasnda mttefiklerine srt
dnmesinin dier bir sebebi de srailin kuruluu srasnda artan anti-ABDci duygular
azaltp SSCBnin blgeye tek bana nfuz etmesini engellemektir.Ayrca Svey krizi
ABDye Ortadou ile ilgili daha radikal nlemler almas gerektiini fark ettirmi bu da
Eisenhower doktrinine giden sreci balatmtr.
1957 Svey Krizi srasnda ngiltere,Fransa ve srailin Msra kar
savamas blgede Sovyet etkisinin daha da artmasn beraberinde getirmitir.Svey
krizinden sonra SSCBnin blgede nfuzunu arttrmas ve Nasrizmin poplaritesinin
tehlikeli boyutlara varmas,dolays ile Gerek Arap ulusuluunun yaylmas gerekse
sosyalizmin etkinlik kazanmas zerine Bakan Eisenhower, 5 Ocak 1957de kongreye
bavurarak baz yetkiler istemitir. Eisenhower kongreye gnderdii mektupta u
ifadelere yer vermitir:
Bamszln korumak iin ekonomik kalknma abas iinde olan Ortaou lkelerine
ekonomik yardm yaplmas, isteyen lkelere askeri yardm yaplmas ve uluslar aras komnizmin
kontrol altnda bulunan herhangi bir devletten gelecek ak silahl saldrya kar ve blge
121
devletleri istedii takdirde Amerikan silahl kuvvetlerinin kullanlmas
Eisenhowern bu istei Joint Resolution to Promote Peace and Stability in the

Middle East isimli karar olarak 9 Mart 1957de yrrle girmitir. Eisenhower
Doktrini olarak bilinen bu kararn ierii yledir;
1-) Bamszln korumak iin ekonomik kalknma abasnda olan Ortadou
lkelerine ekonomik yardm yaplmas
2-) Bunlardan isteyen lkelere asker yardm yaplmas
121
Ar, Gemiten Gnmzes.276
66
3-) Uluslararas komnizmin kontrol altnda bulunan herhangi bir devletten

gelecek ak silahl saldrya kar ve blge devletleri istedii taktirde Amerikan Silahl
kuvvetlerinin kullanlmas.
Bu amalarn gereklemesi iin Eisenhower kongreden yl sre ile her yl
200 milyon dolar harcama yetkisi almtr.
Amerikan Yasama Organlarnn Eisenhowera verdii bu yetki ABDnin,
ngilterenin Ortadouda brakt boluu dolduracann ve Sovyet tehdidi karsnda
Ortadouyu savunacann ak bir ifadesi olmutur. ABD, ngilterenin etkinliinin
azalmas nedeniyle Sovyetlerinin etkisi altna giren Ortadounun korunmasn
stlenmektedir.
ABD Truman doktrininden sonra blge ile ilgili ilk resmi aklamay bu
doktrin ile yapmtr. Eisenhower Doktrini ile, ABD Ortadouya herhangi bir
mdahale durumunda askeri harekat dzenleyebileceini ilk defa aktan ifade etmi
bulunmaktadr. Truman doktrininden farkl olarak bu sefer blge bir iki lkeyle snrl
tutulmam aksine btn blgeyi kapsayan bir proje zelliini almtr.Bu doktrinle
verilmek istenen mesaj; blgenin ABD iin hayati neme sahip olduudur.
Eisenhower doktrinine Sovyetler birlii byk tepki gstermitir. Savatan
yeni kan Msr ve Sovyetlerin etkin olduu Suriye de tepki gsterirken, Lbnan,
Pakistan, Irak, Trkiye, Yunanistan, Suudi Arabistan, rdn, Eisenhower Doktrinini
desteklemilerdir.122
C.Nixon Doktrini
ABD bakan Richard Milhous Nixon (1969-1974) gerek Vietnam savann
gerekse uluslararas sistemdeki yumuamann etkisiyle ABDnin Ortadou politikasnda
byk bir deiim balatmtr. Nixon, Amerika Birleik Devletlerinin d politikasn
yeniden ynlendirmitir. Seim Kampanyas srasnda Nixon, Vietnam Sava'n sona
erdirmeyi vaat etmitir. Bu nedenle iktidara geldiinde, bir taraftan gl bir askeri
122
Ar, Irak, ran ve ABD, nleyici Sava , s:225
67
kampanyay srdrp mzakere ile varlacak bir bar antlamasn salamaya

alrken, dier taraftan Amerikan askerini yava fakat srekli olarak geri ekmeye
balamtr. Anlama nihayet 1973 Ocak aynda salanm ve iki ay sonra son Amerikan
askeri de Vietnam' terk etmitir.
Nixonn Temmuz 1969'da aklad tezi zetle udur: Birleik Devletlerin,
mttefikleri ve dostlarnn savunma ve gelimesine katlaca, fakat btn planlarn
tasarlanmasn ve dnyadaki zgrlklerin tm savunmasn stlenmeyeceidir. Yani
Nixon bundan sonra blgesel atmalara ABDnin dorudan askeri mdahalelerde
bulunmayacan
bunun
yerine
askeri
ve
ekonomik
yardmla
yetineceini
belirtmektedir.123 Bakan Nixon, 18 ubat 1970de kongreye bir rapor gndererek,

ABDnin zgr Uluslarn savunmas ile ilgili btn karalar, btn planlar ve btn
programlar yalnz bana yrtmek durumunda olmadn ve ykn bir blmn
mttefiklerin stlenmek durumunda olduunu belirtmitir.
Nixon doktrini, krfez politikasna ne gibi bir deiiklik meydana getirmitir?
ngiltere 1968de yapt aklamalar ile krfezden ekilecei iaretini vermitir. Ancak
ABD ngilterenin tamamen ekilmesiyle, krfezde oluacak boluu doldurmak
niyetinde deildir.Nixon doktrini gerei olarak, krfez lkeleri ile diplomatik ilikiler
gelitirilecek ekonomik ve teknik yardm yaplarak blgenin gvenliini salamaktaki
kabiliyetleri
arttrlacaktr.Yani
asl
sorumluluk
blgede
bulunan
devletlere
dmektedir. Nixon doktrini ile uyumlu olarak ABD, blgede ran ve Suudi Arabistana
silah transferinin arttrlmasn ngren ki Ayakl Politika uygulamaya balamtr.
Bylece ABD krfez blgesindeki istikrarn salanmas iin ran ve Suudi Arabistan
arasndaki ibirliinin gelimesini de tevik etmitir. Ayrca krfezde bir miktar deniz
gcnn bulundurulmas politikas da srdrlmtr. Bu politika 1979 ylna kadar
devam etmitir.
123
Ar, Irak,ran ve ABD, nleyici Sava,.s:228
68
D.Carter Doktrini
ABD bakan Carter dneminde iki byk gelime olmutur.Bunlardan
birincisi randa devrimin gereklemesidir.ran devriminin gereklemesi ile birlikte
ABDnin uygulam olduu iki ayakl politika da sona ermitir.ran devrimi ile birlikte
ABD, Ortadoudaki nemli bir mttefiki kaybetmekle kalmam ayn zamanda ran,
blge lkeleri iin Sovyetler Birliinden sonra blgede kendi rejimini yaymaya
alabilecek bir tehdit unsuru olarak ortaya kmtr. Dolays ile Amerika iin blgede
hem ran dengeleyecek hem de devrimden nceki rann oynad rol stlenecek bir
mttefik ihtiyac domutur.
ABD, ilk i olarak kendisine yakn olan devletlere silah satn arttrmaya
karar vermi, ayrca rann rejim ihrac tehlikesine kar blge lkelerinin i gvenlik
nlemlerini arttrmalarn istemitir. Bunun zerine KK yesi lkeleri arasnda i
gvenlie ilikin baz antlamalar yaplmtr.124
Amerikann Mttefiki olan ran ahnn devrilmesi ile Ortadoudaki g
dengesinin Sovyetler lehine getii izlenimi domutur.Her ne kadar SSCB somut bir
baar elde etmese de, gerek blgedeki ABDye yakn devletlerin gvenliklerinin
tehlikeye girmesi, gerek ABDnin iki ayakl politikasnn km olmas gerekse,
blgeye ynelik
gvenlik politikalarnn gerekliliinin sorgulanmas Sovyetlerin
baars olarak kabul edilmitir.

1980 Nisannda, ABDnin rana dzenledii rehineleri kurtarma operasyonu
bilindii gibi baarszlkla sonulanmtr.Bu durum da ABDnin Krfezdeki mdahale
kapasitesinin yetersiz olduu kansn glendirmitir.Ayrca ABDnin ileride blgeye
ynelik karlarn korumada yetersiz kalabilecei kansn glendirmitir. ABDnin
Ortadoudan ciddi oranda petrol ithalats olduunu dndmzde de, petroln
gvenli olarak ak tehlike altna girmitir.
1979da Ortadouda meydana gelen ikinci byk gelime Sovyetlerin
124
Charles A. Kupchan, The Persian Gulf and The West ,The Dilemmas of Security, Ullen and Unwin,
Boston:1987, s:8-9
69
Afganistan igalidir.Sovyetlerin Afganistann igali ile yetinmeyecei,Krfezde ve

Hint Okyanusunda da
mdahalelerini srdrerek hem petroln kontroln ele
geirebilecei hem de geleneksel scak sulara inme politikasn gerekletirebilecei

ciddi olarak tartlmaya balanmtr.125Bu dnemde ABDde Krfezin gvenlik
sorunu en ok zerinde durulan konu olmutur.
Bakan Carter 23 Ocak 1980de kongrede yapt konumasnda Basra
Krfezinde denetimi ele geirmek amacyla herhangi bir yabanc g tarafndan yaplacak
mdahale, Amerika Birleik Devletlerinin yaamsal karlarna bir saldr olarak dikkate alnacak
ve byle bir saldrya askeri g de dahil olmak zere gerekli her trl arala kar
koyulacaktr.126 fadelerini kullanmtr.
Cartern bu yaklam ile, Nixonn doktrininin ABD d politikasnda egemen

olduu 1970-1980 dnemi sona ermitir. Cartern istei ile SALTII Antlamasnn
Kongre tarafndan onaylanmas sreci durdurulmutur.127Carter, Sovyetlere kar
yaptrmlar yaplacan Moskovada yaplacak olimpiyatlara Amerikan takmlarnn
katlmayacan,savunmaya
ayrlan
payn
artrlacan,
Hint
Okyanusundaki
glendirilen askeri varla, Basra krfezinde s ve liman kolaylklarnn salanacan

belirtmitir.Carter, petroln gvenli bir ekilde batya aktarm iin ABDnin gerekirse
dorudan askeri gcn kullanabileceini belirtmitir.ABDnin gerektiinde Krfez
Blgesine mdahale edebilmesi iin Hin Okyanusundaki askeri g arttrlmtr.
1980 Eyllnde balayan ran Irak sava, Amerikann Ortadoudaki askeri
varln arttrmasna zemin hazrlayan bir dier gelime olmutur. Carterdan sonra
1981 yl ocak aynda greve balayan Reagan ynetimi ABDnin Hint Okyanusundaki
125
Kupchan, The Persian Gulf s:8-9
126
United States Relations with Russia: The Cold War, Chronology Office of the Historian
Washington DC, U.S. Department of State, Bureau of Public Affairs, President Carters State of Union
Adressjanuary 1980, http://www.state.gov/r/pa/ho/pubs/fs/85895.htm, 02.01.2007
127
United States Relations with Russia: The Cold War, Chronology Office of the Historian Washington
DC, http://www.state.gov/r/pa/ho/pubs/fs/85895.htm#salt_ii, 02.01.2007
70
ve Basra Krfezindeki gcnn gereklerden uzak ve sembolik olduunu belirterek

daha da arttrma ynne gitmitir.
E.Acil Mdahale Ortak Grev Gc

Bir acil mdahale gc oluturulmas dncesi 1977 Ylndan itibaren ABD
stratejistleri tarafndan dnlmeye balamt. Blgedeki gelimeler sonunda iki yl
sonra bu dnce gerekletirilmitir. Aralk 1979 ylnda Carter ynetimi tarafndan
oluturulan evik kuvvetin kurulmasnn temel nedeni; Sovyetlerin Afganistan igali
ve ran'da ahn devrilmesi ile ortaya kan gvenlik endieleridir. Amac Sovyet
saldrlarn caydrmak veya en azndan belirli bir sre durdurabilmektir. Ama daha
sonra sadece Sovyetlere kar deil ABD'nin blgedeki tm karlarna ynelebilecek
her eit i ve d tehdide kar kullanlabilecek bir mdahale gc olarak
nitelendirilmitir.
Acil Mdahale Ortak Grev Gc (Rapid Deployment Join Task Force
:RDJTF) 1980 ylnn ubatnda resmi eklini almtr. Acil Mdahale Grev Gc ilk
kurulduunda
200.000
hazr
kuvvetten
ve
100.000
ihtiyati
askerden
oluturulmutur.Rehineler krizi srasnda baarl olamamas nedeniyle hareketlilik

yetenei arttrlmtr. Gittike gelitirilerek dnyann neresinde olursa olsun mdahale
edebilecek bir g haline getirilmitir. 128
Krfez lkeleri, Acil Mdahale Ortak grev gcne konulanmas iin gerekli
askerin verilmesi konusunda pek istekli davranmamlardr. ABD kuvvetlerinin devaml
bir ekilde
kendi topraklarnda
en aznda bar dneminde bulunmasna olduka
temkinli bir ekilde yaklamlardr. Bunun temel nedeni ise; srail ile olan
mcadelelerinde ABD'nin sraili desteklemesidir.
ncelikle Suudi Arabistan evik Kuvvete tesis kolaylklar salayacak bir
antlamaya yanamamtr. Ama ABD, Nisan 1980'de Kenya ile, Haziran 1980'de
128
Johnson Maxwell Orme, The Military as an of U.S Policy in Southwest Asia, The Rapid
Deployment Fast Force 1979-1982. Westview Pres, Boulder Calorado 1983, s. 61
71
Umman ile, Austos 1980'de Somali ile anlamalar yaparak tesis kolaylklarn, sadece
kriz zamanlarnda kullanmamak zere, antlamalar yapmtr.129
Carter Ynetiminden sonra 1981 Ocanda greve gelen Reagan hkmeti,
Sovyetleri evreleme politikasn daha aktif bir ekilde uygulama kararnda olmutur.
Nitekim Reagan ynetimi dneminde ABDnin savunma btesi daha nceki dnemin
yaklak iki katna karlmtr. Savunma harcamalarndaki bu artn nedeni olarak,
Sovyetleri dengeleme politikas iin art olmas ne srlmtr.Bu yaklam
dorultusunda ABDnin krfez blgesindeki ekonomik karlarn ve petrol ithalatn
gvence altna alan Acil mdahale Ortak Grev Gc iin ayrlan askeri harcamalar
da arttrlmtr. Ayrca ABDnin blgedeki mttefikleri olan srail, Pakistan ve
Trkiyeye ynelik askeri yardmlarda artlar yaplmtr.
Acil mdahale Ortak Grev Gc (RDJTF), balca drt ana grev
stlenmekte idi. Bunlar; srailin gvenliini ve blgede barn srekli olmasn
salamak, radikal devletlerin saldrlarna kar Suudi Arabistan, Umman,rdn ve
Msr gibi lml Arap devletlerini desteklemek, lml Arap lkelerini i ayaklanma veya
ykc faaliyetlere kar korumak, blgeye ynelik Sovyet etkisini snrlamak ve
Krfezde sz konusu olabilecek bir Sovyet igalini caydrmakt.130
Acil mdahale Ortak Grev Gcnn (RDJTF) ad, Ocak 1983te ABD
Merkez Komutanl(U.S.Central Command,CENTCOM) olarak deitirilmitir.
Merkez komutanlnn son ekliyle grev alan olarak da, Kuzeydou Afrika ve Gney
Bat Asya blgesi kapsam alan olarak belirlenmitir. Bu blge Basra Krfezini Aden
Krfezini,Umman Krfezini ve Kzl Denizi iine almaktadr. Ayrca bu blgeye
Gney Asya , Basra Krfezi, Arap Yarmadas ve Kzl Deniz, Afrika Burnu Alt
Blm de dahil edilmitir.131
129
Charles G. Mac Donald, "U.S. Policy and Gulf Security" Gulf Security nto The 1980s., Robert G.
Darius (Ed.), Hoover ns. Stanford California 1988, s:93-94
130
Ar. ran-rak ABD, s:245
131
Ar. ran-rak ABD, s:246
72
F.ifte Kuatma Stratejisi

1990lara gelindiinde ABDnin Ortadou blgesinde rakibi olan SSCB
dalmt.Ama Irak ve ran gibi Amerikan aleyhtarln d politikalar haline getirmi
olan ve blgenin gvenliini ciddi ekilde tehlike altna sokan, radikal sylemlere sahip
iki devlet vard.Bu nedenle,1990lardan sonra ABD, blgeye ynelik ifte
Kuatma(Dual Containment) ad verilen yeni bir strateji uygulamaya balamtr.
Souk sava dneminde uygulanan SSCByi evreleme politikas Dou
Blokunun dalmas ile yeni bir anlam ve nitelik iinde Irak ve ran evrelemek iin
uygulanmtr.evreleme 1990lardan itibaren ABDnin kendisi ile uyumayan rejimleri
asi-haydut devletler(roguestates) olarak nitelendirip bu devletleri uluslar aras alandan
soyutlama, bask uygulama, ve bylece dntrme stratejisi olarak ortaya
kmtr.Libya, Kba, Kuzey Kore, ABDnin bu stratejiyi uygulad dier devletler
olmulardr.ABD Irak ve rana uygulad ifte evreleme politikas ile Ortadouda
deiebilecek g dengesini ve oluabilecek gvenlik sorununu kontrol altnda tutmak
istemitir.ifte Kuatma projesinde temel hedefler u ekilde sralanabilir:Irakn kendi
iinde bir darbe ile rejim sorununun zlmesi,Irakn kontrol altnda tutulmas ve
rann, Irakn zayf durumundan yararlanarak blgede aktif politika uygulamasnn
nne geilmesidir.Asl ama, Irak ve rana uygulanacak yaptrmlar ile isteklerin
kabul ettirilmesinin salanmasdr.
Clinton ynetimince, 1995ten itibaren rana kar,daha sonra da BM aracl
ile Iraka kar bu stratejiyi uygulanmaya balanmtr.Irak Politikas tamamen B.M.
kararlar ile uygulanmaya allm, bunun tesinde Iraka fiili mdahalede bulunmak
ngrlmemitir.Uygulanan ambargo sonucunda rejim deiikliinin i gelimelerle
meydana gelmesi umulmutur.132Bu amaca paralel olarak 1995te CIA, Saddama kar
Krt ayaklanmasn desteklemitir.
ifte Kuatma Stratejisinin ABD asndan baarl olduunu sylemek
mmkn deildir. Nitekim 1998den itibaren 2003 ylna dein Irakta silah denetimi
132
Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, stanbul: Kltr Sanat Yay. 2003, s:197
73
gerekletirilememitir.Uygulanan ambargolar ngrlen lde gerekletirilememi,

Irakta kmas beklenen i karklk salanamam,aksine Saddam ynetimi daha aktif
bir savunma
ABD Irak evreleme politikas kapsamnda 36. enlemin kuzeyinde ve 33.
enlemin gneyinde uua yasak blgeler oluturmutur. Buralarda Trk kamuoyu
tarafndan
yakndan
bilinen
eki
ad
verilen
kuvvetler
konulandrlmtr.ABD,silahlanma programnn denetimi belli hedeflerin vurulmas,

Irak muhalefetinin desteklenmesi stratejilerini uygulamtr.Birinci krfez sava ile
balayan ambargo srmtr.
Avrupa lkelerinin 1990larn sonlarndan itibaren eletirel diyalog ad
verilen yaklamla bu iki lkeyle grlmesi gerektii eklindeki basklar sonucu ifte
evreleme politikas etkinliini yitirmitir.133
133
lhan Uzgel, ABD ve NATO le likiler, Trk D Politikas,Kurtulu Savandan Bugne

Olgular,Belgeler,Yorumlar, Cilt 2, Baskn Oran (Ed.), letiim Yaynlar, stanbul 2002, s:246
74
KNC BLM
SOUK SAVA SONRASI ABDNN DI POLTKASI VE
GVENLK STRATEJS
I.SOUK SAVA SONRASI LE LGL TEORLER
Souk savan bitiminden sonra ideolojiler zerine youn bir tartma sreci
iine girildi. Sosyal bilimciler Dnyann, dolaysyla kltr ve ideolojilerin farkl bir
srece doru yol aldn belirterek yaadmz an/dnemin, benzeri olmayan yeni
bir a ve dnem olarak tanmlanmas gerektiini belirtmilerdir. Sosyal bilimciler bu
farkl dnemi Sanayi Sonras Toplum, Kapitalist tesi Toplum,Post Modern
Durum,Tarihin Sonu, Medeniyetler atmas, Ulus Devletin Sonu,Yeni Dnya
Dzeni gibi kavramlara aklamaya almlardr.
Ayrca Souk Sava sonrasnda ABDnin nasl bir d politika izleyecei btn
evrelerde tartlan ve merak edilen bir konu olmutur. Bu konuda, Samuel P.
Huntingtonn
Medeniyetler
atmas,
Fukuyamann
Tarihin
Sonu
ve
Brezinskinin Byk Satran Tahtas adl almas dnyann alabilecei yeni ekli
aklamaya alan ve Amerikan d Politika stratejistlerine yol gstermeyi amalayan
almalar olmulardr.
A.Medeniyetler atmas
Medeniyetler atmas terimi ilk kez 1990da Bernard Lewis in kaleme ald
The Roots of Muslim Rage, adl makale de kullanlmtr.134Bu terimi aarak bir teori
haline getirense 1993te Foreign Affairs dergisinde yaymlanan Medeniyetler
134
Bernard Lewis, The Roots of Muslim Rage, Atlantic Monthly, Cilt 266, No. 3, Eyll 1990, ss. 4760.
75
atmasadl makalesi ile Samuel Huntington olmutur.135 Huntington Makalesinde,

medeniyete ayrk (etrafndaki unsurlardan aka ve tamamen ayr) bir analiz birimi
olarak odaklanmtr.136
Makalesini Olin Enstitsnn Deien Gvenlik evresi ve Amerikan Ulusal
karlar projesi balamnda hazrladn belirten137 Huntingtona gre; medeniyetler
arasndaki atma modern tarihteki atmalarn son halkas olacaktr.Samuel
Huntingtona gre dnya politikas yeni bir evreye girmektedir ve bu yeni dnyada
atmalarn kayna esas olarak ideoloji ya da ekonomi deil kltr olacaktr. Artk
atmalarn ideolojik ya da ekonomik nedenlerle deil, ulus-devletlerin ait olduklar
eitli medeniyet gruplar arasnda kacan, medeniyetler arasndaki fay hatlarnn
gelecein sava hatlar olacan belirtmitir.
Huntington, ileri srd medeniyetler atmas tezine, tarihsel srete
meydana gelen ve krlmalara neden olan savalar dnemletirmeyle balamtr.
Birinci dnem, 1648 Westphali Barndan 1793 ylna kadar krallar arasnda meydana
gelen Prensler sava. kinci dnem ise, 1793ten I. Dnya Savana kadar devam eden
Halklarn (uluslarn) Sava. En son dnem ise I. Dnya Savayla balayp Rusyann
dalmasyla sona eren ideolojiler savadr.
Huntington, modern uluslararas sistemin kurulduu Westphalia barndan
sonra bat dnyasndaki atmalarn prensler-imparatorlar arasnda, Fransz Devrimi
sonrasnda ulus devletlerin kurulmas ile artk prensler deil uluslararasnda, 1. Dnya
Sava sonrasndaki Rus devriminden sonra ise atmalarn, komnizm, faizm, nazizm
ve liberal demokrasiler gibi ideolojiler arasnda yaandn belirtir. Prensler, Ulusdevletler ve ideolojiler arasndaki atmalar, Ona gre; Bat uygarl ierisindeki, bir
135
Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations, Foreign Affairs, Cilt 72, No. 3, Yaz 1993, ss.
22-49. Ayrca: Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Making of World Order,
New York, Simon & Schuster, 1996.
136
Cengiz Aktar, O. Faruk Loolu ,Medeniyetler atmas (M?), Avrasya Dosyas,2007, Cilt 13,
Say 2, s:221
137
Huntington, The Clash., s:22
76
anlamda, Bat i savalardr138. Bundan sonrasnda ise medeniyetler arasndaki atma

kresel politikalarn temelini oluturacaktr.139
Huntington, medeniyeti nasl tanmlamaktadr? Bundan nce medeniyet
hakkndaki genel bir tanmlamalara deinmekte fayda vardr.Kuramclar medeniyeti
aklarken farkl kriterler kullanmlardr. Bazlar oturulan corafi alana gre
medeniyetleri sralamlardr: Akdeniz Medeniyeti (Bozkr Medeniyeti v.b. gibi)
Bazlar da dine ve ideolojilere gre medeniyetleri snflandrmlardr. (slam
Medeniyeti,
Hristiyan
Medeniyeti
gibi).Bazlar
medeniyeti
daha
makro
dnmlerdir. (Dou Bat Medeniyeti gibi).Bazlar da gelimilik dzeyine gre

medeniyet snflamas yapmlardr (Vahi Barbar ve Modern Medeniyet). lkelere
ve bir etnik temele gre medeniyet snflamasn da grmekteyiz(Rus, in, Hindistan
Medeniyeti gibi).Tarihte kurulan byk imparatorluklara gre medeniyet tanmlamas
yaplmtr. (Osmanl, Roma Medeniyeti gibi)
Ama btn bu snflamalardan karak eer bir tanmlama yapmak gerekirse en
genel anlamda
medeniyet; bir toplumu ya da toplumlar gurubunu dierlerinden
ayrabilen, kendine has deerleri yaam biimi, hayat tarz, sosyal ilikisi ve kurumlar
olan makro bir sistemdir. Yani kurum ve kurulular ile bir toplumun yapsdr. Yaam
biimi dini, ideolojisi, hukuku, deerleri, davran kalplar ve bireyler aras ilikileri,
maddi aralar, mitleri , kimlikleri ve sanat anlaylardr.
Yine Merriam Webster szlnde medeniyet: Nispeten yksek bir kltrel
ve teknolojik gelimilik dzeyi; belirli bir yer ve zamanda mevcut kltrel zellikler;
dnce, davran ya da zevklerin incelmesi; bir kentsel konfor durumu140olarak
tanmlanmaktadr. Britannica Ansiklopedisi de tarihteki medeniyetlerden rnekler
verirken nds, Ege, eski Yunan, Maya, Roma ve Orta Amerika gibi medeniyetleri
saymaktadr.
138
Huntington, The Clash.,s:22-23
139
Huntington, The Clash., s:22
140
Merriam Webster Szl, Medeniyet, http://www.merriam-webster.com/dictionary/Enter,

01.06.07
77
Baz
yazarlar
ise;
anlamlandrmaktadr.Medeniyet
medeniyet
kavram;
ve
uygarlk
belirli
bir
terimlerini
insan
ayr
topluluu
ayr
veya
topluluklarnn belirli bir corafya zerinde ve belirli bir zaman iinde ortaya
koyduklar deerlerle snrl olmasna karn uygarlk kavramnn; binlerce yl devam
eden gelimeler sonunda, insan aklnn, bilim ve teknolojisinin katks ile ortaya kan
ve tm insanln eseri ve mal olan evrensellii szkonusudur.Uygarln douuna ve
ykseliine in'den Uygur ve Orta Asya Trklerine; Hindistan'dan ve Mezopotamya
medeniyetinden eski Msr medeniyetine; Ege kylarndaki antik a sitelerinden
Roma'ya; Bat Avrupa'da aydnlanma an yaratan, sanayi inklabn gerekletiren
milletlere ve nihayet Amerika ve Uzak Dou'daki Japonlar'a kadar, tarih boyunca
saylamayacak kadar ok lkenin ve ulusun katks olmutur ve olmaya da devam
etmektedir.
Huntington ise; Medeniyet ya da uygarl, ehirleri, blgeleri, etnik gruplar,
uluslar, dini gruplar da ieren kltrel bir kimlik olarak tanmlar. Medeniyet insan
topluluklarn birbirinden ayran en yksek ve en geni kltrel kimliktir. Huntington bu
anlamda, Bat, Konfucyen, Japon, slam, Hindu, Slavik-Ortodoks, Latin Amerika ve
Afrika medeniyetlerinden sz etmektedir. Her uygarln alt birimleri olabilir. rnein
Bat medeniyeti, Avrupa ve Amerika olarak ikiye, slam medeniyeti de Arap, Trk ve
Malay olmak zere alt blme ayrlr.
Samuel Huntington medeniyetlerin neden atacan aklarken eitli
nedenler ne srmektedir.Bunlar u ekilde zetlenebilir.
a) Medeniyetler arasndaki farkllklar, siyasal ideolojiler ve siyasal rejimler
arasndaki farkllklardan daha derindir ve daha temeldir. Bu farkllklar, tarih, dil, din,
kltr ve geleneklerin motive ettii, belirledii farkllklardr. Bu farklklar sonucu
medeniyetler
aras
atma,
gnmzde
yaayan
sekiz
uygarlk
arasnda
gerekleecektir: Bat, Kofyanizm, Japon, slam, Hint, Slav, Ortadoks, Latin Amerika
ve muhtemel olarak Afrika medeniyetidir.
Huntington, Bosna-Hersek Sava ve dnyadaki dier kriz blgelerinde
meydana gelen olaylardan hareketle, ideolojiler aras atmann baladn, deolojik
78
blnmlkten din ve kltrn belirledii bir atmaya ve btnlemeye doru yol

alndn ileri srer.
b) Huntington, modernleme ve de kresellemeyle medeniyetler arasnda
balant kurarak Dnyann gittike klmesi ve farkl medeniyetler ierisindeki
insanlarn etkileime girmesi sonucunda, farkl medeniyetler bilincinin arttn,
medeniyetler arasndaki ve bir medeniyet ierisindeki farkllklarn daha grnr hale
geldiini belirtir. Medeniyetler aras hareketlilik ile artan medeniyet bilinci ise tarihin
derinliklerindeki dmanlklar glendirmektedir.
Huntington modernleme olgusunun global olduunu kabul etmektedir. Yalnz
bu olguyu geriye dn olmayan bir sre olarak grmemekte ve Modernlemenin
bireyleri homojenletiremeyeceini, farkllklara daha da vurguda bulunacan
belirtmektedir. Modernlemenin zellikle bireylerin eski kimlik ve kltrlerine
dnlerini engelleyemeyeceini ne srerek, modernlemenin deil medeniyet ve
kltrel kimliklerin kalc olduunu vurgular. Bu anlamyla modernleme ve siyasal
yaplanma birbirinden bamsz hareket edebilir. Baz durumlarda geleneksel deerlerin
modernlemeye eklemleneceini, baz durumlarda ise direnebileceini belirtmektedir.
c) Artk toplumlar ve uluslar kendi kimliklerini daha nceden bal olduklar
ideolojilere gre deil, iinde bulunduklar medeniyet blouna gre tanmlamaya
almaktadrlar. Ekonomik modernleme sreci ve sosyal deiim insanlar uzun
yzyllar ierisinde yaadklar yerel kimliklerden koparmaktadr. Bu durum dnyay
daha gvensiz yapmaktadr. Toplumlar ya da devletler, uluslararas ekonomik
kresellemeye
karn,
kltr
sz
konusu
olduunda,
kendi
deerlerine
ekilmektedirler.Ekonomik kreselleme kltrel farkll benzetiremedii gibi, bazen

bu farklln iddetlendiricisi olmutur.
Huntingtona gre, yakn zamanlara kadar bireylere hangi taraftasnz?
sorusu sorulurken, imdi kimsiniz? sorusu sorulmaktadr. Byle bir ynelime yakn
zamanlarda meydana gelen medeniyet bilinci ve bu bilincin besledii savalar neden
olmutur. Huntington, medeniyet paradigmasnn yaymlanmasndan birka ay
79
ierisinde, bireylerde, medeniyet bilincini besleyen olaylar kriz blgelerini rnek

vererek aklar. Bunlar:
Yugoslavyann dalmasndan sonra ortaya kan Bosna Hersek

olay ve Batnn bu savaa kar gstermi olduu etnosantrik
duyarllk.
Ermenistann
Azerbaycan
topraklarndan
ekilmemekte
direnmesi ve dier akraba lkelerinden destek bulmas.
2000 Olimpiyatlarnn Pekinde deil de, Sydneyde yaplmas

karar.
inin dier Mslman lkelere nkleer silah paralar satmas.
Gneyden gelecek tehlikeler iin, Rusya ve NATOnun ortak

alma karar almalar.
Uluslararas kurulularda etnosantrik kararlarn alnmas.
Uluslararas glerin, terrl ve terrsz devletler ayrtrmas

yapmalar.
d)Batnn gcnn zirvesinde olmas ve artan medeniyet bilinci dier

uygarlklar tetiklemektedir.Bu durum pek ok Bat-d lkede Batlamann
tersine srelerin, yerlileme srelerinin yaanmasna neden olmaktadr.
Huntingtona
gre
Bat
toplumlar,
kltrel
batllama
(cultural
westernization) retemeyecekleri iin modernleemeyeceklerdir. Bu nedenle

Bat evrensel deil esiz (unique)dir.141Evrensel bir uygarln var olabilecei
dncesi tamamen Batl bir dncedir. Dolaysyla her ne kadar Batnn baz
kavramlarnn globalletii ve evrensel hale geldii sylense de bunun gerei
yanstmadn dnmektedir.
141
Samuel Huntington, A Clash of.., ss.28-34
80
Huntington medeniyet atmasnn ise bat medeniyetiyle dier medeniyetler

arasnda olacan iddia etmektedir.142Bundan sonraki atmalar da bu dzlemde devam
edecektir. Bu varsaymdan hareketle slam-Konfyan dinlere mensup uluslarca Bat
medeniyetine kar askeri bir balantnn kurulduunu ileri srmektedir.Budist ve Hindu
dinlere sahip uluslarda
da Batya katlmamaktadrlar. Batya katlmayanlar Bat
medeniyetini tehdit eden unsurlar olarak grmektedir ve dinler blouna kar Latin
Amerika lkelerini ve Dou Blounda yer alan uluslar Batya daha yakn bulmaktadr.
Bunlarn bat medeniyeti ierisinde yer almalar gerektiini sylemektedir.
Byle bir snflamann vurgusu; ki yzyldan beri evrensellik iddiasnda
bulunan modernizmin dini dnyadan tecrit etmesinden sonra dinin tekrar ortaya
kmasna, kltrler ve kimlikleri tekrar tanmlamasna neden olmasdr. Burada
Huntingtonn yapt, kimlikleri ulus ve medeniyet dzeyinde ele almasdr. Din,
kltrel ve medeniyet kimliinin olumasnda en nemli etken olmu olmaktadr.Daha
nce de belirtildii gibi Huntingtona gre:Kltrel zellikler ve farkllklar, siyasal ve
ekonomik farkllklara gre;daha zor deitirilebilir. Bu nedenle dierlerine gre
kltrel zellikler ve farkllklar daha zor uzlatrlabilir ve sorunlar daha zor
zlebilir. Dalan Sovyetler Birliinde komnist demokrat olabilir, zengin fakir ve
fakir zengin olabilir ama, bir Rus Estonyal ya da bir Azeri Ermeni olamaz.
e) Hungtintona gre; Ekonomik blgecilik artmakta, zellikle blgesel
ekonomik kurulularda olduu gibi bir ok uluslararas kurulularn temeli ortak
medeniyete ya da ortak dmana kar ekillenmektedir.Gelien blgeselcilik medeniyet
bilincini arttrmaktadr. Blgesel gelimelerin arkasndaki itici g de kltrdr. Kuzey
Amerika, Avrupa ve Dou Asyann kendi aralarndaki ticaretleri yakn zamanlarda
daha da artmtr. Bu kamplamaya paralel olarak, Avrupa Topluluu, Avrupa Kltr
ve Bat Hristiyanlnn paylat temele dayanmaktadr. slam Ekonomik birliinin
temelinde farkl yaplara sahip olsalar da ortak din yatmaktadr. Bunlara ek olarak
142
Samuel Huntington, A Clash of, ss. 22-49
81
Hungtinton ran, Pakistan, Trkiye, Azerbaycan,Tacikistan, zbekistan, Afganistan,

Kazakistan, Krgzistan arasndaki ekonomik ibirliini vermektedir.143
B.Tarihin Sonu
Tarihin sonu terimi daha nceden kullanlmakla beraber asl poplaritesini
Francis Fukuyamann 1992de yaynlanan Tarihin Sonu ve Son nsan144 isimli
almasna borludur. Bu tez, Fukuyama tarafndan ilk defa ortaya atlan bir tez
deildir.Daha nce Marx n bu tezi ileri srdn, Marx tan da nce Marxn fikir
kayna olan Hegelin ilk defa tarihin sonundan sz ettiini biliyoruz. Jene Savanda
Napolyon un Prusya monarisini yenilgiye uratmasyla birlikte, Fransz ideallerinin
zafere ulamas ve hrriyet eitlik ilkelerine dayanan devlet anlaynn evrensellemeye
balamas Hegel in 1806 gibi olduka erken olarak nitelendirilebilecek bir tarihte
tarihin sonu varsaymn ortaya atmasna yol amt.Ayrca, Daniel Bellin deolojinin
Sonu ve Paul Virilionun Corafyann Sonu yaklamlar da
sonlu yaklamlar
olarak Fukuyamann tezini anmsatmaktadr.

Fukuyama, lk kez National Interestde145 makale olarak yaynlanan
almasnda, liberal demokrasi zerinde dnya apnda bir konsenss olutuunu,
faizm, komnizm, monari gibi kart egemenlik biimlerinin liberal demokrasiye
yenik dtklerini ve bu noktadan hareketle liberal demokrasinin insanln ideolojik
evriminin son noktasn ve nihai insani hkmet biimini temsil ettiini ileri
srmtr.
Fukuyama, Souk Savan bitimiyle son medeniyet karsnda baka kltr ve
medeniyet blounun kalmad ve bu nedenle tarihin en son ve mutlak evresine
girildiini savunmaktadr.Souk sava dneminin iki kutuplu dnyasnda, dman
devletler yaklamnn pek ok devlet iin geerli olduu bir ortamda ulus-devletlerin
143
144
Samuel Huntington, A Clash of..ss:25-27

Francis Fukuyama; The End of History and The last Man, , Hamish Hamilton, London: 1992
145
Francis Fukuyama; The End of History, The Journal of the National Interest, 1989,(s:107-111)
http://books.google.com/books?hl=tr&lr=&id=5L9AGMDD3WoC&oi=fnd&pg=PT124&ots=NxrGzGX
Wxx&sig=vBqonmtNFdZr-OyobRT05U_F4nQ#PPT127,M1(eriim tarihi: 05.08.2006).
82
gncel yaam daha fazla kontrol altna aldklar, yurttalar zerinde daha youn bir
denetim mekanizmas gelitirdikleri sylenebilir. Srekli bir tehdit alglamas, srekli
igal edilecei ya da saldr altnda kalaca psikolojisi devletlerin temel reflekslerini
etkilemitir. Ama 1989 sonrasnda Dou Avrupada yaanan gelimeler souk sava
dnemini ve psikolojisini sona erdirmitir. Tehditsiz bir ortamda bireyler iin devlet
artk eskisi kadar ncelikli deildir.146
Fukuyamaya gre; Tarihin sonunun yaanma aamasnda bu sreci tehdit eden
iki g vardr:Birisi din, dieri milliyetilik olmak zere, iki potansiyel g, tarihin
sonunu tehdit etmektedir. Ama ona gre; bu tehditler uzun srmeyecektir. milliyetilik
sanayileme ve demokratiklemeyle ortaya kan gen bir tarihsel olgudur.Yani
Milliyetilik bir kurgudur ve temelsizdir.Tarihin sonunu milliyeti hareketler gibi din de
engelleyemeyecektir.nk; dine hogr benimsetilmitir.Din de milliyetilik de
ehlilleecektir. Birbirinden farkl milliyetilik tiplemelerinde de bulunan Fukuyama, bu
farklln modernleme ve liberal demokrasinin azl ve okluuna gre ekillendiini
belirtmektedir.Ona gre; Demokratikleme gerekletike din ve milliyeti hareketlerin
dozaj azalacaktr.
Fukuyamaya gre; tarihin sonunda ideolojik mcadelenin yerini ekonomik
hesaplar alacaktr.Uluslar artk, teknik sorunlarla ve evre sorunlaryla ilgileneceklerdir.
Tarih sonras dnemde sanata da felsefeye de gerek olmayacaktr.nsanlar sadece
tarihinin rnlerinin sergilendii mzelerle ve onlarn bakmlaryla ilgilenilecek ve
nostaljiye yneleceklerdir.147
Fukuyama tarihin sonundan sz ederken sadece 1989u ideolojillerin sonu
olarak grmemektedir.Belirtmek istedii, Souk Savan ya da sava sonras dnya
tarihinin sona ermesi deildir.Fukuyamann teorisinin arka plannda: Kreselleme ile
geleneksel kartlklarn anlamn Yitirdii,
komnizmin sona ermesinden sonra,
kapitalizmin, piyasa ekonomilerini dzenlemenin genel bir terimi haline geldii, Dou-
146
Paul Hirst ve Graham Thampson, Kreselleme Sorgulanyor, ala Erdem ve Elif Ycel (ev.),
Ankara: Dost Kitabevi. 1998, s:213
147
Francis Fukuyama,Tarihin Sonu mu?, Kadir alayan (ev.), stanbul: Aa yaynlar,1992
83
Bat,
Gney-Kuzey
farkllklarnn
eski
keskinliini
kaybettii,varsaymlar
vardr.nsanolunun ideolojik evriminin son noktasna ulalmas ve ynetim

biimlerinin son evresi olan batl liberal demokrasinin evrensellemesi anlamnda
tarihin
sonuna
tanklk
ettiimizi
sylemektedir.
Fukuyama
serbest
piyasa
kresellemesinin geriye dndrlemez olduunu dnr ve Ona gre bu

ideolojiden arndrlm sre, arlkl olarak Anglo-Amerikan deer ve normlar
olacaktr148.
Stuart Hall ise Kresellemenin elikisiz, mcadelesiz, her eyin denetim
altnda olduu, dolays ile nereye doru gidildiinin bilindii bir sre olduu
grnde deildir.Fukuyamann aksine, kreselleme srecini, tarihin sonundaki
bar yattrc bir sre deil, elikili ve yeni mcadele alanlar zemini zerinde
yryen bir sre olarak betimler. Halla gre birbiri ile hala mcadele eden iki
kreselleme biimi vardr. lki eski, kapal ve gittike daha savunmac olan biimidir.
Bu biimin tmyle erozyona uramadan milliyetilie ve ulusal kimlie geri dnp
etrafna surlar rmesi kanlmazdr. kincisi ise; post-modern kresel biimidir. Bir
yandan farkllklarla beraber yaamaya ama dier yandan da onlar yenmeye,
bastrmaya, denetlemeye ve iine ekmeye alan biimidir. Kresellemenin postmodern biimi hem savunmac, hem de genilemeci olarak iki koldan ilerlemektedir.149
1989 sonrasnda deien kukusuz sadece dman devletler psikolojisi deildir.
Daha ok devlet mdahalesi ngren Sosyalist Blok lkelerindeki deiimler doal
olarak, otoriter sistemlerin yerine daha liberal sistemlerin benimsenmesi ile
sonulanmtr. Sosyalist Blok lkelerindeki gelimeler ncesinde Batl lkelerde
keynesyen politikalarn terk edilmesine, refah ya da sosyal devlet uygulamalarna son
verilmesine ynelik politikalar zaten daha nce balamtr. ngilterede Thatcher,
Amerikada Reagan ve Trkiyede zal ile birlikte gelien yeni sa politikalar ile gelen
zelletirmelerle devlet, daha nce, ierisinde olduu pek ok alandan ekilmitir.
148
Manfred B. Steger, , Globalism, The Market Ideology, New York: Rowman & Littlefield Publishers
Inc. 2002, s:4
149
Stuart Hall, Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik. Kltr, Kreselleme ve Dnya Sistemi
iinde. Anthony D. King (Der.). Glcan Sekin, mit Hsrev Yolsal (ev.). Ankara: Bilim ve Sanat
Yaynlar, 1998 s.54-60
84
Devletin kltlmesi en ok tartlan konulardan biri haline gelmitir. Friedman da,

souk sava dneminde, gerek snrlar korumak, refah devletinin gereklerini yerine
getirmek ve gerekse kart ideolojik grlere kar gereken mcadeleyi verebilmek iin
byk devletin esas olduunu, ama kreselleme dneminde bykln deil,
devletin niteliinin daha nemli olduuna deinir. Ona gre de bugn ihtiya duyulan
ey, daha etkili, daha hzl ve daha kk bir devlettir.150 zetle, souk sava
dneminde, ideolojik kamplamalar, sosyalist devlet ve buna kar gelitirilen refah
devleti uygulamalar gibi nedenlerle srekli genileyen devletler 1989 sonrasnda
ideolojik kamplamann son bulmas ile tersine bir srece girmitir. Devletin
kltlmesi; zelletirme politikalar ile devletlerin daha nce gerekletirdikleri pek
ok ilevden ve bulunduklar pek ok konumdan ekilmilerdir. Daniel Bellin
deolojinin Sonu ve Francis Fukuyamann Tarihin Sonu tezleri bu gelimelerin
abartl ifadeleri olarak da deerlendirilebilir.151
C.Ulus Devletin Sonu

Ulus Devletin neden zayflamakta olduu konusundaki analizler aslnda
kresellemeyi douran temel faktrlerden ok da farkl deildir. Bu nedenle bu
blmde kresellemeyi hzlandran faktrler ulus devlet baznda ele alnacaktr.
Uluslararas ilikiler disiplini asndan bakldnda, 1648 Westphalia Bar
ile balatlan Ulus-Devlet sistemi zerinde, kreselleme sreci ile birlikte youn
tartmalar yaanmaktadr. Ulusun, Ulus-devletin, ulusal projenin lmnden, ulusal
snrlarn ve hkmetlerin anlamn kaybettiine Ulus devletin, kresellik ve modernite
arasnda uzun sreli bir hakem olamayacana, yukardan ekonominin kresellemesi ve
aadan blgecilik ve cemaatilik eilimleri nedeni ile bask altnda olduuna,
sermayenin, insanlarn, ve silahlarn kontrol altna alnamayacak kadar akkan hale
gelmesi nedeniyle ulusal snrlarn eridiine, ulus-devlet, ulusal ekonomi ve ulusal
150
Thomas L Friedman, , The Lexus and the Olive Tree, Understanding Globalization, Anchor
Books, New York. 2000, s:158
151
Kudret Blbl, Kreselleme, Kltr Ve Siyaset:Trk Dnsel Ve Siyasal Yaamnda

Kreselleme Yaklamlar, (Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niv. Sosyal Bilimler Enst.) s:174
85
kltr gibi kurumsal dzenlemelerin artk toplumlar iin ideal model olmadklarna
dair bir dizi teori retilmektedir. Bu balamda baz yazarlar, baz ulus-devletlerin daha
kk birimlere ayrlyor olmalarndan hareketle yaanan srecin yeni bir
ortaalamay (medievalism) anmsattn belirtmektedirler.152
Tartmalarn bir tarafnda, modernitede ayrcalkl bir konuma sahip olduu
dnlen ulusal dzeylerin (ulusal toplum, ulus devlet, ulusal egemenlik, ulusal
ekonomi, ulusal kimlik, ulusal tarih...) yerini kreselleme srecinde yerel ve kresel
dzeylerin (yerel/kresel kimlikler, ekonomiler, kltrler, topluluklar, ynetimler)
alaca tezi yer almaktadr. Bu erevede ulus-devletin krizde olduundan ldne
dein bir dizi teori dile getirilmektedir. Bu yaklamn temelinde gelien ekonomik,
teknolojik, ideolojik nedenlerle, yeni ulus alt ve ulus st aktrlerle ulus devletin bu
srete alttan ve stten zayflayaca beklentisi yatmaktadr.153
Tartmann dier tarafnda ise kresel ve yerel lekli sorunlar kabul
edilmekle birlikte, devletlerin nceki dnemlere gre daha kapasiteli olduklar, daha
geni ve daha eitimli bir brokrasiye sahip bulunduklar ifade edilmektedir. Devletlerin
ulusal salk, yerleim, posta hizmetleri, kara ve hava ulam sistemleri konularnda
daha etkili olduklar ve bu erevede devletin yerine getirmesi gereken hizmetler
konusunda taleplerin artt dile getirilmektedir. Anthony Smithe gre; milliyetiliin
almakta olduuna dair hibir belirti grlmemektedir.Milli Kimlik isimli
almasnn temelini, milli kimliin, kolektif ebediyet ve itibar ihtiyac, etno-tarihin
gc, yeni snf yaplarnn rol ve modern dnyada devletleraras sistemin sahip olduu
152
Blbl, Kreselleme, Kltr ve, ,s:161, Bu konudaki tartmalar iin bknz. Mohammed A
Bamyeh, The Ends of Globalization, Minneapolis, London: University of Minnesota Press. 2000, Keith
Suter, In Defense of Globalization, Sydney: UNSN Press. 2000, Arjun Appadurai, Modernity at
Large, Cultural Dimensions of Globalization, Minneapolis, London: University of Minnesota Press.
1996. Detmar Doering,Yeni Politik Kavramlar Olarak Kreselleme ve Yerelleme, Liberal
Dnce, 1996,Say 3, Anne-Marie Slaughter, The Real New World Order 21 Debated Issues in
World Politics iinde, Ed: Gregory M. Scott, Randall s. Joner Jr., Louis S. Furmanski, New Jersey:
Prentice-Hall Inc. 2000, Barrie Axford, The Global System, Economics, Politics and Culture,
Cambridge: Polity Press.1995
153
Blbl, , Kreselleme, Kltr,s:160
86
tahakkm nedeniyle daha uzun bir sre insanln sadakat buyurmaya devam edecei
bir kimlik olduu savnn oluturduunu belirtir.154
Kreselleme srecinin ulus-devletleri zayflatmad ya da yeni frsatlar
sunduu konusunda bir ok teori ve aklamalar bulunmaktadr. Bu blmde daha ok,
Ulus Devletin zayflamakta olduu savndan hareketle bunun nedenleri zerinde
durulacak
ve
konu;
uluslararas
ilikiler
disiplini
asndan
ele
alnmaya
allacaktr.Ulus devlete etki eden faktrler: Ekonomik Gelimeler,Teknolojik

Gelimeler, Sivil Bireysel ve Toplumsal Gelimeler, Uluslararas rgtler Ulusal ve
Kltrel Kimliklerde dnm, ulus devletin Daralan levleri olarak snflandrlabilir.
1.Ekonomik Gelimeler
Kreselleme sreciyle Artan ekonomik ilikiler birey-piyasa-devlet ilikilerini
de doal olarak etkilemitir. Gnmzde, geleneksel ulus-devlet temelindeki yapnn
aksine, retim faaliyetleri kresel lekte yerine getirilmekte, retimin farkl aamalar
farkl corafyalarda sonulandrlmaktadr. Bu srete, en nemli birim okuluslu
irketler olarak ortaya kmakta, bu irketler portfy yatrmlarndan dorudan yabanc
yatrmlara, uluslararas mal ve hizmet ticaretinden turizme kadar birok ekonomik
alanda faaliyet gstermektedirler.
zellikle 1960 sonras dnem,bir yandan ok uluslu irket faaliyetlerinin
ortaya kt,bir yandan da uluslar aras ticaretin hzla gelitii dnemdir.Daha sonra
1971-73 dneminde Bretton Woods rejiminin kyle birlikte sermaye piyasalar
hzla uluslararaslam, uluslararas menkul kymetler yatrmlarnn ve banka
kredilerinin yaygnlama sreci de balamtr.Bu sre,uluslararas ekonomik ilikilerin
karmaklamasna katkda bulunmu,btnlemi ve baml bir dnya ekonomisinin
gerek anlamda kreselletiinin habercisi olmutur.
154
Anthony D. Smith, , Milli Kimlik, Bahadr Sina ener (ev.), stanbul: letiim Yaynlar, 1994, s: 270
87
Gelien ekonomik ilikilerlerle ncelikli olarak devletin sermaye piyasalar

zerindeki etkinliinin azald sylenebilir. Bu sreci hzlandran temel dinamiklerden
biri uluslararas mal ve sermaye hareketlerinin serbestlemesini ngren yaklamlar
ok sayda lkenin benimseyerek, ulusal politika haline dntrmesi ve gerek
uluslararas ticaretin gerek sermaye hareketlerinin zerindeki kstlamalar tedrici olarak
azaltan uygulamalar hayata geirmeleridir..Bu balamda ok sayda lkenin seksenli
yllarn bandan itibaren uluslararas ekonomi ile btnlemeyi ngren yapsal uyum
programlar
uygulamaya
balad
grlmektedir.Bu
programlar;
piyasalarn
serbestlemesini ve okuluslu rgtlenmelerin yaygnlamasn mmkn klmakta155

devletlerin piyasalar zerindeki etkinliklerini snrlandrmaktadr.
Sermayenin kresellemesi olgusunun derinlik kazanarak yaygnlamasna
zemin hazrlayan en nemli gelime
phesiz,halen yaanmakta olan iletiim ve
teknolojik gelimenin yeryzn herkesin birbirinden haberdar olduu kocaman bir ky

haline getirmi olmasdr.Kresel piyasa milyarlarca yatrmcya, paralarn dnyann bir
ucundan teki ucuna bir tula gnderebilme olana sunmaktadr. Bugn iin sadece
dvizler aras speklatif finans ilemlerinin gnlk toplam hacmi, ticari mbadele
hacminin yaklak be katna kmtr.Bu miktar Dnyadaki merkez
bankalarnn
rezervlerini toplam hacmine yakndr.Bu nedenle devletlerin piyasalarn speklatif

basklarna dayanmas mmkn grnmemektedir.156
Keymana gre; Dnyann giderek kldn dile getiren grn hareket
noktas,sermayenin kresellemesi olgusudur.zellikle mali piyasalarn ve mali
sermayenin kresellemesiyle ortaya kan global mekan,globallemi bir ekonomiden
sz etmeyi mmkn klmaktadr. Bu erevede zellikle okuluslu irketlerin ve uluslar
aras ekonomik rgtlerin devletlerin karar alma gcne ve egemenliine snrlar
izildii grlmektedir.157 Finansal krizlerin ngrlmezlii, finansn bymeye
etkisinin nceden belirlenememesi, sonucunu dourmaktadr. Kreselleen finans bir
155
Glten Kazgan, Kreselleme ve Ulus-Devlet, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002, s.33-35
156
Zygmunt Bauman, Kreselleme, Toplumsal Sonular, Abdullah Ylmaz (ev.), Ayrnt Yaynlar.
stanbul: 1999, s:78
157
E.Fuat Keyman, Trkiye ve Radikal Demokrasi, stanbul: Balam Yaynlar, 1999, s.22-26
88
yandan kapitalizmin yapsnda nemli transformasyonlara neden olurken,bir yandan da

devletlerin iktisat politikalarnda radikal deiiklikleri gndeme getirmitir.Bugn bu
deiime uyum salama sanclar hissedilmektedir.
Artan uluslararas ekonomik ilikiler sadece sermayenin akkanl ve snr
tanmamas alannda deil, mal ve hizmet retimleri alannda da ulus-devletleri
yakndan etkiler hale gelmitir.Ulusal piyasa dzenleyicilerinin kendi yetki alanlar
zerindeki kontrolleri azalmakta ve piyasa katlmclar kendileri asndan daha uygun
grdkleri mekanlara (lkelere) kaymakta, buralarda yatrmlar gerekletirmektedirler.
Btn dnyann, corafi olarak, retimin cretlerin ve vergilerin dk olduu alanlara
kaymas, gezegen leinde retimin yaygnlamas yerli ve yabanc retim
ayrmlarn
bulanklatrm
ve
bu
ayrmlara
dayal
ekonomik
politikalarn
uygulanabilme olanaklarn da zayflatmtr.

Finansn globallemesi ekonomik, siyasal dzlemde yeni sorunlar da gndeme
getirmitir. Krlgan ve istikrasz bir nitelie sahip olan bu piyasalar,bu fonlardan
vazgeemeyen lke ekonomileri ve siyasetleri zerinde ngrlmeyen oluumlara yol
amaktadr. Devletlerin ekonomi zerindeki iktidar sorgulanmaya, devletin konumu
tartlmaya balanmtr.158Bu durum ise, devletler iin byk bir riski beraberinde
getirmektedir. Friedmana gre; Wall Street, Hong Kong, Londra ve Franfurtda
toplanm bulunan elektronik topluluun ulus devletler zerinde byk etkisi vardr.
Endonezyada 1998de Suhartoyu iktidardan uzaklatran bir baka devlet deil,
Endonezya ekonomisinden desteini ve gvenini eken Sper Piyasadr. Birleik
Devletler bombalayarak, sper piyasa ise hisse senetlerinin deerlerini drerek
lkeleri yok edebilir159
Ulus devletleri etkileyen nemli aktrlerinden bir dierini de okuluslu
irketler oluturmaktadr. ok uluslu irket; birden fazla ulusal nfuz sahasnda ubelere
ve bal irketlere sahip olan irket diye tanmlanabilir.okuluslu irketlerin kresel
rgtlenmesi, greli maliyetlere gre retimin her aamasn farkl bir lkede
158
Metin Sarfati, Finansn Liberalizasyonu ktisat Dergisi, Haziran 2003,s.38-41
159
Friedman, The Lexus and, s;14
89
gerekletirip bu yar mamlleri bir baka lkede birletirmektir.okuluslu irketler,

imalat sanayi gibi hizmet kesimine de gidip ortaklk kurabilmektedir.Bu konuda en ok
sorulan/tartlan konulardan biri de, dnya ekonomisinin uluslararas ticaret yaplan
sektrlerinde ve belli bal sanayilemi lkelerde retim ve istihdamn bu irketlerin
egemenliinde olup olmaddr.
Bu konuda, hem kreselleme savunucular hem de anti kresellemeciler
yaanan yeni ekonomi ile birlikte ulus devletin ilevlerinin daraldn.160 hatta bazlar
ktn161 ileri srmektedirler. Bu srete kresel anlamda ekonominin okuluslu
irketler tarafndan ynetildii, kresel sermayenin uluslar aras ekonomik kurulular
egemenlii altna ald da iddia edilmektedir.162 IMF, Dnya Bankas, Dnya Ticaret
rgt gibi uluslararas rgtlerin artan etkileri ise ulus-devletlerin ekonomik
faaliyetlerini snrlayan bir baka unsurdur.
Giddens, ok uluslu irketlerin etkisine ramen ulus devletin hala gcn
koruduunu belirtmektedir. Giddensa gre;
...Kreselleme
srelerinin
getirdii,
emek,
sermaye,
finans,
para
piyasalarndaki pek ok gelimeler ulus devletlerin dzenlemelerini gerekli klmtr.

Devletlerin ekonomik yaamdan ekildii alanlarla kyaslanamasa da, ulam, sigorta,
sanal ve reel ticaret alanlarnn dzenlenmesi iin devletlerin eskiden olmayan yeni
hizmetler ve fonksiyonlar yklendii sylenebilir. ok uluslu irketlerin devletleri aan
ekonomik byklklerine ramen, gerek bu irketlerin faaliyet alanlarn dzenleme
yetkileri ve gerekse irketleri ok daha fazla aan bakaca yetkileri nedenleri ile ulusdevletler hala gl durumdadrlar. irketlerin aksine, ulus-devletlerin blgeleri kontrol
etmeleri, tek tek ya da kolektif olarak yasal bir askeri gce sahip olmalar ve bu gc
kullanabilmeleri, yasa koyabilmeleri, ulus-devletleri uluslararas ilikilerin hala nemli
aktrleri yapmaktadr.163
160
Kazgan , Kreselleme., s.223
161
Hall, Yerel ve Kresel., s.189
162
Mim Kemal ke, , Kresel Toplum, Ankara: Avrasya Stratejik Aratrma Merkezi Yay., 2001, s.61
163
Anthony Giddens, nc Yol ve Eletirileri, Nihad ad(ev.), Ankara: Phoenix Yaynevi. 2001,
s:113-114
90
Hirst ve Thompson da Giddens destekler grler ileri srmektedirler.

Yaplan bir aratrma sonucunun da, bu grlerini desteklediini belirtmektedirler.Bu
aratrmaya gre, 1990da uluslararaslam retimin(ok uluslu irketlerin kendi
lkeleri dndaki retimlerinin) dnya retimindeki pay sadece %7 civarndadr.Yine
bu aratrma ok uluslu irketlerin retiminde srekli bir art olduunu gstermekle
birlikte, ortaya kan rakamlar, ktmser kreselleme savunucularnn iddia ettii gibi,
bu irketlerin dnya retiminde, dnya piyasalarna egemen olacak lde byk bir
pay almas sz konusu deildir.164
Baz aratrmaclara gre ise, okuluslu irketler sz konusu bile deildir.
zellikle Japon ve Alman irketlerinin ulusal sadakati gz nne alndnda kresel
irket sadece bir Efsaneden ibarettir. Hirst ve Thompson da ayn dnceyi savunarak
unlar ifade etmektedirler;
Sermaye hareketlilii serbest ticarette babo irketler yaratmamaktadr.
okuluslu olarak adlandrlan ou irket, retimini ve satn birden fazla lkede
yapsa da ulusal tabanna bal kalmaktadr. Bu irketlerin varlklarnn te ikisi
ana lkelerindedir ve mal ve hizmetlerinin te ikisini ana lkelerinde
satmaktadrlar.Dolaysyla bu irketler ne ulusal dzenleme alannn dndadrlar
ne de ulusal kamu politikalarna kaytsz kalabilirler.nk hem ulusal
hkmetlerden etkilenirler hem de onlar etkilemeye alrlar.
165
Stopford da okuluslu irketlerin mutlaka ok byk birliktelikler olmadn

ileri srmektedir. Stopford, okuluslu irketlerin imparatorluklarn kurmak iin
yllarn harcadklarn ama yeni irketlerin ayn pazara girmesini engelleyemediklerini
vurgulayarak rekabetin almaz olmadn belirtmektedir.Btn byk irketlerin
kreselleme zorunluluunda olmadn fakat kresellemenin onlara mutlaka artlar
kazandrdn grn savunan Stopford, ayrca, ok uluslu irketlerin sadece zengin
164
Hirst-Thompson, Kreselleme..,s:15-16
165
Hirst-Thompson, Kreselleme., s:16
91
veya gelimi lkelerin rn olmadn, gelimekte olan lkelerinde kresel irketler

kurup uluslararas ekonomide kendilerine alan aabileceini166 ifade etmektedir.
2.Teknolojik Gelimeler
Kresellemenin en nemli tetikleyicilerinden biri de, zellikle son dnemde
giderek artan bir hzla gelien teknoloji/iletiim devrimine ilikindir. Teknolojinin
gelecekteki alaca boyut bir tarafa, bugnk konumunun ile bile yaammz olduka
etkiledii sylenebilir. nternet teknolojisi ile ilgili olarak e-mail ile balayan ve edevlet, e-ticaret, e-medya, e-yaam, e-niversite, e-kitap, e-radyo gibi deiik
alanlardaki elektronik gelimelerin getirdii/getirecei deiimler artk rahatlkla
gzlemlenebilmektedir. Teknolojik gelimelerin, zellikle iletiim teknolojisindeki
gelimelerin en temel nitelii, pek ok ilemi kolaylatrmas, maliyetleri drmesi ve
bu zellikleri ile zaman ve mekan sktrmasnn yansra, dnyay bildik, izlenebilir
bir ky haline getirmesi, ulusal dzeyi aan ve adeta kresel dzeyde bir bilin inasna
hizmet etmesidir.
Literatrde, nc sanayi devrimi olarak da adlandrlan bu gelimelerin
zellikleri arasnda veri iletiminde mikroilemciden ve uydu teknolojilerinden
faydalanlmas, bilginin saklanmas, depolanmas, ilenmesi ve iletilmesinde dijital
ortamlardan yararlanlmas ve iletiim aralarnn retim ve kullanm maliyetlerindeki
radikal d seyri sralanabilir.167 Yukarda belirtilen unsurlara ilikin birka arpc
istatistiksel bilgi u ekildedir: 1 milyon megabitlik bir veri, 1970 ylnda Bostondan
Los Angelesa 150.000 ABD dolar civarnda bir maliyet karlnda ulatrlrken ayn
ilemin bugnk maliyeti 12 sent civarndadr.New Yorktan Londraya dakikalk bir
telefon grmesinin 1930 ylndaki creti 300 dolar iken, bugn 20 sent kadardr. 1993
166
John Stopford, Multinational Corporations, Foreign Policy ,Winter; 1998, s.99
167
Joseph S. Jr. Nye; In Government We Dont Trust, The Global Third Way Debate, A. Giddens
(Ed), Polity Press, UK, 2001, s. 252. J. S. Jr. Nye; Globalization and American Power,. D. Held ve
A. Mcgrew(Ed.), The Global Transformations Reader: An Introduction to the Globalization Debate,
Polity Press, Cambridge,2003,s.215. Aktaran: Frat Bayar, Kreselleme Srecinde Gvenlik
Kavram: neri Ve Teklifler. Stratejik Aratrmalar Dergisi, Genelkurmay Atase BakanlYaynlar,
Ankara, Eyll 2006, Say:8, s:89
92
ylnda dnya genelinde yalnzca 50 internet sitesi bulunurken bundan sadece sekiz yl
sonra, bu rakam 350 milyona ulamtr.168
Teknolojik ve iletiimsel gelimeler sonucunda, bireylerin bu gelimelerle
birlikte daha geni bir zgrle sahip olduklar sylenebilir. Gerek bilgisayar ve
internet teknolojisi ve gerekse uydu antenleri ve uluslararas yaynlarla bireyler bilgi
kaynaklar, kltr ve kimlik tercihleri, eitim olanaklar alanlarnda sadece ulus devletin
kendilerine sunduu olanaklarla snrl deildirler. Devletler asndan dnldnde;
teknolojik gelimelerle birlikte devletlerin kendi toplumlarn ynlendirme, dntrme,
ulusal bir bilin ina etme olanaklarnn azald sylenebilir. nk; yeni durumda bir
ulus ina edebilmek iin gerekli olan biz ve dierleri ya da teki kavramlarn
oluturabilmek eskisi kadar kolay deildir.169
Antidemokratik, kapal devletler iin ise iletiim ve teknolojik gelimeler bir
tehdit olarak alglanmaktadr. nk; bu gelimelerle birlikte, antidemokratik
uygulamalar, insan haklar ihlallerini sadece ulusal snrlar ierisinde tutabilmek
olduka zordur. Bu uygulamalar ulus-tesi kurumlar, rgtler ve bireylerce daha rahat
izlenebilmektedir. Bilgi kaynaklar asndan sadece kendi yerelleri, blgeleri ya da
uluslar ile snrl olmayan, baka lkelerdeki siyasal sistemleri ve uygulamalar
izleyebilen ve bu ekilde bir dnya bilincine ulaan bireylere, geleneksel antidemokratik sistemleri ve uygulamalar nceden olduu kadar rahat benimsetebilmek de
artk kolay grnmemektedir.170
Kreselleme srecinde bamszln kazanarak BM yesi olan ve demokrasi
ile ynetilen lkelerin saysnn hzla artt bilinmektedir. Kresel dzeydeki artan
iletiim ve biliim sadece demokrasi ile ynetilen lkelerin saylarn arttrmakla
kalmayarak,
demokrasi
ile
ynetilen
lkelerin
demokrasi
standartlarnn
da
ykseltilmesini salamaktadr. nsan haklarna, temel hak ve zgrlklere ynelik
168
John Clark, Worlds Apart: Civil Society and The Battle For Ethical Globalization, Londra:
Earthscan Publications, 2003. Aktaran: Frat Bayar, Kreselleme Srecinde,s:89
169
170
Blbl, Kreselleme, Kltr.., s;166

Blbl, Kreselleme, Kltr.., s;167
93
ihlallerin, etnik, kltrel, mezhepsel ve dinsel basklarn daha kolaylkla gzlemlenebilir

olmas bunun temel nedenidir. Kitle iletiim aralar, uydu yaynlar, internet aracl
ile ulusal snrlar rahatlkla alabildii iin hkmetlerin bu tr basklar
gizleyebilmeleri artk daha zordur.
Blbl,
bu gelimeleri 19. yydaki milliyetiliin ve ulus-devletin btn
dnyay kuatmasna benzetmektedir.19.yydaki ulus devlet anlaynn gelimesinin,

Krallk ve saltanat gibi geleneksel ynetim mekanizmalarnn geerli olduu lkelerde,
baka lkelerdeki ynetimlerin ulusa dayanmas, ulus adna ynetim ilkesinin geerli
olduunun
giderek
bilinmesi
sonucunda
gelitiini
belirtmektedir.Geleneksel
ynetimlerin ynetilen toplumlar nezdindeki meruiyetinin zamanla giderek azaldn,

ulus adna ynetimin giderek bilinir olmasnn geleneksel toplumsal yaplar
deitirdiini belirtmektedir.171
3.Sivil Bireysel Ve Toplumsal Gelimeler

Kreselleme ile birlikte bireylerin ve sivil toplum kurulularnn ok daha
glendii, ulusal devletlerin yetki ve sorumluluklarnn glenen bu birey ve gruplarca
daha fazla paylar hale geldii gzlenmektedir.
Artan teknoloji ve iletiim olanaklar corafyann snrlaycln ortadan
kaldrm, corafyann snrlayclnn ortadan kalkmas ise birey ve gruplara
kendilerini daha rahat ve daha geni bir alanda ifade edebilme olanaklar vermitir.
Baka lkelerde neler olduunun daha rahatlkla gzlemlenebilmesi, bireylere ve
gruplara daha rahat kyaslama yapabilme frsat vermi ve birey ve gruplar
deerlendirmelerinde yerel ve ulusal snrlardan bamsz hale gelmitir.
Bu gelimelerin doal sonucu ise yerel topluluklarn gelimesi, ulus-alt kimlik
ve kltrlerin ifadesine ilikin taleplerin ve rgtlenmelerin artmasdr. Uzun dnemde
ulus-alt kimlik ve kltrlerin ifadesine ilikin taleplerin alaca konum bir tarafa
171
Blbl, Kreselleme, Kltr, s;191
94
braklrsa, ksa dnemde bu taleplerin devletleri zorlayaca sylenebilir. Bu durumda

ulusal yurttaln snrlarn izebilmek eskisi kadar kolay olmamaktadr.172
Farkllklar tevik eden bir kreselleme etnik farkllklar, ulus alt kimlikleri
glendirmektedir.173
Kreselleme sreci ile birlikte, meslek kurulularnn cemaatlerin, yerel
ynetimlerin, meslek rgtlerinin de daha da glendikleri ve saylarnn olduka artt
gzlenmektedir.Dnya apnda ulusal,blgesel ve uluslar aras dzeyde bir ok alanda
faaliyet
gsteren
sivil
toplum
rgtleri,
kresellemeyle
birlikte
etkinliini
arttrmaktadr.Uluslar aras alandaki gelimelere paralel olarak global apta yeni

aktrlerden biri de sivil toplum rgtleri ya da Hkmet D Kurulular olarak da
isimlendirilen (NGO) bu guruplar olmaktadr.
Belli bir grubun insan haklarnn korunmasndan, ozon tabakasnn
delinmesinin evreye ve insan salna etkilerine,elmas ticaretinin etnik atmalar
krkleyici ynlerinden,kadn haklarnn gelitirilmesine,ila reticilerinin patent
haklarna kadar ok eitli konularda faaliyet gsteren binlerce rgt, gnmzde ulusal
ynetimler,uluslararas kurulular,irketleri,sendikalar gibi karar alma birimlerini
deiik lde etkileyecek gce sahiptir.
Hkmet d kurulularn amalarnda ve kullandklar yntemlerde byk
eitlilikler grlmektedir.Geni halk kitlelerini bilgilendirme,belli gruplara dorudan
yardm malzemesi ve hizmet gtrme,lkelerin imzaladklar uluslararas szlemelere
uyumlarn daimi gzlem altna alma,uluslar aras kurululardaki almalara katkda
bulunma ve uzmanlk hizmeti verme bu rgtlerin
dnya ekonomik ve sosyal
kalknmadaki rollerindendir.
172
Barrie Axford, The Global System, Economics, Politics and Culture, Cambridge: Polity Pres 1995,
s:135
173
Bu konudaki tartmalar iin bknz: Johan P. Arnason, Ulusuluk, Kreselleme ve Modernlik

Birikim, 1993 s:49. Jan Aart Scholte, Globalization a Critical Introduction, NewYork: St.Martins
Press. 2000, Robert J. Holton, Globalization and the Nation State, London: Mcmillan Pres,1998
95
Sivil toplum rgtlerinin bir baka rol, uluslar aras forumlarda hkmetler
arasnda yrtlmekte olan eitli mzakereleri etkileme alannda grlmektedir.Bir
rnek vermek gerekirse ABD, Meksika ve Kanada hkmetleri Kuzey Amerika Serbest
Ticaret Anlamasnn (NAFTA) ilk mzakerelerine baladklarnda, bu sreci mmkn
olduunca kapal kaplar ardnda yrtmeyi ngrmlerdi. Oysa bu lkedeki
NGOlar ortaklaa harekete geerek byk bir bask oluturmay ve mzakerelerin daha
effaf yrtlmesini baarmlardr. Bu tip uluslararas kurumlarda hkmetler aras
yrtlen mzakerelerde NGOlarn ilevi asndan bir baka husus da, hkmet
temsilcilerinin mzakerelerde kmaza girdikleri baz konularda zaman zaman sivil
toplum temsilcilerinin gayr resmi ekillerde ana mzakereci lke temsilcileri ile temasa
geerek orta yol bulunmasn salamalardr.
Trkiyeden rnek vermek gerekirse, Sanayi ve Ticaret Odalarnn yetkilileri
bir devlet grevlisi gibi protokollere girmektedirler. Sivil toplum rgtleri ve meslek
kurulular, ulusal politikalar zerinde daha fazla gr belirtmekte, daha aktif rol
almaktadrlar. Sivil toplum kurulular ve meslek rgtleri artk diplomatlarn,
konsoloslarn, devlet yetkilileri gibi, ziyaret ettikleri, nemsedikleri organlar haline
gelmitir. Almanya ve ABD gibi lkelerin liderleri, IMF yetkilileri Trkiyeye
geldiklerinde sadece devlet brokrasisi ile deil, hatta bazen pek ok devlet yetkilisiyle
grmezken sivil toplum rgtleri ile grmektedir. Sivil toplum kurulularnn ve
meslek rgtlerinin ne kmasnda, yetkilerin sadece yerel ynetimlere deil, nceden
devlet eliyle gerekletirilen baz ilevlerin bu kurulu ve rgtlere devredilmesinin de
etkisi vardr.174
Sivil alandaki gelimeleri bireyler asndan da inceleyebiliriz. Friedman;
Bireylerin glenmesi ve ulus devletin yetki ve sorumluluklarn paylamasn kresel
sistemin iinde oluan denge ile aklamaktadr.Friedmana gre; kreselleme
birbirleri ile rten ve birbirini etkileyen denge ina etmitir: lki geleneksel ulus
devletler aras denge, ikincisi ulus-devletler ve kresel piyasalar aras denge, ncs
ise bireyler ve ulus-devletler aras dengedir. Friedmana gre pek ok duvar ykt,
174
Blbl, Kreselleme, s.171
96
bireylerin nndeki pek ok snr kaldrd ve onu alarla btn dnyaya balad
iin kreselleme, bireylere tarihin hibir dneminde olmad kadar piyasalar ve ulusdevletleri
etkileme
gc
vermitir. Bireyler
herhangi
bir
devlet
tarafndan
snrlandrlmadan dorudan dnya leinde hareket edebilirler. Bu nedenle bugn

sadece sper g ve sper piyasadan deil sper gl bireyler den
bahsedilebilir. Bu bireylerin bazlar olduka memnun, bazlar ise olduka kzgndr.175
Friedmann bu yaklamna en iyi rneklerden biri dnyaca nl speklatr George
Sorostur. Soros hem dnya finans evrelerinde speklasyonlarna devam ederken
hemde kurduu vakflar sayesinde toplumlar ynlendirme faaliyetini srdrmektedir.
Soros, bireylerin devletler karsnda ulatklar potansiyeli gstermesi asndan arpc
bir rnek olarak deerlendirilebilir.
Ancak burada gzden karlmamas gereken bir dier nokta sivil toplum
rgtlerinin finansal olarak hkmetlere bal hale gelmesi tehlikesidir.lk olarak birok
hkmet ve uluslararas kurulu, sivil toplum rgtlerinin artan katlmna direnmekte
ve tepki gstermektedir.Dier taraftan sivil toplum rgtleri uzun sredir elde etmeye
altklar nfuza sahip olduunda, yenilik yapma imkann yitirmektedir.Nitekim
bugn sivil toplum rgtlerinin bamszlklarn yitirdikleri ve giderek kamu
finansmanna bal hale geldikleri grlmektedir. Zira 1970te btelerinin %1;5unu
kamu finansmanndan salarken bugn %40n salar duruma gelmilerdir. Bu da
hkmetlere bamllklarnn gn getike arttn gstermektedir.
4.Uluslararas rgtler
Kreselleme ile birlikte ulus devletlerin nemini azaltan aktrlerden biri de
uluslararas kurumlardr.Kreselleme ve uluslar aras etkileimlerin artmasyla birlikte
uluslar aras ve blgesel kurumlarn says ve etkisi de artmaktadr.BM erevesinde
gerekletirilen hkmetler aras rgtlenmeler, Dnya Bankas, IMF, WTO, gibi
rgtler uluslar aras rgtler ierisinde deerlendirilebilir. Ekonomik ilikilerin artmas
175
Friedman, The Lexus and, s;14
97
ile birlikte BM gibi siyasal kurumlar yannda MF, Dnya bankas, Dnya Ticaret
rgt ve OECD gibi ekonomik kurulularnn devletler zerinde etkinliinin ve
denetiminin artt gzlenmektedir.
Bilindii zere bugnk kresel gelimelerin altyaps 2. dnya sava sonras
toplumun Bretton Woods kurumlarna dayanmaktadr. Bu konferansta uluslararas
ekonomik ibirlii anlay ne km IMF, Dnya Bankas, OECD ortaya karken
GATT (sonraki hali DT) bu sreci tamamlayan kurulular olmutur. Bu kurulular
lke ekonomilerinin dzenli ve istikrarl gelimesi ile d ekonomik ilikilerin ve d
ticaretin engelsiz bir ekilde gelimesine katk salamay amalamlardr.
Bugn ekonomik entegrasyon ileri boyutlara ulam, bir lkenin kendi
kendine yeterli bir ekonomi oluturmas zorlamtr. lkelerin dnyada geerli bilim ve
teknolojiyi almas dnya ile bilgi alveriine girmesi ve ekonomik ilikiler kurmas
kanlmaz hale gelmitir.Bu da devletlerin politikalarn belirlerken (siyasal, ekonomik)
bamsz tek balarna hareket etme yeteneklerini azaltmtr.
Uluslar aras kurulularla yaplan anlamalar sonucunda ulus-devletlerin daha
baml hale geldikleri176 ok genel bir tartma konusudur. Bu tartmann devam
olarak
Ulusal
iktidarlarn
uluslar
aras
rgtler
karsnda
yeterince
gl
olamamalarnn bir baka sonucu olarak da, seimle gelen iktidarlarn kendi uluslarna
kar sorumluluklarn yerine getirmede karlaacaklar zorluklar ve bunun douraca
temsil ve meruiyet krizi tartmalardr.
Kreselleme
sreleri
ile
birlikte
paralanamayan,
blnemeyen
ve
devredilemeyen klasik egemenlik anlaynn byk oranda deitii, modern ulus

devletin klasik egemenliini pek ok alanda devrettii177 bir ok dnr tarafndan dile
getirilmektedir. Gerekten de, BM, IMF, WTO, Dnya Bankas, ILO (Dnya alma
176
Robert J. Holton, Globalization and the Nation State, London: Mcmillan Press; New York: St.
Martins Press Inc. 1998, s:80-81
177
Walter B. Wriston, Bits, Bytes, and Diplomacy: The Third Technological Revolution 21 Debated
Issues in World Politics, Gregory M. Scott, Randall J Jones, Louis S. Furmanski, (Ed.). New Jersey:
Prentice-Hall Inc: 2000 s:29, Nicola Yeates, globalization & Social Policy, London, Thousand Oaks,
New Delhi: Sage Publication, 2001, s:127
98
rgt), gibi hkmetler aras (IGO) ve hkmet d uluslararas rgtler (INGO) bir
devlet snrlar ierisindeki uygulamalarla yakndan ilgilenir hale gelmilerdir. rnein;
devletleraras ticari ilikilerin dzenlemesinde, devletler kadar Dnya Ticaret
rgtnn kurallar da nemlidir.178 Uluslararas ilikiler alannda klasik egemenlik
anlaynn yerini alacak objektif kurallarn gelitirildii ve bu yeni kurallara gre
uluslararas ilikilerin yrtldn de sylemek mmkn deildir.Ayrca klasik
egemenlik kavramnn eski anlamn kaybetmekle birlikte, bu gelimelerin btn ulusdevletleri eit dzeyde etkiledii sylemek mmkn deildir.
Nitekim, Amerikann Iraka mdahalesinde bata BM olmak zere bir
konsenss salanm olmamasna, pek ok sivil toplum rgtnn ve gnll
kurulularn protestosuna ramen ABD, btn uluslar aras basklar bir kenara iterek
Irak mdahalesini gerekletirmitir.Bu da gstermektedir ki uluslar aras ilikilerde g
ilikileri analizine dayanan realist teoriler hala nceliini korumaktadr.Kendini
yeterince gl hisseden bir devlet, hibir lke, kurum ya da kuruluu ciddiye almadan
her trl politikasn uygulayabilmektedir. ABDnin Irak igal politikas bu adan da
deerlendirilebilir.
5.Ulusal Kltr ve Kimliklerde Dnm

zellikle iletiim devrimin bir sonucu olarak gnmzde, tm dnya genelinde
bireyler ve toplumlar arasndaki etkileim olduka ileri bir seviyede bulunmaktadr. Bu
sayede, sz konusu bireyler ve toplumlar arasnda daha nceden birbirlerine yabanc
gelen yaam tarzlar temelinde ortak bir payda olumakta, farkl zevkler, ilgi alanlar
gibi konularda belirli bir ahenk, hatta yeknesaklk salanmaktadr. Bir anlamda, kresel
bir kltr ve birikim ortaya kmaktadr. Ancak, bu noktada unutulmamas gereken
dier bir husus, kreselleme dinamiklerinin zaman zaman anlan kltrler aras
ahenkten ziyade farkllama ve ayrmay da tetikleyebilmesidir. Kltrel etkileim, ift
178
Blbl, Kreselleme, s:190
99
ynl bir biimde seyredebilmekte, kreselin yerele ulamas kadar, yerelin de kresele
ulamas sz konusu olabilmektedir.179
lk olarak kreselleme, kimlik ina srecini kresel, yerel ve ulusal dzeylerin
etkileimine dntrerek kimlik ve ulus-devlet arasndaki ilikiyi kesmektedir.Ulusdevlet, bireylerinin kendilerini nasl tanmlayaca zerinde artk tek etkili g deildir.
Bir zamanlar bir btn olarak grlen ulusal kimlikler artk etnik, dilsel ve kltrel
izgilerle blnmektedir.
Kresellemenin gnll ya da zorunlu bir dnya kltr yaratacan
savunanlar doal olarak byle bir durumda ulusal kimlik ve kltrlerin gerileyeceini
savunmaktadrlar.180 Eric Hobsbawm bu durumu yle aklamaktadr.
Milliyetilik artk 19. yy ve 20. yy banda temsil ettii sylenebilecek global siyasal
bir program deildir. Olsa olsa baka gelimeleri karmaklatran bir faktr ya da
katalizrdr.Walter Bagehotun belirttii gibi 19. yy Avrupa tarihi millet ina etme tarihi
olarak grlebilir. Ama 21. yy tarihi siyasal, ekonomik, dilsel ve kltrel temelde artk,
milletler ve milli devletler snrlarna hapsedilemeyecek bir dnya tarihi olarak yazlacaktr.
nsanlarn artk kendilerini ngiliz, rlandal, Yahudi olarak tanmlamalarnn dnda baka
yollar da vardr ve bu yol ilerlemektedir. Hegelin dedii gibi bilgelik getiren Minervann ba
alacakaranlktan kmaktadr. Onun imdi milletler ile milliyetiliin etrafnda dolamas iyiye
181
iarettir.
Anthony Smith ise, insanln daha uzun sre milli kimlie sadakat gstermeye
devam edeceini belirtmektedir. Smithe gre; yaplan onca tartma ve eletirilere
ramen, milletler ve milliyetilik modern dnya dzeni iin tek gereki sosyo-kltrel
ereveyi salamaktadr. Ulusal kltr hala geni oranda etkili ve ekicidir ve pek ok
insan ulusal kltr, kltrel gereksinimleri, tarihsel ballklar, gvenlikleri, birlik ve
beraberlikleri iin tatmin edici bulmaktadr182. Kollektif ebediyet ve itibar ihtiyac, etno-
179
Frat Bayar, Kreselleme Srecinde Gvenlik Kavram: neri Ve Teklifler. Stratejik

Aratrmalar Dergisi,Genelkurmay Atase BakanlYaynlar,Ankara, Eyll 2006, Say:8, s:92-93
180
Blbl, Kreselleme, s;176
181
Eric J.Hobsbawm, 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik,:Osman Aknhay (ev.), stanbul:

Ayrnt Yaynlar:1995, s:223-224
182
Anthony D.Smith, , Nations and Nationalism in A Global Era, Polity Pres, Cambridge 1996, s:159
100
tarihin gc, yeni snf yaplanmalarnn rol ve modern dnyada devletleraras sistemin
sahip olduu tahakkm nedeni ile insanlk daha uzun sre milli kimlie sadakat
gstermeye devam edecektir. Smithe gre milliyetilik bugn popler rzaya sahip ve
popler bir coku salayan siyasi dayanmann yegane tahayyln ve rasyonalitesini
vermektedir. Dier btn tahayyller btn rasyonaliteler soluk ve bulank kalmaktadr.
Onlar seilmilik duygusu vermemektedirler, biricik bir tarihleri ve zel kaderleri
yoktur. Smithe gre aidiyet duygusu baka eylerle karlanncaya dek milliyetilik
nmzdeki yzylda da insanln temel kltrel ve siyasi kimliklerini salamay
srdrecektir.183
Ulusal kimlikler konusundaki bir baka tartama ulus ve devletin ayrmas
konusundadr. Kreselleme srelerinin ulus ve devleti birbirinden ayrtrdn ya da
ulus ve devletin ayrmasnn kresellemeyi mmkn kld belirtilmektedir.
kreselleme
srecinde
ulus-devletlerin
ulusal
kimlik
ve
kltr
retebilme
potansiyellerinin zayflad sylenebilir. Artan iletiim ve biliim kanallar devletlerin

uluslar zerinde tek kltr retme mekanizmas olma zelliklerini byk oranda
andrmtr.
Albrow ve Obyrne ulusal kltr ve kimliklerdeki deiimleri, devlet ve ulus
arasndaki ayrma vurgu yaparak aklamaktadrlar. Devleti siyasal ynetim ve siyasal
rgt,
ulusu
da
ortak
deerlerin
paylald
kltrel
topluluk
olarak
deerlendirmektedirler. Onlara gre bu ayrma kltrel ve toplumsal kimliin, ulusdevlet tarafndan empoze edilen nceki snrlamalardan bamsz olarak, grece daha
zgr oluumuna izin vermektedir. Devlet ve ulusun ayrmas, kltr ve siyasetin
ayrmasdr. Bu durum postmodernistlerin belirttikleri gibi, kltrn siyaset zerine
zaferi demek deildir. Sadece, kltr ve siyaset arasndaki asimilasyonist ilikinin sona
183
Smith, Milli Kimlik, s:270-271
101
ermesi ve bu ayrmann sonucu olarak siyasal ve kltrel kimliklerdeki potansiyel art

demektir.184
6.Ulus Devletin Daralan levleri

Kreselleme srecinde bir ok kurum deiiklie urarken toplumsal bir
kurum olarak devlet de bu oluumdan kendine den pay almaktadr. Ekonomideki
serbestlemeyle balayan dnm, ulus-devletin konumunda birtakm deiiklikleri de
gndeme getirmitir.Devletin konumu ve ilevleri ile birlikte egemenlik anlay da
deimeye balamtr.
Kresellemenin, ulus devlet zerindeki siyasi etkileri; siyasi g, otorite ve
ynetim biimlerindeki yapsal dnm olarak tanmlanabilir.Gnmzde, nfuz
alann tm dnya olarak ilan eden kresel siyaset anlaynn giderek glendii
grlmektedir. Bu durum, geleneksel siyaset anlayndan farkl bir yapy yanstmakta,
kresellemenin yukarda deinilen ok aktrl yapsna iaret etmektedir. Bir baka
deyile, kresel siyaset, sz konusu yapnn drt temel aktr olan ulus-devlet,
devletler-st kurumlar, yerel ynetimler ve sivil toplum kurulularnn karlkl
etkileimi sonucunda ekillenmektedir.185 Ulus devlet, bu srete phesiz temel birim
olarak faaliyet gstermeye devam etmekte, ancak manevra alanlar gemie oranla
belirli llerde kstlanmaktadr. Literatrde, bu yeni yapy betimlemek zere kresel
ynetiim kavram kullanlmaktadr.
Kresel siyasetin etkileri uluslaras ilikiler teorilerinde de geleneksel baz
yaklamlar dntrmektedir.Kresellemenin artmas ile birlikte Kresel siyasetin
hz kazanmas, ortodoks uluslararas ilikiler teorilerinde bulunan geleneksel iki ayrm
da geersiz hle getirmektedir. Bunlardan ilki, geleneksel i/d siyaset ayrmnn artan
bir oranda sorgulanmak durumunda kalmasdr.Gnmz siyasetinde, gerek i, d
184
Martin Albrow, and Darren OByrne, Rethinking State and Citizenship under Globalized
Conditions, Global and European Policy Organizations, Policies, Contexts, Henri Goverde (Ed.),
Burlington: 2000, s:66-79
185
Anthony Mcgrew; Power Shift: From National Government to Global Governance?, A

Globalizing World?: Culture, Economics, Politics, D. Held (Ed.), Londra ve New York: Routledge, 2000.
Aktaran: Bayar, Kreselleme Srecinde, s;91
102
siyaset
zerinde
gerekse
d,
siyaset
zerinde
belirleyici
etkilerde
bulunabilmektedir.Uluslararas ilikiler teorisinde mevcut dier bir geleneksel ayrm

olan
st-alt
siyaset
farkllamas
da
kreselleme
srecinde
giderek
bulanklamaktadr. Teoride 1960 ve 1970li yllarda olduka geerli olan bu ayrm,

uluslararas ilikilerde gvenlik konularnn st, ekonomik konularn ise alt bir
siyasete iaret ettii varsaymna dayanmaktayd. Gnmzde ise bu farkllamann
snrlar geerliliini kaybetmekte, her iki alan, artan oranda i ie gemi durumda
bulunmaktadr.186
Kresellemenin ve Kresel siyaset anlaynn dntrd ulus devletlerin
balca ilevleri u ekilde zetlenebilir:Birincisi, Kresellemeyle birlikte devletin
bymeyi arttracak yatrmlar yerini zel sektr yatrmlarna brakmasdr. Bu
dnm belki de kresellemenin en ok eletirilen etkisidir.Gelimekte olan lkeler
asndan deerlendirildiinde sonu daha sert eletirilere uramaktadr.
G:Kazgana gre devletin bu ilevinin ortadan kalkmasyla byme yerini
istikrarszla brakmtr. Bylece byyen bir ekonominin gerekletirebilecei
ilevlerin hepsi birden aksamaya balamtr. Bunun da en nemli sonucu gelir
blmnn giderek bozulmas olmutur. Kazgan, bugnk gelimi lkelerin
ekonomik bymelerini 2. Dnya Sava sonras yllarda izlenen korumac ve planl
kalknma politikalaryla gerekletirdiklerini, gelimekte olan lkelerin byle bir sreci
yaama ans olmadn savunmaktadr.187
Gelimekte olan lkelerde ulus devletin, byme refah devleti gibi ilevlerinin
yannda para basma hakk da daralmtr.Ulus devletlerde egemenliin gstergesi
merkez
bankalarnn
devletin
taahhdn
tayan
para
basmalaryd.rnein
smrgelikten yeni kurtulan lkelerin ilk yaptklar eylerden biri para basmak
olmutur.Ancak, bugnn dnyasnda mali piyasalarn serbestleme ortam eitli
yollardan bunu andrmaktadr. Dolarizasyon, yani para ikamesi olay halk katnda
srerken sermaye giri klarnn dviz rezervleri ve bu yoldan para arzna etkileri
186
187
Bayar, Kreselleme Srecinde, s.91

Glten Kazgan, Kreselleme, s.224-225
103
hkmetlerin para politikalar zerindeki egemenliini iyice trplemekte, ulus devletin

byme ve istikrar amacyla para politikas aralarndan yararlanma gc bylece iyice
snrlanm
olmaktadr.
MF
programlar
ile,
merkez
bankalarn
hkmet
politikalarndan bamszlatrlmas, bu srece katkda bulunmaktadr.

Yine 2000li yllarda gndeme gelen bir olgu olan internet zerinden yaplan
ve hzla byyen e-ticareti, devletlerin kontrol altna alarak vergilendirme olana ok
zor olmaktadr. Oysa yeni dzende devletin gelir salama kayna giderek harcamalarn
vergilendirilmesine kaymtr. Bu nedenlerle maliye politikasnn gelir aya
zayflamtr.Bylece devletin yk byk bir oranda, kk sermayeye ve cretli
kesimlere ykleyecek olmas
da gelir blm zerinde olumsuz
etki meydana
getirebilecektir.
Ulus devletin daralan ilevlerinden biri de, d ticaret politikasn bamsz
olarak belirlemesi ilevidir. Eski dzende bamsz bir ekilde belirledii d ticaret
politikas yoluyla kendi sermayesini glendirerek, i pazar ona ayrarak iktisadi
bymeyi salayabilmekteydi. Hem gmrk vergilerini ayarlamak yoluyla belli
kesimlerin bymesini tevik edebiliyor, hem de ieride korumak istedii sosyal gruplar
lehine gelir blmn ayarlayabilmekteydi.1980 sonras dnyada bu olanak giderek
trplenmitir. zellikle Gelimekte olan lkeler iin MF ve Dnya Bankas
politikalarnn belirleyici olmas devletlerin yetkilerinin bir ksmn ye olduklar
anlamalar yoluyla ekonomik bloklara devretmesi, d ticaret politikalarn bamsz
olarak belirleme noktasnda daraltc bir ilev grmektedir.188
Egemenlik kavramna baktmzda ulus-devletle birlikte tarih sahnesine
ktn gryoruz.16.yzylda ekonomik, siyasal ve askeri koullar ulusal lekte
egemen bir devletin kurulmas bakmndan elverili olmutur.Ulus-devlet, epey bir
sre,ekonomik gelime ve gvenlik bakmndan en uygun lek olma zelliini
korumutur.Daha sonra sanayi kapitalizmine geilmesi ulusal pazarn yetersizliini
gzler nne sermi
Ekonominin gelimesi iin daha byk pazarlara gereksinim
duyulmutur.Bu gereksinim yakn zamanlara kadar ulusal devlet modeli korunarak
188
Kazgan, Kreselleme ve Ulus, s:245-246
104
srdrlm 1970li yllardan sonra byk pazarlarn oluturulmasnda yeni araylar

gndeme gelmitir.
20.yzyln sonunda egemenlik hem aadan hem de yukardan anmaya
balamtr.En az uluslar aras retim,iletiim ve ulam kadar finans piyasalarnn
entegrasyonu, sermayenin hareketlilii nedeniyle dnya ekonomisinin globallemesi
yznden yukardan anmaktadr.Egemenlik,kendi ortak kimliklerine sahip kmak
yoluyla kendi kaderini tayin etme hakkn isteyen ve ulus devletin iinde yer alan farkl
dil ve dinden etnik gruplarn yeniden ortaya kmasyla da aadan anmaktadr.
Hirst ve Thompsona gre: Devletler, kendi topraklarnda ok gl ve mutlak
kudret sahibi olduklar iin deil, bir blgenin snrlarn gvenlik altna aldklar ve
demokratik olduklar srece bu snrlar iinde yaayan vatandalarn temsilcileri
olduklar iin egemen kalmaktadrlar. Dzenleyici rejimler, uluslar aras ajanlar ve
antlamalarla belirlenen ortak politikalar,byk devletlerin bunlar oluturmak ve
egemenlii bir merkezde toplayarak bunlara meruluk tanmak konusunda anlamalar
zerine ortaya kmaktadr. Egemenlik yabanclaabilir ve devletler glerini devlet
st ajanlara devredebilirler. Ne var ki egemenlik sabit bir nicelik deildir.Blnp
yabanclaabilir, ama devletler glerini devretseler bile yeni roller edinirler. Egemenlik
tanyarak yarattklar otoriteleri desteklemek ve merulatrmak gibi ilevleri olur. Eer
bugn egemenlik ulus devletlerin ayrc bir zellii olarak belirleyici bir neme
sahipse, bunun sebebi,devletin g transferinde ya da zerinde veya altnda yeni gler
belirlemede meruiyetin kayna rolne sahip olmasdr. Devletlerin aralarnda
anlamalarla uluslararas ynetiim birimleri oluturup devam ettirmek yoluyla
zerinde; kendi topraklarnda merkezi, blgesel ve yerel ynetimler arasndaki g ve
otorite ilikilerinin anayasal dzenlemesi yoluyla da, altnda , yeni gler belirlemesi
sz konusudur.Ulus devlet hala en nemli merkezdir, nk g dalm sreci dier
ynetimlere ekil ve meruiyet verecek dzenleme sreci olarak ynetim sanatnn
temel uygulaycsdr. Ulus devletler bunu baka hibir aktrn yapamayaca biimde
105
yaparlar. Uluslararas ajanlar ile ulusalt faaliyetler arsndaki temel eksendirler. nk;
toprakla snrlanm bir halkn kendisine ait sesi olarak meruiyeti salarlar.189
Ulus devletin egemenlik alannn daralmas boyutlu bir sretir. Birinci
boyut ,ulus st ekonomik ve siyasal birliklerin etkisidir.Bu etki,1970lerde balayan ve
halen devam eden ekonominin kresellemesiyle byk bir ivme kazand.yukardan
aaya doru etki yapan bu srecin iine,ulus devletler tarafndan kontrol edilemeyen
uluslar aras irketlerin ve piyasalarn etkisini de eklemek gerekir. kinci boyut, ulus
devletin kendi iinde Yaad sretir. Devletin kltlmesi, zelletirme,
merkeziyetiliin azaltlmas ve sosyal haklarda gerileme gibi yeni liberal ideolojiye
dayanan anlay ve uygulamalar klasik devletin fonksiyonlarnda nemli bir azalmaya
yol amtr.nc boyut aadan yukar doru ilemekte ve baz lkeler bakmndan
ulus devleti eriten en etkili sre olarak kendini gstermektedir.bu sre ulus devlet
iindeki blgeselleme ve yerelleme olgusudur.
Ulus
devletin
almasnda
G.Kazgana
gre
iki
boyut
devreye
girmitir.Birincisi,ulus devlet ekonomi dzlemindeki yetkilerini giderek ulus st

kurumlara brakma durumuyla kar karya kalmtr.Bunun bir ayan ulus st
neredeyse
kresel
apta
yesi
olan
rgtler
erevesinde
alnan
kararlar
oluturmaktadr.Dnya savandan sonra gelitirilen Dnya Bankas, MF, OECD ve

GATT gibi rgtler,burada baat rol oynamaya balamlardr. GATT daha sonra
DTne dnerek etkinliini daha da arttrmtr.Ulus st rgtlerde ikinci aya
blgesel ibirlii
anlamalar oluturmaktadr.Bylece ulus devletin karar alma
uygulama ve denetleme gcn andran iki boyutlu ulus st (kresel rgtler ve

blgesel antlamalar)bir oluum ortaya kmtr.190
Ulus
devletin
anmasnda
ikinci
boyut,yerel
ynetimlerin
giderek
glenmesidir. Merkezi devlet olanaklarnn, yetkilerinin ve sorumluluklarnn kendi

iindeki alt birimlere devredilmesidir. Yani yerel ynetimlerin giderek mali, idari,
ekonomik dzlemde zelletirilmesi, merkezi devlete bamllnn azaltlmas
189
Hirst - Thompson, Kreselleme., s.225-226
190
Kazgan, Kreselleme ve Ulus, s:248
106
srecidir. Ohmaeye gre bu sre, ulus devletin tepeden ve tabandan andrlma

yoluyla sadece bir ara rgt haline dntrlme srecidir.191
Giddens bu konuda Ohmaeye itiraz etmektedir. Giddensa gre, yapsal bir
dnm yaanmakta ve politik etkinliini belli llerde kaybediyor olmakla birlikte
ulus devlet, yneten g olmaya devam edecektir. fakat ulus devlet yapsnn da bir
deiim olduu gerektir. Bununla birlikte ulus devlet varln srdrmektedir ve
btnyle ele alndnda ulus devlet ynetiminin etki sahas, kreselleme gelitike
kleceine, gelime gstermektedir.192
Giddense gre uluslar kalcdr ve grlebilir bir gelecekte de dikkate deer
ynetimsel, ekonomik ve kltrel g olarak vatandalar zerinde ve uluslar aras
arenada kalclklarn devam ettireceklerdir. Bununla birlikte uluslar ancak dierleriyle
ve ulus st gruplar ve rgtlerle ibirlii halinde kendi yerelliklerini ve blgelerinde
glerini ellerinde bulundurabileceklerdir.193
Hirst ve Thompson da Ohmaeye itiraz etmektedirler. Hirst ve Thompsona
gre;
Ekonominin
uluslararaslamas,
ulusal
devlete
olan
ihtiyac
ortadan
kaldrmayacaktr. Ulus devletler gerek ulusal, gerek uluslar aras dzeyde ekonomi
ynetiiminin nemli aktrleri olmaya devam edeceklerdir. Ne var ki, ulusal devlete
duyulan ihtiya geleneksel grnmnden, yani tek egemen g olmasndan deil,
uluslararas ynetiim mekanizmalar ve dnyann eklemlenmi halkalar arasnda bir
balant
mekanizmas
olmasndan
kaynaklanmaktadr.Nitekim
kresel
iktisadi
srelerin sunduu birtakm frsatlardan kendi yurttalarnn istifadesini mmkn

klacak dnmler, reformlar gerekletiren ulusal devletler, bir nceki dneme gre
daha gl pozisyon alabilmektedirler. Burada nemli olan bir son nokta da devletlerin,
kreselleme srecinde meydana gelen olumsuzluklara, krizlere ve de devletin geirmi
olduu dnmlere ramen alacaklar kararlarla ekonomilerini ynetebilme olanaklar,
her eye ramen yinede, mevcuttur. nemli olan, piyasadaki aktrlerin srekli
191
192
193
Kazgan, Kreselleme ve Ulus, s:249

Antony Giddens, nc Yol, Birey Yaynlar, stanbul, 2000, s:40-45
Antony Giddens, nc Yol, s:44-45
107
hareketleri karsnda ayn sratle net kararlar alabilmek ve bunu ulus devlet modelinin
klasik anlaynn dnda aramak,kapitalizmin niteliklerindeki dnmleri doru
kavramak ve kresellemi piyasalara
kar kresellemi politikalar uygulamaya
koymaktr.194
Sonu olarak, halihazrdaki gelimelere baklrsa ulus-devlete, ulusal kltr ve
kimlie ilikin, herhangi bir son ya da lmn deil dnmn yaand sylenebilir.
nsanlarn byk ounluu iin ulus-devletler henz kalite ve fiyata gre tercih
edilecek hizmetleri sunan yerel otoriteler ya da belediyeler deildirler.195 Kreselleme
srelerinin gelecekte ulusalla ilikin dnmleri hzlandraca sylenebilir. Ama
yaanan gelimeler ngrlebilir bir gelecekte ulusalln yok olaca, lecei gibi
keskin bir sonuca ulaabilmeyi zorlatrmaktadr.
D.Yeni Dnya Dzeni

21.yzyla damgasn vuran iki
kutupluluk ve Souk Sava, 1991 ylnda
Sovyetler Birliinin ktnn resmen aklanmasyla sona ermitir.1985 ylnda

Sovyetler Birliinde ibana gelen Gorbaovun , lkenin ekonomik adan ilerlemesi
iin balatt, Glasnost (aklk) ve Perestroika (yeniden yaplanma) politikalarnn
kanlmaz sonucu olarak, nce lke iindeki muhalefetin sesini ykseltmesi ve sonra
da uydu lkelerdeki (Polonya, Macaristan, ekoslovakya, Dou Almanya) bamszlk
giriimlerinin baarl olmas sonucu, sosyalist sistem ve dolaysyla Sovyetler Birlii
dalmtr.
Bu srecin sonunda Uluslararas sistem baka bir grnm kazanmtr.
Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte Dou-Bat cephelemesi eklinde kendisini
gsteren eski dnya dzeni kalkm yerine yeni bir dzene doru ynelim balamtr.
Bu olumakta olan dzenin veya dzensizliin tam olarak nasl olaca, beraberinde ne
tr bir uluslararas sistem getirecei belirsizliini korumutur. Dnyann bir ok
blgesinde ortaya kan istikrarsz blgelerde gelecekte nasl bir siyasal yaplanma
194
195
Hirst - Thompson, Kreselleme, s:226-230

Hirst -Thompson, Kreselleme.,, s:226-230
108
olaca, giderek siyasal bir birlik haline gelmekte olan Avrupa Birliinin dnya
siyasetini ne ynde etkileyecei, 1990l yllardan itibaren etkileri artan bir ekilde
hissedilmeye balayan kresellemenin hangi sonulara yol aaca sosyal bilimciler
tarafndan ve siyasetiler tarafndan tartlmaya balanmtr.
Souk sava sonras dnyaya bir btn olarak bakldnda devletleraras
scak temaslarn eskiye gre azald 192 bamsz devletin rekor bir rakamla dnya
zerinde yer ald ve genel olarak blgeler st sava yaratabilecek krizlerin de
olmad dnlebilir. Fakat
bu srecin ayn zamanda, Souk Sava sresince
varolan fakat dier byk tehlikelerin neminden dolay su yzne kamayan saysz
mikro-problemin dnya toplumlarna ve siyaset tablosuna yerlemesini de beraberinde
getirdii grlmektedir.
Souk sava dneminin sona ermesinin nemli sonularndan biri de, ABDnin
uluslararas sistemde tek sper g olarak kalmas gereidir. Souk sava sonrasn da
ABDnin tek sper g olarak kalmas Amerikann uluslar aras sistemde ar
etkinliini beraberinde getirmitir. Bu durum Amerika iin byk bir frsat sunmutur
.Kurulacak yeni dzenin kendi egemenliinde kurulmas talebiyle yeni dnya dzeni
kavramn ortaya atmtr.
ABDnin dledii dnya sistemi, sistemin onun egemenliinde ekillenmesi
talebinden hareketle, Pax Americana yani Amerikan Bar olarak isimlendirilmitir.
ABD hegemonyas olarak da telaffuz edilmeye uygun bu kavram, ABDnin dnya
zerinde askeri, siyasi, diplomatik, hukuk, teknolojik, iktisadi ve ticari stnln
iermektedir.Pax Americana demokratik kapitalizm ve tek kutuplu dnya
kavramlarn da kapsamaktadr.Pax Americana ve Yeni Dnya Dzeni kavramalar
byk tartmalara sahne olmutur. Yeni Dnya Dzeni nedir? Nasl bir eydir? Bu
dzeni kim kuracak, salayacak, srdrecektir? Bu Yeni Dnya Dzeninin lideri kim
olacaktr?
Uluslararas ibirliini ve bar yaratma ideali olarak da tanmlanan Yeni
Dnya Dzeni kavram, Bakan Bush ve Henry Kissinger ve onlarn sa kollarndan biri
olarak nitelendirilebilecek Ulusal Gvenlik Danman Brent Scowcroft tarafndan
109
tasarlanp gndeme getirilmitir. lk kez ABD Bakan Bush tarafndan Austos 1990'da
dzenlenen bir basn toplantsnda kullanlmtr. ABD Bakan Bush Yeni Dnya
Dzeni kavramn telaffuz ederek, btn dnyada yeni bir tartmann kaplarn
amtr.
Pek ok sosyal bilimci, Yeni Dnya Dzeni'nden bahsedilirken kullanlan
"Liberal Demokrasi", "Evrensel Bar" ve "nsan Haklarna Sayg" kavramlarnn
Gney iin fazla bir anlam tamadn, bunlarn daha ok Kuzey iin geerli
olacan iddia etmitir. Yine kimi evrelere gre, Yeni Dnya Dzeni kavramnn ii
doldurulmu deildir. Somut argmanlar yoktur. Dolaysyla bu kavram, btn dnya
lkeleri ve toplumlarnca farkl ekillerde ele alnm ve yorumlanmtr.
Baz lkeler ve stratejistler, gelecee ynelik iyimser ve mit var tavrlarla bu
kavram deerlendirirlerken, baz lkeler bunun bir ABD dayatmas olduu
dncesiyle olumsuz tavrlar ortaya koymulardr. Bunun temel dayana ise, ABD
Bakan tarafndan dile getirilmi bir kavram olmas ve byle olduu iin de, bu yeni
dzenin odanda bu lkenin olduu ya da olaca iddiasdr. Dnya zerindeki tek
sper g olarak ABD, dnyann neresinde olursa olsun herhangi bir krize mdahale
edebilecek ve arln koyabilecektir.Bu kesime gre bu Yeni Dnya Dzeninde her
ey ABDnin gzetiminde yryecektir ve bu dzeni bozmaya ynelik her harekete
ABD mdahale edecektir.
Amerika Birleik Devletleri bu dnemde d politikasn yalnzca imaj olarak
yenilemekle kalmam, ayn zamanda bu dzenin yeni olduunu ve eski dzenin yerini
aldnn altn vurgulayarak bu yapnn tm dnyay kapsamna alarak baarl
olacan ngrmtr.Ayn zamanda Amerikan stnln gndeme getiren
stratejistler kavramn bu dorultuda yorumlanmasna katkda bulunmulardr.
Zbigniew Brzezinskiye gre tarihn ilk "kresel toplumu" Amerika Birleik
Devletleri'dir. Bu "teknotronik devrim"in temel yaycs olan bu toplum, dierlerinden
daha fazla iletiimde bulunur. nk; ileri srldne gre, tm dnya iletiiminin
%65'inin k noktas ABD'dir. Amerika, kendi kltrel endstrisinin rnleri
yardmyla olduu gibi,onlarn yeni organizasyonlarnn uygulamalar, teknikleri ve
110
yntemleri araclyla da "global bir modernite modeli", evrensel davranlar ve

deerler emas sunmakta tektir.196
Roma
mparatorluu'ndan
bu
yana
baka
lkelere
kyasla Osmanl
mparatorluu hari ABD gibi byk bir lke dnya tarihnde daha kmamtr.
Amerika'nn savunma harcamalar, sralamada kendini izleyen sekiz lkenin toplam
harcamalarna eit; 2 trilyon dolarlk ABD federal btesi birok lkenin
ekonomilerinden daha byk ve popler Amerikan kltr de dnya apnda
bakalarna kyasla daha yaygndr.197
Bununla birlikte Yeni Dnya Dzeni kavram literatrde oka yeni deildir.
Her nemli gelimeler sonrasnda ABD bakanlar benzer idealleri ne srmlerdir.
Yakn zamanlarda, Birinci Dnya Sava sonrasnda Woodrow Wilson, kinci Dnya
Sava sonrasnda Franklin Roosewelt bylesi bir amac dile getirirken, tarihsel olarak
gl her devlet kendi ekseninde bir dnya zlemi uras ierisinde olmutur. Pax
Romana, Pax Britannica, Pax Ottaman bunlardan bazlardr. Ksacas Yeni Dnya
Dzeni ifadesi yeni ve ABDine zg bir kavram deildir, ama bugn bu iddiay ABD
seslendirmektedir.
Yeni Dnya Dzeni kavramnn ilk olarak birinci dnya sava sonrasnda
kullanldn gryoruz. Galip devletler dnyay kendi karlar dorultusunda
ekillendirmeye alrken Yeni Dnya Dzeni kavramn kullanmlardr.Yine ikinci
dnya sava sonrasnda yeni dzen ABD ve
galip devletler gdmnde
oluturulmutur.
G. John Ikenberry, Foreign Affairsde The Myth of Post-Cold War Chaos
adl makalesinde198; Yeni Dnya Dzeninin II. Dnya Sava sonrasnda liberaller
tarafndan yaratldn (Bretton Woods Kurumlar ve Birlemi Milletlerin ana
196
Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic
Imperatives, New York: Basic Books, 1997, ss.123-140
197
Brzezinski,The Grand , s.129
198
G. John Ikenberry, A The Myth of Post-Cold War Chaos, Foreign Affairs, V.75, N.3. May 1996.
111
yapsnda belirginleen
ekliyle),souk savan bitmesine ramen bu kurumlarn
etkilerini yitirmediini hatta daha da glenerek etki alann genilettiini belirterek

aslnda dzenin pek de yeni olmadn vurgulamaktadr.
Burada aklanmasnda yarar grlen bir dier konu da birbirlerinin yerine
kullanlan Yeni Dnya Dzeni kavram ile kreselleme kavram arasndaki
farkllktr. Her iki kavramn ierii farkldr. Kreselleme; ekonomik, politik, ekolojik,
kltrel, pek ok boyutu ile, zellikle ekonomik ve iletiim konusundaki gelimelerin
etkisi ile hayatmz ok fazla alanda ilgilendiren bir sretir.Yeni Dnya Dzeni
kavramna bylesi bir anlam yklemek mmkn deildir.Bu bir frsatlarn ne kard
ABD projesidir. Kresellemenin ncln ABD ile birlikte Japonya ve Almanya
bata olmak zere AB lkeleri yaparken Yeni Dnya Dzeni daha ok ABD
kaynakldr. ABD d politikasna, daha daraltlarak sylemek gerekirse, Sovyet sonras
ABD d politikasna vurgu yapmaktadr. Bu balamda Yeni Dnya Dzeni
kreselleme ile e, benzer ya da ona alternatif bir kavram olmayp, ABDnin kresel
yeni d politikas olarak adlandrlabilir
Wallersteina gre ise yeni dnya dzeni ve komnizmin sonu sadece dou
blokunun bitii deil, ABD hegemonyasnn da sonudur.1989 pax Americanann
sonudur.199 Yeni dnya dzeni daha ok Amerikan d politikas ile ilgili iken,
kreselleme, Amerikan d politikasn olduka aan, ekonomiden, ticarete, kltrden
uluslararas ilikilere pek ok boyutu kapsayan bir sretir. Acar ve Gzene gre de;11
Eyll sonrasnda ABDnin uygulamaya koyduu kresel politikalar kreselleme
srecinden ayr deerlendirmek gerekir. Bu politikalarn kresellemenin bir sonucu
olarak deil, ABDnin tek tarafl, dayatmac ve kresellemeyi ortadan kaldran
politikalar olarak deerlendirilmesi gerekir. Uzun dnemde bu politikalarn
199
Immanuel Wallerstein, Jeopolitik ve Jeokltr, Mustafa zel (ev.), stanbul: z Yaynclk, 1993,
ss:26-28
112
srdrlebilir olmamas nedeni ile kreselleme srecinin demokratikleme ve serbest

ticarete dayanan mecrasna geri dnlecektir.200
Wilson ise, kreselleme ve Amerikanlama kavramlarnn paralel olduu
grndedir. Bir ekonomik sistem olmasnn yannda kreselleme, Yeni Dnya
sistemini savunan bir ideolojidir ve Amerikanlama ve kreselleme yksek derecede i
ie gemitir.201
II.KRESELLEME DNEMNN GVENLK SORUNLARI

inde yaadmz dnyann ekillenmesinde olduka etkin biimde rol alan
kreselleme sreci dier tm alanlarda olduu gibi gvenlik kavramn da yapsal ve
kkl bir dnme zorlamaktadr. Kreselleme sreci beraberinde uluslar aras
gvenlik asndan baz riskleri de beraberinde getirmektedir. Bunlarn banda
kreselleme ile gelen ekonomik srelerin az gelimi ya da gelimekte olan lkeler
aleyhine bir durum yaratmakta olduu, teknolojik ve bilimsel ve dier bilgiye dayanan
yksek teknoloji ve bilgi retiminin gelimi lkelerin tekelinde olduu202 terr
rgtlerinin ve kresel terrn de kreselleme sreci ile ivme kazand203
ve
dnyann bir yerindeki bir istikrarszln bir baka lkeyi kolayca etkiledii204 gibi
riskler gelmektedir.
Geleneksel uluslararas ilikiler disiplininde Gvenlik kavram belirli bir toprak
parasnn hkmran bir g tarafndan korunmas erevesinde tanmlanmtr. Baka
200
Mustafa Acar, 21. Yzyl ekillendirecek ki Anahtar Kavram OlarakKreselleme ve Sivil

Toplum, Sivil Toplum, say 4, 2003, s:78, Ramazan Gzen, Uluslararas likiler Sonras:
oulculuk, Kreselleme ve 11 Eyll, stanbul: Alfa Yaynlar. 2004, s:69
201
Edmund Wilson, The American Earthquake, New York: Da Capo Press, 1996, s.559.
202
Can Cokun Aktan, Globallemenin Ortaya kard Tehlikeler http://www.canaktan.org/yenitrendler/globallesme/tehlike.htm2006, Ramazan Gzen,Souk Sava Sonras Dnemde Uluslararas
likiler: Kreselleme Perspektifi, Liberal Dnce, 1997,s:7
203
Ramazan Gzen, ABD'ye Yaplan Saldrnn Dnya Politikas Asndan nemine Farkl Bir
Bak Liberal Dnce, http://www.liberaldt. org.tr/guncel/Gozen/rg_abd.htm (eriim tarihi:
05.08.2006).
204
Mustafa Acar, Ekonomik, Siyasal ve Sosyo-Ktrel Boyutuyla Kreselleme: Tehdit mi, Frsat
m?, Liberal Dnce,2002, Say: 25
113
bir ifadeyle, 1648 ylnda dzenlenmi olan Vestfalya Konferansnn devam olarak,
dnyann ulus-devletler temelinde yaplandrlm olmas neticesinde, gvenliin
salanmas
grevi
anlan
ulus
devletlerin
tekelinde
olan
bir
ilev
olarak
nitelendirilmitir.Teorik olarak bu durum, hlen geerliliini korumaktadr.Fakat

zellikle kreselleme sreci ve bu srece bal olarak gelien kresel ynetiim ad
altnda tanmlanmakta olan yeni siyaset anlay erevesinde, gvenlik sorunlarna salt
ulus-devlet temelinde yaklamann, sorunlarn zm iin yeterli olamayaca gerei,
souk savan bitmesinin ardndan ksa srede anlalmtr.205
Ulus-devlet, uluslararas kurulular ve devletler st kurumlar, yerel
ynetimler ve sivil toplum kurulular gibi aktrlerin karlkl iletiimi ve etkileimi
sonucunda ekillenmekte olan ada kreselleme srecinde,salt ulus-devlet temelinde
tanmlanm geleneksel gvenlik kavram geerliliini yitirmekte ve kresel sorunlarn
zmnde yetersiz kalmaktadr.206 Gvenlik sorununun zmne ulus-devlet temelli
yaklamlarn artk yetersiz olduu ve uluslararas ilikilerde savan yalnzca devletler
arasnda ortaya kan bir durum olduunu savunan geleneksel grn geersiz
Kald,207 en ak ve trajik ekilde ABDde yaanan 11 Eyll olaylar ile ortaya
kmtr. Dnyann asker bakmdan tek sper gc olan ve benzeri olmayan yksek
gvenlik teknolojilerine sahip bulunan ABD, kendi topraklar zerinde dzenlenen bu
terrist faaliyeti engelleyememitir.Bu erevede, ncelikle kreselleme sreciyle
byyen gvenlik sorunlarnn incelenmesi gerekmektedir.
Literatrde Kreselleme ile birlikte bir ok benzer kavram kullanlmaktadr.
kreselleme ile birlikte kullanlan bu kavramlarn, ou kez e anlamda m yoksa farkl
anlamda m kullanldklar belirsizdir. Bu adan, Kreselleme kavramnn da
aklanmas almann ieriinin anlalmasna yardmc olacaktr.
205
Bayar, Kreselleme Srecinde..., s:88
206
Bayar, Kreselleme Srecinde, s:88
207
Stanley Hoffmann; Clash Of Globalizations, D. Held ve A. Mcgrew, (Ed), The Global

Transformations Reader: An Introduction to the Globalization Debate, Cambridge: Polity Press, 2003,
s.16.
114
A.Kreselleme
Kresellemenin ne olduu konusunda bir ok deiik yaklamlarla
karlamaktayz. Dolays ile yaklamlar farkl olduu iin
tanmlamalar
yaplmaktadr.
Aratrma
konumuz
birbirinden farkl
kresellemenin
ne
olduu
deildir.Ama Geniletilmi Kuzey Afrika ve Ortadou Projesi(GOKAP) kreselleme

srecinin getirdii konjoktrel durumla balantl bir ok e iermektedir.Bir ok
almada olduu gibi kreselleme,bizim almamzda da nemli bir analiz kavram
olarak deerlendirilmek durumundadr.Bu blmde kresellemenin ne olduuna,yeni
bir sreci mi ifade ettiine ve neler getirdiine ksaca deinilecek,ayrca bu srete
ortaya kan gvenlik sorunlar aklanmaya allacaktr.
Kreselleme en geni anlam ile; Siyasal ,ekonomik,sosyal kltrel alanlarda
deerlerin ulusal snrlar aarak dnya geneline yaylmas eklinde tarif edilmektedir.
toplumlar aras ilintileri sklatran, oaltan bir sretir. Dnyann bir tarafnda
meydana gelen olgularn dier kesindeki insanlar etkiledii bir sretir.Yerkrenin
farkl blgelerinde yaayan insan, toplum ve devletler arasndaki iletiim ve etkileim
derecesinin karlkl bamllk kavram erevesinde giderek artmas olarak ifade
edilmektedir. Bu sre tek ynl veya tek dorultulu deil, oul, karmak,
etkileimleri ieren bir durumdur.
Kreselleme dnyay tek yer olarak kavrayan, yeni bir bilincin ekillenmesi
olarak da ele alnlabilir. Bu dorultuda bir btn olarak dnyann somut yaplamas
eklinde yani dnyann srekli yeniden kurulan bir evre olduu dncesinin kresel
dzeyde yaylmas ekseninde tarif edilmitir Kreselleme; uzak yerleimleri
birbirlerine, yerel oluumlarn millerce tedeki olaylarla biimlendirildii ya da bunu
tam tersinin sz konusu olduu yollarla balayan dnya apndaki toplumsal ilikilerin
younlamasdr.
Kreselleme, ok aktrl bir yap iinde gelimektedir. Bu balamda, drt
temel aktrden bahsedilebilir.Bunlar; Ulus devlet, uluslararas kurulular ve devletler
st kurumlar, yerel ynetimler ve sivil toplum kurululardr. Kreselleme sreci, bu
115
aktrlerin karlkl iletiimi ve etkileimi sonucunda ekillenmektedir.208 Tek yanl bir

sre deildir; daha ok diyalektik bir srete, zt eilimlerini de ihtiva ederek
gelimektedir.
Kreselleme
btn
kresel
dokular
derinlemesine
etkilemektedir.
Kreselleme kavram sadece sosyo-politik zmlemelerde deil sinema sektrnden,

mzikteki yeni akmlara, sanata, insanlarn tketim alkanlklarndan tutumlarna,
btn kresel dokular derinlemesine etkilemektedir. Bu anlamyla kreselleme,
yaamn
olduu
her
alana
szmtr.Kresellemenin
siyasal
deerleri;
zgrlk,demokrasi,insan haklar ve hukukun stnldr.letiim ve biliim

teknolojilerindeki gelimeler bu deerlerin btn dnyaya yaylmasn hzlandrmtr.
Kresellemenin sosyo kltrel deerleri ise; bat tarz yaam ve tketim
alkanlklarnn hzla yaygnlk kazanmas, sivil toplum rgtlerinin etkinliinin
artmasdr.Kresellemenin ekonomik deerleri;serbest piyasa ekonomisi ve uluslar
aras ticaretin serbestlemesidir. Bu serbestiyetin sonucu olarak, uluslararas irketlerin
ve sermayenin yaygnl ve dolam, hzl bir ekilde artmaktadr.
Sermaye hareketlerinin dnyann tmne yaylmasnn etkisi ile, zellikle
teknolojik gelimelerin paralellerinde dnyay bir finans piyasasna evirdii
grlmektedir. BM insani kalknma raporuna gre her gn 1.5 trilyon dolardan fazla
para el deitirmektedir.209 Fakat tm bunlara ramen, kresellemeyi sadece bir finans
piyasalarnn etkinliinin artmas eklinde yorumlamak dar bir bak akna sahip
olmak demektir. nk; kreselleme, ekonomik olduu kadar siyasal,teknolojik ve
kltrel bir olgudur.210
Kreselleme yeni bir olgu mudur? Kreselleme zerine tartan birok
teorisyenin de belirttii gibi, pek ok boyutu ile kreselleme yeni bir sre deildir.
Kresellemenin temel itici gleri de(ekonomik, teknolojik ve ideolojik faktrler)
tarihte sadece 20. yzyln ikinci yarsnda gzlemlenebilen olgular deildir. Fakat bu
208
Bayar, Kreselleme Srecinde,s:88
209
Veysel Bozkurt, Kreselleme, Alfa Kitabevi, stanbul, 2000, s.29
210
Giddens, nc Yol, s.23
116
temel itici glerin ve bu glerle ivme kazanan srecin hz ve kapsamnn yeni olduu
sylenebilir. Tarihin daha nceki dnemlerinde, bu kadar ksa srede, bylesine hzl,
derin ve geni bir alan kapsayan, bir zaman mekan skmasna rastlandn
syleyebilmek zordur.211
Hirst ve Thompsona gre; eer kresellemeyi lkeler arasnda byk ve artan
bir ticaret ak ile sermaye yatrmnn gerekletii ak bir uluslar aras ekonomi diye
yorumlarsak, sorunun cevab kesinlikle olumsuzdur. Gerek anlamda btnlemi
dnya
ticaret sistemi 19.yzyln ikinci yarsnda oluturulduu iin,uluslararas
ekonominin karmak bir aklk kapallk hikayesi vardr.Denizalt telgraf kablolar

1860lardan beri ktalararas piyasalar birbirine balamaktadr.Binlerce mil uzaklktaki
yerlerle gnlk ticareti ve fiyat belirlemeyi olanakl klan bu kablolar gnmzn
elektronik ticaretinden ok daha byk bir yenilikti.Chicago ile Londra ya da
Melbourne ile Manchester arasnda annda iletiim kurmak olanakl hale gelmiti.212
Hirst ve Thompson kresellemeyi bir mit olarak tanmlamakta ve iddialarn
aksine, ekonominin henz kresellemi olmadn ileri srmektedir. Kresel ekonomi,
ulusal ekonomilerin ve buna bal olarak ulusal politikalarn giderek gereksizlemesi
sonucu ortaya kar.Kresel ekonominin balca aktrleri, hibir ulus devlete bal
olmayan ve kresel piyasa avantajna gre konumlanan ulus tesi firmalardr.1970li
yllarn ikinci yarsndan itibaren, ekonominin youn bir biimde uluslararaslamas,
kresel bir yapnn ortaya ktn gstermez. Baka bir ifade ile ticaretin, yatrmn ve
finansn uluslararaslamas anlamnda kullanlyorsa eer, kreselleme, 1870-1914
dneminde yaanm olan ve halen devam etmekte olan bir sretir.1870-1914 aras
Belle Epoque ekonomisi byk lde uluslararaslam bir ekonomidir. Hirst ve
Thompsona gre o dnemin aklk dzeyine yeni yeni geri dnmekteyiz.213
211
Blbl, Kreselleme,s:76, Ayrca bu konudaki tartmalar iin baknz. John Wiseman, Global
Nation? Australia and the Politics of Globalization, Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
Peter F. Drucker, Kapitalist tesi Toplum, Belks orak, (ev). nklap Kitabevi. stanbul, 1993
212
213
Hirs-Thompson, Kreselleme., s.230

Hirst-Thompson, Kreselleme., s.231
117
Kreselleme Srecinde Yeni Olan Nedir? Kreselleme sreci ne tr

yenilikler getirmitir? Kreselleme daha nce de belirtildii gibi Modernitenin ilerleme
anlay iinde deerlendirildiinde
yeni bir olgu deildir ve bir sreklilii ifade
etmektedir. Kreselleme, tarihte sadece 20. yzyln ikinci yarsnda gzlemlenebilen

olgular deildir. Ama 20. yzyln ikinci yarsnda gzlemlenebilen srecin hz ve
kapsamnn yeni olduu sylenebilir. Kresellemenin daha nceki deiimlerden farkl
olarak daha hzl ve yaygn bir deiim getiriyor olmas ierik bakmndan deil,
kapsam bakmndan bir yeniliktir denebilir. Hz ve kapsam asndan bakldnda bir
ok bakmdan da gemiten bir kopmay ya da krlmay ifade ettii belirtilebilir.
Krsellemenin gemi dnemlerden ve anlaylardan farkllklar ve yeni olan
zellikleri drt balk altnda toplanabilir.Bunlar;
a)Yeni piyasalar : Kreselleme srecinin ortaya kard yeni gelimelerden
biri de, ayn tr tketim mallarnn btn dnyada kullanma balanmas ve finansal
piyasalarn yaygnlamasdr.214 Finansal piyasalar, kresel olarak birbirine balanm
ve gnde 24 saat ilem yapmaktadr. Kresel dzeyde, milyarlarca dolar deerindeki
ilemler, elektronik devreler vastasyla saniyeler ierisinde gerekletirilebilmektedir.
Kresel dzeyde btnlemi finansal piyasalar tarihte ilk defa gereklemektedir.
Ayrca, bankaclk, sigorta ve tamaclk alanlarnda yeni piyasalar ortaya kmakta ve
bunlar kresel dzeyde faaliyet gstermektedirler.
b)Yeni aletler : Kreselleme srecinin ikinci bileeni, teknolojik gelimelerle
ilgilidir.Burada da bilgisayarlarn yaygnlamasndan haberleme ve bilgi ilem
teknolojisinin hzlanmasndan ve byk bir oranda ucuzlamasndan sz edilmektedir.
Teknolojik adan mobil telefonlar, nternet balantlar ve medya networklar de tarihte
ilk defa ortaya kmtr ve btn bu teknolojiler, kresellemenin teknolojik altyapsn
oluturmaktadr. Hayatn hibir alan bu gelimelerin dnda kalamamtr. Para, mal ve
dier faktrlerin akkanl kullanmdaki farkl haberleme teknolojileri ile byk bir
hz kazanmtr.
214
James H. Mittelman, Globalization: Capters and Captives, Capturing Globalization, James H.

Mittelman, Norani Othman, (Eds), London, New York: Routledge. 2001 s.2
118
c)Yeni Aktrler: Ulusal ve uluslar aras sivil toplum rgtleri, Ulusal

hkmetler zerindeki otoritesi ile Dnya Ticaret rgt, bir ok devletten daha fazla
olan ekonomik gcyle ok uluslu irketler, kresel gnll kurulular, ve ulusal
snrlar aan dier gruplar ortaya kmtr.
d)Yeni kurallar : Kreselleme tm sorunlarn ve zmlerin bireysel boyutta
etkilerinin birlikte yaanmasna yol amtr. Dnyann herhangi bir yerinde sz konusu
olan bir gvenlik sorunu ya da bir toplumsal, siyasal ve ekonomik sorun ilgili blgeye
veya lkeye zg kalmamakta, bundan tm insanlk belli derecelerde ama bir ekilde
etkilenmektedir. Kreselleme beraberinde ak toplum, demokrasi, insan haklar,
liberalizm gibi deerleri evrensel deerler haline getirmitir.
Blbl, kresellemeyi yaamn hemen hemen btn alanlarnda bir benzeme
sreci niteliindeki Bat modernliinin bir uzants olarak215deerlendirmektedir.
kresellemenin daha nceki deiimlerden farkl olarak daha hzl ve yaygn bir
deiim getiriyor olmas ierik bakmndan deil, kapsam bakmndan bir yeniliktir
denebilir. Buna karlk, kreselleme, nceki dnemlerden farkl olarak zellikle
kltrel alanda bir deiim, dnm yaratm/yaratacakm gibi grnmektedir.Bat
modernlemesi temel olarak dnya apnda bir benzeme srecidir denebilir. Bat
modernliinin (farkl modernleme tartmalarn bir tarafa brakarak) bu srete
yaamn pek ok alanlarnda, nceden hi olmayan ve ncesi ile kyaslanamayacak
oranda bir standartlama yaratt sylenebilir. 216Blbl, bu standartlamalar u ekilde
snflandrmaktadr.
Ekonomik Standartlama: Baat dntrc g olarak ekonominin belirli
kurum ve kurallarnn btn dnyaya yaylmas.
Siyasal Standartlama: Demokrasi, halk iradesi, parlamento, seim gibi birey
devlet ilikilerine dair belirli kurum ve kurallarn evrensel kabul.
215
Blbl, Kreselleme., s; 84
216
Blbl, Kreselleme .,s:85
119
Teknolojik Standartlama: Teknik gelimelerin ve bulularn, az gelimi ya da

gelimemi lkelerde yaayan ve dnya nfusunun ounluunu oluturan kesimi
dndaki mekanlar iin, zerinde anlalan adeta ikinci bir dil olmas.
Dilin standartlamas: Teknik gelimelerle de ilgili olarak ngilizcenin,
ekonomik ilikilerde, teknolojide, bilimsel yaznda, balca medya kurulularnda,
sinemada, mzikte evrensel dil olmas.
Bilimin Standartlamas: Sadece kurallar ile deil, ierii asndan da bilimsel
almalarn standartlamas, referanslarn arlkl olarak Bat gelenei ierisinden
verilmesi. Aristodan balayarak Galileo, Rousseau, Comte, Spencer, Hegel, Marx,
Durkheim, Freud ve Webere atf yaplmadan bir alma bilimsel saylmazken sadece
bunlarla snrl bir alma fazlas ile bilimsel saylmas.217
Literatrde
Kreselleme
ile
birlikte
bir
ok
benzer
kavram
kullanlmaktadr.Bunlar: ulus-tesileme (transnationalization: ulusal snrlarn artk

ekonominin ya da politik ekonominin snrlarn belirlemekten kmas), ok
uluslama (multinationalization: retimin birden fazla lkeye ait kurulularca
paylalmas), uluslararaslama (internationalization: iki ya da daha fazla devlet
arasnda sermaye, igc, fikir vb deiimi), evrenselleme (universalization:
insanlarn ve kltrlerin gezegen dzeyinde yaylmas), liberalleme (liberalization:
uluslararas deiim ya da transferlerde mevzuat engellerinin kaldrlmas), l
blgeselleme (triadization: ekonomik, teknolojik ve siyasal gelimelerin dnyann en
gelimi blgelerinde Amerika, Avrupa ve Japonya eksenindeki Uzak Douda
toplanmas), Batllama (Westernization: dnyann Bat ya da Amerika nderliinde
homojenlemesi), blgeselleme (regionalization: AB ve NAFTA gibi blgesel
217
Uluslararas Sosyoloji Derneinin dnyann drt bir yanndan sosyologlarn oylar ile belirlenen ve
20. yzyln en nemli 100 kitabn gsteren listedeki btn kitaplar Batdandr. (International
Sociological Association. 2003).Aktaran: Blbl Kreselleme., s:85
120
bloklarn geliimi) gibi kreselleme ile birlikte kullanlan bu kavramlarn ou kez e

anlamda m yoksa farkl anlamda m kullanldklar belirsizdir.218
B.Konvansiyonel ve Kitle mha Silahlarnn Yaylmas

Kreselleme srecinde, dnya genelinde her eit silah ve asker tehizatn
retilmesi ve elde edilmesi daha kolay bir hle gelmitir. Artk, devletlerin yan sra
birok ulus-tesi birimler, yksek asker teknoloji ve nkleer silahlara sahip
olabilmektedirler.Bu gelime kresel gvenlik iin nemli bir tehdit oluturmaktadr.
zellikle Souk Sava sonrasnda devlet otoritelerinin yok olmas neticesinde,
silahlar kolayca el deitirir hale gelmitir. Bylece Souk Sava yllarnda baz
blgelerle snrl tutulabilen silahlanma, Souk Sava'n bitmesiyle dnya apnda
yaylmaya balamtr. Yeni dnemin etnik-dinsel nitelikli blgesel atmalar ve
siyasal paralanmalardan doan snr ve toprak anlamazlklarna bal anlamazlklar,
birbirlerinden tehdit alglayan lkelerin karlkl olarak silahlanmalar sonucunu
dourmutur.
Ayrca, konvansiyonel silahlarn yan-sra, kreselleme dneminde, Kitle
mha Silahlarnn da (KS) yaylmaya balad ve kitle imha silahlarna sahip olmaya
veya retmeye alan lkelerin saysnda byk bir art olduu gzlemlenmektedir.
Kitle imha silahlarnn yaylmasnn dourduu tehdidin boyutlar, Konvansiyonel
silahlanmadan ok daha byktr.Nkleer, Biyolojik ve Kimyasal silahlar (NBC) olarak
da ifade edilen Kitle mha Silahlar'na, dnyada 30 kadar lkenin sahip olduu ve bir o
kadarnn da bunlar elde etmek iin aba sarf ettii grlmektedir.219 Bu lkelerin bir
ksmnn demokratik kltrden ve denetimden uzak olmas ve dnyann her an
tetiklenmeye hazr kriz blgelerinde yer almalar, tehlikenin dier bir boyutudur.
218
Yeates, Gobalization. , ss:15-16
219
Bu lkeler unlardr: ABD, ngiltere, Fransa, talya, Almanya, Kanada, Cezayir, in, Kba, Msr,
Etiyopya, Hindistan, ran, Irak, srail, Japonya, Libya, Burma, K. Kore, G. Kore, Pakistan, Rusya, G.
Afrika, Sudan, Suriye, Tavyan, Vietnam, Yugoslavya.Aktaran; ar Erhan, Kreselleme Dneminin
Tehditleriyle Mcadele, Stradigma, Aylk Strateji Ve Analiz E Dergisi, Haziran 2003,Say 5
121
Ayrca, Bu lkelerin balistik fze programlarn uluslararas denetime kapal tutmalar,

uluslararas gvenlik tehdidini daha da arttrmaktadr.
C.Uluslararas Terrizm
Kreselleme srecinde terrizm kavram tamamen farkl bir anlam
kazanmtr. Kreselleme dnemindeki terr eylemlerinin nceki dnemlerden en
byk farkll kullanlan yntemlerdeki evrimdir. 1980'lerde Tokyo'daki sarin gaz
saldrs, 11 Eyll'de yolcu uaklarnn bomba gibi kullanlmas gibi gstergeler,
geleneksel anlamdaki yntemlerin dnda akla hayale gelmeyen yntemlerin bundan
byle de terr rgtleri tarafndan kullanlacaklarn gstermitir. Bu durumda,
geleneksel terrle mcadele yntemleri de aciz kalmaktadr. Evrim geirmi bu yeni
tehdit biimi, "asimetrik tehdit" olarak adlandrlmaktadr.
Asimetrik tehdit kavramnn temelinde saldrgann, muhatab karsndaki
zayflna karlk, greceli biimde stnlklere sahip olmas yatmaktadr. Asimetrik
saldrlar genellikle muhatabn zaaflarndan yararlanlarak gerekletirilmektedir. Sivil
halkn korkularn kullanarak ynetim unsurlarna olan desteini azaltmay hedefleyen
bu yolla, muhatabnda siyasal ve ekonomik istikrarszlklar yaratmay hedefleyen
asimetrik saldrlarda220, zellikle kresellemeyle birlikte kolay eriim imkan bulunan
kitle imha silahlarnn da kullanlabilir olmas tehlikenin boyutunu arttrmaktadr.
Gnmzde terrist faaliyetler eskiden olduu gibi belirli bir corafi blgeyle
snrl kalmamaktadr.Ayrca ok kk terrist gruplarn,byk tahribata yol aan
saldrlar gerekletirmesi mmkn olabilmektedir.Bunda teknolojik gelimelerle
birlikte yaanan iletiim devriminin byk etkisi vardr.letiim alanlarnda ortaya
kan byk teknolojik gelimeler paradoksal bir biimde Dnyaya ve insanla eitli
olanaklar salamasnn yannda, kresel terrizmin gelimesine de neden olmaktadr.
220
ar Erhan Kreselleme Dneminin Tehditleriyle Mcadele Stradigma, Aylk Strateji ve

Analiz E Dergisi, Stradigma Com. Haziran 2003,Say.5
122
Teknolojik gelimeler ierisinde en nemlisi internettir.Terrist rgtler,

internetle birbirleriyle kolaylkla haberleebilmekte, hatta kendilerine ait siteler
gelitirerek faaliyetlerini hzl bir biimde yrtebilmektedirler. Bu ekilde rgtsel
propaganda
materyalleri
gelitirebilmekte,
tm
hazrlayabilmekte,
bu
faaliyetleri
uzaktan
son
eitim
programlar
ucuz
maliyetlerle
derece
gerekletirebilmektedirler. Ayrca teknolojik ve iletiimsel kolaylklardan yararlanarak

dnya
genelinde
koordineli
gerekletirmektedirler.2211998
bir
biimde
ylnda
alabilmekte
baz
Afrika
ve
faaliyetlerini
lkelerindeki
ABD
bykeliliklerinin e zamanl olarak bombalanma olaylar ve daha sonra New York,

Madrid, stanbul, Londra ve Amman gibi ehirlerde yaanm olan terrist faaliyetler
bunun en tipik rneklerini oluturmaktadrlar.222Bu saldrlarn nceden tespit edilip
engellenmesi de ok zor olmaktadr. Terrist rgt yeleri, internet zerinde gelitirmi
olduklar gizli ve ifreli yazlmlar sayesinde kendi aralarnda gvenli iletiim yollar
edinerek kiisel korunmalarn salayabilmektedirler.
Yine teknoloji ve iletiim devrimi sayesinde terrist rgtler corafi olarak
ok geni bir etkinlik alanna sahip olmaktadrlar.223 Uluslararas balantlar olmakla
birlikte,
1990'lara
kresellemenin
kadar
getirdii
snrl
blgelerde
ortamlardan
faaliyet
yararlanarak
gsteren
ve
yine
terr
rgtleri
kresellemeden
kaynaklanan olumsuzluklar, taraftar toplama ve merulatrma unsuru olarak

kullanarak, kresel lekte faaliyet gstermeye balamlardr.224 Deiik lkelerdeki
terrist yaplanmalarla birlikte hareket ederek ok geni bir nfuz alanna sahip
olmaktadrlar.Terristler, tm dnyada, aralarnda kolaylkla temas edebilmekte; eitli
taktik, metot ve teknikleri birbirleriyle paylaabilmektedirler.
Kreselleme sreci ile birlikte, artk sadece devletler deil, terrist rgtler de
artan bir oranda kitle imha silahlarna sahip olabilmekte ve bu silahlardan
221
James D. Kiras; Terrorism and Globalization, The Globalization of World Politics, John Baylis
ve Steve Smith, (Eds.) Oxford University Press, 2004, s. 488 - 493.
222
223
224
Bayar, Kreselleme Srecinde, s:88

Kiras, Terrorism and Globalizations. 492.
Erhan Kreselleme Dneminin ..,par.3
123
faydalanabilmektedirler. Kreselleme sreci, bu silahlarn terrist birimler tarafndan

retim ve tedarik aamalarn kolaylatrmaktadr.225
Uluslararas terrizmin artmasna neden olabilecek bir dier gelime
Kreselleme sreci ile hz kazanan yoksullamann artmas ve beraberinde Kuzey Gney
atmasnn yeni bir boyut kazanarak dnyay istikrarszlatrmas olasldr.Dnyada
gelir dalm uurumunun gney aleyhine artmas, bat kart radikallemeyi arttrm ve
radikal gruplarn g kazanmasna yol amtr. Kreselleme sreciyle birlikte
insanln bir blm hayatlarn byk lde kolaylatran, teknolojiyle desteklenen
bir refah ortamna kavuurken, gelimekte olan ve azgelimi lkelerde yaayan ve
dnya nfusunun ounluunu oluturan insanlar ise giderek artan olumsuzluklarla,
alk, salgn hastalk, eitimsizlik, evre felaketleri vb. sorunlarla kar karya kalmaya
devam etmektedirler.
FAOnun projeksiyonlarna gre 2030 yl itibaryle dnya nfusu 8.7 milyara
ykselecek, ilenebilecek topraklar azalacak, kstl doal kaynaklar zerinde talep daha
da artacaktr. Ayrca sregiden trendler deitirilmedii srece, kronik olarak yetersiz
beslenme says 2010 ylnda, 300 milyon kadar Alt Sahra Afrikasnda olmak zere
yine 730 milyon civarnda olacaktr. Birlemi Milletler Kalknma Program'nn
(BMKP) 2006 ylnda aklanan raporunda ise226 dnyann en zengin 200 kiisinin
servetinin, dnya nfusunun %41'ine, yani yaklak 2.5 milyar kiinin varlna eit
olduunu gstermektedir.
Bu raporda yer alan ve kresellemenin kk bir aznlk iin zenginleme,
mthi bir ounluk iin ise fakirleme anlamna geldiini gsteren kimi arpc
bulgular da yledir:En zengin %5 ile en fakir %5 arasndaki uurum almaktadr.
1960 ylnda 30'a 1 olan fark, 1990'da 60'a 1, bugn ise 74'e 1 hle gelmitir. En
zenginlerin varl, en fakirlerin tam 74 katdr. 80 lkenin geliri son 10 ylda artacana
azalmtr. Dnyann en zengin 200 kiisinin serveti dnya nfusunun %41'inki
225
Kiras, Terrorism and ., s.488 - 492.
226
UNDP, Human Development Report 2006, http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2006/,

01.06.2007
124
kadardr. Yani 200 kiinin geliri 2.5 milyar insannkine eittir. Dnya nfusunun en
tepedeki %20'si; dnya GSMH toplamnn %86'sn, dnya ihracatnn %82'sini,
dorudan yabanc yatrmlarn %68'ini ve toplam telefon ann %74'n elinde
tutmaktadr. Nfusun en altnda bulunan %20 ise ad geen kalemlerin hepsinde %1'in
altnda bir paya sahiptir.227
Biyolojik kimyasal silahlarn giderek yaylarak, sadece devletlerin deil, terr
rgtlerinin de kolayca sahip olabilmesi olasl tehdit ve caydrclk gibi kavramlarn
anlamlarnn yeniden tanmlanmasn beraberinde getirmitir.11 Eyll terr kavramnn
nedenli nemli olduunu , terr rgtlerinin neler yapabileceini ortaya koymutur.
Yeni dnemin tehditlerine kar, ister hegemon g, ister az gelimi lke olsun
hibir lkenin tek bana baarl olmas mmkn gzkmemektedir. Ancak, mevcut
uluslararas dinamikler byle bir ibirlii ortamnn ksa vadede ortaya karlmasn
kolaylatrc nitelikte deildir. nsanln byk ounluunun nceliklerini dikkate
almadan, sadece ABDnin veya Batnn alglad tehditleri ortadan kaldrmay ve onun
karlarn gerekletirmeyi hedefleyen biimde oluturulmaya allan ibirlii
ortamlarnn uzun soluklu ve kalc olmas mmkn deildir. Kresel tehditleri ve
riskleri hazrlayan ve gelitiren ortam yok edilmeden, sadece bu tehdit ve risklerin
konjonktrel yansmalaryla mcadele edilmesi, bir sreliine kaybolan tehdit ve
risklerin, ileride daha byk sorunlarla ortaya kabilecei gzden karlmamaldr.
D.Snr Aan Organize Sular

Kreselleme srecinin salad frsatlar Su rgtleri de deerlendirerek,
faaliyet alanlarn kasaba ve ehirler leinden snr tesine ve kresel dzeye
tamlardr. Bylece Uluslararas rgtl Sularn saysnda byk artlar meydana
gelmitir.Silah ve uyuturucu ticareti,
yasad g, yasad kumar, kredi kart
sahtekarlklar, kara para aklama, yasa d parann uluslararas tedavl gibi sularn
dnya leinde yaygnlamas, kresel gvenliin nnde nemli bir sorun olarak
ortaya kmtr.Ayrca Uluslararas organize su rgtleriyle terrist rgtler arasnda
227
UNDP, Human Development Report 2006
125
da zellikle kresellemeyle birlikte yakn bir iliki kurulmu, terr rgtleri ya

uluslararas su rgtlerinin faaliyet alanlarna girerek ya da onlarla ibirlii yaparak
kendilerine mali kaynak salama yoluna gitmilerdir.
Dnyada tm lkeler bir ekilde uluslararas su rgtlerinin ulusal
gvenliklerine verdii zarar hissetmektedirler. rgtl sularn kreselleme srecinde
trmana gemesinin arkasnda yatan temel nedenlerden biri, Souk Sava dneminin
siyasi corafyasnn ortadan kalkmasdr. Mallarn, insanlarn ve sermayenin serbest
dolam nndeki engellerin ya tamamen ya da byk lde kalkmas sadece
uluslararas ticaretin daha rahat koullarda yrtlmesini deil, ayn zamanda
uluslararas su rgtlerinin daha serbest hareket edebilmelerini de salamtr. Serbest
piyasa ekonomilerinin getirdii avantajlardan yararlanan uluslararas su ebekeleri,
yeni ortamda yasa d kazanlarn aklayabilecekleri meru-yasal zeminler bulmu,
uluslararas sulardan elde ettikleri gelirleri i hayatna aktarabilmilerdir. AB ve
NAFTA benzeri serbest ticaret dzenini ngren yaplanmalar ve Dnya Ticaret
rgtnn empoze ettii liberal politikalar uluslararas ticaret hacmini artrrken, bu
hacim iinde uluslararas su rgtlerinin saklanabilecekleri bir ortamn douuna da
neden olmulardr. Ayrca, kresellemeyle birlikte baz lkelerde hz kazanan
yolsuzluk eilimleri uluslararas su rgtlerini rahatlatmtr.228
Rusyann dalmas ile birlikte,Dou Bloku lkelerindeki su rgtlerinin
saysnda da olaanst art grlmtr. Rusya Federasyonu'nda en az 100.000 yesi
bulunan 5.000 civarnda su rgtnn faaliyet gsterdii bilinmektedir. Asya'da,
zellikle Hong-Kong, in, Vietnam ve Japonya'da rgtl sularda art grlmektedir.
Hong-Kong merkezli Sun Yee On rgtnn 47.000-60.000 yesi dnya apnda su
eylemleri yrtrken, Japonya'da Yakuza iin alanlarn says yaklak 80.000'dir.
Afrika'da Nijerya ve Gney Afrika Cumhuriyeti'nde, Latin Amerika'da ise Kolombiya,
Brezilya,
Arjantin,
Peru
gibi
lkelerde
faaliyet
gsteren
rgtler
ne
kmaktadr.ABD'de de geleneksel olarak talyan aileler tarafndan srdrlen rgtl
228
Erhan Kreselleme Dneminin..,., par.3
126
sularda art vardr. La Cosa Nostra bnyesinde bir araya gelen yasad gruplar ABD
merkezli olarak tm dnyada faaliyet gstermektedirler.229
E. Kresel Salgn Hastalk Tehdidi

1970'lerin ortalarndan itibaren, verem, stma ve kolera bata olmak zere daha
nce de bilinen balca 20 bulac hastalk hzl bir trmana gemi, ayn dnemde
daha nce bilinmeyen bata HIV (AIDS), Ebola, Hepatit C olmak zere 30'a yakn
bulac hastalk tr de yaylmaya balamtr.inde bulunduumuz kreselleme
srecinde dnya apnda en fazla lme yol aan hastalklar arasnda srasyla, verem,
stma, sarlk ve AIDS bata gelmektedir.2020 ylnda, gelimekte olan ve az gelimi
lkelerdeki lmlerin ok byk bir ounluunun verem ve AIDS ten olaca tahmin
edilmektedir.2001 itibariyle dnyadaki AIDS virs tayanlarn says 40 milyon
civarndadr.Bunlarn 28.1 milyonu Sahara alt Afrika'da bulunmaktadr.Bu rakamn 2.7
milyonunu ocuklar oluturmaktadr.2001'de AIDS ten kaynaklanan lmler 3 milyon
civarndadr. 2000-2001 dneminde yeni AIDS'e yakalananlarn says ise 5 milyondur.
Dnyadaki ocuk lmlerinin %63', prematre lmlerin de %48'i bulac
hastalklardan kaynaklanmaktadr.230
F.Etnik ve Dinsel Temelli atmalar

Etnik ve dinsel atmalar, Souk sava sonrasnda art gstermitir.1990larn
hemen sonrasnda Ruanda, Bosna, Kosova, Kuzey rlanda, Filistin, Sri Lanka, Kemir,
eenistan gibi blgelerde sorunlar yaanmaya balanmtr.Bu sorunlarn bir blm
uluslararas toplumun mdahalesi sonucunda sona erdirilmitir ama bir ou da halen
devam etmektedir ve gn getike yeni gerginlik alanlar ortaya kmaktadr.
229
Transnational Criminal Activity: A Global Context, Report No. 2000/07: August 17, 2000
http://www.intellnet.org/documents/1000/050/1059.html, 22.11.2007
230
Erhan Kreselleme Dneminin.., par.6
127
Dnyann deiik blgelerinde meydana gelen bu atmalar bir yandan soruna

taraf lke veya lkelerin siyasal, sosyal ve ekonomik dzenlerine zarar verirken bir
yandan da blgesel ve kresel tehditlerin ortaya kmasna yol amaktadr. Etnik ve
dinsel atmalar sonucunda yasad g olaylarnda da art beklenmektedir. Bu durum
zellikle gelimi ve demokratik lkeler iin nemli bir gvenlik sorununu beraberinde
getirecektir. Trl neden ve amalar gzetilerek zellikle geri kalm lkelerden
kalknm lkelere doru bir seyir izleyen yasa d g akmlar, gvenlik bakmndan
birok sorunu beraberinde getirmektedir. Avrupa Birliinin ve Amerikann bu lkelere
ynelik giriimlerinde kullandklar genel argmanlardan biri de kendi gvenliklerini
tehlikeye atabilecek bu yasad g sorunudur.
Uluslararas terr rgtleri, etnik ve dinsel nitelikli atmalarn daha geni bir
alana, Dnya corafyasna yaylmasna neden olmaktadrlar. zellikle 11 Eyll terrist
saldrlarndan sonra, bu eylemleri bir "Mslman-Hristiyan" atmasnn balangc,
ABD'nin terrle mcadelesini de "Hal Seferi" olarak yorumlayanlarn kmas terr
rgtlerin hedeflerine ulama konusundaki aamay gstermesi asndan fikir vericidir.
Bu yorumlar Samuel Huntingtonn Medeniyetler atmas tezini hatrlatan
yaklamlar olmutur.
Keyman etnik atmalarn oalmasnda kreselleme srecinin etkisine vurgu
yapmaktadr.Kreselleme srecine paralel olarak demokrasinin tm dnyada mthi
bir hzla yaylmas ile birlikte insanlar kabileler (ar milliyeti gruplar, mikromilliyetilik) kendi kendilerini ifade etme frsat bulmulardr.231
Friedman da iletiim devrimine dikkat ekmektedir.Dnyann her yannda
insanlar bu frsata sarlmaya balamlardr. Kabileciliin yaygnlamasnn nedeni
iletiim devriminde aranmaldr. letiim saydaml artrr, yani herkes her yerde olan
231
E. Fuat Keyman, Globalleme ve Trkiye Radikal Demokrasi Olasl, Kreselleme Sivil

Toplum ve slm, iinde, E. Fuat Keyman-A.Yaar Sarbay (Der), Ankara: Vadi Yaynlar,1998, s.45.
128
biteni grebilir. nsanlarn kendi kendilerini ynetmek iin harekete geileri izlenebilir
ve gerekirse mdahale edilebilir.232
zellikle Asya ve Afrikada nemli nfus artlar gerekleecektir.Bu nfusun
kresel dnya ile ne ekilde btnleecei cidd bir sorun olarak ortada durmaktadr.
Glerin hkim olaca bir dnya yapsnn ortaya kmas gl bir ihtimaldir.
zellikle dnyann belirli blgelerinin fakirlemesi, politik istikrarszlklar, ekolojik
facialar g potansiyelini artracaktr. Bu ise, sanayilemi lkelerde bile toplumun
heterojen bir yapya dnmesine neden olabilecektir.
G.evresel Tehditler
evre konusundaki duyarszlklar insan soyunu tehdit eder seviyelere doru
ilerlemektedir.Denizlerde ve ime suyu kaynaklarnda kirlenme, kimyasal, biyolojik ve
nkleer atklardan doan sorunlar, iklim deiiklikleri ve kresel snma, erozyon
nedeniyle ekilebilir alanlarn azalmas gibi gelimeler dnyay tehdit etmektedir.
Kresel snma sanayilemeyle birlikte hzla artn devam ettirmektedir.Son
yz yl iinde Kuzey Kutbu blgesindeki ortalama hava scakl 5 derece artmtr.
nmzdeki 100 yl iinde dnyann ortalama hava scaklnn da 1.4 ila 5.8 derece
orannda daha da artaca tahmin edilmektedir. Kresel snma sonucunda byk
buzullar hzla erimeye balam, bu ise iddetli yalar, sel felaketleri, byk tayfunlar,
byk miktarda erozyon ve kyya yakn blgelerin sular altnda kalmas gibi tehlikeler
dourmutur. Kresel snmann ayrca dnyadaki bitki ve hayvan trleri zerinde de
olumsuz etkileri ortaya km ve gelecekte yaanabilecek kresel gda bunalmlarna
zemin olumaya balamtr.
evresel sorunlar, sadece evreye zarar vermekle kalmamakta insan saln
da tehdit etmektedir. nsanlarda, beslenme ve solunum bozukluklar, kanser, akcier ve
kemik hastalklar bata olmak zere baz hastalklarn yaylmasnda da etkili
232
John Friedmann, Cultural Logics of the Global System, Theory, Culture Society, 5, 2/3, ss.447460, 1990, s.457
129
olmaktadr. Kresellemenin bu yndeki olumsuz etkileri tm dnyada hissedilmekle

birlikte, gelimekte olan veya azgelimi lkelerde hissedilen zarar dierlerine oranla
daha byktr. Bunun yan sra, kresel snma bata olmak zere evresel tehditlerle
mcadelede uluslararas ibirliini ngren abalar da son dnemde younlamtr.233
Sanayilemi lkelerin bu abalara katlmakta isteksiz davranmas, evresel
tehditlerin azaltlmasn engellemektedir. George Bush'un ABD Bakan olduktan sonra,
atmosfere karbondioksit salnmasn denetim altna almay amalayan Kyoto
Protokol'ndeki ABD imzasn, ulusal sanayinin zarar grecei gerekesiyle geri
ekmesi, ngrlen uluslararas ibirliinin gereklemesini engellemitir. nk;
atmosfere salnan zararl gazlarn neredeyse % 70'i ABD kaynakldr.234
III. ABDNN 2002 YEN ULUSAL GVENLK STRATEJS VE

GVENLK STRATEJSNDEK DNM
A. 2002 Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisinin Oluumu
1.11 Eyll Saldrlarnn Etkisi
a.11 Eyll Saldrlar
11 Eyll saldrlar, iletiim teknolojilerinin salam olduu byk olanaklar

sayesinde btn dnya lkeleri tarafndan ok yakndan takip edilmi ve gelimeler an
ve an dnya kamuoyuna aktarlmtr. ABDde ve dnyada byk bir ok meydana
getirmitir. Oluturduu bu etkiye ve daha sonrasndaki gelimelere deinmek,
Amerikan politikasndaki deiimleri anlamada yarar salayacaktr.
233
Erhan, Kreselleme Dneminin ,par.8
234
Erhan, Kreselleme Dneminin ,par.10
130
11 Eyll 2001 Saldrs, ABD'de sivil ve askerleri hedef alan bir terr
saldrsdr.11 Eyll 2001 Sal gn ABDde drt yolcu uann ikisi New Yorktaki
Dnya Ticaret Merkezi gkdelenlerine, bir dieri Washington, D.C.'de Pentagona
arpmtr. Sonuncu uak ise yolcular ve ua karanlar arasndaki mcadeleden sonra
150 mil uzakta, Pennsylvania krsalnda dmtr. Saldrlardan hemen sonra yeni bir
saldrnn gerekleebilecei olaslna
karlk Pentagon, Beyaz Saray, Adalet
Bakanl, CIA Merkezi ve Washingtondaki tm hkmet binalar tahliye edilmitir.

Hava trafii de lke apnda ilk olarak tamamen durdurulmutur. Terristler
Amerikann en nl iki binas olan Dnya Ticaret Merkezi binalarna ynelttikleri
saldr ile yklmalarna neden olmular, ayrca Pentagona arpan uak da, bir blmn
tamamen kmesine neden olmutur. Bu saldrlar sonucunda binin zerinde insan
hayatn kaybetmitir.
Saldrlardan hemen sonra acil durum ilan edilerek, daha yirmi drt saat
gemeden elli bin yedek kuvvetin aktif greve arlmas talimat verilmitir.uaklar
kard iddia edilen 19 kiinin kimlikleri de ertesi gn kamuoyuna aklanmtr. Bir
hafta iinde terristlerin, Talibann kurucularndan olan uluslararas terr rgt El
Kaide terr rgt lideri olan Usame Bin Ladinin elemanlar olduunun istihbarat
tarafndan tespit edildii kamuoyuna aklanmtr.235 Bu aklamalar Afganistanda
ynetimde olan Taliban rejimi tarafndan tepki ile karlanmtr. nk Usame Bin
Ladinin Afganistanda olduu bilinmektedir.Taliban ynetimi, Amerikann herhangi
bir operasyonda bulunmas halinde en set ekilde cevap vereceklerini aklayarak,cihat
ilan edeceklerini bildirmilerdir.236Bu aklamalar dnyada zellikle Amerikan
hedeflerine kar yeni saldr ihtimalini gndeme getirmitir.
ABD ynetimi terr rgt El Kaide ile ilgili yeni ve somut deliller bulma
arayna girmitir. Uluslararas ibirliinin salanabilmesi ve yaplmas dnlen
operasyonun meruiyetinin sorgulanmasn nlemek amac ile yeni deliller bulunmas
zorunlu gzkmektedir. O zamanki d ileri bakan Colin Powell 23 Eyll 2001de
235
11 Eyll sonras kan haberler iin baknz: September11News,

http://www.september11news.com/DailyTimeline.htm 26.06. 2006
236
September11News, http://www.september11news.com/OsamaSpeeches.htm, 12.08.2007
131
yapt aklamada yeterli delillerin bulunaca szn vermitir.237 Uluslar aras

kamuoyu da yaplmas dnlen operasyona hazrlanmaya allm, Taliban rejimi ve
Usame Bin Ladin tehlikesi konusunda kresel bir propagandaya giriilmitir. Taliban ile
Bin Ladin arasnda herhangi bir fark bulunmad ilenmitir. Talibann Afganistanda
yapm olduu insan haklar ihlalleri btn dnya medyasnda geni yer tutmutur.238
Uluslararas ibirliinin salanmas iin de, ABD tarafndan eitli giriimlerde
bulunulmutur. ABD Savunma Bakan Donald Rumsfeldin nderliinde Suudi
Arabistan, Umman, Msr ve zbekistan liderlerinin bir araya geldii bir toplant
gerekletirilmitir. ABDnin terrizmle mcadelede ibirlii araylar ngiltere,
Pakistan ve NATOdan gelen destekle de glenmitir. Pakistan Lideri 28 Eyllde
yapt aklamada , ABDni sunduu delilerin olaylarla Bin Ladinin balants olduu
konusunda onu sulamak iin yeterli olduunu aklayarak, ABDye destek veren ilk
Mslman lke olmutur.239
NATO Genel Sekreteri de yapt alamada: ABDnin, same Bin Ladinin
saldrlar yapm olduu konusunda sunduu kantlar ak ve zorlayc olarak
nitelemitir.240Bu aklamalarn sonrasnda NATO, ABDye terrle sava kapsamnda
hava sahalarna ve liman kentlerine giri, buralarda gemilerini ve radar uaklarn
konulandrma izni vermitir. ABD-Bin Ladin mcadelesinde Trkiye ve AB de dahil
olmak zere bir ok lke Afganistan operasyonu iin ABDye ve terrle mcadelesine
dorudan veya dolayl olarak destek vermitir.
11 saldrlarndan sonra terr panii devam etmitir. Birka biyolojik silah
saldrs meydana gelmitir. Terristler tarafndan arbonlu mektuplar ksa bir sre
gazetecilere ve nemli siyasetilere gnderilmitir. Bu gelime, Artk terrist saldrlarn
yan sra
biyolojik terr tehlikesinin de gz nne alnmas gerektiini
gstermektedir.arbonlu mektuplar nedeniyle hi kimse hayatn kaybetmemitir. Buna
237
http://www.september11news.com/DailyTimeline.html, Eriim; 26.06. 2006
238
http://www.september11news.com/USANewspapers.htm, 22.07.2006
239
http://www.september11news.com/DailyTimeline.htm,September 28.12.2007
240
http://www.september11news.com/DailyTimeline.html.Eriim; 28.12.2007
132
karn kamuoyunda byk bir panik yaanmtr. Halkta olaanst bir panik havasnn
meydana gelmesi zerine, ABD Salk Bakan Tommy Thompson yapt aklamada
,bu mektuplarn terrist bir eylem olduuna dair herhangi bir bulgu olmadn
belirtmitir.241Bakan Bush da Bende arbon yok, yarn ie gittiimde gvende
olacamdan eminim242 diyerek halktaki panik havasn gidermeye
almtr.
arbonlu mektuplar bu aklamalardan sonra bir anda kesilmitir. Bu gne dein bu

mektuplarn kayna, arkasnda kimlerin olduu, kim tarafndan gerekletirildii neden
bir anda kesildii
ortaya karlamamtr.Bu nedenle arbon saldrlar konusunda
speklasyonlar oka yaplm,hatta bunun bir psikolojik sava stratejisi olduu ve Bush
hkmetinin elini glendirmek iin yapld teorileri bile ileri srlmtr.
Saldrlarn bykl terrizmin ulat noktay gstermesi asndan
nemlidir. Bu saldrlar ok gelimi savunma teknolojisine ramen ABDnin bile terr
karsnda ulusal gvenliini salamada byk eksikliklerinin olduunu ortaya
koymutur. 11 Eyll Saldrlar ile ilk defa terrn bu kadar byk bir saldr
yapabilecei anlalmtr. Saldr, devletlerin balatm olduu, hedefin ve dmann
ak bir ekilde belirli olduu savalardan ok farkldr.
11 Eyll saldrlar ve arkasndan ortaya kan arbonlu mektuplar, Amerikan
Toplumu zerinde o zamana dein grlmemi bir etki brakmtr. 11 Eyll saldrlar
denizar bir devlet olan ABDye kar kendi topraklarnda yaplm ilk geni apl
terrist eylemlerdir. Dolays ile amerikan kamuoyunu derinden etkilemitir. Kendi
topraklarnda ilk defa bu kadar byk bir saldr ile karlaan Amerika kamuoyu,
Amerikan kongresi ve hkmeti byk bir aknlk yaamlardr.
ABD daha ncede baz terrist eylemlere maruz kalmt.1993te Dnya
Ticaret Merkezine yaplan bombal saldr, 1995de Oklahoma Kenti Eyalet Binasnn
bombalanmas, 1998de Tanzanya ve Kenyadaki ABD bykeliliklerine yaplan
241
Radikal Gazetesi NBCde de arbon kt, 13 Ekim 2001

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=17579,eriim:12.05.2007
242
Sabah Gazetesi, Ama, arbon! http://arsiv.sabah.com.tr/2001/10/14/d01.html, Radikal Gazetesi

arbonlu Dehet Satrlar, , 25 Ekim, 2001,eriim:12.05.2007
133
bombal saldrlar, ABDnin maruz kald byk aptaki terrist saldrlar243 olarak
tarihe gemitir. Bu saldrlar 11 Eyll olaylar kadar derin bir travmaya neden
olmamtr.ABD halk normal yaant srecine ksa zamanda geri dnmtr.244
Oysa, 11 Eyll saldrlarnn Amerikallar zerinde ciddi bir psikolojik travma
meydana getirdiini sylemek abartl olmayacaktr. Amerikan halk, saldrlar
sonrasnda ciddi bir korku ve panie kaplmtr. Hatta bu korku, halk, herkesten ve her
eyden phe eder bir noktaya getirmitir.Amerikan halk zgrlklerine dkn bir
toplum olarak bilinmektedir. Gl bir devletin salam olduu gven ortamnda
zgrlk ve demokrasi btn tehditlerden uzak olarak yaanmtr.
Korku ve kayg milliyeti duygularn uyanmasn beraberinde getirmitir.
Bireysel yaam tarznn n planda olduu ve ulusal konularla pek ilgilenilmedii
bilinilen ABDde ulusalc duygu ve dnceler canllk kazanmtr.Ciddi lde bir
milliyetilik ve ulusal dayanma duygusu ortaya kmtr.Amerikan ulusal birlii ska
vurgulanmaya balanmtr. Amerikan bayra satlarnda yaanan hzl art da bunun
bir gstergesi olarak nitelenmitir. yerleri ve evlerde Amerikan bayraklarnn says
hzla artm, hatta arabalarn camlarna dahi ok sayda bayrak aslmtr.Amerikan
olmayana kar duyulan tepki ve kzgnlkta da nemli bir art olmutur. Amerikallar
kendi can gvenliklerinin olmad dncesine kaplmlardr. Amerikan halknda
oluan bu korku beraberinde yabanclara kar kamuoyu tepkisini de tetiklemitir.245
zellikle Amerikallarn Mslmanlara bak asnda da byk deiiklikler meydana
gelmesine neden olmutur.
Amerikan
milliyetilii
poplist
sylemlerle
pompalanrken
lkedeki
yabanclar, zellikle de Mslman gmenler hedef alnmaya balanmtr. Snrlarda

artrlan gvenlik nlemleri, vizesi olduu halde snr d edilen Orta Dou kkenli
renci, bilim adam ve dier meslek sahipleri, Amerikan vatanda olduu halde
243
Didem Yaman, 11 Eyll Sonrasnda ABD: Alglamalar, Psikolojik Yansmalar ve Yasal

Dzenlemeler, Uluslar aras Hukuk ve Politika Cilt:1, No:1-2, 2005 s. 117-142
244
Bruce Hoffman, Re-thinking Terrorism in Light of a War on Terrorism
RAND,http://rand.org/pubs/testimonies/CT182/, 2001, 23.07.2007
245
Theda Skocpol, Will 9/11 and The War on Terror Revitalize American Civic Democracy?,
Political Science & Politics, Vol. 35, Issue 03, September 2002, ss. 537-540
134
FBIn yakn takibinde hayatlarn srmeye balayan sradan kiiler ve bir neden
bulunarak haftalarca hapishanelerde kalmak zorunda kalan Arap, Trk, Malezyal ya da
ranllar. Tm bunlar zgrlkler lkesi olarak nitelendirilen ABD iin radikal ve sarsc
gelimeler olmutur.246
11 Eyll terr saldrlarnn, Amerikan Ynetiminin terre ve terr rgtlerine
baknda da byk deiiklikler meydana getirdii sylenebilir. Bilindii gibi, byk
devletler tarih boyunca dier lkelerdeki terr olaylarn deiik nedenlerle
desteklemilerdir.Bu nedenler; genelde bamszlk hareketi, self determinasyon hakk,
i sava gibi tanmlamalarla anlm ve karlarla uyutuunda da maniple edilmeye
allmtr. Byk glerin bir ok terr rgtne ak veya gizli olarak destek
salad hatta bazen de byk devletler arasndaki mcadelenin bu terr rgtleri
aracl ile yapld bilinmektedir. Bilindii gibi Souk Sava dneminde nkleer
silahlarn oluturduu caydrclk (dehet dengesi) iki sper gc scak atmadan
uzak tutmu, ancak terrizm gibi yeni unsurlarn, devletlerin birbirlerini kontrol etmede
kullanacaklar birer ara haline gelmesine neden olmutur. ki taraf arasnda yaanan bu
Souk Sava dneminden kazanl kan ise, iki bloun destekleriyle giderek
glenmekte olan terr rgtleri olmutur. Bu dnemde ABD ve SSCB ya dorudan, ya
da bir mttefikleri araclyla birbirlerine kar terr rgtlerini desteklemiler, en
azndan faaliyetlerine izin vermilerdir.
ABDnin terre gz yumma veya dolayl destek verme konusundaki sicili
olduka ktdr ABD dnyann deiik blgelerindeki terr eylemlerine kar ou
zaman tepkisiz kalmtr. IRAya uzun yllardr verdii destek, kulislerde hep
dillendirilen ama aka ifade edilmeyen bir konudur. Suriye PKKya 1998e kadar
akca destek vermesine ramen, BM Gvenlik Konseyine ye seilmitir. ABD veto
yetkisi
olmasna
ramen
Suriyenin
Gvenlik
246
Konseyine
seilmesini
veto
Sedat Lainer, 11 Eyll ve Etkileri USAK Stratejik Gndem, www.usakgundem.com/makalen.htm,

13.09.2007
135
etmemitir.247 Yani ABD terr konusunda olduka duyarsz davranmtr. Hatta terr
konusunda pragmatik bir politika izlemitir. Trkiyedeki PKK terr rgt de
ABDnin takip ettii ama eylemlerine kar uzun sre sessiz kald terr rgtlerinden
biri olmutur.
Terrle mcadele eden devletler ou zaman insan haklar ve demokrasi
ihlalleri ile sulanmlardr.Bu sulamalar, mcadele eden devletlerin kararllklarn
etkilemitir.11 Eyll olaylar ABDnin terre bakndaki bu yaklamda en azndan
sylem baznda deiiklie neden olmutur.ABD, artk terrle mcadeleye sadece
insan haklar ve demokrasi ihlali erevesinden bakmaktan vazgemitir.Terr
eylemlerinin kamu dzeni ve kamu gvenlii zerindeki ykc etkisinin farkna
varmtr.nsan haklar ve demokrasinin ancak kamu dzeni ve gvenliinin,lke ve
ulus btnlnn saland yaplar iin geerli olabileceini kabullenmitir. 11 Eyll
saldrlar sonras Bakan Bush yapt aklamalarda sadece terristlerin deil onlara
destek veren lkelerin de bu savata dman olarak kabul dileceklerini248 belirtmitir.
11 Eyll ncesi ABDnin terr konusundaki dier bir yaklam ise; terrizmin
sadece ilgili devletin sorunu olduu, bunun uluslar aras alana sadece insan haklar ve
demokrasi kavramlar erevesinde tanabileceidir. Yani sorun sadece muhatap olan
devletin sorunudur. Nitekim Trkiye PKK249 ile mcadelesinde
NATOnun
5.maddesinin uygulanmasn istemitir.5.madde saldr karsnda Ortak Savunma

Mekanizmasnn devreye girmesini ngrmektedir. Ama Trkiye bu abalarndan bir
sonu alamamtr.Yine 1.Krfez sava srasnda Iraktan gelebilecek ciddi bir saldr
olasln gndeme getirerek 5. maddenin uygulamaya sokulmasn talep etmi ama
talebi kabul grmemitir.11 Eyllden sonra ise NATOnun 5.maddesi deyim
247
Osman Metin ztrk, 11 Eylldeki Saldr Sonrasnda Uluslararas Terrizmin ve Terrle

Mcadelenin Yeni Yz iinde, Uluslararas Terrizm ve D Politika, Osman Metin ztrk (Der.)
Biltek Yaynlar, Ankara,2002, s. 33
248
Yaman, 11 Eyll Sonrasnda,s.135
249
PKK konusunda geni bilgi iin baknz: Sedat Lainer ve hsan Bal, The Ideological and Historical
Roots of the Kurdist Movements in Turkey: Ethnicity, Demography, and Politics, Nationalism and
Ethnic Politics, Vol.10, No.3,Sonbahar 2004,ss. 473-504
136
yerindeyse hemen iletilmi, ABDnin terrle mcadelesi NATOnun da mcadelesi

haline gelmitir.250
O zamana dein terr nc dnyann bir sorunu olarak alglayan ve
gerektiinde destekleyen byk devletlerin, zelde de ABDnin, 11 Eyll terr
saldrlar ile birlikte terrn gerek ve souk yz ile karlamas,dolays ile terrn
dnyadaki
alglannn
deimesi,
geni
boyutlu
anti
terr
hareketlerinin
balatlmasnda nemli bir dnm noktas olmutur.

ABD terrist saldrlara verilecek karlk iin almaya balarken bu olay
yeni dnya dzeni iin bir frsat olarak da deerlendirmekten geri kalmamtr. Terr
byyen yeni bir kresel tehdit, bat toplumu iinde ortak bir dman olarak sunmaya
zen gstermitir. Topyekun bir sava balatmak iin uluslararas politikadaki
etkinliini sonuna dein kullanarak, dier devletleri de terr konusunda harekete
geirmeyi en nemli stratejilerinden biri haline getirmitir.
ABD sadece terrn kayna olarak grd Afganistana ve ardndan Iraka
saldrda bulunmakla kalmam ulusal boyutta da yasal ve ekonomik dzenlemeler
yapma yoluna gitmitir.Terre kar Birlemi Milletlerde ve deiik platformlarda
verdii mcadelenin yannda kendi ierisinde de bir ok yasal dzenlemelerde
bulunmutur.Bu dzenlemelere ksaca deinmek, Amerikan kamuoyunda byk bir
travmaya neden olan terr saldrlarnn nasl alglandnn anlamlandrlmas ve
Amerikann yaklamn aklamas asndan yararl olacaktr.
b.11 Eyll Sonras karlan nemli Yasal Dzenlemeler
Saldrlarndan sonra Amerika gvenlik ve zgrlk ikilemini yaamaya

balamtr. ABDdeki sivil hak ve zgrlklerin ok olmas nedeniyle bu zgrlk
ortamnn terristlere eylemlerini hazrlayabilmek ve uygulayabilmek iin rahat bir
ortam sunduu iddia edilmeye balanmtr. Bu iddialar, ABD hkmeti yetkililerinin
zgrlklerin snrlarna ynelik bir takm sorgulamalarda bulunmalarna neden
250
Yaman, 11 Eyll Sonrasndas.137
137
olmutur. Nihayetinde Hkmet gvenlik adna zgrlklerden yana bir takm

kstlamalara gidilmesi gerektiini vurgulamtr.
ABDnin saldrlar sonrasnda ortaya koymu olduu ulusal gvenlik stratejisi,
Yurt Savunmas kavram ve yapm olduu yasal dzenlemeler, bte harcamalarndaki
deiiklikler bu adan zerinde durulmas gereken konulardr. ABDnin terrizme kar
alm olduu nlemler, terrle uraan dier devletler iin de olumlu veya olumsuz
nitelikte rnekler oluturabilecek niteliktedir. Devletlerin alaca ulusal nlemler ayn
zamanda uluslar aras terrizmin nlenmesinde de devletlerin koordineli olarak
yapacaklar ortak nlemler dizini iin de k noktas olacaktr.
ABDnin hemen hemen her alanda hukuksal denetimi arttrarak kontrol
mekanizmasn geniletmek ve etkinletirmek amacyla olduka sert nlemler ieren
yasal dzenlemeler yapmtr. Yaplan dzenlemeler Kamu gvenliini arttrc
nlemlerdir.Bu dzenlemelerdeki temel ama yrtme organnn daha etkin ve hzl bir
ekilde karar alabilmesi ve uygulayabilmesinin salanmasdr. 11 Eyll sonras ortaya
kabilecek yeni saldrlar nlemeye ynelik dzenlemeler yapld gibi, saldrlardan
zarar grenler iinde vergi muafiyeti gibi kolaylklar getiren dzenlemeler yaplmtr.
Bu yasalar ierisinde ABDnin gvenliini salamay amalayan balca yasalar u
ekilde zetlenebilir:
Birinci dzenleme olarak,ABDnin yeni yaklamnn en somut rneklerinden
birini oluturan Terrle Mcadele Yasasdr.Bu yasa ile ulusal gvenliin
salanabilmesi iin gerektiinde temel hak ve zgrlklerin kstlanabilecei aka
ortaya konmutur.251Yasa ile getirilen yeni dzenleme ile terrist yabanclar iin zel
mahkemelerin kurulmas ve uzun gzalt sreleri gibi demokrasi ve insan haklar ile
badatrlamayacak bir ok dzenlemeler yaplmtr. Amerikan demokrasi tarihine
baktmzda bu dzenlemeler olduka byk tavizler olarak tarihe gemitir.
251
Ruhsar Mderrisolu, 11 Eyll le Birlikte Yeni Dnya Dzenine (!) Doru, Uluslararas
Terrizm ve D Politika,iinde, Der.Osman Metin ztrk, Ankara: Biltek Yay., 2002, ss. 17-20
138
kinci Dzenleme olarak ksaca Patriot yasas olarak bilinen, Terrizmi

Engellemek ve Durdurmak iin Gereken Uygun Aralar Salayarak ABDyi
Birletirmek ve Glendirmek Yasasdr.11 Eyll sonrasnda ABD kamuoyunda
gndeme gelen dier nemli bir tartma da istihbarat birimlerinin yetersizlii
konusunda olmutur. Bu tartmay younlatran iddia, pheli telefon grmelerini
dinlemekle grevli Ulusal Gvenlik Ajansnn (NSA) 11 Eyllde bir saldr
dzenleneceine dair bir Arapa bant kaydettii ancak bu bandn tercmesinin
saldrlardan sonra evrildiinin iddia252edilmesi olmutur. Bu haber kamuoyunda FBI
ve CIAin yeterli bilgi ve donanma sahip olmadklar ve bu birimler arasnda dzgn
bir istihbarat aknn salanamad ve bu nedenle ipular ortaya kan 11 Eyll
saldrlarnn nlenemedii yargsna neden olmutur.
stihbarat rgtlerinin yetersizlikleri konusundaki ikayetler ve terristlerin
Amerikann zgrlkler ortamn kullandklar inanc Bush ynetiminin yeni bir yasal
dzenleme yapmasn kolaylatrmtr. Yaplan yeni dzenlemeler sonucunda 2 Ekim
2001 tarihinde Vatanseverlik Yasas (Provide Appropriate Tools Required to
Intercept and Obstruct Terrorism Patriot-) yrrle konulmutur.253
Yaplan yeni yasal dzenleme ile Terr balantl sularn cezalar
sertletirilmi, Bilgi edinimi ve paylam konusundaki aksaklklar giderilmi, ceza
kanununda yaplan dzenlemelerle terr sulularn aratrma, tutuklama ve
cezalandrma konularnda yasa uygulayclarnn yetkileri arttrlm, Gmen
brolarnn yabanclar soruturma ve gerektiinde snr d edebilme yetkilerini
arttrlmtr.254
Radikal Gazetesi, Son halka:11 Eyll'de byk saldrdan bahseden Arapa telefon konumalar
kaydedilmi, ancak evrilmemi, 9 Haziran 2002,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=40012
252
253
Whitehouse, Provide Appropriate Tools Required to Intercept and Obstruct Terrorism,October 12,
2001 http://www.whitehouse.gov/omb/legislative/sap/107-1/HR2975-h.html,
(House),eriim:11.10.2006
254
David Teather, Civil Libertarians Prepare to Fight Bush over Tougher Anti-Terror Laws, The
Guardian, September 15, 2003.
http://www.guardian.co.uk/world/2003/sep/15/usa.davidteather,15.04.2007
139
Patriot yasasnn Amerikan yaam tarzna ciddi snrlamalarla getirmi olmas,

hem Amerikan Kamuoyunda hem de dnya kamuoyunda sert tepkilere neden
olmuur.255 ABD birok lkeye yapt mdahalelerde eksikliini gereke olarak
gsterdii temel hak ve zgrlkleri, kendi lkesi ierisinde snrlamalara tabi
tutmutur. Bu yasa, ABDnin onu zgrlkler lkesi yapan dinamiklerden giderek
uzaklatnn bir kant niteliinde kabul edilmitir.
Yaplan bir dier dzenleme Yurt Gvenlii Otoritesinin kurulmasdr.
ABDde Trkiyedeki ileri bakanlna denk den bir bakanlk yoktu. ileri
Bakanlnn grevi eitli bakanlklar arasnda bltrlmt. Yurt Gvenlii
Otoritesi iilerinin merkezi bir elde toplanmas hedefine ynelik olarak kurulmutur.
Ama, federal hkmet ile dier departmanlar arasnda yurt savunmas faaliyetlerinin
yerletirilmesi ve uygulamaya hazr hale getirilmesidir.
ABD ordusunun temel grevi snrlar dndaki tehditlere kar nlem
almaktr. gvenlik sorunlar, daha ok kolluk kuvvetlerinin iidir. Ancak 11 Eyll
sonrasnda, bu anlayta ciddi lde
bir deiim meydana gelmitir.ABDnin i
gvenlik ihtiyacnn artmas Ordunun da Yurt Savunmas kavram erevesinde yeni

bir yaplanma iine girmesini beraberinde getirmitir.nceden Ortak Kuvvetler
Komutanl (Joint Forces Command) nca gerekletirilen faaliyetler artk bu birime
devredilmitir.256 Bu birim dnda yurt savunmas konusunda dier bir yetkili birim ise
bilindii gibi Savunma Birimidir. ncelikle bir nceki dnemde farkl kurumlarn yetki
alanlar arasnda bltrlen i ileri grevi merkeziletirilmitir.Mevcut 22 kurum
Yurt Gvenlii Bakanl ad altnda birletirilmitir.257
255
Ron Paul Patrot Act is a Threat to Liberty

http://www.antiwar.com/paul/?articleid=6727,eriim:23.02.2008
256
Yaman, 11 Eyll Sonrasnda, s.139
257smet
Aka, Evren Balta Ordunun Emperyalizmi, Emperyalizmin Ordusu: ABDde Militarizmin

Yzleri Birikim, 189, Ocak 2004,s:28-29
140
11 Eylln hemen akabinde karlan bir dier yasa 24 Eyll 2001de

Terristleri Finanse Eden Glerle Mcadele Yasas adyla karlmtr.258Bu
dzenlemeyle ama terristlerin finans kaynaklarn ortadan kaldrlmasdr. Bu yasa ile
ayrca, terr rgtlerine destek veren birimlerin, kiilerin, kurumlarn ve hatta lkelerin
tespit edilerek, bunlarla olan hukuki ilikilerin dondurulmas da amalanmtr.Yani
Yasa sadece ABDde deil tm dnyada terre verilen mali destein kesilmesini
hedeflemektedir.Bu amalar dorultusunda, Orta Dou bata olmak zere dnyadaki
tm finansal kurululara terr rgtlerine mali destei kesmeleri konusunda
bildirimlerde bulunulmas karara balanmtr.
lk olarak terrizmin uluslararas finansmannn engellenmesi iin tespit elden
27 kii ve kuruluun mal varlklarn dondurmay ieren bir emir yaynlanmtr.Dier
lkelerin ve finans kurulularnn da terrn finansman konusunda ayn duyarllkla
hareket etmesi istenmitir.ABDnin bu ars ksa srede destek bulmu ve Ekim 2001
tarihinde yaplan bir aklamada, ABDnin terrist rgtlere akan paray durdurmak iin
gsterdii abaya destek veren lkeler tarafndan terrist rgtlere gittii dnlen alt
milyon dolarlk mal varlnn bloke edildii ve 50 banka hesabnn dondurulduu
bildirilmitir.259Ayrca bu yasayla, terrist rgtlere ynelik bir takm kararlar alnmakla
kalnmam, oluturulan indeksle hangi rgtlerin terr rgt sayld da
somutlatrlmtr.260
Bir dier dzenleme Yurt Savunmasnda Etkin Olarak Kullanlacak zel Bir
Birimin Kurulmas Konusundaki Kurucu Yasann261 karlmas olmutur. Bush
ynetimi tarafndan hem yerel dzeyde hem de federal dzeyde gereken bilgilerin
edinebilmesi iin, ulusal ve uluslararas seviyede yetkilerle donatlacak bir birimin
258
Whitehouse, Fact Sheet on Terrorist Financing Executive Order, September 24, 2001,
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010924-2.html,Eriim:12.29.2007
259
Yaman, 11 Eyll Sonrasnda. s.137
260
Treasury Office,Executve Order 13224 - Blockng Property And Prohbtng Transactons Wth
Persons Who Commt, Threaten To Commt, Or Support Terrorsm September 23, 2001.
http://www.treasury.gov/offices/enforcement/ofac/programs/terror/terror.pdf,eriim:12.05.2007
261
Whitehouse, Executive Order Establishing Office of Homeland Security, October 8, 2001.

http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/10/20011008-2.html eriim: 12.05.2007
141
kurulmas kararlatrlmtr. 8 Ekim 2001 tarihinde karlan bu yasa ile, lke

savunmas konusunda bakana yardm ederek kapsaml bir ulusal strateji oluturacak ve
bunun uygulanmas iin gereken misyonlar rgtleyecek bir birimin kurulmas
amalanmtr. Birim, Ulusal Ekonomik Konsey ile de bir arada alarak bir terr
saldrsnn ekonomik ve mali anlamda ciddi bir etki yaratmasn engellemekle
grevlidir.
Kurulan bu birim, yrtme organyla birlikte alacaktr. karlan bu yasa ile,
yeni kurulacak bu birime istihbarat edinme konusunda geni yetkiler verilmitir. Bu
sayede ABDye ynelebilecek herhangi bir terr saldrsna kar lkenin hazrlkl olma
oran arttrlm, ABDnin kritik altyaplar/enerji retim ve nakil hatlar/ iletiim
birimleri ve nkleer enerji santrallerinin korunabilmesinin salanmas amalanmtr.
Birimin kurulmasnn nedenlerinden birinin de, 11 Eyll saldrlar sonrasnda istihbarat
birimlerinin yeterince iyi almadklar veya yetersiz olduklar yolunda kan
sylentilere bir son vermek ve bu alanda alan kurumlar kuvvetlendirmek olduunu
sylemek mmkndr.
Daha nce deinildii gibi, 11 Eyll'de hkmete ynelik en byk
eletirilerden biri FBI ve CIA'in birbirleriyle iletiimlerindeki kopukluktu. Dolaysyla
CIA'in bir terrist hakknda toplad bilgi, bu kii ABD snrlarna girmeyi
baardnda bir ie yaramyordu, nk; bu snrlar ierisinde kovuturma yapma
yetkisi FBInd. Tipik souk sava dzenlemesine dayanan bu i ve dn mutlak
rgtsel ayrmnn 11 Eyll saldrsnn engellenememi olmasnn temel nedenlerinden
olduu ABD kamuoyunda ska dile getirilmitir. Bylece yeni kartlan kanunlar ile
CIA'ye i alanda kovuturma yetkisi verilmi ve FBI ve CIA aras balar
glendirilmitir.Ayrca, CIAin bakannn sadece CIAden deil ayn zamanda
hkmete bal 15 deiik istihbarat biriminin koordinasyonundan da sorumlu hale
getirilmesi nerilmitir.262
262
Richard Betts, New Politics of Intelligence Foreign Affairs, Mays/ Haziran 2004, s:83
142
Dier bir dzenleme bakann yetkilerini arttrma konusunda yaplmtr. 18

Eyll 2001 tarihinde karlan Askeri Kuvvet Kullanmna Yetki Verme Yasas263 ile
ABD Bakannn yetkileri arttrlmtr. Bu yasa ile artk Bakan, terrist eylemlere
dorudan veya dolayl yoldan itirak etmi kii, kurum, kurulu, ulus veya lkelere kar
gerekli ve uygun g kullanm konusunda daha rahat emir verebilecektir.Ayrca bu
yasaya ek olarak Operasyona Hazr Askeri Birliklerin Savunma ve Ulatrma
Bakanlnn Emriyle Harekete Geirilmelerini ngren dzenleme de264 yaplarak
Savunma ve Ulatrma Bakanlarnn bu yasa ile yetkilendirilmeleri ve
alanlarda
alacaklar kararlar iin ABD Bakannn onayna ihtiya duymadan hareket edebilmeleri
salanmtr.Bu yasa Savunma ve Ulatrma Bakanlarna, ABD kurucu yasasnn 10.
maddesinde geen yetkilere ek olarak ABDye gerekletirilebilecek herhangi bir terr
saldrs durumunda kara, deniz ve hava kuvvetlerine bal harekete hazr birliklerden
istediklerini operasyona geirebilmelerini ngrmektedir. Buna gre ilgili birimlerde
grevden ayrlm olan personel de gerektiinde tekrar greve arlabilecektir.
22 Eyll 2001de karlan Hava Tamacl Gvenlii ve Sistem stikrar
265
Yasas
ile, ncelikle saldrlardan zarar gren bu sektr yeniden canlandrmay,
beraberinde de ABD hava ulam sistemini terrist saldrlara kar korumak

amalanmtr. 11 Eyll sonrasnda ABDde en ar darbeyi alan sektr hava ulam
olmutur.Yasa, bu sektrn sorunlarnn zm iin Bakana 3 milyar dolarlk bir
harcrah sunmaktadr. Ayrca yasaya gre, ABD Bakan gerekli grd takdirde
federal kredilendirme aralarn kullanarak ve Federal Kredi Reform Yasasna uygun
olarak, hava tamaclnda gereken istikrar salayabilmek iin 10 milyar dolar
gemeyecek ekilde bir sbvansiyon kullanmaya yetkili klnmtr. Yasa ayrca, hava
tamacnda meydana gelebilecek riskler iin oluturulacak bir fondan gereken sigorta
giderlerinin karlanmasn da ngrmektedir. 11 Eyllde zarar gren kiilerle ilgili
263
Whitehouse, Joint Resolution for Authorization for Use of Military Force , September 18, 2001,
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010918-10.html, 12.05.2007
264
Federal Register, Vol. 66, No. 181, September 18, 2001, Presidential Documents, 48201
http://www.defenselink.mil/ra/mobil/pdf/e.o.13223.pdf ,10.02.2008
265
Air Transportation Safety and System Stabilization Act, September 22, 2001
http://www.treas.gov/offices/domestic-finance/atsb/hr2926.pdf,14.02.2008
143
hkmler de yasada yer almaktadr: Alnan karara gre, 11 Eyll terr saldrsndan
zarar gren kii veya kiilerin kendilerine ve yaknlarna gereken yardmlarn yaplmas
ve bu amaca ynelik olarak 11 Eyll Kurbanlar Tazmin Fonunun oluturulmas
karara balanmtr.
2-Yeni Amerikan Yzyl Projesinin Etkisi
Yeni Amerikan Yzyl Projesini kurgulayanlar yeni muhafazakarlardr. Yeni

muhafazakarlar genellikle Amerikan Enterprise Institute ve Heritage Foundation gibi
think-tank'ler de bir araya gelmi bir grup elitist akademisyen/entellektel'den
olumaktadr.Gnmzde ksaca
neo-con
olarak da
isimlendirilen Yeni
muhafazakarlarn ban eken grup nclerden bazlar ise; Paul Wolfowitz, Donald
Rumsfeld, Dick Cheney, Richard Perle, Condoleeza Rice gibi isimlerdir.
ok sayda medya, dnce kuruluu, akademi, enstit, vakf, lobi irketi ve
halkla ilikiler firmas ile dorudan balantl olan Yeni muhafazakarlar Bahar
1997de bir dnce kuruluu olan Amerikan Yzyl Projesini (The Project for the
New American Century PNAC) oluturmulardr. PNAC yeni muhafazakrlarn
siyaset okulu konumundadr. PNAC aslnda bir rgtten ok, bir rgt ann
koordinasyonu grnmndedir.
Yeni
muhafazakarlar
1990lardan
itibaren
hkmetlerde
etkin
olmaya
balamlardr.1992de birinci Bush ynetiminde savunma Politikas Kurulu (Defense

Policy Board) bakan yardmcs Paul Wolfowitz, ABDnin Souk Sava Sonras
Askeri Konumunu deerlendirdii bir rapor hazrlamtr.266 Bu raporda; ABDnin
souk sava sonras, politik ve askeri stratejisinin bir numaral hedefinin, rakip bir
sper gcn ortaya kmasn nlemek olmas gerektii, bunun iin; Amerika Birleik
266
Paul Wolfowitz, Draft of the 1992 Defense Planning Guidance,1992

http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html,
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/iraq/etc/wolf.html, eriim:16.01.2007
144
Devletlerinin gerekirse tek tarafl olarak hareket etmeye hazr olmas gerektii
belirtilerek, daha aktif ve mdahaleci politika nerileri gndeme getirilmitir.267
Yeni Muhafazakarlarn yaklamn ieren bu rapor basna szm268
tartmalara ve tepkilere neden olmu, sonuta yeterli destek bulamam ve Bakan
Bush grevden ayrlnca da rafa kaldrlmtr.269 1992 plan baz uzmanlara gre
Amerikan Yeni Yzyl Projesi iin ana belge niteliindedir.1997deki ilkeler bildirgesi,
1992 plan ile uyumlu olarak oluturulmutur.270
Ksaca
Neo-Con(neo-conservative)
olarak
da
adlandrlan
Yeni
Muhafazakarlar, neler yapmak istemektedir? Yeni Amerikan Yzyl Projesinin nihai

amac nedir? Bu sorularn cevaplarn bulmak iin 1997 Misyon Raporunu
ve
imzaclarn tmn aktarmakla balanlabilir.
Yeni Amerikan Yzyl Projesi Misyon Raporu 1997271

Amerikan d politikas ve savunma politikas kendi haline braklmtr.
Muhafazakarlar, Clinton ynetiminin tutarsz politikalarn eletirmilerdir. Ayrca kendi
sralarndan tecrit yanls politikalarnda direnmilerdir. Fakat Muhafazakarlar
Amerikann dnyadaki rol ile ilgili stratejik bir vizyonu emin bir ekilde
gelitirmemilerdir. Amerikan d politikas ile ilgili gelecee ynelik ilkeler
belirlememilerdir. Stratejik amalar zerine varlan potansiyel bir anlamay rtbas
etmek iin taktiklerdeki farkllklara msaade etmilerdir.Amerikan gvenliini
koruyacak ve yeni yzylda amerikan karlarn yceltecek bir savunma btesi iin
mcadele etmemilerdir.
Bunu deitirmeyi amalyoruz. Durumu ele almay ve Amerikann kresel
liderliini desteklemek iin bir araya gelmeyi amalyoruz.
267
Barton Gellman, Pentagon Would Preclude A Rival Superpower The Washington Post March 11,
1992, Patrck E. Tyler, U.S. Strategy Plan Calls For Insurng No Rvals Develop The New York
Times, march 8, 1992, eriim:16.04.2007
268
Patrck E. Tyler, U.S. Strategy Plan Calls For Insurng No Rvals Develop The New York Times,
march 8, 1992, eriim:16.04.2007
269
Paul Wolfowitz, Defense Planning Guidance, 1992,

http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/iraq/etc/wolf.html , Draft of the 1992 "Defense
Planning Guidance, http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html
eriim:16.05.2007
270
Kemal Evciolu, ABDnin Byk Ortadou Projesi, Umay Yaynlar , zmir, 2005, s:81
271
Project for the New American Century (PNAC),

http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html, eriim:16.05.2007
145
20.yzyl sona ererken, Birleik Devletler dnyann egemen gc olarak

bulunmaktadr. Baty Souk Savata zafere tam olarak, Amerika bir frsat ve meydan
okuma ile kar karyadr. Birleik Devletlerin gemi on yllarn baarlar zerine ina
edilebilecek bir vizyonu var mdr? Birleik Devletler,yeni yzyl Amerikan ilkeleri ve
karlarna uygun biimde ekillendirmeye ynelik bir karara varm mdr?
Frsat karma ve meydan okumaya cevap verememe tehlikesi iindeyiz.Gemi
ynetimlerin biriktirdiini (hem askeri yatrmlar hem de d politika kazanmlar)
sermayeden yemekteyiz.D ilerindeki ve harcamalarndaki kesintiler,devlet idaresindeki
aralarn kullanmndaki ihmaller ve kararsz liderlik,dnya genelindeki Amerikan
etkisinin srdrlmesini giderek gletirmektedir.Ksa vadeli ticari karlar iin verilen
szler, stratejik dncelerin nemsenmemesi ynnde bir tehdit oluturmaktadr.Sonu
olarak, ulusun mevcut tehditleri karlama ve ileride karmza kacak potansiyel meydan
okumalarla mcadele yeteneini riske ediyoruz.
Reagan
ynetiminin
baarlarndaki
esasl
unsurlar
unutmu
grnyoruz:Hem mevcut hem de gelecekteki meydan okumalara hazr gl bir ordu
,Amerikan ilkelerini darda zel olarak ve cesaretle yceltecek bir d politika ve Birleik
Devletlerin kresel sorumluluklarn kabul eden ulusal bir liderlik.
Doal olarak, Birleik Devletler gcn nasl kulland konusunda ll
olmaldr.Fakat kresel liderliin bize ykledii sorumluluklardan veya bu uygulamann
bal olduu maliyetlerden gvenli biimde kanamayz.Amerikann Avrupa,Asya ve
Ortadoudaki bar ve gvenliin salanmasnda hayati bir rol vardr.Eer
sorumluluklarmzdan kanrsak,temel karlarmza meydan okumalara davetiye
karm oluruz.20.yzyl tarihi,krizler balamadan nce artlarn biimlendirilmesinin ve
tehditler bymeden onlar karlamann nemli olduunu retmitir.Bu yzyln tarihi
Amerikan liderliinin amalarn kucaklamay retmitir.
Amacmz Amerikallara bu dersleri hatrlatmak ve bugn iin ortaya kan
sonulara dikkat ekmektir.Drt sonucu u ekilde sralayabiliriz.
-Gnmzde kresel sorumluluklarmz srdrmek ve gelecek iin silahl
kuvvetlerimizi modernize etmek iin savunma harcamalarmz arttrmalyz.
-Demokratik mttefiklerimizle olan ilikilerimizi glendirmeli ve karlarmz
ile deerlerimize dman olan rejimlere meydan okumalyz.
-Yurt dnda politik ve ekonomik zgrl tevik etmeliyiz
-Gvenliimize,gnencimize ve ilkelerimize uygun bir uluslar aras dzenin
korunmas ve gelitirilmesi iin Amerikann biricik rolne dair sorumluluu kabul
etmeliyiz.
Reaganc bir askeri g ve manevi aklk politikas gnmz modasna uygun
deildir.Fakat Birleik Devletler getiimiz yzyln baarlar zerinde ina edildiyse,
gelecekte gvenliimizi ve byklmz salamak iin bunlar yapmamz
kanlmazdr.272
Eliot Abrams
Steve Forbes
Fred C. Ikle
Gary Bauer
Paula Dobriansky
Donald Kagan
272
The Project for the New American Century (PNAC),Statement of Principles,Haziran 1997,
http:/newamericancentury.org, Aktaran:George Soros,Amerikan stnl Hayali, Yanl Kullanlan
Amerikan Gcnn Dzeltilmesi, Doan Seluk ztrk (ev)., stanbul:Truva Yaynlar,2005.s:22-23
146
Aaron Friedberg
Francis Fukuyama
I. Lewis Libby
William J.Bennett
Dick Cheney
Dan Quayle
Jeb Bush
Frank Gaffney
Peter W. Rodman
Elliot A. Cohen
Zalmay Khalilzad
Stephen P. Rosen
Midge Decter
Norman Podhoretz
Henry S. Rowen
Donald Rumsfeld
Vin Weber
George Weigel
Paul Wolfowitz
1998de ayn imzaclardan bir ou, Bakan Clintona Irakn igalini
savunduklar ak bir mektup gndermilerdir.273
26Ocak1998
SaynBakan,
Size (bu mektubu) yazmamzn nedeni, Irak'a ynelik mevcut ABD politikasnn
baarsz olmas ve yakn bir gelecekte Ortadou'da, Souk Sava'n sona ermesinden
bugne dein grdklerimizden ok daha ciddi bir tehditle karlamamz ihtimalidir.
Yaknda yapacanz Birliin Durumu konumanzda, bu tehdide yant verecek ak ve
kararl bir eylem plan ortaya koyma frsatnz bulunmaktadr. Bu frsat karmamanz
ve ABD'nin ve btn dnyadaki dost ve mttefiklerinin karlarn koruyacak yeni bir
stratejiyi kesin bir dille aklamanz srarla tavsiye ediyoruz. Bu strateji her eyden nce
Saddam Hseyin rejiminin iktidardan uzaklatrlmasn hedeflemelidir. Bu zor, ancak
gerekli giriim iin gereken her trl destei vermeye hazrz. Aylardr, Saddam
Hseyin'in 'evrelenmesi' stratejisi srekli anmaktadr. Son olaylarn da gsterdii
zere, Saddam Hseyin'in BM denetilerini engelledii durumlarda, BM yaptrmlarn
srdrmek veya Saddam' cezalandrmak iin Krfez Sava mttefiklerimize baml
kalmaya artk devam edemeyiz. Saddam Hseyin'in kitle imha silahlar retmemesini
salama imkanmz ciddi ekilde azalmtr. Sonuta top yekun denetim balasa bile bugn bu ihtimal ok zayftr- Irak'n kimyasal ve biyolojik silah retimini denetlemenin
imkansz deilse de ok zor olduu tecrbe ile sabittir. Denetilerin birok Irak tesisine
uzun zamandr girememi olmalar, Saddam'n btn srlarn aa kartabilmeleri
ihtimalini zayflatmaktadr. Sonu olarak, pek uzak olmayan bir gelecekte, Irak'n bu
silahlara sahip olup olmad hususunda makul bir yargya varmamz mmkn
olmayacaktr. Bu belirsizlik, kendi bana, btn Ortadou'da ciddi istikrarszlk unsuru
olacaktr. Saddam'n kitle imha silahlarn frlatma imkanna kavumas durumunda -bu
273
PNAC letter to Clinton, http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html,

eriim:16.01.2007
147
mecrada devam ettiimiz takdirde bu imkana kavumas hemen hemen kesindirblgedeki Amerikan birliklerinin, srail gibi mttefiklerimizin ve dostlarmzn
gvenliinin ve dnya petrol arznn nemli bir blmnn tehlikeye sokulacan ilave
etmeye gerek bulunmamaktadr. Sizin tarafnzdan da doru bir ekilde akland zere
Sayn Bakan, 21. yzyln dnyasnn gvenliini byk lde bu tehditle ne ekilde baa
kacamz belirleyecektir.
Tehdidin
bykl
dikkate
alndnda,
koalisyon
mttefiklerimizin
sarslmamalar ve Saddam Hseyin'in ibirlii yapmas temelindeki mevcut politika,

tehlike arz edecek lde yetersizdir. Kabul edilebilir tek strateji, Irak'n kitle imha
silahlarn kullanmasn veya kullanma tehdidinde bulunmas ihtimalini bertaraf edecek
bir stratejidir. Bunun yakn vadedeki anlam, diplomasi belirgin bir ekilde baarsz
kald iin, askeri harekat yapmay kabullenmektir. Uzun vadedeki anlam ise, Saddam
Hseyin'in ve rejiminin iktidardan uzaklatrlmasdr. Amerikan d politikasnn bundan
sonraki hedefi bu olmaldr. Bu hedefi ortaya koymanz ve ynetiminizin (hkmetinizin)
dikkatini Saddam Hseyin'in iktidardan uzaklatrlmasn salayacak bir stratejiye
yneltmenizi iddetle tavsiye ediyoruz. (Strateji), birbirinin tamamlaycs olacak
diplomatik, siyasi ve askeri abalarn sarf edilmesini gerektirecektir. Bu politikann
uygulanmasnn zorluklarn ve tehlikelerini bilmekle birlikte, bunu yapmamann
yarataca tehlikelerin ok daha byk olacana inanyoruz.
BM Gvenlik Konseyi Kararlar'nn, Krfez Blgesi'ndeki hayati karlarmz
korumak iin, askeri seenek de dahil olmak zere, ABD'ye gerekli nlemleri alma hakk
tandn dnyoruz. Her hal ve karda, Amerikan politikas, BM Gvenlik Konseyi'nde
oydama (konsenss) salanmas hususundaki yanl srarla felce uratlmamaldr. Size
(kati ve) kararl ekilde harekete gemeyi iddetle tavsiye ederiz. ABD ve mttefiklerine
ynelik kitle imha silah tehdidini bertaraf etmek iin harekete getiiniz takdirde,
lkemizin en hayati ulusal gvenlik karlar dorultusunda hareket etmi olacaksnz.
Zayflk ve rehavete dayanan bir davrana srklendiimiz takdirde, karlarmz ve
geleceimizi riske sokacaz.
Elliot Abrams , Jeffrey Bergner, Francis Fukuyama, William Kristol, Donald

Rumsfeld, Paul Wolfowitz, Richard L. Armitage, John Bolton, Robert Kagan,
Richard Perle, William Schneider, R. James Woolsey, William J. Bennett, Paula
Dobriansky, Zalmay Khalilzad, Peter W. Rodman, Vin Weber, Robert B.
Zoellick
148
Yeni Muhafazakarlar, 11 Eyll saldrlarndan sonra Bushun saldr sonras

yapm olduu aklamalar ven ve desteklerini sunan bir mektubu da kaleme
almlardr.274
Saygdeer George W. Bush
Amerika Birleik Devletleri Bakan
Sayn Bakan
Bu yazy,terrizme Kar savata dnyann zaferine nderlik etme
konusundaki
takdire
deer
kararllnz
desteklediimizi
belirtmek
iin
yazyoruz.Terrist rgtlere ve onlar barndran ve destekleyenlere kar yaygn ve
srekli kampanya arnz btnyle destekliyoruz.ABDnin korkun 11 eyll
saldrsnn sululularn bulmas ve cezalandrmas gerektiini aklayan Dileri Bakan
Powell ile ayn grteyiz ve onun dedii gibi dnyann her neresinde olursa olsun
terrizmin peine dmeli ve uzantlar ve kklerine kadar hakkndan gelmeliyiz. ABD
politikasnn, sadece bu olaydan sorumlu kiileri bulmakla kalmayp,ayn zamanda
dnyada bize kar iyi niyet beslemeyen ve gemite ABD personeline, ABD karlarna ve
mttefiklerimize kar saldr dzenleyen dier guruplar da hedef almas gerektii
konusunda Dileri Bakan ile ayn grteyiz.
21.yzyln ilk savan baar ile gerekletirmek ve sizinde belirttiiniz gibi
Birleip terrizmi bozguna uratarak gelecek kuaklara iyilikte bulunmak iin aada
belittiimiz admlarn kapsaml bir stratejinin zorunlu bileenleri olduuna inanyoruz.
Usame Bin Ladin:Terrizme kar mevcut savan kilit hedefinin(ama kesinlikle
tek hedef deil) Usame Bin Ladini yakalamak ya da ldrmek ve onun ibirliki an yok
etmek olduu konusunda hemfikiriz.Bu amaca ulamak iin,Afganistanda yaplmas
gereken askeri eylemi ve bu lkedeki Taliban kart glerin ihtiya duyduu mali ve
askeri yardmn salanmasn destekliyoruz.
Irak:D leri Bakan Powelln Saddam Hseyinin yeryznn nde gelen
terristlerinden biri olduuna ilikin son aklamasna katlyoruz.Irak devletininABDye
ynelik son saldrya bir ekilde yardm etmi olmas muhtemeldir.Kantlar Irak ile saldr
arasnda dorudan balant kuramasa bile, terrizmin ve destekilerinin kkn kazmay
amalayan bir strateji,Saddam Hseyin iktidarn devirme dorultusunda kararl bir
giriimi iermek zorundadr.Byle bir abaya giriilmemesi,uluslar aras terrizme kar
savata erken ve kesin bir teslimiyete meydan verecektir.Bu nedenle, Amerika Birleik
Devletlerinin Irak muhalefetine tam bir askeri ve mali destek vermesi gerekir.Irak
muhalefetine ,faaliyet gsterecei bir gvenli blge salamak iin Amerikan askeri gc
kullanlmaldr.Irak muhalefetine verdiimiz szlerin arkasnda durabilmek iin
Amerikan gleri her anlamda hazr olmaldr.
Hizbullah:Hizbullah dnyann nde gelen terrist rgtlerinden biridir.Bu
rgtn, 1998de Afrikadaki Amerikan eliliklerinin bombalanmasyla ilikili
olduundan ve 1983te Beyruttaki ABD piyadeleri klasnn bombalanmasna
karm olduundan kukulanlyor.Hizbullah kesin olarak, Bakan Powelln dile
getirdii bize kar iyi niyet beslemeyen ve gemite ABD personeline, ABD
karlarna ve mttefiklerimize kar saldrlar dzenleyen guruplar kategorisine
giriyor.Bu yzden terrizme kar savan Hizbullah hedef almas gerekir.ABD
274
PNAC letter to Bush, http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html

eriim:16.01.2007
149
ynetiminin, ran ve Suriyeden Hizbullaha ve operasyonlarna verdikleri tm askeri,

mali ve politik destei durdurmalarn talep etmesi gerektiine inanyoruz.ran ve
Suriyenin buna uymay reddetmesi halinde, ynetim, terrizme destek verdii bilinen
bu devletlere kar uygun misilleme nlemlerini ele almaldr.
srail ve Filistin zerk Ynetimi:srail, zellikle Ortadouda, uluslararas
terrizme kar Amerikann en sadk mttefiki olmutur ve halen yledir.Amerika
Birleik Devletleri dostumuz olan bu demokratik lkeyi terrizme kar savanda her
bakmdan desteklemelidir.Filistin zerk Ynetiminin Kontrol altndaki blgelerden
kaynaklanan terrizmi durdurmas ve sraile kar terrist saldrlar planlayanlar
hapse atmas konusunda srarl olmalyz.Filistin ynetimi terre kar harekete
geene kadar Amerika Birleik Devletleri ona daha fazla yardmda bulunmamaldr.
ABD Savunma Btesi:Terrizme kar ciddi ve muzaffer bir sava, savunma
harcamalarnda byk bir art gerektirir. Bu sava gerekletirmek, ABDnin iyi
silahlanm bir dmanla uramasn gerektirebilir ve dnyann her yerinde
karlarmz savunma yeteneimizi korumamz zorunlu hale getirir. Bu sava
kazanmamz salamak iin ne kadar olursa olsun- gereken savunma fonlarn
istemekte hibir tereddt gsterilmemesini kuvvetle tavsiye ediyoruz.
Kukusuz daha yaplacak ok ey var. Terrizme kar bu savaa dier lkelerin
yardmn salamak iin diplomatik abalara ihtiya duyulacaktr.Elimizdeki
ekonomik ve mali aralarn kullanlmas gerekecektir. htiya duyulacak bir askeri
eylemin doas gerei atlmas gereken admlar olacaktr.Bununla birlikte,
kanaatimizce,bu sava etkin biimde yrtlecekse ve baarl bir sonuca
ulatrlacaksa, yukarda ana hatlarn izdiimiz aamalar asgari zorunluluklar
oluturmaktadr.Bunlar yazmaktaki amacmz, siz bu savata zafere ulamada ulusa
nderlik etmek iin yaplmas gerekenleri yaparken desteimizle yannzda olduumuz
konusunda sizi temin etmektir. Sayglarmzla.
mzalayanlar: William Kristol, Richard V. Allen, Gary Bauer, Jeffrey

Bergner, Eliot Cohen, Seth Cropsey, Midge Decter, Thomas Donnelly, Nicholas
Eberstadt, Hillel Fradkin, Aaron Friedberg, Francis Fukuyama, Frank Gaffney, Jeffrey
Gemdin, Reuel Marc, Gerecht Charles Hill, Bruce P. Jackson, Eli S. Jacobs, Michael
Joyce, Donald Kagan, Robert Kagan, Jeane Kirkpatrick, Charles Krauthammer, John
Lehman, Clifford May, Martin Peretz, Richard Perle, Norman Podhoretz, Stephen P.
Rosen, Randy Scheunemann, Gary Schmitt, William Schneider, Jr., Henry Sokolski,
Richard H.Shultz, Stephen J.Solarz, Vin Weber, Leon Wieseltier, Marshall Wittmann
Bu belgelerden de yararlanarak Yeni Muhafazakarlarn dncelerini u
ekilde zetleyebiliriz:
Yeni muhafazakarlar, Souk Sava dneminde yaratlan btn kresel kurum,
kurulu ve rgtlerin (ve dolaysyla hukukun) SSCBnin kyle gereksizletiini,
Bunlarn hegemonya alann daraltc bir ilev grdklerini belirtmektedirler. Bir nceki
150
dneme ait hukuk, kurum ve dzenin ortadan kaldrlmasn savunmaktadrlar.275 Yeni

Amerikan Yzyl Projesi (Project for New American Century) 20. yzyl boyunca
birbirini kontrol altnda tutan ve ABD'nin ar ulara kaymasn nleyen liberal ve
realist politikalarn, ABD'nin gcnn hibir baka g tarafndan snrlandrlamad
gnmz dnyasnda artk anlamsz kalmtr. Souk Savan sona ermesinden sonra
kresel hegemon g konumuna erien ABDnin kresel karlar karsndaki tm
engellerin kaldrlmas gerekmektedir.
Muhafazakarlara Gre: ok kutuplu bir dnya, bar gvencesi deil, sava
tehlikesidir. ABDnin baat g olarak varl, uluslararas sistemin n alnamaz bir
kaosa srklenmesinin nndeki teminattr; ekonomik, asker ve siyasi gcyle ABD,
sistemin dzenleyicisi ve hmisidir; 276 Dnyaya demokrasiyi ABD tayacaktr.
ABD dnyann lideridir. Bu konumu srdrebilmek: asker, diplomatik ve
ekonomik gc gerektirir. Hkmet teknolojik ve iktisad stnln ve asker
avantajlarn pekitirmek iin para harcamaldr. zellikle, Savunma harcamalarnn
artrlmasyla ABD, kendisine "meydan okunamaz g" olarak, kalmaya devam
edecektir. ABDnin btn dnyada, kendisini saldrlamaz klacak, kalc askeri sleri
olmaldr. Sistemin dzenleyicisi ve hamisi olarak, karmaa iindeki dnyann,
ABDnin belirledii ltlere gre kural ve hukuk sahibi olmasn temin etmelidir.
ABDye ve Amerikallara ynelik tehditlerin nlenmesi iin mevcut
uluslararas hukuk dzeninde etkili tedbirler alnamamas halinde, bu dzenin tesine
geilmesi ve gerekirse ABDnin tek bana hareket ederek bu tehditlerin stesinden
gelmesi gerekmektedir. Diplomasinin are getirmedii yerde askeri harekat kabul
edilebilir yntemdir. ABD bu hedefe ynelik olarak, mttefikleriyle ve dier
uluslarst rgtler ile mutabakat teminine mecbur deildir.
275
Thomas Barnett, Pentagonun Yeni Haritas, 1001 Kitap Yaynlar, stanbul 2004, s. 27
276
agr Erhan, Yeni Muhafazakarlarn Gzyle Trkiyenin Deien Vizyonu, Gr Dergisi:

Temmuz 2003 S:30-31
151
Yeni muhafazakarlar, 1990l yllardan itibaren ABDdeki btn hkmetlerde

etkili olmulardr. Ama asl etkinliklerini Kasm 2000de yaplan bakanlk seimlerini
George W. Bushun kazanmasndan sonra gstermilerdir. Amerikan d politikasnn
oluturulmasnda ve yrtlmesinde etkili olan mevkilere "Yeni Muhafazakarlar" olarak
adlandrlan isimler getirilmitir. Bunlar arasnda Bakan Yardmcs Dick Cheney,
Ulusal Gvenlik Danman Condoliza Rice, Savunma Bakan Yardmcs Paul
Wolfowitz, Savunma Bakanl Mstear Doug Feith Lewis ve Savunma Bakanl
Danman Richard Perle277 saylabilir.
11 Eyll terr saldrlarnn ABDde yaratt atmosfer, Yeni Muhafazakarlar
iin bulunmaz bir frsat olmutur.Uzun zamandr planlarn ortaya koymak iin frsat
bekleyen Yeni Muhafazakarlara aradklar stratejilerini uygulama frsat sunmutur.
Sorosa gre; Yeni Amerikan Yzyl projesi ile gndeme gelen muhafazakarlarn
projeleri, Bush Ynetiminde etkin kadrolara gelmelerine ve 11 Eylle kadar gndemde
olmasna ramen, balca iki nedenden tr uygulamaya geirilememiti. Birincisi:
Bakan Bushun kesin olarak ABD bakan olduu ve Amerikay temsil ettii
speklasyonlara neden olmutur. Amerika bakan kesin bir vekalet olmadan ABD
yksek mahkemesi tarafndan yaplan tek bir seimle bakan olmutur. kincisi ise; bu
proje iin yaplacak yksek orandaki askeri harcamalarn savunulmasn salayacak ve
meru sayabilecek aka tanmlanm somut bir dman yoktur. Nitekim 11 Eyllden
nce zerinde durulan savunma konular, terrizme kar yaplacak sava deil, fze
savunma sistemleri olmutur. 11Eyll, bu engelleri ortadan kaldrm ve Bakann
terrizme kar ilan ettii savata Amerikan kamuoyu bakana byk oranda destek
vermitir. Ynetim de, ulusu derinden etkileyen bu korkuyu bilinli bir ekilde
gndemde tutmutur.278
2002 Eyllnde de aklanan, ABDnin Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisinde,
Yeni Muhafazakarlarn teden beri savuna geldikleri grler, geni lde yer
277
278
Erhan Yeni Muhafazakarlarn.,s:30-31

Soros, Amerikan stnl., s;26-27
152
bulmu279 ve devlet politikas haline gelmitir. Gvenlik Doktrininde ana konu ne

kmtr: Birincisi, kresel asker, ekonomik, diplomatik ve kltrel alanlarda ABDnin
baat roln, mutlak denetleyici dzeyine tamas iin alnacak nlemler; ikincisi,
geleneksel tehdit-merkezli savunma anlaynn, yani saldrlara kar meru mdafaa
yaklamnn,
olas
tehditleri
nlemeye
ynelik
nalc
saldr
yaklamyla
deitirilmesi; ncs mevcut uluslararas hukukun, ABDnin beklentilerini tatmin

etmedii noktalarda by-pass edilebilmesidir. zetle, 1990dan sonra ABD tek sper
gtr. 2001 bandan itibaren ABDnin zellikle savunma ve dileri bakanlklarnda
etkili olan muhafazakarlar da, ABDnin tek sper g olarak, bu durumun nne serdii
frsatlardan sonuna kadar yararlanmas arzusundadrlar.
Muhafazakarlar 11 Eyll 2001den sonra ivme kazandrdklar nalc saldr
(pre-emptive strike) anlay balamnda nce Afganistan, ardndan da 11 Eyllle bir
balants olmamasna ramen, Irak operasyonlarn yrtmlerdir. Bakan Bushun
ifadesiyle, ABDnin "terrle mcadelesi" esnasnda dier lkeler "ya ABDyle birlikte
ya da ABDnin karsndadr". ABDnin atmaya karar verdii admlara kar kmak ya
da bunlar sorgulamak, Yeni Muhafazakarlarn iktidarda olduu Washingtonda dosta
bir davran olarak deerlendirilmemektedir. Dolaysyla Yeni Muhafazakar Amerikan
ynetiminin dier lkelerden beklentisi, yolunun u veya bu ekilde tkanmas deil,
kendisine her trl kolayln gsterilmesidir. Hegemon gcn uzun pazarlklara,
diplomatik manevralara ve zaman kaybna tahamml yoktur.280
B.2002 Ulusal Gvenlik Stratejisi

ABD 1947 ylnda Truman doktrinini ile artk yalnzclk politikasndan
vazgetiini, yeni politikann zgr uluslarn komnizme kar desteklenmesi
eklinde global bir angajmanlk biiminde olacan belirtmiti. Bu politikas ile de Bat
blounun doal lideri olarak Sovyetleri evreleme Politikasn srdrmt.
279
The National Security Strategy of the United States of America September 2002
http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/national/nss-020920.pdf,Eriim:16.11.2006
280
Erhan Yeni Muhafazakarlarn., s.30
153
Dou blounun dalmas ile ortaya kan durumda, ABD, grevini

tamamlam olarak yine yalnzlk politikasna m dnecek yoksa dnyadaki etkinliini
devam m ettirecek sorusu gndeme gelmitir. Amerika temsil ettii kavramlarn galip
geldiine inanm ve bu deerlerin btn dnyaya yaylmas gerektiinden hareketle
dnyadaki etkinliini daha da arttrarak devam ettirmek karar almtr. Ayrca
kreselleen dnyada yalnzlk politikas ile karlar korumak mmkn deildir. Bu
nedenle Souk sava sonrasnda en ok vurgu yaplan kavramlar: demokratik deiim,
serbest piyasa ekonomisi, insan haklar ve kreselleme kavramlar olmutur. Bu
kavramlarn oka dile getirilmesinin nedeni: Amerikann ngrd kresel siyasi ve
iktisadi dzenin ancak bu kavramlarn yaygnlatrlmas ile kurulabileceine inanmas
olmutur. "Ebeveyn Gzetimi" (adult supervision) yada Yardmsever-yumuak
Hegemonya (benevolent hegemon ve benign hegemony) kavramlar izlenecek
stratejideki ana yntem olarak kabul edilmitir.
Souk Sava Sonrasnda, yani 11 Eyll'den nce de ABD ynetimi kresel
ekonomik ve siyasi dzenin istikrarnn ABD'nin liderliine dayandna inanyordu.Bu
liderlik sistemdeki aktrlerin bu yapy zmnen kabullenmeleriyle merulaan bir
liderlikti. Bu yapda, demokratik deiim, insan haklar ve serbest piyasa ekonomisine
yaplan vurgu ile kreselleme olgusu ne kan unsurlard. Burada ABD'ye biilen rol,
sistemin sorunsuz ilemesini salamakt. Zaten sorunsuz ileyen yap da ABD'nin
liderlik konumunu srdrmesini salayacakt.
Clinton dneminde (1992-2000) izlenen stratejiler de ABDnin dnyadaki
liderlik konumunu korumaya ynelikti ve Bush ynetiminden farkl olarak askeri deil
ekonomik g temellerine dayanmaktayd. Ekonomik stnl, askeri gten daha
yetkin gren bir politika anlay benimseyen Clinton ynetimi iin en byk tehdit
global ekonomik krizlerdi.zetle zlenen strateji; yumuak g unsurlarn ve
kresellemeyi kullanarak ve ynlendirerek, sadece ok gerektii anda askeri
yntemlere bavurarak dnyaya ekil vermekti
Bushun iktidara gelmesi ile birlikte Clinton dneminde grdmz, yumuak
g unsurlarn ve kresellemeyi kullanarak ve ynlendirerek, sadece ok gerektii
anda askeri yntemlere bavurarak dnyaya ekil verme yaklam nceliini yitirmeye
154
balamtr.Bu gelimede en byk etken, 1997de bir dnce kuruluu olarak Kurulan
ve ABDnin dnyadaki mutlak hkmdarln savunan Yeni Amerikan Yzyl Projesi
(PNAC) rgtnn ynetimde etkin hale gelmesi olmutur.
Yeni Amerikan Yzyl Projesi stratejisinin hangi detaylarla yn bulacan
belirleyebilecek bir ok gelime yaanmaktayd. Bu adan Souk sava sonrasnda
Amerikann d politikasnn detaylarn belirleyen pek ok faktrden sz etmek
mmkndr.
Dou
Blounun
dalmas
ile
boluklarnn
olumas,
Kresellemenin hz kazanmas, blgesel rgtlenmeler, artan etnik atmalar, terr,

g , dinler ve kltrler arasndaki gerginlikler v.b. gibi bir ok etken Amerikann aktif
d politikas iin frsatlar sunmaktayd. Eksik olan ise ABDnin uygulayaca ve bazen
fiili mdahale aamasna gelebilecek politikalar iin gerekli olan meruiyetin
olmamasyd.11 Eyll olaylar bu adan bir frsat oluturmutur. Saldrda bulunanlarn
batnn temsil ettii siyasal ve ekonomik liberal deerleri hedef aldklarna olan inan,
ortak bir tehdit olgusunun olumasna katkda bulunmu, Dou Blounun
dalmasndan sonra Amerika tekrar aktif politika
bulmutur.11 Eyll, ABD iin
izleyebilecei bir neden
sadece Avrupay deil tm uluslar aras toplumu
hareketle getirebilecei bir gereke sunmutur. Bir dier ifadeyle, 11 Eyll saldrlar
ABD'nde uzun zamandr planlarn uygulamaya koymak iin frsat bekleyen bir grup
strateji uzmanna aradklar frsat sunmutur.
11 Eyllden sonra ABDnin terr politikasndaki bu hzl deiim baz
speklasyonlar da beraberinde getirmitir. Bunda, uluslararas sistemin ABD karlar
dorultusunda yeniden yaplandrlmas dncesinin gndemde olmas etkili
olmutur.Gerekten terrn vard kresel boyut ve ykclk yeni mi fark edilmitir
yoksa bu saldrlar bir frsat olarak deerlendirilip byk bir proje mi uygulanmaya
konulmak istenmektedir.
17 Eyll 2002de aklanan
Yeni Gvenlik doktrininin ieriinin nasl
olacan, daha ncesinde Bakan Bushun ve dier Hkmet grevlilerinin

aklamalarndan karmak mmkn olmutur. George W.Bush 11 Eyll saldrlarnn
ardndan, 27 Eyll 2001de kongrede yapt konumasnda, ABDnin bundan sonra
izleyecei politikann temel unsurlar hakknda olduka detayl bilgiler vermitir:
155
Emrimizdeki tm kaynaklar, her trl istihbarat aracn, her trl hukuki

yaptrm, her trl mali etkiyi ve gerekli her trl silah kullanarak global terr
ebekesini mahkum edeceiz. Terristlerin mali kaynaklarn kurutacaz, birini dierine
dreceiz, onlar bir yerden baka bir yere kaacaklar ve snacaklar yer
kalmayncaya kadar sreceiz. Terristlere yardm eden veya onlar barndran devletleri
takip edeceiz. Dnyann neresinde olursa olsun devletlerin bir karar vermesi
gerekir:bizimle misin yoksa terristlerle mi? Bugnden itibaren terristleri barndrmaya
ve desteklemeye devam eden bir devlet, ABD tarafndan dman bir rejim olarak dikkate
alnacaktr.Ulusumuzun unu bilmesi gerekir ki:Saldrlardan muaf saylamayz; fakat
281
terristlere kar Amerikallar korumak iin gerekli savunma nlemlerini alacaz
Bakan Bush bu konumasnda terrle mcadele konusunda ok kesin izgiler

koymutur. Devletlerin desteini salayabilmek iin adeta biz ve onlar ayrmna
gitmitir. Bu sylem ayn zamanda bir tehdidi de iermektedir. ABD aka destek
vermeyen lkelere kar diplomatik usullerle ve nezaketle aklanamayacak sert bir
tutum taknmtr. Bakan George W. Bush, terrle mcadelelerinde tarafsz kalmann
dahi mmkn olmadn, lkelerin ya ABDnin yannda yer alacan, ya da karsnda
olacaklarn aka belirtmektedir.
Bu aklamaya rnek olmas asndan Somut bir rnek vermek gerekirse;
Trkiyenin 2. Irak sava ncesi snrlarn amamas zerine, Trkiyede daha nce
ABD Bykelilii grevinde de bulunmu olan Mark Paris, Irak Savanda gerekli
destei vermeyen Trkiyenin sava sonras Washington telefonlarnda bekletileceini
ifade etmitir.282 Tehdit boyutuna varan bu ifadeler ABDnin, d politikaya bak
asndaki radikal deiimi anlamada somut veriler olarak deerlendirilmitir.
Yine Bakan Bush; saldrlarn hemen akabinde,
14 Eyll 2001de, The
National Cathedralda yapt konumada: ABDnin, kresel uzantlar olan terristlere

kar sava yapt ve bu savataki dmann, masum kiilere kar yrtlen nceden
tasarlanm siyasi amal iddet anlamnda terrizm olduuna deinerek, terristlerle,
281
Kenneth W.Stein, The Bush Doctrin:Selective Engagement in the Middle East, Middle East
Review of International Affairs, Vol.6 No.2, June 2002
282
hsan Bal ve Sedat Lainer, Kresel Terrle Mcadelede ABD Gvenlik Politikalarnn
Trkiyenin Gvenliine Yansmalar, iinde (Der.Tlin Gnen li ve Fatih Karaosmanolu),
Uluslararas Polislik ve Gvenlik , Ankara: Nobel Yaynlar, ubat 2003, ss. 111
156
bilerek bunlar barndranlar veya yardm edenler arasnda bir ayrm yaplmayacan
aklamtr.Bush, zellikle kitle imha silahlarn edinmeye veya kullanmaya alanlarn
hedef alnacan belirtmitir.ABDnin, vatandalarn, nerede olursa olsun saldrlardan
korumak iin, terristleri, tehdit snrlarna ulamadan tehis ve imha, yoluna gideceini
ve bu konuda, gerekli olduunda tek bana hareket etmekte, tereddt etmeyeceini,
kendini koruma hakkn kullanarak bu terristlere kar nceden davranp (by acting
preemptively) lkeye ve halka zarar vermelerinin nleneceini aklamtr.283
Bakan Bushun, 1 Haziran 2002de West Pointte yapt konumada da ayn
stratejiyi, bu kez Saddam rejimini hedef alarak u szlerle tekrarlad grlmektedir.
Haydut devletlerin ve terristlerin amalar gz nne alndnda, ABD artk gemite
olduu gibi tepkisel (reaktive) bir tutuma gvenemez. Gnmz tehditlerinin aciliyeti
ve muhtemel dmanlarmzn setikleri silahlarn verecei zararn bykl, dman
saldrsnn balanmasnn beklenmesi seeneini ortadan kaldrmaktadr.284 Bakan
Bushun bu konumasndan da anlalmaktadr ki bundan byle kendisine ve Amerikan
halkna zarar verebilecek her trl olas eylemi nlemek iin gerekli olan tedbirler,
hibir kstlama kabul edilmeden alnacaktr.
17 Eyll 2002te aklanan ve Bush Doktrini olarak da adlandrlan 33 sayfalk
2002 Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisi285, Dokuz blmden ve giri metninden
olumaktadr. Belgenin ABD Bakan George W. Bush imzasn tayan giri
blmnde Yeni gvenlik stratejisinin amacna yer verilmektedir. Ama:"zgrl
destekleyen adil bir bar ortamnn salanmas" olarak ifade edilmektedir. Bu amacn
alm olarak; terrist ve zorba (yaplarn) tehditlerine kar bar korumak, byk
gler arasnda iyi ilikiler tesis ederek bar muhafaza etmek, ak ve zgr toplumlar
tevik ederek bar her ktada yaymak olarak belirtilmektedir. Bakan Bush; 20.
283
President Bush Washington, D.C. (The National Cathedral) September 14, 2001, The National
Security Strategy of the United States of America, s:5-7, http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf,
eriim:02.01.2006
284
President Bush West Point, New York June 1, 2002, The National Security Strategy of the United
States of America, s:1-2, http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, eriim:02.04.2006
285
The National Security Strategy of the United States of America, September, 2002.
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, eriim:02.04.2007, s.3-4
157
yzylda totalitarizm ile zgrlk arasnda yaanan mcadeleyi zgrln kazandn

belirtmekte ve uluslar aras sistemin istikrar ile insanln gelecei iin 20. yzylda da
galip gelmi olan, temel insan haklar ile ekonomik ve siyasal zgrlklere bal
uluslarn, zgrlk, demokrasi ve serbest giriimi savunmalar gerektiinin altn
izmektedir.286
Belgenin yine giri blmnde ABD'nin mcadele srasndaki amasal
ncelikleri de belirtilmektedir. Buna gre ABD'nin birincil amac, kresel istikrarn
salanmasna ynelik olarak dnya genelinde ekonomik ve siyasal gce dayal yaygn
bir etki yaratmak ve bunu asker kuvvetlerle desteklemektir. Sz konusu amacn,
dnyann btnne ynelik ak bir talep olarak anlalmamas beklentisiyle ABD,
ikincil ama olarak da bu trden bir etki yaratma faaliyetini tek tarafl olarak
gerekletirmekten kandn belirtmektedir. zgrlk temel ilkesine her dnemde ve
her ktada sahip kma gereini savunan Bush, bu projesinin gereklemesi iin
sistemdeki dier glerle birlikte davranmaya olan ihtiyacn da ortaya koymaktadr.
Dier gler ile kurulacak ibirlii ABD'ye dnya leinde davranma kolaylklar
salayacak, ortaklarna da bir pax iinde yaama ve dnya dzleminde faaliyet gsterme
olana kazandracaktr. zgrlklerin dnya dzlemindeki savunuculuunun neden
ABD tarafndan stlenildii aklamasnda ise, tarihsel miras olgusuna atfta
bulunulmaktadr. Bu tarihsel miras, sdece zgrlklerin ABD iin ABD tarafndan
korunmasn iermemektedir. ABD, bunu hem mttefikleri hem de dostlar iin
stlenmektedir.287
Stratejide, yeni yzylda insan haklarna, ekonomik ve siyasal zgrlklere
sahip lkelerin galip gelmesi gerektii ve bunun iin mcadelenin nemi
vurgulanmaktadr. Ama bu mcadelenin hangi uluslara ve rejimlere kar yaplaca
ak ve net olarak belirtilmemektedir.288 fadeler olduka mulak ve ak uludur.
286
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, eriim:02.04.2007, s;1-2
287
Beril Dedeolu, ABD'nin 21. Yzyl Stratejisi ve Olas Kresel Etkileri 2023 Dergisi, Kasm
2002, sayfa 26-32
288
Dedeolu, ABDnin 21.Yzyl, s.27
158
Belgede dmann adnn terrizm olduunu aka ifade etmekte ancak bir terrist
tanmlamas yapmamakta sadece bir takm ipular vermekle yetinmektedir. Buna gre
terrist: Kz ocuklarn okutmayanlar, Totaliter rejimler, Tehlikeli teknoloji
kullananlar,
Radikal
toplululuklar
ve
tm
bunlara
yardm
edip
kolaylk
289
salayanlardr.
Grld gibi mcadele edilecek rejimler baz nitelikleri ile belirtilmektedir.

rnein; mcadele edilecek rejimlerin bir zellii kz ocuklarnn okumasna engel
olan rejimlerdir. Burada anlalmasna ramen aka radikal dinci rejimler
ifadesinden kanlmtr. Bylelikle hem slam dnyasndan gelebilecek muhtemel
tepkiler nlenmeye allmakta hem de bu tarz rejimlerin teki kavram ierisinde yer
almasnn nedeninin, tercih ettikleri din deil kz ocuklarnn haklarnn kstlanmas
olduu vurgulanmaya allmaktadr.
ABD'nin yeni ulusal gvenlik stratejisi belgesinde ekonomi ve enerji konusuna
da yer verilmektedir. Enerji konusunda
"Kendi enerji gvenliimizi ve kresel
ekonominin ortak refahn glendirmek zere, mttefiklerimiz, ticaret ortaklarmz ve

enerji reticileriyle birlikte, enerji kaynaklarnn arzn ve mevcut kresel enerji
eitlerini, zellikle Bat yarmkre, Afrika, Orta Asya ve Hazar blgesinde
gelitireceiz"290 ifadesi yer almaktadr.
ABD strateji belgesinin ierisinde en az yer alan blm ekonomik bymenin
desteklenmesine ynelik ABD politikalarnn akland blmdr. Demokrasinin de
ekonomik kalknma ve gelime bakmndan desteklenmesinin nemi zerinde duran
belge, bu konuda adres olarak kendisinden ok IMF'yi gstermektedir.291
289
Dedeolu, ABDnin 21.Yzyl, s. 29
290
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, eriim:02.04.2007, s;7-8
291
Dedeolu, ABDnin 21.Yzyl s.30
159
1.Stratejik n Alclk Doktrini (Bush Doktrini)
2002 ABD Ulusal Gvenlik Stratejisi belgesindeki en nemli konu; Stratejik

nalclk veya "nleyici mdahale" kavramdr. nleyici Sava ve nceden Vurma
Stratejisi ad verilen Bush Doktrininin izlerini 2002 Ocak aynda hazrlanan Nkleer
Durum Deerlendirilmesi adl raporda grmekteyiz.2002 Haziran aynda da bakan
Bushun West Pointdeki konumasnda izlenecek politikann stratejisi netlemeye
balam, Eyll 2002de de kamuoyuna aklanan Ulusal Gvenlik Stratejisi ile
somutlamtr.292
Amerikan ynetimi 2002 Ulusal Gvenlik Stratejisinde, tehdit ve gvenlik
kavramn yeniden tanmlamtr.Bu belgede, Klasik Caydrma Stratejisinin artk yeni
koullarda, zellikle tekrar tehdidi karsnda, anlam ve geerliliinin kalmad
belirtilmektedir. Caydrclk, bir lkenin sahip olduu gle ve bu gc kullanma
konusundaki inandrcl ile, rakibi olas bir saldrdan vazgeirmesi anlamna
gelmektedir. Devletler arasnda klasik askeri g kullanmnda etkili olan bu strateji,
terrist saldrlara kar caydrc olamamaktadr. rnek olarak 11 Eyll olaylar
verilmekte ve klasik caydrma politikasnn 11 Eyll politikasn engellemekte faydal
olamad belirtilmektedir.293
Bush Doktrini olarak da bilinen bu strateji, ABDnin, tehdit olarak alglad
lkelere mdahalesinin teorik zeminini oluturmaktadr. Stratejik nalclk doktrini,
geleneksel tehdit-merkezli askeri savunma doktrininden, olanak-olaslk merkezli bir
yaklama geii vurgulamaktadr. Bylece savunma da nlemeden (prevention)
nalmaya (preemption) dnmektedir. Bush doktrinin dayand nalclk (nleyici
saldr) tezi
Amerikann kendisine ynelik dorudan bir saldr olmakszn tehdit
olarak alglad hedefleri vurma hakkn(nleyici Vuru) kendinde grdn deklare

etmesidir. Stratejinin en can alc zellii, nleyici vuru erevesinde ABD'nin
dnyann birok yerine kendi bana mdahale edebileceini gstermesidir.
292
Lawrence Freedman Prevention, Not Preemption The Washington Quarterly, Spring 2003, s; 104
293
The National Security., s:9-14.
160
ABD bu kavramla, terre kar bir nlemin alnmas iin direkt bir saldr
olmasn ya da tehdidin domasn beklemeyeceini belirtmektedir. Bakan Bush
yapt aklamada bunu aka ifade etmektedir.
"ABD dorunun ve zgrln hamisi olarak dnyann herhangi bir
yerinde bu deerlere (insan haklar, zgrlk, demokrasi) ynelik her trl tehdidi
henz oluma aamasndayken yok etme hakkn kendisi iin deil, btn zgr
dnya iin kullanacaktr.Uluslararas terrizme kars sava, demokratik deerlerin
ve demokratik hayat dzeninin savadr294
Bu strateji ABDnin Souk Sava dneminden bu yana takip ettii, sadece

saldrya urad durumlarda savunma amal kar saldrya geme stratejisinden,
kesin bir dntr.295
2003te Irak'a kar yaplan II. Irak sava bu doktrine dayandrlmtr. Irak'n
sahip olduu iddia edilen kitle imha silahlarnn ABD'ye ve mttefiklerine zarar
verebilecei, dolaysyla mutlaka ortadan kaldrlmas gerektii yaklam, "nalclk"
kavram temeline oturtulmutur.
2002 Yeni Ulusal Gvenlik Stratejisi ok youn eletirilere tabi olmutur:
Kissenger'a gre "nleyici mdahale" politikas, Westphalia'dan bu yana sre gelen
uluslararas dzenin tm kurallarn hie sayan "devrimci" bir kavramdr.296 kinci
Dnya Sava sonunda meydana getirilen uluslararas sistemin temeli olan BM artnn
51inci maddesindeki meru savunma kavramnn yorumu, ABD'nin basksyla nleyici
mdahale doktrini dorultusunda deitirilebilir. Bu durum krizlerin zm
konusunda, BM'nin barl ve uzlamac yaklamnn yerini, ynlendirici ve zorlayc
yaklamlarn almasna neden olacaktr.297
294
The Washington Times, Bush Promises to Pre-empt Terrorist Plans, 2 Haziran 2002
295
Hasan Ksebalan, Yeni Amerikan Gvenlik Doktrini ve Uluslararas likiler, 2023 Dergisi,
Kasm 2002, ss. 34-38
296
Ergin Yldzolu, "ABD Sanda Irak Tartmalar Yol Ayrm: Hegemonya - Imparatorluk",
Stratejik Analiz, Say 30, Ekim 2002, s.19.
297
Nejat Eslen "Strateji Kavram", www.harpak.tsk.mil.tr/dscgi/ds.py/Get/File -97/11, 21.12.2007
161
Bir dier eletiri
tehdit kavramnn mulakl zerinedir. ABD, ulusal
gvenliine ynelik bir tehdit alglad takdirde, tehdit tam manasyla olumadan
ortadan kaldrmak iin nleyici mdahalede bulunabileceini aklamtr. Burada
nemli olan nokta yakn tehdit olarak grlen ve nleyici mdahale yaplacak devletin
gerekten yakn bir tehdit olup olmad, buna kimin karar verecei ve son olarak ne
kadar meru mdafaa saylabileceidir.298
Tademire gre Bush doktrini Uluslararas Hukukta ihtilafl bir doktrin olan
preemptive/sezgisel
meru
mdafaa
hakkna
dayanmaktadr.
nleyici
kuvvet
kullanlmasna izin veren bu strateji kresel bir hiper gcn Uluslararas Hukuk
normlarn kendi karlar dorultusunda arptmasndan baka bir ey deildir.299
Uluslararas Hukuk asndan nleyici meru mdafaa hakk ok uzun sredir
tartlmaktadr. Ancak, Doktrini farkl klan husus; geleneksel gereklilik kriterini
esnetmek istemi olmasdr. Bir baka ifade ile, Bush ynetimi, kitle imha silahlar ve
terrizmin ortaya kard yeni tehditler karsnda vukuu muhakkak tehdit kriterinin
anlam ifade etmeyeceini iddia etmektedir.
Tademir
nleyici
Sava
(Preventive
War)
ve
nleyici(sezgisel)
Vuru(Preemptive Strike) Kavramlar Arasndaki Farka da dikkat ekmektedir.

Belgede bu kavramlar dnml olarak birbirinin yerine kullanlmaktadr.nleyici
vuru; vukuu muhakkak-yakn tehdit (imminent threat) kavramna referansla
yaplmakta olup, yazarlarn bir ksm tarafndan hukuka uygun kabul edilmektedir.
nleyici(sezgisel) sava kavram ise bir silahl atma iinde, vukuu muhakkak
deil fakat vukuu muhtemel potansiyel bir tehdidi ortadan kaldrmak iin nleyici
bir saldry ifade etmekte olup hukuka aykr bulunmaktadr.300
Uluslararas Hukukun teden beri vukuu muhakkak bir saldr tehdidine
(imminent threat) kar nleyici(sezgisel) meru mdafaa hakkn tandna deinen
298
Franklin Eric Wester, "Preemption And Just War: Considering The Case Of Iraq",
www.army.mil/usawe/Parameters/04winter/ wester.pdf, 19.10.2006.
299
Fatma Tademir, "Uluslararas Anariye Giden Yol: Uluslararas Hukuk Asndan nleyici
Meru Mdafaa Hakk" UHP Dergisi, Cilt 2 No:5, ss. 77
300
Tademir, "Uluslararas Anariye.,s.79
162
Bush,
burada yaplmas gerekenin, vukuu muhakkak tehdit kavramn, gnmz
dmanlarnn imkanlar ve amalar gz nnde bulundurularak tekrar gzden geirmek

gerektiini belirtmektedir.Bir baka deyile, kolayca saklanan, gizlice ulatrlan ve uyar
olmakszn kullanlan silahlara gvenen haydut devletleri ve terristleri gz nnde
bulundurarak,
yeniden
yorumlamaktan
ibaret
olduu
anlaynda
olduunu
belirtmektedir.301 Bylece Doktrine, gelecekteki potansiyel tehditlere kar eylem yapma

hakkn dahil ederek nleyici meru mdafaa hakkn daha da geniletmek istemitir.302
Uluslararas hukukun kuvvet kullanmaya ilikin esaslarnn, ABD'nin
yorumlad
biimde
meru
saylabilecei
bir
ortam
dnyada
ok
byk
istikrarszlklarn domasna neden olabilecektir. Bushun nleyici meru mdafaa

doktrinine dayanarak, Hindistann Pakistana; Rusyann Grcistana, Kuzey Korenin
Gney Koreye, srailin komu Arap devletlerine ya da inin Tayvana saldrmas
halinde uluslararas bar ve gvenlikten sz edilmesi mmkn olmayacaktr.303
Bush doktrinine en iddetli eletirilerden biri de nl speklatr George
Sorostan gelmitir. George Soros, kamuoyunda nl bir finans speklatr olarak
tannmasnn yannda Amerikan d politikasnn bir aktr olarak da bilinmektedir.
zellikle, eski SSCB devletlerindeki turuncu devrimlere verdii destek oka bilinen
bir konudur. Amerikan ynetimine bu derece entegre olmu bir kiinin eletirileri,
ieriden gelen bir tepki olarak grlm ve dikkat ekici bulunmutur.
Soros, Amerikann kendini bir karmaa iinde bulduunu belirterek Bushun
politikalarn eletirmektedir. Amacnn ise, Amerikann dnyadaki rolnn ne
olduunu aklayarak, bu rol ile ilgili kendi deyimi ile yapc bir vizyon ortaya koymaya
almaktadr. Soros Amerikan stnl Hayali isimli almasnn giri blmnde
Bush Doktrininin felsefi yaklamn eletirmektedir.
301
President Bush West Point, New York June 1, 2002, The National Security Strategy of the United
States of America, s:1-2
302
Michael Byers, Letting the Exception Prove The Rule, Ethics and International Affairs, Cilt 17,
Say 1, 2003, s. 13.
303
Richard N. Gardner, Neither Bush Nor the Jurisprudence, Agora: Future Implications of The
Iraq Conflict, AJIL, Cilt 97, Say, 3, 2003, s. 588.Aktaran;Tademir, "Uluslararas Anariye.., s.82
163
Bakan Bush, lkesini ve dnyay farkl bir yne ynlendirdi. 11 Eyll

nleyici askeri mdahale iin bir neden olarak ne srd. Temel endiem bu yaklamn
arlklar ile ilgilidir. Dnyadaki bir ok gl devletin hkmetleri Sosyal Darwinizmin
kaba bir biimi ile hareket eden radikallerin eline dt. Yaam bir hayatta kalma
mcadelesidir ve hayatta kalmak iin byk lde g kullanmak zorundayz. Bu
arptlm bir grtr. En uygun olann hayatta kalmas rekabet kadar ibirliine de
dayanr.304
Sorosa gre, ABD ynetimi yanl bir ideolojinin elindedir.11Eyll ncesinde

bu yanl ideolojinin arlklar, Amerikan demokrasisinin normal ilemesi ile belirli
snrlar ierisinde tutulmakta idi. Fakat terre kar sava, Amerikan ynetimine kar
eletirileri geici olarak susturmu ve Bush ynetimi terrist tehdidi abartarak ulusu
arkasndan srklemeyi baarmtr.11eyll saldrlar insanlarn gvenlik algsn
parampara etmitir. Normallik duygusunun yerini olaanst durum algs almtr.
Iraka saldr da Amerikann, Sorosun dengeden uzak olarak adlandrd alana
girmesine neden olmutur.305
304
305
Soros, Amerikan stnl, s:13

Soros, Amerikan stnl, s:4
164
NC BLM
BYK ORTA DOU PROJES(BOP)

I.BYK ORTADOU PROJESNN KAPSAMI
EKL 2: LEUTENANT-COLONEL RALPH PETERSN BOP HARTASI
Kaynaka: http://www.globalresearch.ca/images/harita_b.jpeg (Eriim: 10/01/2008).
165
Bu proje, balangta Trk ve dnya kamuoyunda ilk olarak Byk Ortadou

Projesi, daha sonrasnda Geniletilmi Ortadou Projesi (Greater Middleeast Project),
adyla bilinmektedir. Buradaki Geniletilmi Ortadou deyimi, Amerikan siyasetinin
klasik Ortadou alglamasndaki snrlarn, Kuzey Afrika ve Yakn Douyu da
kapsayacak ekilde geniletilmesi nedeniyle kullanlmaktadr. Daha sonralar,
Ortadoulu imgesinden hi de honut olmayan baz lkeleri (Fas, Tunus ve Cezayir)
tatmin iin, Kuzey Afrika deyimi eklenerek Geni Ortadou ve Kuzey Afrika
Projesi olarak adlandrlmaya balanmtr. Bu almada Byk Ortadou terimi
tercih edilmitir.
lk kullanlmaya baland andan itibaren Ortadou terimi, corafi bir alan
iaret etmemitir. Blgeyi ifade eden zellikler ve buna bal olarak snrlar, dnyadaki
siyasal duruma, zamana ve blgeye nereden bakldna bal olarak deiiklik
gstermitir. Bu dncenin yannda Ortadou'nun corafi tanm geni ve dar anlam
bakmndan iki ekilde yaplmtr. Dar anlamda Ortadou; Kuzey Afrika lkeleri,
Trkiye, Afganistan, ran' iine almayan ve sadece 12 Arap lkesini (Bahreyn, Irak,
rdn, Kuveyt, Lbnan, Umman, Katar, Suudi Arabistan, Suriye, Birleik Arap
Emirlikleri, Yemen, Filistin ve Msr) ve srail'i esas alan blge olarak tarif edilirken,
geni anlamda ise; Trkiye, Afganistan, Suriye, Lbnan izgisinden balayp, Kuzey
Afrika lkelerini de kapsayarak Uzak Dou snrna dayanan ve Arap Yarmadasn
iine alan blge olarak tarif edilmektedir.306
Ortadou'yu corafi olarak geni anlamda tanmlayan ifadenin, ABD'nin
Geniletilmi Ortadou Projesi (GOP) tanmyla rtt grlmektedir. BOPun
snrlar; bugne kadar anlan proje ile ilgili resmi bir belge yaynlanmamakla ve ABD
tarafndan aka ifade edilmemekle birlikte, izledii yol haritas gz nnde
bulundurulduunda; Afrikann kuzeyinde Fasdan balayp, douya doru Kuzey
306
Beril Dedeolu, Orta Dou zerine Notlar, Derin Yaynlar, Istanbul 2002, s. 1.
166
Afrika lkeleri, Krfez dahil olmak zere Ortadou lkeleri, Kafkasya ve Orta Asyay
iine alan, in snrna kadar uzanan bir blgeyi kapsad anlalmaktadr.307
Bu adan, BOPun corafi bir blgeyi kapsamakla birlikte, politik ve buna
paralel olarak da stratejik bir amacnn olduunu ve zellikle slam corafyas zerinde
gerekletirilmek istenen bir proje olduunu sylemek de mmkndr.
BOP'un eylem alan olarak resmen ilan edilen net snrlarnn olmamasnn bir
nedeni de her an yeni lkelerin kapsam iine alnabilmesi iin ak kap braklmasdr.
Bununla birlikte, zellikle ABD kaynaklarndan, 27 lkenin ilk planda BOP
erevesinde deerlendirildii anlalmaktadr. Bu lkeler unlardr: Afganistan,
Bahreyn, Birleik Arap Emirlikleri, Cezayir, Cibuti, Fas, Filistin zerk Ynetimi, Irak,
ran, srail, Katar, Kuveyt, Komor Adalar, Lbnan, Libya, Msr, Moritanya, Pakistan,
Somali, Suudi Arabistan, Sudan, Suriye, Tunus, Trkiye, Umman, rdn ve Yemendir.
Genileme halinde bu alana Kafkasya ve Orta Asya cumhuriyetleri ile Endonezya ve
Malezya'nn da dahil edilebilecei belirtilmektedir.308
Ayrca BOPun btn slam corafyasn kapsamad da anlalmaktadr.
rnein; Rusya Federasyonuna (RF) bal federe devletler ve zerk blgeler ile
Rusyann arka bahesi saylan Kafkasya ve Orta Asya lkelerinin (Azerbaycan,
Trkmenistan, Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Tacikistan), muhtemelen Rusya
ile bir srtmeye girmemek ve BOPa ynelik desteini salayabilmek stratejisi
dorultusunda projenin dorudan kapsamna alnmad dnlmektedir. Ayn
ekilde, Endonezya, Malezya, Banglade gibi Uzak Dou lkelerinin; Gana, Gambiya,
gibi Afrika lkelerinin ve Arnavutluk, Bosna-Hersek gibi Balkan lkelerinin de proje
kapsamna alnmad kulislerde ifade edilmektedir. Bu lkelerin BOP kapsamna
alnmamasnn nedenleri olarak: ABDnin
nemli karlar ile birebir balantl
olmamalar, BOPun kapsama alannn, ba edilmesi ok zor, hatta olanaksz, bir alana
307
rina Zvyagelskaya, What Strategy for the Greater Middle East? (A Russian Perspective), What
Strategy for the Greater Middle East, Mchael Strmer Steven Smon Irna Zvyagelskaya, The Centre for
European Policy Studies (CEPS), ESF Workng Paper No. 15, European Security Forum, 1 December
2003, s.17.18
308
ar Erhan, Ortadaki Byk Oyun, Cumhuriyet Gazetesi, 22-25 Haziran 2004
167
yaylmas olasl etkili olmu olabilir.u aamada, dolayl etkileimin yeterli

grld, belki ikinci veya bir baka bir aamada BOP kapsamna alnabilecei
sylenebilir.
BOP iin biilen bir sre var mdr? Bu sorunun da cevab ak ve net deildir.
Radikal Gazetesinde Murat Yetkinin Yeni Muhafazakarlarn nde gelen isimlerinden
biri olan Zalmay Halilzad ile yapt roportajda bu soruyu Halizad yle cevaplamtr.
"Hem zaten bu proje yle hemen olacak cinsten deil. Tamamlanmas onlarca yl,
kuaklar alacak bir sreten sz ediyoruz."309
Trkiyenin de ilk balarda BOPun hedef lkeleri arasnda yer ald sylentisi
Trkiyeden byk tepki grmtr. Bu tepkiler zerine gerek Trkiyenin, ABDnin
uzun sreli mttefiki, NATO yesi, AB aday, ve laiklik temelinde demokratik lke
olmas ve gerekse tepkisi dikkate alnarak, projenin kapsama alanndan karld ifade
edilmektedir.
Ama, hedef lke olmaktan kurtulan Trkiye, bu kez de demokratik ve lml
slam lkesi olduu dncesiyle model lke olarak lanse edilmitir. Ilml slam
lkesi tanmlamasna Trk kamuoyundan ve zellikle de Genelkurmaydan sert
tepkiler gelmitir. Dnemin, Genelkurmay II. Bakan Orgeneral lker Babu, ABDye
yapt resmi bir ziyarette ve dn yolunda gazetecilerle yapt syleide Trkiye
laik bir lkedir. Hem laik, hem de lml slam devleti bir arada olmaz 310 diyerek bu
tanmlamaya kar tepkisini ortaya koymutur. Ayrca, Babakan Erdoan da ABD
ziyaretinde katld Ortadou panelinde, ABD kongre yesi Jane Hormon'un Ilml
slam ifadesine, lml-lmsz slam olamayaca gerekesiyle tepki gstermitir. Prof.
Bernard Lewis'in konumasnda 'slami terr' ifadesini kullanmasna da tepki gsteren
Erdoan, "Bu ifade dnyada sadece Mslmanlar deil, tm ilahi dinlerin inananlarn
309
Murat Yetkin Zalmay Halilzad: Atatrk farkRadikal gazetesi 7 Nisan 2004

310
Mehmet Altan, Devlet mi slam, toplum mu? Sabah Gazetesi, 05-04-2004

http://arsiv.sabah.com.tr/2004/04/24/yaz71-40-111-20040405.html,eriim:01.02.2008
168
zer. Hibir din terre msaade etmez. Dolaysyla terrn nne slam kelimesini
yaktrmak ok irkindir. 311 fadelerini kullanmtr.
Ilml slam lkesi nitelemesinden vazgeen ABDli yetkililer model lke
tanmlamasndan da vazgemek zorunda kalmlardr. Trk yetkililerin lml slam ve
buna dayal model lke sylemine deiik platformlarda set tepkiler gstermeleri
zerine model lke syleminden de vazgemilerdir. Bunun yerine ne anlama geldii
pek belli olmayan Demokratik Ortak ifadesini kullanmaya balamlardr.
II.ORTADOU PROJESNN LK OLARAK ORTAYA

KONULMASI
ABDnin Ortadouya ilgisi asl olarak kinci Dnya savandan sonra
balamtr. kinci Dnya sava sonrasnda, ABD ve onun yannda yer alan bloun
SSCByi evrelemesi ekseninde uluslararas sistem, hzla iki kutuplu bir ekle
dnmt.312 ki kutuplu Uluslararas sistemin geerli olduu bu evrede BOPun
kkenleri olarak niteleyebileceimiz gelimeleri grmemiz mmkndr. Dnemin ABD
Bakan
Trumann,
Trkiyenin
ve
Yunanistann
komnizm
korunmasnn salanmas ve Ortadouda dzenin korunmas
tehlikesinden
iin, Yunanistann
yannda Trkiyeye de yardm yaplmas istei zerine kongreye bavurmas313 o

zamana dein Ortadouya ynelik en ciddi giriim olarak deerlendirilmiti.
ABDnin
Ortadou
ile
ilgili
olarak
Sovyetler
Birlii
tehdidine
kar,Ortadouda etkinliini artrma ve blgenin tamamna hakim olma stratejisi,

Souk Sava Sonras Dnemde, bu sefer Yeni Dnya Dzeni Kavram ierisinde
devam etmitir. SSCBnin dalmasndan sonra Ortadouda nasl bir sre ortaya
kmtr? Lainer, SSCBnin dalmasndan sonraki sreci u ekilde zetlemektedir.
Birinci Dnya Sava sonrasnda o dnemin artlarna gre ngilizler
311
Ilml slam' Sz Erdoan' Kzdrd Radikal Gazetesi 14 Haziran

2004 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=119335
312
Oral Sander, Siyasi Tarih: 19181994, mge Kitabevi, 12. Bask, Ankara, ss.201-204.
313
ar Erhan, ABD ve NATO le likiler Baskn Oran (Ed), Trk D Politikas Cilt: I, ss.528529.
169
tarafndan dizayn edilen Ortadou, Souk Savan sona ermesi ile birlikte adeta
kontrolden kmtr. ran devrim ile Batya meydan okumu, Suriye ve Irak ise
hem Batya meydan okumular, hemde srailin varln tehdit eder bir hale
gelmilerdir. Suudi Arabistan gibi klasik dost lkeler ise, ABDden Afganistana
kadar radikal slam anlay ile iddetin bulutuu birer zemin haline gelmitir. ABD
tarafndan kurtarlan Kuveytte halkn %75inin Usame bin Ladini kahraman
olarak nitelendirmesi, 11 Eyll saldrlarnn, bu corafyada belirgin bir sempati
grmesi, ABDyi Ortadou konusunda kk deiikliklerin yeterli olmayacana,
kanl ve radikal bir ameliyatn kanlmaz olduuna ikna etmitir.314
Lainerin belirttii ameliyat, nsan haklar, demokrasi ve hukuk devleti gibi

kavramlar esas alan Yeni Dnya Dzeni ile uygulama sahasna girmitir. Bu srada
Yeni Dnya Dzeninin argmanlarn yeterli bulmayan ve politikalarn uygulatma
alanna sokmak iin frsat bekleyen Yeni Amerikan Yzyl Projesi (PNAC)
taraftarlarnn da Ortadou iin hazrladklar planlar mevcuttur ve BOPun temelini
oluturan bu fikirlerinin ilerlik kazanmas George W. Bush dnemine kalmtr.
Her ne kadar Byk Ortadou kavram 11 Eyll saldrlarndan sonra
duyulmaya balanmsa da bu kavram ok daha ncesinde akademik almalarda
karmza kmaktadr.''Byk Ortadou'' kavramnn, klasik Ortadou'yla birlikte
bamszln yeni kazanm Orta Asya ve Kafkasya lkelerini de kapsayacak biimde
akademik dzeyde kullanl, 1990'larn ortalarna rastlamaktadr. Daha ncede
deindiimiz gibi Yeni Amerikan Yzyl Projesinin nceliklerinden birini de
Ortadouya da eki dzen verilmesi iermekteydi. Daha sonra Bakan Bush ve eitli
ABD st dzey yetkililerinin demeleri ve ABD'nin kontrolndeki medya organlarnn
yaynlar ile bu plan kamuoyuna duyurulmutur.
BOPu gndemde n sraya tayan gelime, 11 Eyll 2001deki uakl intihar
saldrlaryla ABDyi ok ciddi ekilde sarsan ve btn dnyaya korku veren terrist
saldrlar olmutur. Robert Fiskin ezilmi ve aalanm insanlarn eytani ve
korkun zalimlii315 olarak niteledii saldrlarla, kresel terrizmin ulat boyut gz
314
Sedat Lainer, Irak Kresel Meydan Sava ve Trkiye, Roma Yaynlar Ankara:2004, s.205
315
Noam Chomsky, Amerikan Mdahalecilii, Aram Yaynclk, 2002, s.198
170
nne serilmitir. Bu saldrlar sonrasnda klasik yntemlerle yrtlen kresel terrle

mcadelenin geerlilii sorgulanmaya balanmtr. ABD iin, tek bana hareket etme
noktasnda, nemli bir meruiyet kayna olarak nitelendirilen saldrlar sonrasnda,
George W. Bush Ya terristlerlesiniz ya da bizimle 316 diyerek terrle snr tanmadan
topyekn mcadele edileceinin altn izmitir.
Saldrlardan hemen sonra ABD, FK, El Fetih, El Kaide, slami Cihat,
HAMAS ve Mslman Kardeler gibi rgtleri terrist317 olarak nitelendirmesinin
yannda, yapmay dnd mdahalelerin meruiyetini salamak iin daha kuvvetli
dayanaklar ve yeni terrist gruplar318 aramaya balamtr. 11 Eyll saldrlarnda sulu
olarak ortaya konulan terristlerin ounun Orta Dou kkenli olmasda, ne srlen
gerekelere bir alt yap oluturmutur.
ABD dnya kamuoyuna Ortadou blgesi ile ilgili olarak, Byk Orta Dou
blgesinin, sosyo-ekonomik ve siyasi bir kriz yaadn, blgedeki rejimlerin,
modernizasyonun
ve
kresellemenin
gerekliliklerine
ayak
uyduramadklarn,
blgedeki Sz konusu siyasi ve sosyo-ekonomik krizin, blgede radikallemenin ve

anti-Amerikanizmin artmasna, kklemesine yol atn, bu sorunla baedebilmek iin
blgede sosyal ve ekonomik reformlarn yaplmas suretiyle, demokrasinin yerlemesini
salayacak yeni bir strateji gelitirdiini yaymaya almtr. Sz konusu blgenin,
ABD iin tehdit oluturan alt yapsna vurgu yaplm, baz ABDli yazarlar ve
yetkililer, konunun yaylmasn ve tartlmasn eitli yntemlerle salamlardr.
Ayrca Haydut Devletler319 (Rogue States) kavram ile terrizm ile baz devletler
zdeletirilmitir. Bakan Bushun Ocak 2002de yapt Amerikan halkna sesleni
konumasnda Irakn, rann ve Kuzey Korenin birlikte Ktler ittifak
316
dris Bal ve Ayfer Selamolu, Byk Ortadou Projesi: ABD, AB, Trkiye ve Blge Demokrasi
Platformu Dergisi, Cilt.1, Say.1, 2005.s.118
317
Emin Demirel, Dnyada Terr, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2003, ss.17114.
318
M.Akif Kayapnar, Byk Ortadou Kurtlar Sofrasnda, Kresel Gler, Fatma Sel Turhan
(haz.), Kre Yaynlar, stanbul, 2005, s.95
319
Ayrntl bilgi iin bkz. Kemal nat, ABDnin Haydut Devletleri, Deiim Yaynlar, stanbul, 2004.
171
oluturduklarn ve bunlarn ABDnin hedeflerinden birisi olduunu sylemesi,320

dnyann
bundan
sonra
yeni
gerilimlere
sahne
olacann
iaretleri
olarak
deerlendirilmitir.
11 Eyll saldrlarndan sonra, Bush ynetiminin, 11 Eyll saldrlarna
verilecek cevabn sadece askeri yntemlerle olacan belirtmesine ve terrizmin temel
sebeplerinin tartlmasna kar kmasna ramen, askeri strateji ksa sre sonra en
azndan sylem olarak politik ve sosyo-ekonomik bir stratejiyle desteklenmeye
balamtr. ABD, blgede demokrasiyi desteklemek, sosyal ve ekonomik reformu ne
karmak yoluyla deitirmek adna yeni bir strateji balattn aklamtr. Bu
stratejinin ieriinde ne var tam olarak belli deildir. Bununla beraber ABD politikasn
ekillendiren stratejistlerin ve ynetimde bulunan yetkili kiilerin yaptklar aklamalar,
projenin ierii hakknda nemli bilgilerin elde edilmesini salamaktadr. Detaylar
Kamuoyuna aklanmayan bu projenin baz ipular yaplan aklamalarda yakalanmaya
allmtr. Yazlanlar ve konuulanlar derlenip zerinde analiz ve sentez yapldnda
projenin amac, kapsam ve ileyiinin nasl olabilecei anlalabilmektedir.
Byk Ortadou Kavramna ilk olarak, Joint Forces Quarterly (JFQ)dergisinin
(ABD Silahl Kuvvetler dergisi) Sonbahar 1995 saysnda rastlyoruz.Bu Dergideki
Forum:The Greater Middle East321 bal altndaki yaz ile gndeme gelmitir
Bush ynetimince, ilk kez 2002 ylnda Dileri Bakan Colin Powell
tarafndan gndeme getirilmitir. Powell, Irak'n yan sra tm Ortadou'ya demokrasi
getirilmesinin gereklilii zerinde durmutur.26 ubat 2003te Amerikan Giriim
Enstitsnde ABD Bakan Bush tarafndan Ortadouda Demokratik Deerlerin
Yaylmasn ngren Plan aklanrken Byk Ortadou Projesinden bahsedilmitir.
Bush ayrca 9 Mays 2003te yapt bir konumada 10 yl ierisinde ABD- Ortadou
Serbest Ticaret Blgesinin kurulacan aklayarak projenin hedeflerinden birini dile
320
Kemal nat, Irak: Uluslararas Hukukun Sonu Mu?, K.nat, B.Duran ve M.Ataman (ed.), Dnya
atma Blgeleri, Nobel Yaynlar, Ankara, 2004, s.208
321
JFQ Forum : The Greater Middle East, Joint Forces Quarterly(JFQ), 1995 Autumn Vol: 9, s: 31-69.
http://www.dtic.mil/doctrine/jel/jfq_pubs/autumn95.htm#top ,
http://www.dtic.mil/doctrine/jel/jfq_pubs/1109.pdf, eriim:23.03.2007
172
getirmitir.
ABD Bakan Bushun Gvenlik Danman Condoleezza Rice 7 Austos
2003te Washington Postta Transforming The Middle East,322adl yazsnda, Fastan
Basra Krfezine kadar 22 lkenin yeniden yaplandrlacaklarn ifade etmitir. Rice,
Ortadouda balatlan dnmn zaman alacan, Irakn bu srete anahtar lke
olacan, Fastan Basra Krfezine kadar AfrikaOrtadouKafkaslar ve Asya
ekseninde 22 devletin yeniden yaplandrlacan belirtmitir. Ricen bu aklamalar
projenin kapsam hakknda daha ayrntl bilgi edinilmesine frsat vermitir.
Daha sonra, ABD NATO Konseyi Daimi yesi Nicholas Burns tarafndan, 19
Ekim 2003 te Pragta NATO toplantsnda dile getirilmitir. Yeni NATO ve Byk
Ortadou adl konferanstaki konumasnda; NATO' ya yeni bir misyon biilmesini
Byk Ortadou'da konulanmasn istemitir. Yapt aklamada; NATOnun BOPta
stlenmesini istedii role dikkat ekmitir.
NATO'nun grevi, hal Kuzey Amerika ve Bat Avrupa'y savunmaktr. Fakat
Amerika ve Avrupa'da oturarak bunu yapabileceimizi sanmyorum. Btn
kurumsal dikkat ve askeri glerimizi Gney ve Dou'ya yneltmeliyiz. nanyorum
ki; NATO'nun gelecei, Gney ve Dou'dadr''323
Ulusal Demokrasi Vakf'nda 6 Kasm 2003'te Bush, Ortadouyu zgrletirme

Stratejisini aklayarak BOP'ta nelerin sloganlatrlmas gerektii mesajn vermitir.
Bakan Yardmcs Dick Cheney de, Davos'ta Dnya Ekonomik Forumu'nda Byk
Ortadou'ya Reform projesini aklamtr. Diileri Bakan Colin Powell, deiik
zamanlarda yapt konumalarda slam corafyasnn siyasal olarak deitirileceini
belirtmitir.Bu tarihlerde, BOP zerinde sadece NATO kapsamnda grmeler olmu,
322
Condoleezza Rice, Transforming The Middle East, The Washington Post, 7 Austos 2003
http://www.washingtonpost.com/ac2/wp- Transforming+The+Middle+East+Condoleezza+Rice+2003
11&y=10
323
R. Nicholas Burns, , The New NATO and the Greater Middle East, Conference on NATO and the
Greater Middle East; Prague, Czech Republic, October 19, 2003,
http://nato.usmission.gov/ambassador/2003/s031019a.htm, eriim:22.10.2007
173
Dnya ve Trk kamuoyunun gndemine ise 2004 yl bandan itibaren girmitir.

Pragdaki Nato toplantsnn ardndan Amerika Birleik Devletleri Byk Orta
Dou Projesini, desteini almak istedii G-8i oluturan Fransa, Almanya, talya,
Japonya, Kanada, ngiltere ve Rusyaya iletmitir. Bu lkelerde mercek altna alnan
proje, 8-10 Haziran 2004te ABDnin Georgia Eyaletindeki Sea Islandda yaplan G-8
toplantsnda gndeme getirilmi ve ele alnmtr. lerleme ve Ortak Bir Gelecek in
Geni Orta Dou ve Kuzey Afrika Blgesiyle Ortaklk balkl bir siyasi bildiri ve
bununla balantl bir G-8 Reformlar Destekleme Plan aklanmtr. G-8 tarafndan
Geni Orta Dou ve Kuzey Afrika (GODKA) olarak tanmlanan blgeye ynelik
Reformlar Destekleme Plannda ise, siyasi, ekonomik ve sosyal/kltrel reformlar
desteklemek amacyla blge lkeleriyle ortaklk temelinde kurulmas ngrlen
mekanizmalar ve hayata geirilmesi planlanan projeler sralanmtr. G-8 toplantsnda
Byk Ortadou Projesi olarak bilinen ad kapsam genilemesi nedeniyle Geniletilmi
Ortadou ve Kuzey Afrika Projesi (GOKAP)olarak adlandrlmaya balanmtr.
G-8 zirvesinden nce taslak metin basna szm ve BOP'a ilikin ilk somut
bilgiler, Londra merkezli Arapa yayn yapan El Hayat gazetesinin 13 ubat 2004
tarihli saysnda yer almtr. Bu somut bilgilerin daha ok Birlemi Milletler Kalknma
Programnn 2002 ve 2003 Arap nsani Kalknma Raporlarnda324 belirtilen
eksikliklere dayandrld grlmtr.
Dkmanda 3 blm yer almtr. Bunlar: Demokrasinin ve iyi ynetiimin
(governance) tevik edilmesi, bilgi toplumunun yaratlmas ve ekonomik frsatlarn
gelitirilmesidir. Dkmana gre: Blgede, BM Arap uzmanlarnca tanmlanan 3 temel
eksik (zgrlk, bilgi ve kadnlarnn haklardan yoksunluu),G-8 devletlerinin milli
karlar iin
tehdit
oluturmaktadr Bu koullar devam ederse (koullar
deitirilmezse) G-8ler, arlk,terrizm ,uluslararas sular, yasa d g gibi ya

yaamsal sorunlarda artlarla yz yze geleceklerdir.
324
Arab Human
13.03.2007
Development
Report
2002,
174
http://www.undp.org/arabstates/ahdr2002.shtml,
Blgeyle ilgili mevcut durumu yanstan istatistikler ok kt boyuttadr; 22

Arap
lkesinin
kesinin
GSHlar
toplam,
spanyannkinden
azdr.Yetikin
Araplarn %40 (65 milyon kii) okuma-yazma bilmemekte, kadnlar bu saynn te

ikisini oluturmaktadr. 2010da 50 milyon, 2020de ise 100 milyon gen i hayatna
girecektir. Bunun iin her yl en az 6 milyon yeni istihdam yaratlmas gerekmektedir.
Blgedeki isizlik oran kalc olursa 2010da 25 milyon isiz olacaktr. Blge halknn
sadece %6.1i internet kullanabilmektedir. Bu, dnyadaki dier blgelerin tmnden
ktdr. Kadnlarn parlamentodaki temsil oran sadece %5.3dr. Genlerin %51i
darya g etmek istemektedir. Blgedeki nfusun te birinden fazlas gnde 2
dolarn altnda gelirle yaamaktadr.Yaam koullarn gelitirebilmek iin, mevcut
ekonomik byme hznn (%3) iki katna karlmas gereklidir. Mevcut koullar
srerse;
siz, eitimsiz ve yoksul nfus her yl
artacaktr Bu durum, blgenin
istikrarna ve G-8 lkelerinin ortak karlarna dorudan tehdit oluturmaktadr.

Taslak plan: bilgili bir toplum kurarak ve ekonomik frsatlar genileterek
demokrasiyi ve iyi ynetiimi ne karmak iin nlemler iermektedir. Taslak,
gelimi lkeleri, seimleri gzlemleyebilecek bamsz seim komisyonlar kurup
glendirmede, yasal reformlar tartmak zere parlementer deiimlerinin sponsoru
olmada ve seimle grev alnan pozisyonlarda almak isteyen kadnlarn
desteklenmesi konusunda destee armaktadr. Plan ayn zamanda blgedeki sivil
toplum kurulularnn direk olarak finanse edilmesinin demokrasinin n plana
karlmas iin gerekliliinin altn izmektedir. BOPa ilikin eldeki en somut verilerin
yer ald bu metnin tamam ek-1 de verilmitir.
III.ORTADOUPROJESNN GEREKELER
Proje, byk Ortadou alannda yer alan halklarn son derece kt koullarda
yaad ve bu durumun mevcut sorunlarn ortaya kndaki en nemli etken olduu
varsaymna dayanmaktadr. Eer, ekonomik ve sosyal koullar dzeltilir ve
demokrasiye gei salanrsa; ynetime katlm olana bulan ve refah dzeyi ykselen
Ortadou halklar, istikrarl bir yap kazanacak Baty tehdit eden tehlikelerden
uzaklaacaklardr.
BOP'a kaynak tekil eden temel belge, 2002 tarihli BM Arap nsani Gelime
175
Raporu'nda325 (Arab Human Development) sunulan verilerdir. Birlemi Milletlerin

yaynlam olduu bu rapor, Byk Orta Dou projesinde yer alan nemli
referanslardan biridir. ABD bu rapora dayanarak hazrlam olduu ve G-8 lkelerine
sunduu taslak metinde blgedeki temel eksiklikleri gndeme getirmitir. Dkmana
gre: Blgede, Arap uzmanlarnca tanmlanan 3 temel eksiklik ve bu eksikliklerden
kaynaklanan sorunlar, G-8 devletlerinin milli karlar iin tehdit oluturmaktadr.
Bunlar: zgrlk eksiklii, bilgi eksiklii ve kadnlarnn haklardan yoksunluudur. Bu
koullar devam ederse (koullar deitirilmezse) G-8ler, arlk, terrizm ,uluslar aras
sular, yasa d g gibi ya yaamsal sorunlarda artlarla, yz yze geleceklerdir.326
Bu dnceden hareketle, blgedeki tehdit unsurlaryla etkin bir biimde ba
edebilmek iin blge lkelerinin, an gereklerine uygun olarak, demokratikletirilmesi
ve bu amala sosyal, ekonomik ve siyasal reformlar gerekletirilmesi ihtiyacnn ortaya
kt sonucuna varlmaktadr. Gerekletirilmesi dnlen reformlarla da; siyasal
zgrlklerin geniletilmesi, rejimlerin iyiletirilmesi, sivil toplumun glendirilmesi ve
siyasi hayatta ne kmas, parlamentolarn ilevlerinin arttrlmas, yolsuzlukla
mcadele,
eitim
reformu
ile
okur-yazarln
artrlmas,
kadn
haklarnn
geniletilmesi, medyann yeniden yaplanmas, yarg reformlarnn yaplmas, ticaret ve

finans sektrlerinin uluslararas sisteme uyumu ile giriimciliin ve serbest ticaretin
tevik edilmesi gibi amalar gdlmektedir. Toplumlarn refah seviyelerinin artrlmas
ve bu erevede demokrasi getirilmesi de hedeflenmektedir. Taslak metinde 3 blm
yer almaktadr. Bunlar: Demokrasinin ve iyi ynetiimin (governance) tevik edilmesi,
bilgi toplumunun yaratlmas ve ekonomik frsatlarn gelitirilmesidir.327
BOPun Ortadou lkeleri tarafndan kabul edilmesi iin ABD baz konularda
taahhtlerde bulunmaktadr. Projeyi uygulamaya balayan devletler imtiyazl uygulama
ve destek grecek, mali yardmlar alacak ve bu erevede: Dnya Ticaret rgtne
325
Arab Human Development Report, 2002, http://www.undp.org/arabstates/ahdr2002.shtml,

13.03.2007
326
G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper, Al-Hayat,13 February 2004,
http://www.meib.org/documentfile/040213.htm 21.10.2006
327
176
alnmasnda kolaylk salanacak, ABD ile serbest ticaret anlamas imzalanacak,

Ortadouda kurulacak finans merkezlerine ye yaplacaktr.328
BOPu Arap devletlerine tantmak ve destek salamak amacyla ABD Dileri
Bakan Yardmcs Marc Grossman blge devletlerinden Msr, Bahreyn ve Suriyeyi
ziyaret etmitir. ABD, BOP zerine yapt deerlendirmede balca amacnn
demokrasi ve insan haklarnn korunmas, terrizmle mcadele, blgesel ve uluslararas
istikrar ve gvenliin salanmas olduunu, eitli vesilelerle dile getirmitir. Ancak
pek olumlu yant alamamtr Konu ile ilgili olarak Msr ve Suudi Arabistan yaptklar
aklamada, dardan Arap ve slam lkelerine dayatlmaya alan reformlar
reddettiklerini ifade etmilerdir. Msr Dileri Bakan Ahmet Mahir'in gazetecilere
yapt aklamada Msr hi kimseden kurumlar iin siyasi reform ve demokrasi
dikte etmesini beklemeyen bir lkedir329 aklamasn yaparken Arap Birlii Genel
Sekreteri Emir Musa da ABDnin projesini deerlendirirken grlerini Sanki
Ortadou deneme tahtas olacakm gibi gkten giriim yayor330 eklinde Ortadou
Projesini ciddiye almayan ifadeler kullanmtr. Arap lkelerinin bu sert tepkileri
zerine Amerikal yetkililer BOP hakknda bir daha aklama yapmamaya zen
gstermilerdir. Kabullenilmesinin zamana yaylmas ve zamanla daha salkl
deerlendirmeler yaplaca varsaym ile byle bir karar alnm olabilir. Bu iki temel
belgeden(Arap nsani Gelime Raporu, Byk Ortadou Projesi Taslak Metni) ve dier
aratrmalardan yararlanarak BOPun amalar u ekilde snflandrlabilir.
A. Kitle mha Silahlarnn Kontrol Edilmesi

Byk Ortadou Projesinin amalarndan birinin de Kitle mha Silahlarnn
kontrol edilmesi olduu belirtilmektedir. Kreselleme srecinde, dnya genelinde her
eit silah ve asker tehizatn retilmesi ve elde edilmesi daha kolay bir hle gelmitir.
328
G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper ,Al-Hayat,13 February 2004,
329
Demokrasimizi Biz Kurarz Radikal gazetesi, 2 Mart 2004

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=108133&tarih=02/03/2004
330
Radikal gazetesi Demokrasimizi Biz Kurarz, 2 Mart 2004

177
Artk; devletlerin yan sra birok ulus-tesi birimler, yksek asker teknolojiye ve
nkleer silahlara sahip olabilmektedirler. Bu gelime kresel gvenlik iin nemli bir
tehdit oluturmaktadr.
zellikle Souk Sava sonrasnda devlet otoritelerinin yok olmas neticesinde,
silahlar kolayca el deitirir hale gelmitir. Bylece Souk Sava yllarnda baz
blgelerle snrl tutulabilen silahlanma, Souk Sava'n bitmesiyle dnya apnda
yaylmaya balamtr. Yeni dnemin etnik-dinsel nitelikli blgesel atmalar ve
siyasal paralanmalardan doan snr ve toprak anlamazlklarna bal anlamazlklar,
birbirlerinden tehdit alglayan lkelerin karlkl olarak silahlanmalar sonucunu
dourmutur.
Ayrca, konvansiyonel silahlarn yan sra, kreselleme dneminde, kitle imha
silahlarnn da (KS) yaylmaya balad ve kitle imha silahlarna sahip olmaya veya
retmeye alan lkelerin saysnda byk bir art olduu gzlemlenmektedir. Kitle
imha
silahlarnn
yaylmasnn
dourduu
tehdidin
boyutlar,
konvansiyonel
silahlanmadan ok daha byktr. Nkleer, biyolojik ve kimyasal silahlar (NBC) olarak

da ifade edilen Kitle mha Silahlar'na, dnyada 30 kadar lkenin sahip olduu ve bir o
kadarnn da bunlar elde etmek iin aba sarf ettii grlmektedir.331 Bu lkelerin bir
ksmnn demokratik kltrden ve denetimden uzak olmas ve dnyann her an
tetiklenmeye hazr kriz blgelerinde yer almalar, tehlikenin dier bir boyutudur.
Ayrca, Bu lkelerin balistik fze programlarn uluslararas denetime kapal tutmalar,
uluslararas gvenlik tehdidini daha da arttrmaktadr.
B. Totaliter Rejimlerin Demokratikletirilmesi

Ortadoudaki sorunlarn kaynaklarndan biri de totaliter rejimlerdir. Byk
Ortadou Projesi ile; blgedeki totaliter ve Amerikan kart rejimlerin, lml slam
olarak nitelendirilen ynetimlerle deitirilmesi, bu erevede demokrasi getirilmesi de
331
Bu lkeler unlardr: ABD, ngiltere, Fransa, talya, Almanya, Kanada, Cezayir, in, Kba, Msr,
Etiyopya, Hindistan, ran, Irak, srail, Japonya, Libya, Burma, K. Kore, G. Kore, Pakistan, Rusya, G.
Afrika, Sudan, Suriye, Tavyan, Vietnam, Yugoslavya. ar Erhan, Kreselleme Dneminin
Tehditleriyle Mcadele, Stradigma Aylk Strateji Ve Analiz E Dergisi, Haziran 2003,Say 5
178
hedeflenmektedir. Blgedeki tehdit unsurlaryla etkin bir biimde ba edebilmek iin

blge lkelerinin an gereklerine uygun olarak demokratikletirilmesi ve bu amala
sosyal,
ekonomik
ve
siyasal
reformlar
gerekletirilmesi
istenmektedir.
Gerekletirilmesi dnlen reformlarla da; siyasal zgrlklerin geniletilmesi,

rejimlerin iyiletirilmesi, sivil toplumun glendirilmesi hedeflenmektedir.Ayrca,
yarg reformlarnn yaplmas kanlmaz olarak grlmektedir.
Blgede demokratik kurumlar ya hi yoktur ya da zayftr. Siyasi bakmdan
Ortadou denilince ncelikle monariler, demokrasi d rejimler, darbeler, tek kii
ynetimleri, askeri, tek parti veya aile diktatrlkleri akla gelmektedir. Bu tr
ynetimler, doal olarak siyasi istikrarszlklara, blgesel atmalara ve ciddi sorunlara
yol amaktadr.
Ortadou lkelerinden Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, rdn ve Umman
aileler tarafndan ynetilen geleneksel monarilerdir. Suudi Arabistanda Suudi ailesi,
Bahreynde el-Halife ailesi, Katarda es-Sani ailesi, rdnde Haimi ailesi ve
Ummanda da Kabus ailesi iktidar elinde tutmaktadrlar. Bu monarilerden Suudi
Arabistan, Bahreyn, Katar ve Ummandakiler birer mutlak monari iken rdndeki
meruti monari konumundadr.332
Dolays ile Ortadouda Trkiye ve srail dnda blgede hibir lke iin
demokratik tanmlamasn kullanmak doru deildir. lkeden lkeye farkllklar
gsterse de Ortadouda Otoriter ynetimlerin bata bulunmas beraberinde temsil
krizini ve youn halk kitlelerinin devlet sistemine kar yabanclamasn beraberinde
getirmektedir. nk ;otoriter toplumlarda ynetim ; demokratik toplumlarn aksine,
ounluk
olmaya
deil,
gl
olmaya,
silah
gcne
ve
kaba
kuvvete
dayanmaktadr.Sisteme katlm salayamayan halk kitleleri kendilerini hukuki olmayan

yaplarla ifade etme yoluna girebilmektedir. Bu gruplar baz lkeler iin ciddi bir
gvenlik problemi yaratmaktadr. Gvenlik sorunun halledilebilmesi iin; katlmc bir
siyasi kltrn yaratlmas ve halk nezdinde meru olan liderlerin i banda olmas art
gzkmektedir.
332
Dursun Ortadounun Ekonomik. s:1259
179
C.Ekonomik
Frsatlarn
ve
Serbest
Piyasa
Ekonomisinin
Yaygnlatrlmas
Ortadou blgesinde nfusun ve gelir dalm adaletsizliinin etkisiyle
fakirliin artmaktadr.Bu fakirliin sebebi olarak da, zelde ABDnin, genelde ise
Batnn grld sylenebilir. Ortadoudaki 22 Arap lkesinin toplam GSMH's, tek
bana spanya'nnkinden dktr.333 Buna gre, tm Arap lkelerinin 2010'da 50
milyon, 2020'de de 100 milyon yeni istihdam alan yaratmalar gerekmektedir;
Ortadou halklarnn te ikisinin gnlk kazanc 2 dolardan azdr. Toplumlarn refah
seviyelerinin artrlmas ve bu erevede demokrasi getirilmesi iin temel artlardan
biridir. finans sektrlerinin uluslar aras sisteme uyumu ile giriimciliin ve serbest
ticaretin tevik edilmesi gibi ekonomik dzenlemelerin yaplmas amalanmaktadr.
ABD bu amala; rdnde ve Tunusta Eyll 2004te birer Orta Dou
Ortaklk Giriimi Ofisi amtr. BOP kapsama alan dnda kald halde bu projeye
gnll olarak katlmak isteyen lkelere de, sosyal ve ekonomik destek salanacaktr.
BOP
taslak
Yaygnlatrlmas
adn
metninin
nc
blm
Ekonomik
Frsatlarn
Bu
blmde
mikrofinans
kredilerinin
tamaktadr.
salanmas, blgede iktisadi geliime ulamak amacyla byk ve orta lekli projeleri
gelitirmeye yardmc olarak, Uluslararas Para Fonu (IMF) tarz bir tekilatn
kurulmas, kalknma iin ncelikli olan ihtiyalar gidererek reform iin abalayan
devletlere yardmc olmak amacyla Avrupa kalknma ve mar Bankas tarznda blgesel
kalknma messesesinin inas, finans sektrndeki uzmanlk ve teknik yardmlarndan
bir oluum salayarak blge genelinde finans hizmetini balatmak ve geniletmek iin
Daha yi Mali Dzen in Ortaklk Siteminin kurulmas, nerileri yer almaktadr.334
333
ar Erhan, Ortadaki Byk Oyun, Cumhuriyet / 22-25 Haziran 2004
334
180
D.Kadnlara Eit Haklar Tannmas

B.M. Arap nsani Kalknma Raporuna gre: (Arab Human Development)
Arap Birlii yesi 22 lkede Kadnlarn parlamentodaki temsil oran sadece %5.3dr.
Kadnlar, eitimden dlanmaktadr. (ortalama okuma yazma oranlar %50 civarnda);
salk dzeninden dlanmaktadr. (doum ve doumu izleyen aylardaki ocuk lm
oran, Latin Amerikadakinin iki kat);
i dnyasndan, ve siyasi yaamdan
dlanmaktadrlar. 335
TESEVin organizasyonu ile yaplan, Kadnlarn Kamu Hayatna Katlmnn
Glendirilmesi
ve
GODKA
Blgesinde
Demokratik
GelimeUluslararas
Sempozyumunda Ortadoudaki kadnn durumu ve haklar konusunda detayl

almalar sunulmutur. Yaplan aratrmalar kadnlarn kamu hayatna katlmnn
nnde ilgisizlikten te ciddi engeller bulunduunu ortaya koymaktadr. Bu
sempozyumda ortaya konulan kadnlarn nndeki engeller u ekilde zetlenebilir.
a)Toplumsal Bask: Katlmclarn byk bir ksm blge toplumlarnn
muhafazakar yaplarnn kadnlara belli bir rol bitiini, bu durumun demokratik ve

kltrel reformu engellediini belirtmilerdir. nyarg ve ayrmclk blge genelinde
yaygndr. Bu basklarn kaynaklar unlardr;
-Din, daha zel anlamyla slam: Kurann ve eriat yasalarnn kastl ya da
kastsz bir ekilde yanl yorumlanmas kadnlara erkeklere baml bir rol bimekte ve
bu durum kadnlarn sosyal yaamda ykselmelerini engellemektedir. Siyasette aktif
olan kadnlar din kart ve bat yanls olmakla sulanmaktadr.
-Aile yaam ve deerler: Aile kurumuna ilikin deer yarglar kadnn
toplumdaki roln kstlamakta ve kadn kamu yaamndan izole etmektedir. Cinsiyet
ayrmclnn kayna olarak aile kurumu ierisinde yeniden retilen yaplar
grlebilir. Blge kadnlarnn kimlikleri, erkeklere ait olan sosyal yaplar tarafndan
biimlendirilmektedir. Katlmclar blge toplumlarnn kadn ve erkek haklar arasnda
335
Arab Human Development Report, 2002, http://www.undp.org/arabstates/ahdr2002.shtml,

13.03.2007
181
bir denge ya da eitlik oluturmadklarn belirtmilerdir. Yine de kadn hareketi aile

kurumunun yklmasna ynelik bir adm olarak grlmemelidir.
-Gven: Toplumsal basklar ve cinsiyetle ilgili belli nyarglar kadnlar geri
planda bir rol stlenmeye zorlamaktadr. Toplum ve ailenin iine sinmi gl engeller
kadnlar erkek egemen sosyal normlara bal kalmaya zorlamaktadr. Bu durumda,
kadnlar kamu hayatna katlp baarl olabilmek iin gerekli zgvene ve destee sahip
olamamaktadr. Kadnlarn demokrasi anlaylar da aslnda bu erkek egemen deerler
btn tarafndan ekillendirilmektedir. Bu deerlerin kabul grmesi ayrmc ve ataerkil
sistemi yeniden retmekte, bylece kadnlar bu deerleri iselletirip uygulayarak
sistemin devamlln salamaktadrlar.
b)Glenme: Kadnlar erkeklerin tersine kamu yaamnda aktif olmay
salayacak kaynaklardan faydalanamamaktadrlar.

-Ekonomik glenme: Kadnlar ekonomik olarak ailelerine bamldrlar. Bu
yzden, erkekler gibi kendi kendilerine yetememektedirler. Ekonomik ayrmclk da
sosyal ayrmclk gibi blge genelinde yaygndr. Ekonomik destek olmadan, kadnlarn
kamu hayatna katlp ilerleme kaydetmeleri olanakl gzkmemektedir.
-Eitim: Muhafazakar toplumlar kadnlarn eitim almasn erkeklerin
eitimine oranla daha az nemsemektedir. Kadnlarn kltrel rolleri aile odakl
olduundan eitimin deeri de bu duruma bal olarak ortadan kalkmaktadr. Kadnlar
yeterli eitim dzeyine ulaamadka, siyasal farkndalk ve ilerleme yaratmak daha
problemli bir hal alacaktr.336
Tabi ki, blgede demokrasinin yerlememi olmasndan slamn sorumlu
tutulamayacan, sonu olarak slamn bir inan sistemi, demokrasinin ise bir
uygulama olduunu vurgulanmtr. Blge elitlerinin gc ellerinde toplamak ve bu
durumu merulatrmak amacyla slam bir ara olarak kullandklar da sylenebilir.
336
Kadnlarn Kamu Hayatna Katlmnn Glendirilmesi ve GODKA Blgesinde Demokratik

Gelime Uluslararas Sempozyum Raporu, Trkiye Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Vakf
(TESEV), stanbul, 20 21 Haziran 2005, s.2-5,
http://www.tesev.org.tr/etkinlik/2021Haziran_Sempozyum_Raporu.doc,eriim;26.10.2006
182
Bir dier sorun bu blgede kadna uygulanan iddetin gelimi demokrasilerle

karlatrlamayacak derecede fazla olmasdr. Kadna iddet ve Demokrasi Kadna
kar iddet dnya apnda bir problem olmakla birlikte, zellikle GODKA blgesinde
ciddi anlamda etkilidir. Aile ii iddet kadnn demokratik srelere katlmnn nnde
ciddi bir engeldir. iddet, kadnn gcn azaltp zgvenini zedeleyerek, sosyal ve
siyasal yaama fiziksel anlamda katlmnn nn kesmekte, kadnlarn gerek anlamda
vatanda olmalarn engellemektedir.
iddetin demokratik lkelerde de (rnek, skandinav lkeleri) grld bir
gerektir, fakat bu durum sadece bu lkelerdeki demokrasi eksikliini gstermektedir.
Bu durum, demokrasiden ne anlaldnn yeniden dnlmesi mecburiyeti ortaya
karmaktadr. Aile ii iddetin demokratik veya demokrasisi gelimemi lkelerde
yaanmas
arasnda
da
farklar
bulunmaktadr.
Demokratik
lkelerde,
iddet
madurlarna destek veren kadn rgtleri, kadn merkezleri ve snma evleri gibi
kurumsal mekanizmalar bulunmaktadr. Demokrasinin gelimemi olduu lkelerde ise
byle bir destek mevcut deildir ve bu durum kadnlarn iddet emberinden
kurtulmasn gletirmektedir. Ksacas, kadnlarn aktif vatandalar olabilmeleri iin
iddet konusu acil bir ekilde ele alnmaldr.337
Raporda, baskn durumdaki ataerkil zihniyetin de, blgede karar alma
mekanizmalarn ciddi anlamda etkilediine deinilmekte ve bu ataerkil sistemle
mcadele edilebilmesi iin kadnlarn ekonomik haklara ve zgrlklere sahip olmalar
gerekliliine deinilmektedir. Cinsiyet ayrmclnn blgedeki demokratikleme
abalarnn nndeki en nemli engellerden birisidir. Cinsiyet ayrmclna kar
hkmetlerin somut ve gereki uygulama ve mekanizmalar devreye sokmalarnn
salanmasnn gereklilii zerinde durulmaktadr.338
337
TESEV, Kadnlarn Kamu., s.6
338
TESEV, Kadnlarn Kamu, s.9
183
E. Blgedeki Terr Odaklarnn Kurutulmas

Ortadou Halklarnn ou moderniteyi ve
kresellemeyi, emperyalizmin
arac olarak grmekte ve buna ciddi bir kar k sergilemektedir. Halk,

kresellemenin getirdii ileri srlen 'zgrlk' ve 'liberalizm'e deil, kendi kltrnn
temelini oluturan slam'a ve muhafazakarl koruyan deerlere sarlmaktadr.Sorumlu
olarak da Baty ve Batyla ibirlii yapan yneticileri grmektedir. Bu anlay ise;
Batl deerlerin kart olarak grlen slam'a ve onun ar ularna ynelimi
artrmaktadr.
Ortadoudaki bu anlay ve yap, radikal slamn g kazanmasna, Amerikan
kartlnn yaylmasna ve sonuta terr eylemleriyle ABDyi ve dier Bat lkelerini
tehdit etmesine ortam yaratmtr. Bu durumun istikrarsz rejimlerin varl ile
birletiinde terr artrd, kitle imha silahlarnn yaygnlamas, uyuturucu ve insan
kaaklnn artmas gibi nemli gvenlik ve dzen sorunlarn da beraberinde
getirdii deerlendirilmektedir.
Blgede kktendinci akmlar, terr rgtleri, kitle imha silahlar, uyuturucu,
silah ve insan kaakl yapan rgtl su ebekeleri tehditler retmektedir. BOPu
retenlere gre, bu unsurlarn ortaya kmasnn ve taraftar toplamasnn asl nedeni,
blge halklar iinde bulunduklar olumsuz ekonomik ve sosyal koullar ile blgede
varln srdren ekonomik rejimlerdir. Bu projenin ortaya kma nedenleri
incelendiinde zellikle, tanmlanan blgede nfusun ve gelir dalm adaletsizliinin
etkisiyle fakirliin artmas ve bunun sebebi olarak da, zelde ABDnin, genelde ise
Batnn grlmesi olduu sylenebilir.
Yeni yzyln banda Amerikan ulusal gvenlik anlaynn temelden
sarslmasna sebep olan terr saldrlar da, Orta Doudan kaynaklanmtr.339. El Kaide
terr rgtnn ABDye kar dzenledii 11 Eyll terr saldrlarndan sonra
Amerikan ulusal gvenlik anlaynn sadece barl arabuluculuk rolleri veya insan
339
Armaan Kulolu, Souk Sava Sonras Bozulan Dengeler, Irak Krizi ve Blgesel stikrar
Araylar, Stratejik Analiz, Cilt 4, Say 44, Aralk 2003, s. 43.
184
mdahale misyonu ile snrl kalmayaca aklk kazanmtr. Uluslar aras terre kar
kresel bir gvenlik anlay340 benimseyen ABD, yaad bu sarsntnn ardndan
tm kurumlar ile kresel liderliini, yeniden yaplandrma almalarna balamtr.
ABD Ortadou'da yllarca, deiim ile istikrar arasnda tercih yapmas
gerektiinde hep tercihini istikrardan yana kullanmtr. Bu nedenle bata Suudi
Arabistan olmak zere ABD kartln destekleyen bir alt yapya olanak salayan ve
onu yeniden reten rejimleri desteklemitir. BOP ile artk, Ortadou'da mevcut yapy
deitirip yeniden dzenleyecek bir harekete giriildii sylenebilir.
F.Eitimde Reform Yaplmas ve Okur-Yazarln Artrlmas

Eitim reformu ile okur-yazarln artrlmas BOPun bilinen temel
amalarndandr. Araplarn yzde 40' okuma-yazma bilmemektedir. Blge halklarnn
sadece yzde 1.6'snn internet eriimi vardr.Blgede yaplan yllk yayn says, tm
dnyada yaplann sadece yzde 1.1'ini oluturmaktadr. Bilimsel ve teknolojik alt yap
hemen hemen yok gibidir.341
BOP Taslak Metninde bu eksiklik Temel Eitim Giriimi: blmnde ele
alnmaktadr.Bu blmde Bilgi toplumunun inasna temel olmas bakmndan okumayazma orann ykseltmek gerektii, bunun iin de okuma yazma bilmemekle mcadele
kampanyalarnn dzenlenmesi ve temel eitimin yaygnlatrlmas, ktphanelerin
zenginletirilip oaltlmas, dnya klasiklerinin Arapaya yeniden kazandrlmas,
bilimsel aratrma yapan akademilerin almas, mesleki eitim veren okullarn
desteklenmesi, internet kullanmnn yaygnlatrlmas gibi bir dzne zm nerileri
sunulmutur.Dier detaylar u ekildedir.
Ama, Blgedeki okur yazarlk orannn 2010 ylnda yzde 50 orannda
drlmesidir. G-8ler giriimi, BMnin programnda olduu zere kadn ve kzlar
340
Jeffrey Record, The Bush Doctrine and War With Iraq, Parameters: U.S. Army War College
Quarterly, No.33, Vol 1, Spring 2003, ss. 4-5.
341
Arab Human Development Report,2002, http://www.undp.org/arabstates/ahdr2002.shtml, s;51-59,

13.03.2007
185
zerinde younlamas hedeflenmektedir.

-Blgede 65 milyon yetikinin okuma yazma bilmemekten yakndn gz
nnde bulundurulursa, retmenlerin yetitirilmesine
ncelik veren eitli
programlarla uygulanmas mmkndr. Kadnlara ynelik retmen enstitlerinin

kapasitelerini artrabilir veya yenilerini aabilir. Bu enstitlerde okullara kadn
retmenler ve kadn eitim uzmanlar kazandrmak amacyla kadnlar retmenlik
meslei zerine eitilir.
-Eitim Kitaplar: Arap nsani Geliim Raporunda felsefe, edebiyat, sosyoloji
ve
tabiat
bilimlerindeki
temel
kitaplarn
tercmesinde
nemli
bir
eksiklik
gzlenmektedir. Yine niversitelerdeki ktphanelerin iler acs hali dikkat

ekmektedir.G-8ler topluluuna mensup her lke, bu alanda kendi klasik eserlerinin
tercme edilmesi programlarn finanse edebilir. Yine devletler ve yaynevleri (zel ve
resmi sektr ortaklaa), u an piyasada olmayan Arap klasiklerini yeniden nerederek
okullara, niversitelere ve yerel ktphanelere balayabilirler.
-Aratrma Okullar Giriimi: rdn, ileri teknolojinin kullanlaca ve modern
eitim programlarnn uygulanaca Aratrma Okullar ina etme giriimini hayata
geirdi. G-8ler, finans salayp bu dnceyi zel sektr de dahil blgedeki dier
lkelere tayarak geniletebilir (zel sektrn desteini de talep ederek).Zirvenin
hemen ncesinde Byk Ortadou Giriimine destei artrmak amacyla G-8lerin ev
sahipliini yapaca bir eitim zirvesi tertip edilebilir.
- Dijital Bilgi Giriimi: Blge, internete eriim bakmndan en dk seviyede
bulunmaktadr. nternete yklenen bilgi ak, internetin eitim ve ticaretteki nemi gz
nnde bulundurulduunda blge ile dnya arasnda fark kapatacak kpr kurma tam
bir zorunluluktur. olduunca ok okul ve postaneye bilgisayar temin edilmeye Okullar
bilgisayarlarla donatma giriimi mmkndr.
- daresi Eitimi Giriimi: Blge genelinde i idaresi dzeyini iyiletirme
abalar balamnda G-8ler, kendi lkelerindeki i idaresi okullar ile blgedeki eitim
186
akademileri (niversiteler ve enstitler) arasndan ibirlii oluturabilir.342

Ortadou iin ngrlen yukardaki reform almalarnn blge devletleri
tarafndan yaplmas ihtimali olduka zayftr. Ancak blge lkeleri bu reformlarn
yaplmas iin ABD basks ile kar karya kalacaklarn da bilmektedirler. Bir
anlamda bu reformlar artk bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Blge lkelerinde
yllardr kadn haklar snrlandrlm, yarg tarafsz olmam, medya devlet
kontrolnde olmu, Parlamentolar iktidarn talepleri dorultusunda kanunlar kabul etmi
ve sivil toplum kurulularnn normal faaliyetine izin verilmemitir.Deiimin
birdenbire gereklemesi mmkn deildir.nk formel dzenlemeler deiimin belki
de en kolay aamasdr.Kltrel elerin deiime uyum salamas ise ok uzun yllar
gerekmektedir ve bu adan projenin gerekleebilmesi iin gereken zaman tahmin
etmek hi de kolay deildir.
IV.ABDNN ORTADOU PROJESNN AMALARI

Souk Savan son bulmasndan sonrasnda SSCB gibi uluslar aras etkin bir
gcn sahneden ekilmesi blge jeopolitiinde byk boluklar dourmutur ve bu
boluk Amerika Birleik Devletleri tarafndan doldurulmaya allmtr. SSCB'nin
dalmasyla birlikte tm dnyada olduu gibi Ortadou'da da sol dnce ciddi
anlamda bir gerileme yaamtr. Fakat, ABD'nin sol ideolojinin knn Orta
Dou'da yarataca ideolojik arayn kendi lehine sonular retmesi beklentisi
gereklememi, hatta bunun tersi bir durum olumutur
ABD, deniz ar politikalar uygulayabilmek iin blgesel ittifaklara ve ittifak
sistemlerine ihtiya duymu bunun iin de, uzun yllar ve hala Ortadou'da ulusal
karlar erevesinde, mttefik lkelerdeki anti demokratik yaplara gz yummutur.
karlarn bu ekilde korumaya almtr. Ama zellikle birinci Krfez Savandan
sonra sadece sorunlu olduu lkelerle deil dost ve mttefik lkelerle de ilikilerinde de
342
187
yrtlemez bir yap ortaya kmtr. nk: Souk Sava'n bitimiyle tek sper g
olarak kalan ve hegemonyann yeniden inas srecine giren ABD'nin Orta Dou
politikalar gnmzde anti tezini retmekte ve bu nedenle Orta Dou'daki ABD
karlarn zedelemektedir. Bu anti tezi reten ve Amerikann Ortadouda etkinliini
azaltan nedenlerin banda siyasal islamn ykselii gelmektedir. Bu yneliin en nemli
nedenlerinden biri Arap dnyasndaki ideolojik boluun yaratt ortamdr. Bu
ideolojik boluu siyasal slam doldurmaktadr.Ayrca Ortadouda Amerikaya yakn
olan ynetimler siyasal meruiyet kaybyla kar karyadrlar.Ayrca yolsuzluklar,
modernlemenin ve kresellemenin etkisi ve basks altnda kalan Arap toplumundan
ykselen muhafazakar tepki, srail Filistin sorunu, isizlik v.b sorunlar karsnda halkn
tepkisi bu sorunlarn nedeni olarak grlen ABDye ynelmektedr. Bu kartlk Sadece
sorunlu olduu lkelerde deil hatta ok daha fazlasyla blgedeki mttefiklerinde
meydana gelmektedir.
ABD, Souk Sava sonrasnda, kresellemeden ve Yeni Dnya Dzeni
yaklamndan amaladklarn bulamamtr. Dolays ile ABD'nin blgeye ynelik
stratejileri tam anlamyla uyarlanamamtr. Mevcut aralar byk oranda baarsz
olmu, dahas aralarn baarszl, blgedeki mevcut yapnn ABD aleyhine
gelimesine yol amtr. Btn bunlar bir yana Orta Dou'da ABD kartl her geen
gn artmaktadr. Sonuta, ABD, dnyann en stratejik blgelerinden Orta Dou'daki
egemenliinin altnn oyulmaya balandn ve bu srecin devam etmesi halinde
blgedeki egemenliini yitirebileceini grmtr denebilir. Bunun iin de ABD, Orta
Dou'da kkten bir deiime ihtiya duymaktadr. Bunun nedeni, yalnzca 11 Eyll'de
gerekleen olay deil, ABD'nin kendisi iin son yirmi yldr hatta daha uzun bir sredir
uygulad blge politikalarnn bekledii sonular retmemesidir.11 Eyll sadece
Saldrlarn intikamn almak ve bylece ieride tatmin, darda ise itibarn korumak,
ayrca
Amerika kart terr rgtlerini yok etmek ve bu merkezde yeni bir savunma
konsepti gelitirmek asndan bir ivme kazandrmtr. Ama ABDnin

liderlii yeniden, yeni ilkeler zerinde
tesis etmek,
Kresel
Kresel sisteme uyum
salayamayan slam corafyasn, zellikle de Ortadouyu yeniden yaplandrmak,343
343
Frank Gardner, How The World Changed, BBC News, http://news.bbc.co.uk/
188
dncesi, daha nce deindiimiz gibi 11 Eyll ncesine dayanmaktadr. Bunun

izlerini ve yntemlerini de hazrlanan raporlarda srmek mmkn olmaktadr.
1998 ylnda
Zalmay Khalilzad ve Ian O. Lesser tarafndan derlenen ve
aratrma kurumu RAND tarafndan yaynlanan 21. Yzylda atma Kaynaklar

(Sources of Conflict in the 21'st Century)344 adl incelemenin Byk Ortadou'daki
atma Kaynaklar (Sources of Conflict in the Greater Middle East)345 blmnde
Ortadou Blgesinin ABD iin nemi zerinde durulmakta ve bu blgede Amerikan
karlar iin
tehdit oluturacak tehlikelere dikkat ekilmektedir. ABD iin tehdit
oluturan gelimeler; demografik deiiklikler ile ehirleme, ekonomik byme ve

reform sorunlar, kt niyetli topluluklar, devlet ynetimlerinin erozyona uramas,
politik meruiyet krizleridir. Ayrca
radikal
slam'n ve milliyetiliin meydan
okumalar da blgedeki ABD'nin karlarn zorlayan unsurlar olarak sralanmaktadr.

Bu tehditlere kar Amerika Ortadoudaki karlarn korumak iin Askeri g
kullanmaldr. Blge, ABD karlarnn tehlikede olduu, atmalarn srekli devam
ettii ve ABD'nin askeri gcne olan talebin yksek olduu yer olarak
tanmlanmaktadr. Amerika yapaca mdahale ile terrle mcadele ederek, blgedeki
enerji gvenliini, srail'in gvenliini ve blgesel istikrarn gelitirilmesini salam
olacaktr.346
Amerikann Ortadou Projesinin amalar ile ilgili olarak aklayc olabilecek
bir dier alma
srail'deki Bar-Ilan niversite'sine bal 'Begin-Sedat Stratejik
almalar Merkezi' (The Begin-Sadat Center For Stratejik Studies) adl stratejik
aratrmalar kurumunun, RAND kuruluuna danmanlk yapan Bradley A.Thayer'in
imzasn tayan Amerikan Bar ve Ortadou(The Pax Americana and the Middle
344
Zalmay Khalilzad, Ian O. Lesser (ed.), Sources of Conflict in the 21st Century Regional Futures
and U.S. Strategy, Published by RAND, 1998, http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR897/
345
Ian O. Lesser, Bruce R. Nardulli, and Lory A. Arghavan, Sources Of Conflct In The Greater
Mddle East, Zalmay Khalilzad, Ian O. Lesser(ed.). Sources of Conflict in the 21st Century Regional
Futures and U.S. Strategy, Published by RAND 1998,
http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR897/
346
Lesser, Nardulli, Arghavan, Sources Of Conflct, s.180-230
189
East)347 balkl almadr.

Thayer, Pax Amerika'nn Ortadou'daki karlarn korumak ve bu karlar
gelitirmek iin neler yaplmas gerektii konusunda ngrlerde bulunmaktadr.
Thayere gre SSCBnin dalmas, Amerika iin byk bir frsat ortam
oluturmutur.Souk Sava'ta gerekletirilemeyenler bu frsattan yararlanlarak
gerekletirilmelidir. Bu boluktan yararlanarak ABD siyasal ve ekonomik liberal
sistemini yaymaldr. Bunu da herhangi bir rakip g ortaya kmadan yapmas
gerekmektedir. Ortadou'daki rejimleri deitirmek iin g kullanmaldr. Amerikan
gcn kullanmann esas, karlar korumak, stnl srdrmek ve Amerikan
prensiplerini yaymaktr. ABD'nin byk stratejisi, 'egemen g stnln' esas alr.
Egemenlik, bir devletin askeri gcyle, dierlerine hakim olduu uluslararas politika
artlardr. Amerikan egemenlii, diplomatik-ekonomik-askeri karlarn gelitirme,
uluslararas ortam ekillendirme ve dnceleri yayma yeteneindedir.
ran, Ortadou'da en byk tehlikedir. Amerikan kuvvetleri, ran'n sahip
olduu nkleer tesislere saldrmaldr. ABD, Suriye'deki rejimi deitirmelidir. ABD,
srail'i tehdit etmeyen bir Filistin devletini desteklemelidir. Ama bunlar yaparken
Birleik Devletler-Trkiye ilikilerinin bozulmamasna dikkat etmelidir.
Tarihte de olduu gibi, petrol endstrilemi demokrasilerin ekonomilerinin ve
askeri sistemlerinin en kritik unsurudur. Amerika petrol sahalarnda etkin olmaldr.348
Resmi azlardan
aka ifade edilmese Bu raporlardan ve baka
karmlardan, Amerikann Ortadou projesi ile ilgili amalarn; enerji havzalarnn ve

kaynaklarnn kontroln ve gvenliini salama; ABD'nin blgede hegemonyasn
zedeleyebilecek gelimeleri denetleme ve silahlanma programlarn kontrol altnda
tutma; blgenin bat ile ekonomik entegrasyonunu, blge kaynakl terrn kontroln
347
Bradley A. Thayer, The Pax Americana and the Middle East:U.S. Grand Strategic Interests in the
Region After September 11, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies Bar-Ilan University,
Middleast Security and Policy Studies No. 56 Ramat Gan, December 2003 s.1-58,
http://www.biu.ac.il/Besa/pax.pdf
348
Thayer, The Pax Americana, s.40
190
ve srailin gvenliini salama,349 yeni uluslar ina etme, batyla uyumlu lml
ynetimler oluturma eklinde zetleyebiliriz.
A.Hegemonik G Olmak
Ortadounun bu tarihsellii gz nne alndnda, Ortadouya inmeyen bir
Amerika Birleik Devletleri, btn gcne, gz kamatrclna, refah ve zenginliine
ramen, ne bugn ve ne de gelecekte, dnya tarihini belirleyen Kresel G olma
konumunu elde etmi olamayacana inanmaktadr.
Ortadou, tarih boyunca dinlerin ve medeniyetlerin k, gei ve duraklama
yeri olmutur. Bu nedenlerden dolay Ortadou tarih boyunca dnyann ve dnya
siyasetinin merkezi konumunda olma zelliini hi kaybetmemitir. Bu blgede bir ok
medeniyet hkm srmtr. En ok bilinenleri, srasyla skender ve Helenist dnem,
bunlar takiben Roma ve son olarak Bizanstr. Adeta, tarihte ne kadar dnya gc
domusa, hepsi de Ortadou corafyasna inme ihtiyac hissetmitir.
Brzezinskinin Byk Satran Tahtasnda ve S.B. Cohenin Dnya
Sisteminin Jeopolitii kitabnda bu blgenin nemi zerinde srarla durulmaktadr. Bu
blge slam, in ve Hint gibi byk medeniyetin birbirleri ile arakesit oluturduklar,
bulutuklar bir blgedir. Bat medeniyetinin burada ciddi bir varl yoktur. Bu
corafya, kara, deniz ve hava ulamnda stratejik geitlere sahiptir. Deniz ve hava
ulamnn geldii son nokta bile bu corafyay, sz konusu merkezi konumundan
uzaklatramamtr. Gnmzde de bu konumunu srdrmektedir.
Bu krlgan corafyada, Orta Dou devletleri, zellikle Krfez devletleri, d
gler iin olduka byk bir stratejik nem ifade etmektedir. Genel anlamda, Orta
Dounun stratejik nemi Batnn karlarna bal olarak belirlenmektir.350 Orta Dou
blgesi, Svey Kanalnn 1876da almas ve 20.yzyln balarnda petrol karma
349
Yavuz Gkalp Yldz, Oyun Iinde Oyun Byk Orta Dou, IQ Yaynlar, Istanbul 2004, s. 19-20.
350
Yavuz Gkalp Yldz, Ortadouda Silahlanma ve Militarizm. Sabahattin en (Ed.), Su Sorunu,

Trkiye ve Ortadou, Istanbul: Balam Yaynlar,1993, s.146
191
ve ynetim imtiyazlarnn datlmasyla birlikte olaanst nem kazanmtr.351 Orta

Dou blgesinde petrol rezervleri, Batnn dikkatini blgeye evirmesine neden olan en
nemli faktrdr. Orta Dou devletleri, dnya petrol rezervinin %65ini, dnya petrol
retiminin de %25ini elinde tutmaktadr. Petrol rezervlerine sahip olmann yannda,
blge, endstriyel ve tarmsal rnler ve silah ticareti iin nemli bir pazar olduu kadar
dnya ekonomisi iin de balca enerji tedarikisi olmaya devam etmektedir.
Petroln bu blgede youn bir ekilde bulunmas, tek bana btn gelimeleri
bu iddette douracak bir faktr deildir. Bununla beraber, son derece nemli bir
pekitirici olduu kabul edilmelidir. Bugn ABDnin Ortadouya ini nedeni olarak,
petrolden nce, dnya siyasetini bu merkezden tam manasyla kontrol altna alma amac
olduu sylenebilir. Petrol bata olmak zere, enerji kaynaklar faktr, sz konusu
kresel siyasetin unsurlarndan sadece birisidir. Ama topraklarnn derinliklerinde hi
petrol bulunmasa bile,
byk glerin bu blgeye mdahalede bulunaca
sylenebilir.352
11 Eyll saldrlar da bu blgeye mdahaleyi aklayabilecek yeterli bir
gelime deildir. ABD kendini kresel bir g olarak grmesinin gerei olarak, 11
Eyll saldrlarna karlk vermek, intikamn almak zorunda hissetmitir.Yani
olaylarnn intikamn almak dncesi bir katalizr grevi grmtr.Kimilerine gre
ABD gibi bir sper g duygularyla hareket etmez, gelimi Amerikan karar alma
mekanizmas buna izin vermez. Oysaki d politika karar alma mekanizmasnn en
nemli unsurlarndan biri de alglamalar, inanlar, dnceler ve kamuoyu basksdr.353
BOPun paralar olan Afganistan mdahalesi ve Irak sava ayn zamanda, bu
blgelerin dnya siyasetini ynlendirebilecek merkezler olarak alglanmasndan
kaynaklanmaktadr. Bu operasyonlar baarl olursa, ABD kresel G olma hedefine
351
kr S. Grel ve G. Ergn zlem kinci Petrol Krizi Sonrasnda Ortadou Petrolleri ve OPEC.
Sabahattin en (Ed.), Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, Istanbul: Balam Yaynlar, 1993, s.123
352
Yunus engel, Irak Petrol ABDyi hya Eder mi? Zaman Gazetesi,10 Ocak 2007
353
Sedat Lainer , Irak Sava: Nedenleri ve Sonular zerine Bir Deneme, USAK Stratejik
Gndem, http://www.usakgundem.com/makale.php?id=153, 13.05.2008.
192
yaklaacana inanmaktadr. Kresel liderlik asndan, Afganistanmdahale etmek

beklenen bir frsat olarak da deerlendirilmitir. Bylece in, Hindistan ve Rusyann
etki sahasnn kalbi saylabilecek bir corafyaya dorudan girilmi olunacaktr. Nitekim
Afganistann evresinde ve yaknnda zbekistan, Tacikistan, Grcistan gibi lkelerde
kurulan ABD askeri sleri Amerikann bu blgede kalc olmak istediini
gstermektedir. Ayrca ran doudan kuatmak ve nemli bir Mslman ve nkleer
lke olan Pakistan kontrol altnda tutmak iin de Afganistan Operasyonu nemli
avantajlar sunmutur. Afganistan Operasyonundan bir dier beklenti ise; Afganistan
gibi kolay ve dier lkelerce rahata anlalabilir bir hedef kullanarak ABD liderliinde
yeni bir blok oluturabilmektir. Dier bir deyile ABD Souk Sava dnemindekine
benzer bir idealler topluluu oluturacak ve doal olarak bunun liderliini de kendisi
yrtecektir. Bu sayede Almanyadan Fransaya, Malezyadan Brezilyaya kadar tm
krede liderliini yeni deerler (demokrasi, terrizm kartl, modernizm vd.) ve yeni
bir idealler sava zerine oturtmak istemitir. Nitekim ABD Bakan George W. Bush
11 Eyll sonrasnda yaananlar ya bizimlesiniz, ya da karmzdasnz szleriyle
aklayarak hem nderliini ilan etmi hemde ABDnin savanda tarafsz olmann
mmkn olmadn dile getirmitir.
Irak
mdahalesi
de
kresel
hegemon
olabilmek
erevesinde
deerlendirilmelidir. ABDye gre;Irak operasyonu ile de hem Ortadouyu kontrol

altna almak hem de ran evrelemek mmkn olacaktr. Dousunda Afganistan ve
ABD etkisine daha ok giren zbekistan ve Pakistan ile sarlan, bat ve kuzey batsnda
Trkiye ve Grcistan ile izole edilebilecek bir rann, Irakn ele geirilmesiyle birlikte
neredeyse tamamen ABD ve mttefiklerince sarlm olacaktr. Ayrca Irak bir dier
hedef olan slamn ehliletirilmesi ve kresel sisteme uyum salamasnda da ok
nemli bir rol oynayabilecektir.354
354
Lainer,Irak Sava, par.5
193
B.Enerji Koridorunun Kontrol ve Petrol

Ortadounun enerji potansiyeli ve bunun devletler ve uluslararas sistem iin
nemi konusunda bir ok aratrma yaplmtr.Bunlardan biri de Anthony H.
Cordesman'n, ABD'nin aratrma merkezlerinden, Stratejik ve Uluslararas almalar
Merkezi (Center of Strategic and International Studies) adna yapm olduu Irak
Sava'ndan Sonra Ortadou'da Enerji, Mevcut ve Muhtemel Ynelimler (Middle East
Energy After the Iraq War Current and Projeted Trends)355 adl rapordur.Bu raporda
blge ile ilgili detayl istatistikler yer almaktadr.
Cordesman, Dnyadaki petrol talebine olan arta dikkat ekmektedir. Kresel
dzeyde petrol ihtiyacndaki art yllk yzde 1.7 oranndadr. Petrol tketimi 2003'te
gnde 66 milyon varilken, 2020'de 119 milyon varil olacaktr. Kuzey Amerika'nn
2025'e dek Ortadou'dan alaca petrol yzde 85 artacak, bunun byk bir ksm
ABD'de tketilecektir. 2025'e kadar Avrupa'nn Ortadou'dan petrol alm yzde 57,
Japonya'nn yzde 50, Pasifik'teki gelimekte olan lkelerin yzde 100 ve in'in ise
yzde 500 artacaktr.356
Dnyann kantlanm doalgaz rezervlerinin ise yzde 34 de Ortadou'dadr.
Ortadou dnya petrol rezervlerinin yzde 65.4 ne sahiptir. Bu rezerv 1.047 milyar
varildir. Msr, Cezayir, Libya ve Tunus rezervleri de eklenince toplam, rezerv dnya
rezervlerinin yzde 69.6 sna ulamaktadr. Ortadou petrolnn kalitesi bir hayli
yksek ve maliyeti de ucuzdur. Ortadou'nun potansiyel rezervleri ise 252.5 milyar
varildir.357 Ortadou kresel enerji kaynaklarnn en nemli merkezi ve ihracatsdr
2002 Ylnda Ortadou kresel petrol ihtiyacnn yzde 41.4n karlamtr.
Gelecein kresel petrol ihtiyacn karlayabilecek ve bu maksatla retimi artrabilecek
355
Anthony H. Cordesman, Middle Eastern Energy After the Iraq War: Current and Projected
Trends, January 30, 2004, Center for Strategic and International Studies, Washington DC, 2006
http://www.csis.org/media/csis/pubs/meeafteriraq[1].pdf 1- 35, Eriim:17.02.2008
356
Cordesman, Middle Eastern Energy.., s.17-22
357
Cordesman, Middle Eastern Energy,s.24-30
194
blge Ortadou'dur.358
Bir dier alma daha nce de yararlandmz Bradley A.Thayer tarafndan
Bar-Ilan niversitesi'ne bal 'Begin-Sedat Stratejik almalar Merkezi' n yaplan
Amerikan Bar ve Ortadou balkl incelemedir. Bu incelemedeki sonular da u
ekildedir.
Ortadou kresel enerji kaynaklarnn en nemli merkezi ve ihracatsdr.
Dnyann kantlanm doalgaz rezervlerinin ise yzde 34' Ortadou'dadr. Ortadou
petrolnn kalitesi bir hayli yksek ve maliyeti de ucuzdur. Ortadou dnya petrol
rezervlerinin yzde 65.4 ne sahiptir. Bu rezerv 1.047 milyar varildir. Msr, Cezayir,
Libya ve Tunus rezervleri de eklenince toplam, rezerv dnya rezervlerinin yzde 69.6
sna ulamaktadr. Ortadou'nun potansiyel rezervleri ise 252.5 milyar varildir. Petrol
tketimi 2003'te gnde 66 milyon varilken, 2020'de 119 milyon varil olacaktr.2002
Ylnda Ortadou kresel petrol ihtiyacnn yzde 41.4 n karlamtr. Gelecein
kresel petrol ihtiyacn karlayabilecek ve bu maksatla retimi artrabilecek blge
Ortadou'dur. Kuzey Amerika'nn 2025'e dek Ortadou'dan alaca petrol yzde 85
artacak, bunun byk bir ksm ABD'de tketilecektir. 2025'e kadar Avrupa'nn
Ortadou'dan petrol alm yzde 57, Japonya'nn yzde 50, Pasifik'teki gelimekte olan
lkelerin yzde 100 ve in'in ise yzde 500 artacaktr.359 Alternatif enerji kaynaklar
bulunamad takdir de gelecekte de bu stnl devam edecektir. Enerji asndan
Japonya tamamen, Bat Avrupa ise %60 civarnda bu blgeye bamldr.
Byk Ortadou Projesi ncesi hazrlanan bir dier alma ABD Ulusal
Enerji Politikas Gelitirme Grubu'nun, 17 Mays 2001'de yaymlanan raporudur.360 Bu
raporda zetle:
ABD petrol ann ekonomimizi, yaam standardmz ve ulusal
gvenliimizi tehdit edecei 361 yolunda uyarlarda bulunmaktadr.
358
Cordesman, Middle Eastern Energy,s.-32
359
Thayer, The Pax Americana., s.10-54
360
http://www.eia.doe.gov/oiaf/demand.html.Eriim:27.01.2006
361
James A. Paul, Oil Companies in Iraq: A Century of Rivalry and War, Global Policy Forum,
November 2003
195
2001 yl Mays aynda Ulusal Enerji Politikalar Gelitirme Grubu (NEPD)

tarafndan hazrlanan Ulusal Enerji Stratejisi Belgesinin temel unsurlar unlardr;
1.Global enerji politikalar global ekonomik bymenin temeli olarak
tasarlanmal ve uygulanmaldr.
2. Enerji gvenlii D politika ile Ekonomi ve Ticaret diplomasilerinin
ncelii haline gelmelidir.
3. Global enerji kaynaklar arznda yer alan blge ve lke says arttrlmal ve
eitlendirilmeli, orta-uzun vadede daha istikrarl ve gvenli bir global enerji piyasas
oluturulmaldr.
4. Enerji ve tama yollarnn gvenliinin salanmas, gvenlik stratejilerinin
temeli olmaldr.
5.Enerji kaynaklarnda da bamllk dengesi korunmal, arz kaynaklar
eitlendirilmelidir.362
Bu rapora gre, ABD'nin yabanc petrole bamllk orannn 2001'de yzde
52 iken, 2020'de yzde 66 olaca ngrlmtr. Toplam tketimin artmasna bal
olarak ABD'nin 2020'de mevcut duruma gre ithalatn yzde 60 arttrmas sz konusu
olacaktr 2025 ylna gelindiinde, ABDde tketilen petroln % 71i, Bat
Avrupadakinin % 68i, indekinin % 73 kendi lkeleri dndan salanacaktr. 363
Her gn tm dnyada tketilen petroln % 55i, yani 43 milyon baril (2004),
ithalat ihracat yoluyla el deitirmektedir. Kresel petrol akmlarnn gvenlii,
ABDnin stratejik bir nceliidir.Gnde 35 milyon baril petrol, Svey kanal, Ormuz
(13 milyon), Malakka (10 milyon), Bab el Mandeb, stanbul ve anakkale
boazlarndan gemektedir. Bunlara, Kzl Deniz ve Akdenize akan 4 adet petrol boru
362
Can Fuat Grlesel, Yeni Dzenin Sihirli Anahtar: Petrol Ekonomisinin Analizi, kasm 2003,
Stratejik Aratrmalar Enstits (SAE),
www.turksae.com/sql_file/1085043592petrolanalizi.ppt,12.01.2007
363
Pierre Noel, ABD Ve Dnya Petrol Gvenlii, Temmuz 2004, Fransz D likiler Enstits ABD
Aratrma Merkezi,(Institut Franais des Relations Internationales),iinde, Byk Orta Dou Projesi
Baz Veriler, Baz Bilgiler Ve Baz Grler, Derleyen: Kerem Topuz, s.10-14
http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/kerem_topuz.doc, eriim.19.09.2006
196
hatt da eklenmelidir. Suudi Arabistan batdan douya geip Yambu limanna varan
hat, gnlk 5 milyon barillik kapasitesiyle en nemli olandr. Daha dk kapasiteli bir
dier hat ise, Iraktan Ceyhana ulamaktadr.364
Bu nedenle raporda, petrol ihra eden lkeleri retimlerini arttrmaya ve
ABD'ye daha fazla petrol satmaya ikna etmek gerekli grlmektedir. Bu dorultuda
dnya enerji rezervlerinin te ikisine sahip olan Krfez lkelerinin ve zellikle Suudi
Arabistan'n ABD irketlerinin modernizasyon almalarn salamalar iin ikna
edilmesi gereklidir. Ayrca, ABD petrol ithalat kaynaklarnn blgesel olarak
eitlendirilmesi de gereklidir. Bu dorultuda ABD irketleriyle ibirlii yaplarak
Hazar yresi (zellikle Azerbaycan, Kazakistan), Sahra Alt Afrika (Angola, Nijerya) ve
Latin
Amerika'dan
(Kolombiya,
Meksika,
Venezella)
ithalatn
arttrlmas
nerilmektedir. Dikkat edilecek olursa bu yreler beklenen istikrara sahip

gzkmemektedir ve hkmetler deil, fakat yre halklar genelde ABD kartdr. Bu
durumda srekli askeri g bulundurmann yannda yredeki lkelerin siyasal ve
ekonomik olarak yeniden yaplandrlmalar gerekli gzkmektedir. Bu yeniden
yaplandrma, yeni bir Pax Americana'ya uygun olarak tasarlanmaktadr. Dnya
nfusunun % 5ni oluturmasna ramen, dnya gelirinin % 40n kontrol eden ABD
iin enerji aknn srekliliini ve enerji kaynaklarnn bulunduu blgede istikrar ve
gvenlii salamak bir zorunluluk olarak alglanmaktadr. Petroldaki fiyat artlar,
ABDdeki petrol tketiminin % 70ini oluturan tama ve ulam sektrlerindeki talebi
azaltmam, federal para politikalarn zora sokmutur. 1973/1974, 1979/1980 ve
1990/1991 petrol oklar sonrasnda, amerikan ekonomisi her seferinde duraklama
dnemine girmitir.365
Ocak 1981den itibaren Reagann imzalad yeni direktiflerle petrol sektr
tamamen serbest braklm, enerjetik bamszlk yerine, petrol tedarik maliyetinin
asgari bir seviyeye indirilmesi ama edinilmitir. Rekabete ak pazarlara dayal bir
petrol sistemi desteklenmeye balanm, dnyadaki petrol pazarlarnn, ve retim
364
Noel, ABD ve Dnya., s.11
365
Noel, ABD ve Dnya...., s.12
197
blgelerinin gvenlik altna alnmasn n plana koyan iddial politikalar o tarihte

balatlmtr. Daha ncesinde 70li yllarn sonuna doru kurulan Rapid Deployment
Force (Hzl Yaylma Kuvvetleri), arkasndan 80li yllarda oluturulan U.S. Central
Command (CENTCOM ABD Merkez Komutanl), zellikle Sovyetlerin Krfeze
doru olas ilerlemelerini engellemek iin kurulmutu. Sovyet tehditi kalmaynca Iran
tehditi gndeme gelmi, daha sonralar da Irak tehditi ne srlmtr.366
Dnyadaki petrol pazarlarnn gvenlik altna alnmas dorultusunda
Amerikallarn byk nem verdii dier iki konu, petroln tand deniz yollarnn
gvenlii, ve zellikle, Suudi Arabistann askeri emsiye altna alnmasdr. nemli
dzeyde fazladan retim kapasitesine sahip tek lke olan
Suudi Arabistan, petrol
piyasalarnn gerek gvencesi, ve olaanst kriz durumunda son can simididir.367

Petrol dnya enerji tketiminde yaklak yzde 40la halen birinci srada yer almaktadr.
Bu oran ulam sektrnde yzde 97dir.368
Blgesel kapsamda ortaya ksa bile, herhangi bir petrol krizinin deimez
sonucu, dnyadaki tm petrol tketicileri tarafndan denen bir fiyat artdr.
2002/2003 yllarndaki Venezela krizi, bunun klasik rneklerinden biridir: Venezela
petrolnn neredeyse tm sadece ABD pazarna ynelik olsa da, krizin sonucunda tm
dnyadaki petrol fiyatlar artmtr. te yandan, petrol reten bir lkenin, herhangi
ithalat bir lkeyi ve sadece onu cezalandrmas mmkn deildir. retimdeki herhangi
kastl
bir
kstlama,
sadece
dnyadaki
global
petrol
fiyatnn
artmasyla
sonulanmaktadr.369
Tarihsel olarak bakldnda, ABDnin d politika ve milli gvenlik stratejisini
jeopolitik temeller zerine kurduu grlmektedir. 20. yzyln sonlarna doru bilinen
dnya hakimiyet teorilerinden ayr olarak enerji kaynaklarn kontrol eden dnyay
366
Noel, ABD ve Dnya..., s.13
367
Noel, ABD ve Dnya...., s.13
368
Tayyar Ar, Petrol: Amerikan Politikalarnn tici Gc, s.4, http://www.tayyarari.com/2oill.doc,

eriim: 17.09.2007
369
Noel, ABD ve Dnya..., s.14
198
kontrol eder tezine dayal yeni bir stratejik anlay olumaya balamtr. Bu nedenle,
ABDnin amacnn Blgedeki enerji kaynaklarn ve ulam yollarn kontrol ederek
enerji nedeniyle buralara baml olan ve gelecekte ABD'ye rakip olabilecek gleri
frenlemek. Blgede var olan stratejik madenlere el koymak olduu, iddialarn banda
gelmektedir.
Brzezinski, National Interest dergisindeki 'Hegemonik Bataklk' (Hegemonic
Quicsand) adl makalesinde bunu aka ifade etmektedir.
"Blgenin enerji kaynaklarna ilikin veriler, ABD'ye buraya egemen
olmaktan baka bir alternatif brakmamaktadr. O nedenle ABD, Ortadouyu kendi
stratejik karlarna uygun olarak ekillendirmelidir. Bu blgeye egemen olmak ABD'ye
baka bir stratejik manivela da salamaktadr: Bu, Ekonomileri blgeden gvenli petrol
akna baml olan Avrupa ve Asya ekonomilerini denetim altnda tutma gcdr. Bu
blge o kadar nemlidir ki, ABD herhangi bir blgesel gcn beklenti ve nceliklerini
buraya dayatmasna izin vermemelidir"370
Bu gre gre, ABDnin asl amac blgedeki enerji kaynaklarn,

terminallerini ve bunlarn intikal yollarn kontrol etmektir. Gelimenin ve refah
dzeyinin endstriyel ilerlemeye bal olduu gnmzde, enerji kaynaklarnn ve
bunlarn bulunduu blgelerin kontrol edilmesi byk nem arz etmektedir.371 Kresel
hkimiyetin yeni belirleyici unsurunun enerji kaynaklarnn kontrolne dayand, bu
anlay erevesinde ABDnin, Souk Sava dnemi boyunca tam olarak etkinlik
salayamad Orta Asya ve Orta Dou blgeleri zerine odaklanarak, yeni bir blgesel
etki alan oluturmaya alt grlmektedir. Her iki blgede de youn olarak bulunan
petrol ve doal gaz rezervleri zerinde kontrol salanmas, enerji nakil hatlarnn
gvenliinin tesis edilmesi ve bu kaynaklarn bulunduu lkelere coraf olarak daha
yakn bulunan Rusya ve in gibi aktrlerin blge lkeleri zerindeki etkinliinin
snrlanmas; bu blgeden gelecek olan enerji kaynaklarna muhta olan endstriyel
370
Zbigniew Brzezinski, Hegemonic quicsand, National Interest , winter 2003/04. s.6
371
Armaan Kulolu, NATOnun Douya Doru Genilemesi, Deien NATO ve Bu Deiimde

Enerjinin Rol, Stratejik Analiz, Cilt 5, No. 54, Ekim 2004, s. 56
199
demokrasilerin gelecei asndan gerekli grlmtr.372 Yani, ABD'nin enerji

kaynaklar ve sevk yollarn kontrol etmek istemesinin nedeni sadece, kendi petrol
ihtiyacn karlamak veya dnyay birlikte ynetmeyi planladklar ''uluslarst
irketlerin'' petrol ticaretini srdrmelerini gvence altna almak deildir. ABD,
ihtiyacnn byk bir blmn ok verimli kendi kaynaklarndan, geri kalan ihtiyacnn
nemli bir blmn Meksika, Venezella ve Kuzey Denizi'nden (Norve)
karlamakta, sadece kk bir blmn Ortadou lkelerinden almaktadr.
Dolaysyla, blgeyi denetim altna almak istemesinde, kendi ihtiyacn garanti altna
almak amacyla ilgili hesaplar olmasyla birlikte, asl ama, dnya zerindeki
rakiplerinin ok byk lde bu kaynaklara baml olmasdr. ABD'nin rakipleri
zerinde ekonomik bask kurabilmesi iin, sadece Ortadou'daki petrol ve gaz
kaynaklarn denetim altnda bulundurmas yeterli olmamaktadr. Komu blgelerde
bulunan enerji kaynaklarnn, eriim ve sevk yollarnn da kontrol gerekmektedir.
Bu stratejiler, ABD'yi Ortadou corafyasnn yannda, stratejik nem tayan
dier yakn blgelerin de kontrol altna alnmas gereini ortaya karmaktadr. Enerji
bakmndan bu blgeye baml olan ve gelecekte ABD ye rakip olabilecek gleri,
enerji vanalarn kontrol ederek kontrol etmek mmkn olacaktr. ABD rakiplerini
devre d brakabilmek iin bu blgede ki enerji kaynaklarn rakiplerine kar bir silah
olarak kullanmak istemektedir. 373
Bu adan bakldnda Amerikann Ortadou ile yetinmeyeceini sylemek
mmkndr. nk; Brezinskinin de belirttii ve ABDye nerdii gibi Avrasyadaki
stratejik enerji kaynaklarnn ve ulatrma hatlarnn da
ABDnin kontrol altnda
olmas gerekmektedir. Baka herhangi bir rakip sper gcn Amerikan karlarn
tehdit edecek biimde ortaya kmasn engellemek374 Orta Asyann da kontroln
gerekli klmaktadr.
372
Henry Kissinger, Amerikann D Politikaya htiyac Varm?, Tayfun Evyapan (ev.), Birinci
Basm, METU Press, Ankara: 2002, ss.127-130.
373
Armaan Kulolu ve Fatma Elif Salkaya, Byk Orta Dou Projesi ve Trkiye, Stratejik Analiz,
Cilt 4, Say 48, Nisan 2004, s.25.
374
Zbigniev Brzezinski, Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun Jeostratejik

Gerekleri, Sabah Kitaplar, stanbul: 1997, s;24
200
Bir dier yaklamda kurulu ekonomik dzenin devam ettirilmesi amacnn

gdlddr. Avrupa ve Orta dou lkeleri, rettikleri mallarn ounu ABDye ihra
etmektedirler. Bunun karlnda ABDnin de borland, ABDnin bu lkelerin yeni
pazarlar bulmalarna imkan vermemek ve kurulmu dzenin devam etmesi amacyla
hareket ettii ileri srlmektedir. ABDnin 500 milyar dolarlk d ticaret ann
bulunduu, Avrupa ve Rusyadan nce blgeyi kontrol ederek ekonomik anlamda
bymesini devam ettirmeyi amalad, aksi takdirde askeri ve siyasi etkinliin
yannda ekonomik gerilemesinin sz konusu olaca ifade edilmektedir.375
C.Ilml slam Projesi

Ortadounun dini yapsna baktmzda semavi dinlerin ve bunlar ierisinde
de slamiyetin etkin olduunu gryoruz. zellikle Hz Muhammedin blge de grev
yapmas ve ondan sonra yzyllar boyunca slam temelli devletlerin blgeye hakim
olmas nedeniyle slamiyet blgenin temel paydas konumuna gelmitir. slamiyetten
baka Ortadou dier semavi dinler iin de nemli ve bir o kadar da kutsal
saylmaktadr. Hz brahim, Hz Yakup, Hz Yusuf, Hz. Musa ve Hz sann (Nasriye,
Filistin ) da bu blgeden olduu bilinmektedir.376 Ayrca bu dinler iin kutsal kabul
edilen Mekke, Kuds, Efes, Hatay gibi nemli tarihi kentler ve kutsal mabetler de bu
blgededir.
Ortadouda gittike artan srail ve ABD kartl, nefrete dnm ve
asimetrik glerin mcadele yntemi olan iddet ve terr n plana kmtr. Bu
yaklam, radikal slamn g kazanmasna, Amerikan kartlnn yaylmasna ve
sonuta terr eylemleriyle ABDyi ve dier Bat lkelerini tehdit etmesine ortam
yaratmtr. Bu durumun istikrarsz rejimlerin varl ile birletiinde terr artrd,
kitle imha silahlarnn yaygnlamas, uyuturucu ve insan kaaklnn artmas gibi
nemli gvenlik ve dzen sorunlarn da beraberinde getirdii deerlendirilmektedir.
Yine, Yeni yzyln banda Amerikan ulusal gvenlik anlaynn temelden
375
MahirKaynak, Emin Grses, Byk Orta Dou Projesi. Tima Yaynlar, 8.bask, Nisan 2005, s.14-
15
376
Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Ortadou Siyaset Sava Ve Diplomasi, Alfa Yaynlar, stanbul,
s.26
201
sarslmasna sebep olan terr saldrlar, Ortadoudan kaynaklanmtr . El Kaide terr

rgtnn ABDye kar dzenledii 11 Eyll terr saldrlarndan sonra ABDde
slam dinine olan ilgi artm, slam dini hakknda yazlan kitaplar en ok satanlar
arasna girmitir.Aratrmalar da younlamtr.
Ortadouda Amerikan dmanl her geen gn artmaktadr. ABD byle bir
gelimeden ciddi bir rahatszlk duymaktadr. Bu geliimin byk bir g haline
dnmeden kontrol edilmesini arzu etmektedir. Brzezinskide yazd Byk Satran
Tahtas adl kitabnda bu tehlikeye zellikle dikkat ekmektedir.
Amerikan nceliine slamc kktendincilikten gelebilecek olas bir
meydan okuma, bu istikrarsz blgedeki sorunun bir paras olabilir. slamc
kktendincilik, dinsel dmanl Amerikan yaam biimine kar istismar ederek ve
Arap-srail
anlamazlndan
yararlanarak
eitli
bat
yanls
Ortadou
hkmetlerine zarar verebilir ve nihayet zellikle Basra Krfezinde Amerikann

blgesel karlarn tehlikeye atabilir 377
Btn Bu dncelerden ve gelimelerden hareketle, blgedeki tehdit

unsurlaryla etkin bir biimde ba edebilmek iin blge lkelerinin, an gereklerine
uygun olarak, demokratikletirilmesi ve bu amala sosyal, ekonomik ve siyasal
reformlar gerekletirilmesi ihtiyacnn ortaya kt sonucuna varlmaktadr. Ayrca,
terrle mcadele kapsamnda blgedeki radikal slam ve Amerikan kart rejimlerin,
lml slam olarak nitelendirilen ynetimlerle deitirilmesi gerei ortaya kmaktadr.
ABD 11 Eyllden sonra kresel liderliine, ve kendi liderliindeki uluslararas sisteme
en geni ve etkili muhalefet ve tehdit kayna olarak grd slamn
ehliletirilmesini de hedefleri arasnda saymaktadr. 378
Bilindii zere slam dini, kresel oyuncular Souk Sava sona erinceye kadar
fazla rahatsz etmemitir. ABD politikalarnda evreleme politikasnn yeil kua
olarak rol verilen slam merkezli siyasal hareketler birka istisna dnda ABDyi
fazlaca rahatsz etmemitir. Bu istisnalar ise; stisnalar ise daha ok ran slam Devrimi
ve Filistin sorununun etkileriyle ortaya kmtr. Ayrca Komnizmin yaylmasna kar
377
Brzezinski, Byk Satran Tahtas, s:8-9
378
Lainer, Irak Sava, Nedenleri, par.8
202
mevcut diktatrlerin uygulamalar grmezden gelinmitir.Hatta demokrasi ve

modernizm ile daha uyumlu dini anlaya sahip lkeler gz ard edilirken Vahabilik gibi
kat ve uzlamaz grnen slami yaklamlar olan devletlerle karlarn sz konusu
olmas nedeniyle ilikiler iyi tutulmu mevcut ynetimler desteklenmilerdir.Dinin
daha ok naslar zerinde duran bu tr akmlarn uzlamaz ve ok kat olmalarna
karn,
uzlamazlklar
ve
radikallikleri
kolayca
istenilen
istikamete
ynlendirilebilmekte 379 olduklar da grlmtr.

ki kutuplu sistemde bask altnda tutulan Amerikan kartl, Souk Savan
yumuamas, kreselleme ve radikal anlaylarn toplumda kendilerine yer edinmesiyle
birlikte art gstermitir. Ayrca ran slam Devriminin ve Yllardr artan bir tepkiye
neden olan Filistin sorununun etkilerini de eklemek gerekir. Bu iki kaynak slamn
siyasette radikallemesi ve siyasilemesinde ok byk bir rol oynamlardr.380 11
Eyll ise bu tepkinin en somut bir gstergesi olarak ortaya km ve ABDnin
Krfezdeki lkelerle ilikilerinde de byk bir oka yol amtr. Yeni Dnya Dzeni
iinde slamn kresellemeye tmden uyum salayamad ve dnya sistemine zorla
bile olsa adapte edilmesi gerektii yargs bu gelimelerden sonra daha ncelikli bir
konu haline gelmitir.
Bu aamada nemli bir soru ortaya kmaktadr. Demokrasi ve modernizm ile
daha uyumlu slami anlay nasl olacaktr? Model olarak alnabilecek bir lke var
mdr? ran, Afganistan, Filistin ve Krfezdeki slam anlayndan memnun olmayan
ABD iin alternatif nedir?
Bu sorunun cevab olarak Trkiyenin model olabilecei, Trkiyenin iddetle
kar kmasna ramen, deiik platformlarda ve almalarda gndeme getirilmitir.
2003 ylnda RAND Corperation tarafndan hazrlanan Sivil Demokratik slam:
Ortaklar, Kaynaklar ve Stratejiler adl raporda, Trk slam, Alman slam, Arap slam,
Msr slam, Kktendinciler, Gelenekiler, Modernist Mslmanlar ve Iml slam gibi
379
Lainer, Irak Sava: Nedenleri., par.9
380
Lainer, Irak Sava: Nedenleri., par.10
203
kavramlatrmalara gidilmesi381 ve Trkiyedeki slam anlaynn lml olarak

deerlendirilmesi, ABDnin Trkiyeyi model olarak grmek istediinin bir baka
gstergesi olarak deerlendirilebilir.
nl strateji ve slam uzman Graham Fullerde Trkiyenin model olabilecei

grndedir. Fuller Amerikan d politikasnn en nemli hedeflerinden birinin znde
slamc fakat ayn zamanda liberal bir slami reformu tevik etmek olduunu
belirtmekte ve buna uygun olarak Trkiyenin rnek olabileceini zellikle de
Fethullah
Glenin
hareketinin
desteklenmesi
gerektiini
belirtmitir.
Fuller
Trkiyedeki 236 okulu, yurtdnda 280 okulu, 200 dolaynda dini vakf ve 211 ticari
irketi ile Glenin BOPun kapsama alannda etkili olabilecek liberal bir slamc
hareket olduunu ifade etmektedir.382 Glen hareketi her trl arlk ve iddeti
reddetmekte, bunlarn slamn hakiki mesajyla uyumadn belirtmekte ve dini
cemaatler arasnda hogrnn gelitirilmesi zerinde durmaktadr. Ortodoks Rum
Patrii, Yahudi liderleri, Papa ve benzerleri ile toplantlara nem vermekte ve dinler
arasndaki toleransa vurgu yapmaktadr.383
D.Ulus nas ve Devletlerin Uluslararas Sisteme Gre

Yaplandrlmas.
Gnmzdeki anlamyla Ksaca ulus-devlet, ortaan sonlarnda ve yenian
balarnda Avrupada feodalitenin k ve kilisenin siyasal nfuzunun krl ile
birlikte domutur. Ulus-devlet dank ve atan otoriteler arasnda blnm olan
insanlar lke ve millet kavramlar etrafnda toplayan yeni bir kurulutur. Bylece
modern ulus-devlet o zamana kadar tam benzeri olmayan yeni bir siyasal btnleme,
381
Cheryl Benard, Civil Democratic slam: Partners, Resources and Strategies, 2003
http://rand.org/pubs/monograph_reports/2005/MR1716.pdf, 02.08.2007 ,Noam Chomsky, ABD TerrTerrizm Kltr, Pnar Yaynlar, stanbul, 1991
382
Graham E.Fuller, Siyasal slamn Gelecei, Tima Yaynlar:stanbul, 1993 s.20-36
383
Graham E.Fuller, Ykselen Blgesel Aktr Yeni Trkiye Cumhuriyeti, Mustafa Acar (ev.),
Tima Yaynlar:stanbul, 2008, s.117-118
204
yeni ve deiik bir rgtlenme olarak ortaya kmtr.384 Devlet denince de belli snrlar
iinde yerleik bir insan topluluu, istikrarl bir siyasal rgtlenme ve kurumsallam
bir iktidar anlalmaktadr. Ulus-devlet iinde yer alan bireyler kutsal bir iradeye bal
birer tebaa olmaktan kmakla birlikte her biri siyasal otorite tarafndan bir yurtta
veya vatanda olarak tanmlanmtr. Bundan sonra kiinin aidiyeti snrlar aka
belirlenmi topraklar (lke) ve bu topraklar zerinde kurulmu laik siyasal otoriteye
bal olacaktr. Ulus-devlet anlay geni lde ilhamn pozitivizmden, iktidar ise
meruiyetini pozitif bilimlerin salad ve insan zihniyle uygunluk iinde olan
gerekliklerden almaktadr. Dolaysyla ulus devlet kanlmaz olarak aydnlanmac ve
aydnlatc bir misyona sahiptir.385 Bu varsaymdan hareket eden batl devletler
Ortadouda da batl modelde ulus devletlerin olumas modern bir toplumun domas
iin aba sarf etmilerdir.
Ulus inas bir topluluun ulusa dntrlmesi srecini ifade etmektedir. fakat
bu
kavram sadece bir topluluun bir ulus-devlet yaps iinde bir millete
dntrlmesini deil ayn zamanda mevcut bir ulusun yeniden yaplandrlmas

anlamnda da kullanlmaktadr. Bir ulusun sahip olduu siyasal, sosyal, kltrel kimlik
yaplarnn dntrlerek yeniden ekillendirilmesine de ulus inas denilmektedir.
Bu anlamda 2. dnya savandan sonra Almanyann yeniden inas rnek olarak
verilebilir.Yeniden
uluslatrma
almalaryla
Almanyann
otoriter
siyasal
sistemlerinin demokratiklemesi sreci byk oranda gereklemitir.Burada Alman

olma bilinci ortadan kalkmamtr, sadece demokratik kalplar iine dklmtr.
Fakat, Ortadouda kurulan devletler Bat modeline dayal bir ulus-devlet
yaplanmas gerekletirememilerdir. Arap dnyasnda nce devlet yaps olumu,
fakat oluan devlet ulusu ina etmekte baar gsterememitir. Bu lkelerdeki iktidar
sekinleri de modern kurumsal rgtlenmeyi oluturma konusunda baarsz
olmulardr.
384
Mnci Kapani, Politika Bilimime Giri, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1998, s.40
385
Ali Bula, slam ve Demokrasi (Teokrasi- Totaliterizm), , Beyan Yaynlar: stanbul 1993, s.138
139
205
Byk Ortadou Projesi kapsamnda,

uluslar
aras
sorunlarn
nedenlerinden
Ortadoudaki gerek ulusal gerekse
biri
olarak
devletlerin
yetersizlii
gsterilmektedir. Yeni Muhafazakarlarn da etkisi ile, Bakan Bushun deiik

sylemlerinde dile getirdii serseri devletler ya da terr besleyen devletler olarak
gsterilen ve kresel sisteme uyum salayamayan bu baarsz devletlerin olaan
sreten farkl olarak, hzl bir ekilde deiime uratlmas ve modern devlet modelinin
uygulanmas iin askeri g kullanlmasndan kanlmamas
yaklam Amerikan
Ynetimine hakim olmutur.

Devlet Yaplanmasnn eksikliinin bir nedeni de etnik ve dini paralanma
zemininin ulus devlet ats altnda kaynatrlamam olmasdr. Ulus kavramnn tam
anlamyla iselletirilememesi sebebiyle, Ortadou halklar gcn, bal olduklar
etnik aznlklardan ve kabilelerden almaya devam etmektedirler. Bu durum ise lke
btnl asndan paralanmla neden olmaktadr.386Ayrca uluslar aras gvenlii
de tehdit etmektedir. Fukuyama da devlet yaplanmasnn eksiklii ve gvenlik
arasndaki ilikiye dikkat ekmektedir:
Yoksul lkelerdeki devletlerin yetersizlii, gelimi lkeleri daha
dorudan etkiler hale geldi. Souk Sava'n sona ermesiyle birlikte, Balkanlar'dan
Kafkaslar'a, oradan da Ortadou, Orta Asya ve Gney Afrika'ya kadar uzanan
blgede pek ok baarsz ve zayf devlet ortaya kt. Devletin k ya da
zayfl, 90'l yllar boyunca, Somali, Haiti, Kamboya, Bosna, Kosova ve Dou
Timor'da insan haklar ihlalleri ve insanlk sularnn yaanmasna yol at. Birleik
Devletler ve dier baz lkeler bir sre, bu sorunlar blgesel nitelikteymi gibi
davrandlar ama 11 Eyll olay, devlet yetersizliinin devasa bir stratejik meydan
okuma olduunu kantlad. Radikal slamc terrizmin kitle imha silahlarnn
eriilebilirliiyle bir araya gelmesi, zayf ynetimlerin yaratt sorunlar ykne
ciddi bir gvenlik boyutu ekledi. Birleik Devletler, yrtlen askeri harekatlarn
ardndan, Afganistan ve Irak'ta devlet inas iin nemli yeni sorumluluklar
stlendi. Devletin etkinliini ve kurumlar hi yoktan yaratmak ya da var olanlar
destekleme becerisi, birdenbire gndemin ilk srasna yerleti ve bu, dnyann
386
Kona, Ortadouda Gvenlik.par.8
206
nemli blgelerindeki gvenliin temel art olacaa benziyor. Dolaysyla, devlet

zayfl, hem ulusal hem uluslararas boyutlar olan bir gndem maddesidir387
Fukuyama, yoksul lkelerdeki devletin, ihtiyaca yant vermedii, iin bunlarn

yeniden analiz edilmesi ve 21.yya uygun olarak bu devletlerin yeniden ina edilmesini
savunmaktadr. Fukuyama, devletin ilevli hale getirilmesi iin gereken unsunlar u
ekilde sralamaktadr.
Minimum ilevler; Sadece kamu kullanmna ayrlm mallar temin etme,
Savunma, kanun ve dzeni salama, Mlkiyet haklarn koruma, Makro ekonomik

ynetimi salama, Kamu saln koruma, Adaletin iyiletirme, Yoksullarn korunma
ve orta dzeyde ilemler.
evresel
faktrlerin
alnmas;
dikkate
Eitim,
evre,
tekellerin
dzenlenmesi, bilgilendirmedeki hatalar, eksiklikleri giderme, sosyal sigorta ilemleri.

Etkin ilevler; Endstriyel politikalar, Servetin yeniden datm.388
Asgari bir iktisadi ve sosyal zemin oluturmadan, batl anlamda bir ulus
devlet,
dardan askeri g kullanarak ina etmek mmknmdr? Ayrca d
dinamikler bir lkede demokrasi ina edebilir mi? Bu sorular Afganistan ve Irak
Mdahalelerinden sonra sosyologlarn ve siyaset bilimcilerin tartma gndemlerine
tekrar oturmutur. Demokratik bir ulus devlet ina etmede d dinamiklerin ve i
dinamiklerin snr nedir? Bunlarn demokrasi retebilme yetenekleri ne kadardr?
ABD bakan Bill Clinton'n danmanlarndan ve ayn zamanda bir yazar olan
Benjamin Barber: Dardan mdahale ile zorla demokratikleme olmasnn mmkn
olmadn belirtmektedir ve Demokrasinin olmazsa olmazlar zerinde durmaktadr.
Bat, Ortadou'yu demokratikletirebilir mi? Yant kesinlikle hayr.
Ortadou'nun
demokratik
hale
gelip
gelemeyecei
ise
ok
farkl
bir
soru.Grnen o ki ABD ve Britanya ynetimleri, Baas diktatrln ortadan

kaldrdklarnda, yerine bir gecede, otomatik olarak demokrasinin geeceini sand;
387
Francis Fukuyama, Devletin nas, 21.Yzylda Dnya Dzeni ve Ynetiimi, Devrim etinkasap
(ev.),Remzi Kitabevi, stanbul, 2008 s.8-9
388
Fukuyama, Devletin nas.., s..20-21
207
sanki Irak toplumuyla demokrasi arasnda duran tek ey bir diktatrm gibi.,.
Kendi bana brakldnda ran'n demokrasiye varma ihtimali, demokrasinin
dardan dayatld Irak'tan ok daha fazla. Demokrasi alttan gelir, tepeden
deil. Eer demokrasi alttan gelimezse kkleemez ve ilk darbede kp gider;
tpk Haiti'deki ksa sreli Amerikan tarz demokrasi deneyimi gibi.Amerikan
tarihinin 1776-1789 yllarndan btn bir i sava srecine uzanan dnemi, ABD'de
yetersiz bir demokrasiye ulamann 200 yl aldn gsteriyor. Liderlerimiz, dier
halklar demokratikletirmeye kalkmadan nce, kendi tarihlerini okusalar iyi eder.
Demokrasiye parlamento, yurttalk yasas, anayasa, zgr basn ve bamsz yarg
oluturarak deil, yurtta olabilmekle, eitimle ve sivil kurumlarla balarsnz. Alex
de Tocqueville 1830'larda Amerika'y gezerken, birok meselenin yanl gittiini
grm, ama zgrlklerin yerelliinden ve ie sivil kurumlarla balanmasndan
memnun kalmt..Gerek demokrasi inas eitime odaklanmay gerektirir;
ABD'nin kurulduu yllarda Massachusetts'ten John Adams, Virginia'dan Thomas
Jefferson ile bu olgu zerinde fikir birliine varm, btn yurttalara devlet
eitimi verilmeksizin anayasann hibir ie yaramayacan savunmutur. Amerika
bu gerei anlam olsayd, tanklarn Irak Enerji Bakanl'nn deil, okul ve
ktphanelerin nne srerdi.Demokrasi, insanlarn kendi zgrlklerini
kazanma srecinde hata yapabilme hakkna sahip olmas demektir.389
Amerikann Ulus inasndan bir baka kast, Ortadoudaki devletlerin Uluslar

aras sermayeye gre yaplandrlmasdr. zellikle Kresellemenin artmas ile birlikte
ekonomik ve politik ilikilerde daha sklaan etkileim, blgesel alanlardaki ilikilerin
hzla artmasna yol amtr. Devletler kresel sistemin ekonomik ve politik yapsna
gre sorgulanmaya balamlardr. Sonuta, kresel sistemin ekonomik ve politik
yapsna uygun devlet biimlerinin oluturulmasn gerei ortaya kmaktadr.Devlet
biimlerinin yeniden tanmlanmas istenirken zellikle ekonomik ynetiim sistemine
uygun politik ynetiimlerin oluturulmas, faaliyet alanlarnn yeniden tanmlanmas
gerektii, ve zelliklede blgesel stratejilerde daha aktif rol alabilecek devlet
biimlerinin uygulanmaya konulmas savunulmaktadr.
389
Benjamin Barber, Zorla demokratikleilmez, Radikal Gazetesi, 02 Temmuz 2003.

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=80051, Eriim.24.02.2008
208
Byk Ortadou Projesi Taslak Metninde de yer ald gibi; bu blgedeki

lkelere: Dnya Ticaret rgtne alnmasnda kolaylk salanmas, ABD ile serbest
ticaret anlamas imzalanmas, Ortadouda kurulacak finans merkezlerine ye
yaplmas gibi uluslar aras sisteme uyum salamalarn ngren dzenlemeler
yaplmas planlanmaktadr. Bylece
Devletler Uluslararas ekonomik sisteme gre
yaplandrlacaktr.390
E.Blgede srail'in Gvenliinin Salanmas

Birlemi Milletlerin Kasm 1947de Filistinin Yahudiler ile Filistinli Araplar
arasnda iki ayr devlete taksim edilmesi kararn almasndan sonra 1948de srail
Devleti kurulmutur. Araplarn bu karar tanmayarak Yahudilere ve sraile kar silahl
mcadele balatmalaryla balayan siyasi kaos hala sonulanmam ve konu uluslararas
bir sorun olarak zm beklemektedir. Bir asrdan daha uzun bir zamandr devam eden
bu sorun sadece bir blge sorunu deil 20. yzyldan gnmze intikal eden en nemli
uluslararas sorunlardan biridir.391
BOP'un amalarndan birisinin de, srail'in gvenliinin salanmas olduu
iddiasdr. ABDnin srail ile olan zel ilikisi, ABD karar alma mekanizmasndaki
Yahudi etkisi ve ABD ynetiminin Orta Douya bak asndaki kendine zglkler
sylenebilir. Bugnk ABD ynetiminde Yahudilerin byk bir etkinlii vardr. Bush
Ynetimin ahinler kanadnn ounluu Yahudilerden olumaktadr.Yahudi lobileri
Amerikan ynetimi zerinde olduka etkindir. A.B.D. ile srail arasndaki organie
yakn balar, Ortadouda yalnzlaan sraile bu blgede kalc destek salanmas
asndan ok nemlidir.
ABD Orta Dou'nun temel sorunu olan Filistin meselesinde izledii
politikalarda ounlukla srailin lehine davranmtr. Araplara gre de Arap-srail
anlamazlnda ABD, srailden yana bir politika izlemekte ve sraili ak ekilde
desteklemektedir.
390
G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper, Al-Hayat, 13 February 2004,
391
Dursun, Ortadounun Ekonomik s.1245
209
ABD d politikasnn sraile fazla angaje olduu iddialar ve tartmalar

sadece Ortadouda deil ABD iinde de tartmalara neden olmaktadr. Bu
tartmalardan biri de 2006 ylnda Chicago niversitesinden John Mearsheimer ve
Harvard niversitesinden Stephen Waltn srail Lobisi ve Amerikan D Polikas
adl almalar olmutur.
Mearsheimer ve Walt, srail lobisi diye adlandrlan evrelerin Amerikann
Orta Dou politikasn nemli lde etkilediini belirtmektedirler. Amerikada iyi
rgtlenmi durumdaki srail yanllarnn, Amerikan yasama ve yrtme organlar
tarafndan alnan, sraili ilgilendiren konulara ilikin kararlar zerinde etkili olduklarn
iddia etmekte ve bu durumun ise her zaman Amerikann kendi karlarna uygun
olmadn ve rasyonaliteden uzak olduunu392 savunmaktadrlar.
Stephen Walt ve John Mearsheimer kendilerini bu almaya iten nedeni u
ekilde aklamaktadrlar;
Bu konu zerinde zellikle 11 Eyllden sonra durmaya baladk.
Dier birok Amerikal gibi biz de Orta Douya ilikin Amerikan politikasna
yeni bir ekil vermek gerektiini anlamtk. Bu durum bizi Amerika iinde
etkili olan ve Amerikann, dnyann o blgesinde kendi ulusal karlar
ynnde adm atmasn zorlatran siyasi glere yneltti.393
Mearsheimer ve Walt, srail lobisini, nemli bireyler ve srail yanls

gruplardan
oluan,
gevek
balarla
birarada
duran
bir
koalisyon
olarak
tanmlamaktadrlar. Ama bu kii ve gruplarn hepsinin yahudi olduunu sylemek de

mmkn deildir. Stephen Walta gre, bu gruplarn bata geleni, Amerikan srail
Kamu ileri Komitesi Komitesi ya da ksa adyla, AIPACtr.(The American-Israel
Public Affairs Committee-AIPAC)
AIPACin amac, Amerikann sraile olan desteinin her zaman
devam etmesini salamak. srail ne ekilde davranrsa davransn, Amerikan
desteinin ve her yl milyarlarca Dolar bulan yardmn devam etmesini garanti
392
John J. Mearsheimer and Stephen M. Walt, The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy, March
2006 RWP06-011, http://ksgnotes1.harvard.edu/Research/wpaper.nsf/rwp/RWP06011/$File/rwp_06_011_walt.pdf, eriim:21.03.2007, s.3
393
Mearsheimer ve Walt, The Israel Lobby,s.4
210
altna almak iin alyorlar. Bunu yaparken, sraili destekleyen Kongre

adaylarna maddi destek salamak ve bu adan gvenilir bulmadklar Kongre
yelerine ise para verilmesini nlemek gibi yntemlere bavuruyorlar. Bu ii
olaanst derecede baaryla yapyorlar. Paralar var, iyi rgtlenmi durumdalar
ve hibir eye aldrmadan hareket ediyorlar.394
Profesr Walt bu abann sonucu olarak Amerikann her yl sraile 3 milyar

Dolara yakn yardm yaptna deinerek, srailin , Amerikadan her yl en ok yardm
alan lke olduunu belirtmektedir. Amerika ayrca, sraile, Filistinliler ve Orta
Doudaki dier taraflarla ilikisinde diplomatik destek salamaktadr.
Stephen Walt ve John Mearsheimer, lobinin baar stratejileri zerinde
durarak; kongre, yrtme, medya, aratrma kurumlar, niversite zerindeki etkisini
irdelemekte ayrca, Bush Ve Sharonun Orta Dogu Politikalar zerindeki etkilerini
gndeme tamaktadrlar.395
Dier taraftan yahudi lobileri bu etkinin abartldn ve var olan ilikinin de
Amerikan karlar ile rttn belirtmektedirler.
Merkezi
New
Yorkta
bulunan
yahudi
kurulularndan
Musevi
Aleyhtarlyla Mcadele Birlii, bu yakn ilikinin Amerikann ulusal karlarna

hizmet ettiini savunmaktadr. Bu kurulu srailin Amerikan halkndan byk destek
grdn, ve srail yanls lobinin Amerikan politikalarn ak bir ekilde etkiledii
ynndeki iddialarn, srailin halktan grd destei kk grmek anlamna
geldiini iddia etmitir. Birliin Bakan Abraham Foxman bu iddialar sama
bulduunu belirtmitir.
Son 50-60 yldr, her iki partiye bal Amerikallarn, srail devletini
demokratik ynetim tarz ve Bat deerlerini benimsemesi nedeniyle desteklediini
gryoruz. Bu destein, Amerikada Kongreyi, hkmeti ve medyay kontrol eden
bir grup Yahudinin ii olduunu dnmek, samalktan baka birey deildir.396
394
395
Mearsheimer ve Walt, The Israel Lobby,,s.9

Mearsheimer ve Walt, The Israel Lobby,,s.3
396
Amerika 'srail Lobisi'ni Tartyor,Voice of America, Washington,

18/07/2006 http://www.voanews.com/turkish/archive/2006-07/2006-07-18-voa14.cfm
211
Abraham Foxman, Amerikan-srail Halkla likiler Komitesinin Amerikada

teki herhangi bir lobi grubu gibi faaliyet gsterdiini ifade etmektedir.
Komite, yasa gerei dier lobi gruplar gibi yetkililerin denetimi iin hesaplarn
ak tutar. Kongre yeleriyle de ynetimle de temas halindedir. Bunlar Amerikann
temel zellikle... Aklnza gelen her konuda lobicilik yaplr ve bunda kt niyet
aramak yanltr.397
Amerika Siyonist rgt adl kurulu, Amerikada en uzun sredir faaliyet

gsteren srail yanls rgttr. 1897denberi faaliyette olan kuruluun bakan Morton
Klein, sraili destekleyen gruplarn, Profesr Mearsheimer ve Profesr Waltn iddia
ettii kadar gl olmad iddiasndadr.
Son yllarda srail yanls lobinin birok alanda baarsz kaldn grdk.
Amerikan bykeliliinin Telavivden Kudse nakledilmesini salayamadlar. Bizce
hem Amerika hem de srail iin zararl olan Bar in Yol Haritas diye adlandrlan
giriimi durduramadlar. 1981 ylnda srailin Iraktaki Osirak nkleer tesisini imha
etmesinin Amerika tarafndan knanmasn engelleyemediler. srailin, halkn koruma
hakknn Amerika tarafndan daha kuvvetli bir ekilde desteklenmemi olmas hayal
krc... zetle, Amerikann politikas, ncelikle Amerikann kendi karlarn
savunmaya dayanyor.398
New York niversitesi Tarih Profesr Tony Judt, Mearshimer ve Waltn

ileri srd grte gerek pay olduunu dnmekle birlikte bir adm daha ileri
giderek, srail yanls lobinin her giriiminin de srailin karlarna uygun olmadn
belirtmektedir.
Bu lobinin, kendi faaliyeti hakknda Amerikada herkesin sessiz kalmas
ynndeki abas, Amerikann resmen onaylamad, igal altndaki topraklarda
yahudi yerleim yerleri kurulmas gibi uygulamalarn aka eletirilmesini
engelliyor. Bence bu Amerika iin kt. nk Amerikann, uluslararas alanda
sraili ne olursa olsun destekledii eklinde izlenim yaratyor. Bu ayn zamanda
srailin kendisi iin de kt. Kendi hkmetlerinin yapt birok eyi sert bir
397
Amerika 'srail Lobisi'ni Tartyor ,Voice of America, Washington

398
Amerika 'srail Lobisi'ni Tartyor ,Voice of America, Washington

212
ekilde eletiren birok srailli var. Bunlar seslerini duyuramyor, nk,

kendilerine adeta biz yapyoruz, Amerika da onaylar grnyor, iteki muhalifleri
dikkate almamza gerek yok deniyor.399
Profesr Judt, srail yanls lobiyi eletirenlere yneltilen sert szl

saldrlarn, bu konularn aka tartlmasn engellediini ifade etmektedir.:
Mearshimer ve Waltn dile getirdii konularn aka tartlmamasnn
sebebi bu. Tartacak olursanz, srail aleyhtar olarak grlme tehlikeniz var.
srailin politikalarn eletiriyorsanz, Yahudi aleyhtar olmakla da sulanyorsunuz.
Profesr Tony Judt ve dier gzlemciler, Amerikan d politikasn oluturan

farkl unsurlar zerinde ak ve samimi tartmann, Amerikan demokrasisinin ayrlmaz
paras olduunu belirtmektedirler.400 Profesr John Mearsheimer ve Stephen Waltun,
srail lobisiyle ilgili olarak balattklar tartmann ise ksa srede kapanmayaca
anlalmaktadr.
V-BYK ORTA DOU PROJESNE YAKLAIMLAR

Hegomanya Dnya Tarihi Kadar Eskidir
Amerikann Byk Ortadou Projesi, bir platformda tartlmakta ve

destekleyenlerin yannda ciddi oranda eletirenler de bulunmaktadr. Eletirilerin bir
blm projenin tmn kapsarken, bir ksm ise sadece baz stratejileri zerinde
younlamaktadr.
BOPun uygulama yntemi konusunda en nemli eletrilerden biri de, Bush
dneminde ABD d politikasna hkim olan yeni muhafazakrlara kar yeni liberal
gr savunan Ronald Asmus 'un Kenneth Pollacktan gelmitir. Grlerini birlikte
kaleme aldklar ve Washington Post gazetesinde, yaymlanan, Ortadou'nun
399
Amerika 'srail Lobisi'ni Tartyor ,Voice of America Washington

400
Amerika 'srail Lobisi'ni Tartyor ,Voice of America Washington

Zbigniew Brzezinski, Eski ABD Ulusal Gvenlik Tekilat Danman
213
Neoliberal Adan Ele Aln 401 (The Neoliberal Take on the Middle East) balkl
makalede aklamlardr. Bu makalede Asmus ve Pollack Yeni-Liberal izginin,
ABDye bak alarndaki Muhafazakar izgiden farkllklarn ortaya koyarak,
eletirilerini aklamaktadrlar.
Asmus ve
Pollacka gre; Gerek Yeni-Muhafazakarlar gerekse Yeni-
Liberaller Orta Dounun dntrlmesi gerektii konusunda uzlamaktadrlar.Ama

zmler konusunda birbirlerinden ayrlmaktadrlar.
Gemite,
Washingtonda
politikalar
bakmndan
bizim
karlarmza zarar getirmedike bu lkelerin i dzenlerinin nasl olacann dikkate

alnmasna gerek olmad farz edilirdi.11 Eyllden sonra bunun iyi bir yntem
olmadnn anlald. Sorunun Ortadoudan Amerikallar ldrmek isteyen insanlarn
kmasn nleyecek bir dnmde yatmaktadr402
Ayrlma
noktalarndan
birincisi,
kullanm
konusudur.
Yeni-
Muhafazakarlar, Ortadouyu g kullanm ile dntrmeyi hedeflemektedirler.

Irakn igali bir istisna deil sadece bir balangtr. Yeni-Liberaller ise; siyasal
zm tercih etmektedirler ve askeri saldrlara sadece en son are olarak bavurmay
tercih etmektedirler.
kinci olarak Yeni Muhafazakarlar ulus inas politikalarna destek
vermemektedirler. Oysa Yeni-Liberaller ulus inasn bar kazanmak iin stratejik bir
ara olarak grmektedirler. Neo-liberaller demokratiklemenin zor kullanarak salanaca
eklindeki Yaklama kar kmaktadrlar. Asmus ve Pollack, Yeni Muhafazakarlarn
ABDyi bir imparatorluk olarak grdklerini, ittifaklara ok deer vermediklerini ve
yk olarak grdklerini, kaydettikten sonra, sadece gce inanan Yeni Muhafazakarlarn
Uluslararas kurallarn, sadece ktler iin geerli olduuna inandklarn ileri
srmektedirler.
401
Ronald D.Asmus ve Kenneth M.Pollack, The Neoliberal Take on the Middle East, The
Washington Post, 22 june 2003, ayrca:
http://www.brookings.edu/opinions/2003/0722middleeast_asmus.aspx, 19.03.2006
402
Asmus ve.Pollack, The Neoliberal. par.3
214
Neo-liberaller Orta Dounun dntrlmesi ve projenin baars iin, Arapsrail
anlamazlnn kalc biimde zlmesini,
olmazsa olmaz koul olarak
grmektedirler. Yeni Muhafazakarlar ise, Bar sreci konusunda ktmserdirler.

Asmus ve pollack, Souk Sava dneminde NATOnun SSCB ve dier
Varova Pakt lkesi yelere uyguladna benzer uzun vadeli ekonomik, siyasi,
kltrel, ve askeri geni stratejiyi Ortadouya kar uygulamay nermekteler.Byle bir
sava Souk Sava kadar uzun bir sreye yaylm grlmektedir. Ortadoudaki
dnmn srekli politik, ekonomik ve stratejik ibirlii sayesinde on yllar alacan,
mttefikleri dlamak yerine bunlarla bozulan ilikilerin tamirini gerektireceini
belirtmektedirler.
''Ortadou'daki tehditlerin ortadan kaldrlabilmesi, ancak
NATO'nun Souk Sava dneminde SSCB'ye kar uygulad gibi uzun
soluklu ve kapsaml bir proje ile mmkn olabilir. Ortadou, yeni
muhafazakrlarn savunduu gibi, g kullanlarak dntrlemez, bu
dnm, ancak Avrupal mttefiklerle de ibirlii yaplarak ve
ekonomik, sosyal, kltrel ve siyasal boyutlar da ieren kapsaml bir
projeyle mmkn olabilirAmerikann sadece dmanlarna korku
salmasn deil, dostlarnda da hayranlk uyandrmasn ve onlarn desteini
kazanmasn istiyoruz403
Asmus ve Pollack'n yaklamlar BOP'u sylem boyutuyla etkilemi olmakla

birlikte, BOP'un geneline yine de, yeni muhafazakr izgi damgasn vurmutur.
rnein; yeni liberallerin projenin baars iin olmazsa olmaz koul olarak grdkleri
Arap-srail anlamazlnn kalc biimde zlmesi, yeni muhafazakr BOP
versiyonunda gz ard edilmitir. Bunun temel nedeni; muhafazakr evrelerin
Amerika'nn rekabet edilemez gcn ana k noktas olarak alglamalardr. Bush
Doktrinine de ilham kayna olan bu gre gre ABD, byk ekonomik ve askeri
gcne dayanarak dnyann herhangi bir blgesinde istedii dnm yaptrabilir,
kendine ynelik tm tehditleri ortadan kaldrabilir, yeni 11 Eyll'lerden korunmak iin
403
.Asmus ve.Pollack, The Neoliberal., par.4
215
baka seenei de yoktur.404 ''Kuzey Afrika ve Geniletilmi Ortadou Giriimi'' adyla

sunulan ve G-8'de tartlan ve sonu bildirgesine 12 madde halinde yansyan projenin
sonu bildirgesinde yer alan ''projenin blgeye dardan empoze edilmeyeceine'' dair
ifadeye ramen pratikte tam tersi olmutur.
Fuat Keyman Projenin dayand muhafazakar ideolojinin gvenlik anlayna
dikkat ekmekte ve bu anlayn uluslar aras ilikilere yerlemesinin sonularn
eletirmektedir. Fuat Keymana gre; Ekonomik kalknmann demokrasi getirecei
anlay zerine kurulan II. Dnya sava sonras dzen, 11 Eyll sonras dnyada,
ABDnin tek tarafl ve sava temelli d politika anlayyla ciddi bir krlma
geirmektedir. Bu krlma, demokrasiyi ekonomik kalknma ile deil de gvenlikle
birlikte dnen bir anlayn uluslar aras ilikilere yerletirme giriimi ile
gereklemitir. Bush doktirini dediimiz yeni muhafazakar ideoloji, terrizme kar
kresel mcadeleyi savaa indirgemi ve bu indirgemeyi de gvenlik+demokrasi=
bar denklemiyle merulatrmaya balamtr. Ekonomi-demokrasi ilikisi yerine,
gvenlik-sava-demokrasi ilikisiyle dnyaya yaklaan Bush ynetiminin, yeni
muhafazakar ideolojisi bunun gereini nce Afganistanda, sonra da Iraka kar
balatt sava yoluyla yaama geirmitir.Fakat her iki rnekte de sonu olumsuzdur.
Sava demokrasi deil siyasal istikrarszlk getirmi, terr engelleyen deil aksine
pekitiren bir ortamn ortaya kmasna neden olmutur.
Keyman Byk Ortadou Projesi ya da Geniletilmi Ortadou Projesini de
bu baarszlklarn stn kapatmay amalayan bir proje olarak deerlendirmektedir.
bir taraftan Irak ve Afganistanda yaanlan bu baarszln
stn kapatmaya alan bir giriim, dier taraftan da gvenlik- demokrasi
ilikisini dnyann siyasal adan en istikrarsz, demokrasi asndan en eksik;
ama ekonomi asndan da en emperyalist duygulara en ak blgesine
yerletirmeye alan bir projedir.405.
Bakan Carter dnemi Ulusal Gvenlik Danman, Amerikal Stratejist
404
Erhan, Ortadaki Byk Oyun.,par.13
405
E. Fuat Keyman, Nato Zirvesinde Trkiye Nasl ne kabilir?, Zaman Gazetesi , 26. 06. 2004, s.
18
216
Zbigniew Brzezinski de Bush ynetiminin uygulad politikalar ok baarsz

bulmaktadr. Brzezinskiye gre Neo-Conlar, 11 Eyll btn problemlerin stesinden
tek balarna gelebileceklerini dnmlerdir. Ancak zamanla gelien olaylar bunun hi
de byle kolay olmadn gstermitir.
ABD'deki herkesi sarsan ve fkelendiren 11 Eyll trajedisinden bu yana,
dnyaya paranoyaka bakmak eklinde tarif edilebileceini dndm bir
yaklam en st dzeyde hayata geirmitir. Bugn neredeyse tm dnya ABD
politikalarna kardr. Amerika'nn gc tarihsel bir doruk noktas yayor; siyasi
duruu ise dibe vurmu durumdadr ABD'nin bugn merkezi rol, terrizme kar
savala tarif ediliyor. Ben bu tarifi, dnyann ilk sper gc ve samimiyetle idealist
gelenekleri olan muazzam bir demokrasi asndan son derece dar ve arlk bir d
politika vizyonunun ifadesi olarak gryorum. kincisi ise; ABD'nin bugn kar
karya kald gven krizi ve yaltlmlk durumuna katk yapan bir durum:
Dnyaya dar bir adan bakmak, srekli olarak krletirici bir panie yol aan
abartlm bir korkuyu da besliyor.406
Brzezinskiye gre; artk Bush ynetimi bir yol ayrmndadr.

Kresellemenin z, birbirine kresel bamllktr. Amerika bu gn, iki yoldan
birini tercih etmek durumunda. Ya kendi egemen kresel gcn yalnzca kendi
gvenlii iin kendi bana buyruk kullanacak ya da ortak, paylalan karlara
dayal yeni bir kresel sistemi yaratmaya alacaktr.407
Brzezinski Bush ynetiminin uygulad politikalar baarsz bulmakla birlikte

Bush ynetiminin baarl olmas iin atmas gereken admlar konusunda da uyarlarda
bulunmakta ve nerilerini u ekilde sralamaktadr.
Birinci olarak program Ortadou lkeleri tarafndan hazrlanmaldr. lkelere
sadece ne yapmalar gerektiini sylemek etkili olmayacak ve yetersiz kalacaktr.
Ortadou lkeleri, dinsel ve kltrel geleneklerin kmsendiini hissederlerse
demokrasiye kucak amayacaklardr. Bunun yan sra Avrupallar iin iine tam
anlamyla katlmaldr; planlanan ilerin tarifi ve neyi hedefleyecei konusunda blge
406
Radikal Gazetesi, Zbigniew Brzezinski; Hatalar Dzeltme Zaman, 11 Kasm 2003

407
Zbigniew Brzezinski, The Choice: Global Domination or Global Leadership, Basic Boks, New
York, 2004, s. 24
217
lkeleriyle kendi diyaloglarn srdrmelidir. G-8 zirvesindeki muhtemel yaklam

farkllklarnn stesinden ancak bu ekilde gelinebilinecektir.
kinci olarak, giriim kendi kendini ynetmekten kaynakl siyasi itibar
olmakszn demokrasiden sz edilmeyecei kabullenmelidir. II. Dnya savann
ardndan Almanlar siyasi itibarlarn nispeten ksa bir sre iinde geri kazanmlardr ve
bu itibar, Nazi sonras dnemde demokratik kurumlar canlandrmalar iin onlara
yardmc olmutur. Eer Filistinlilere ve Irakllara egemenlik tanma abalaryla
birletirilebilirse, Arap demokrasisi ok daha baarl olacak ve daha yaygn kabul
grecektir. Aksi durumda demokrasi, Arap dnyasndaki bir ok evre tarafndan, sre
giden yabanc egemenliinin maskesi olarak alglanacaktr.
Son olarak, ABD Ortadoudaki bir bar anlamasnn zn tarif etmeli ve
ardndan anlamay hayata geirmek iin enerjik bir biimde almaldr. Byle yapmak,
demokrasi giriiminin ardndan yapc niyetlere ynelik daha gl bir gven salayacak
ve bununla birlikte Ortadou lkelerine, demokratik Bat ile samimi bir ortaklk iin
paylalan bir zemin olduunu gsterecektir.
Ortadounun dnm, sava sonras Avrupann restorasyonundan daha
karmak bir sre olacaktr. Ne de olsa sosyal restorasyon, tabiat gerei, sosyal
dnmden daha kolaydr. slami geleneklere , dini inanlara ve kltrel alkanlklara,
sabr ve saygyla yaklamak gerekir. Ancak bunun ardndan Ortadouda demokrasinin
zaman gelecektir.408
Bir baka nemli eletiri
Joseph S. Nye Jra aittir. Nye, Byk Ortadou
Projesinin hayata geirilmesinde en byk handikaplardan biri olarak gven bunalmn

grmektedir. nk; blge insan Batya gvenmemektedir. Amerika asndan
gvensizlik, sadece blge insan ile snrl deildir. Avrupada da anti-Amerikanizm
byk bir patlama yapm durumdadr. Artk Avrupallarn ounluu, kresel yoksulluk
mcadelesini, evre sorunlarnn zlmesini ve barn srdrlmesini Amerikann
engellediine inanmaktadrlar. Blge insannn gven eksikliinin temelinde, ABDnin
Filistine kar ak olarak sraile destek vermesi ve yapay gerekelerle Iraka
408
Zbigniew Brzezinski, Byk Ortadouya Dikkat The Newyork Times, 08 Mart 2004; Aktaran:
Radikal Gazetesi, 10 Mart 2004, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=109124
218
mdahalede bulunmu olmas yatmaktadr. Bu anlamazlk, bir taraftan yneticilerin

eline, demokratik reformlara gidilmemesinin bahanesini verirken, dier yandan da
eylemci terr rgtlerinin kazanmn kolaylatrmaktadr.409
Byk Ortadou Projesinin deerlendirilmesi ile ilgili olarak TESEVin yapm
olduu Geniletilmi Orta Dou Ve Kuzey Afrikada Demokratikleme Tartmas:
Trkiyeden Sivil Bir Tespit adl
alma Byk Ortadou Projesine getirilen
eletirileri zetler niteliktedir.

TESEVin raporuna gre; Byk Ortadou Projesi, blgenin demokratiklemesi
nnde, amalanann aksine bir engel olmaya balamtr. ABD, Ortadouda AntiAmerikanclk dalgasndan byk zarar grmektedir.410 Irakl tutuklularn ikence
grntleri blgede Anti-Amerikancl daha nce grlmedik derecelere tamtr.
Byle bir ortam Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrikada (GODKA) meru
demokratikleme tartmalarn engellemektedir. Blgedeki her demokratikleme projesi
BM Anayasasnda belirtilen prensiplere ve uluslar aras kabul edilmi aralara uygun
olmaldr. Her tr askeri mdahaleyi dlamaldr.
GODKA blgesine ilikin giriimler uluslar aras terrizmin ilac olarak
demokratiklemeyi blgede zgr brakmak ve srdrlebilir hale getirmek arzusuyla
ortaya kmtr. Bu ekilde alglanan bir demokratiklemenin etkili bir ara olaca,
yoruma ak bir sorudur. Demokrasinin kargaa ve kaostan yaratlabilecei nermesi
aslszdr. Blgede demokratikleme nihai istikrar amacn takip etmelidir.Bu sadece
blgesel
ya
da
kresel
nceliktir.Demokratikleme,
bir
bir
kar
deil,
lkenin
ayn
uymas
zamanda
asl
insani
gereken
kriterler
bir
olarak
tanmlanabilecek palarla (referanslarla- benchmarking) desteklenmelidir. Trkiyenin
409
Joseph S. Jr. Nye, The Decline of Americas Soft Power, Foreign Affairs, May/ June 2004, s.17-19
http://www.foreignaffairs.org/20040501facomment83303/joseph-s-nye-jr/the-decline-of-america-s-softpower.html, 02.03.2007
410
Anti Amerikanizm Ve lkelerdeki Oranlar le lgili Olarak Bknz. Pew Global Attitudes Project, A
Year After Iraq War Mstrust Of Amerca In Europe Ever Hgher, Muslim Anger Persists A NineCountry Survey 2004, http://people-press.org/reports/pdf/206.pdf, Eriim;22.09.2006
219
Avrupa Birliinin siyasi kriterleri olan Kopenhag Kriterlerine adapte olma ve uyum
salama deneyimi bu yntemi baaryla gsteren bir rnektir. 411
TESEV almasnda ayrca Ortadounun demokratikleebilmesi iin bir yol
haritas izilmektedir ve eitli nerilerde bulunulmaktadr. Bunlar ksaca zetleyecek
olursak.
1-Blgede demokrasinin yeermesi iin, misafirperver (hospitable) bir blgesel
evre yaratlmaldr.
a) Bu, en nce, Filistin probleminin zmn gerektirir. Arap-srail
uyumazl blgedeki otoriter yapnn srmesi iin gerek neden olmayabilir. Fakat,
militanlamann parlamasna yardm etmektedir ve blgedeki hkmetler tarafndan
reform yapmamak iin bir bahane olarak kullanlmaktadr. Ayrca, reform
gndemi
olan blge d oyuncularn inanlrlna zarar vermektedir. Bu yzden, Haziran 2004

G-8 Zirvesinin bu geri dn olmayan konunun zm konusundaki sonularn
desteklenmesi gerekmektedir.
b) Misafirperver (hospitable) bir evrenin yaratlmas iin, tamamen egemen,
toprak baznda dokunulmaz ve demokratik Iraka barl bir gei kesin bir
gerekliliktir. Uluslararas toplum, Irak bu zor gei srecinde desteklemelidir. Bu hem
ahlaki bir zorunluluk hem de blgesel bar ve istikrara bir yatrmdr. Bu durumda, BM
Gvenlik Konseyinin oybirliiyle onaylad 1546 sayl karar ve komu
lkelerin
ortak giriimlerini desteklenmelidir.

c)Blgede demokrasinin yaratlmas ve sabitlenmesini salayacak bir ortamn
olumas iin btn kitle imha silahlar programlarnn ve fiziksel kapasitelerinin yok
edilmesi gerekmektedir.Bunu baarmak iin, silahlanmann (proliferation) temel
nedenlerini ve blgedeki lkelerin meru gvenlik endielerini dikkate alarak, yaptrm
olmayan nlemleri tavsiye edilmelidir ve silahszlanma rejiminin (Non-Proliferation
Treaty) daha da sabitlenmesi gerekmektedir.412
411
Burak Akapar, Mensur Akgn, Meliha Altunk, Aye Kadolu, Geniletilmi Orta Dou Ve
Kuzey Afrikada Demokratikleme Tartmas: Trkiyeden Sivil Bir Tespit, stanbul almas,
TESEV, 25-27 Haziran 2004, http://www.tesev.org.tr/eng/events/istanbulpaper3turkce.doc, Eriim;15
Ekim 2006
412
Akapar,Akgn,Altunk ve Kadolu, Geniletilmi Orta Dou, s.6-12
220
2-GODKAda demokratikleme; kurumsallama ve katlmclk arasnda
yaayan bir modelin oluturulmasn ve srdrlmesini zellikle gerektirir. Bat

Demokrasilerinde byle yaayan modeller devlet gelenekleri ve meru siyasi hareket ve
sylemin toplumsal uzlamas yoluyla srdrlmektedir. Demokratik devlet gelenekleri
ve toplumsal uzlamas olmayan Dou ve Orta Avrupa lkeleri demokratiklemeyi ve
geni anlamda demokratiklemeyi sabitlemeyi dardan gelen desteklerle baarmlardr.
AB, NATO, Avrupa Konseyi ve AGT gibi uluslararas oyuncular bu srete
nemli roller oynamlardr. Dardan gelen uyaranlarn yararlarna verilebilecek
ada bir dier
rnek de Trkiyenin sabitlenmi bir demokrasiye doru
ilerlemesidir.
TESEVin
raporunda
ayrca
AGTe
benzer
bir
ortaklaa
gvenlik
mekanizmasnn oluturulmas nerilmektedir. Ortadou iin Blgedeki lkelerin meru

gvenlik ve istikrar endielenmeleri dikkate alnmaldr.Bu mekanizma sayesinde
sadece bir gvenlik erevesi salamayacak ayn zamanda blge iin normatif bir yap
da oluturacaktr.Ayrca NATOnun Akdeniz Diyalou ve NATO stanbul birlii
Giriimi byk bir gayretle takip edilmelidir. NATOnun baarl Bar iin Ortaklk
Program rnei zerine ina edilen bu iki giriim, katlmc lkelere savunma ve
gvenlik konusunda farkl pek ok alanda NATOyla birebir ilikiler oluturmada geni
olanaklar sunmaktadr.413 Bu programlarn katlmc lkelerdeki modernleme etkilerine
ek olarak, dolayl olarak saydaml artrma ve buna bal olarak NATO lkeleri ve
blgesel partnerleri arasnda gvenin ina edilmesi gibi etkileri de vardr. Buna ramen,
NATOnun kendi diyalog aktiviteleri dier demokratikleme giriimlerinden aka ayr
durmaldr.414
Byk Ortadou Projesinin ve dolays ile Bush Doktrininin en byk
savunucularndan biri Robert J. Leberdir. Yazm olduu Amerikan a: 21. Yzyl
iin G ve Strateji (The American Era: Power and Strategy for the 21st Century)415
413
Bar in Ortaklk tartmas iin bknz. Burak Akapar, Avrupa-Atlantik Blgesinde stikrar ve
Deiim in Bir Arac Olarak Bar in Ortakln Etkisi, Gustav Schmidt (ed.) NATOnun
Tarihi: lk 50 Yl, Houndmills and New York: Palgrave, 2001.
414
Akapar,Akgn,Altunk ve Kadolu, Geniletilmi Orta Dou, s.18-19
415
Robert J.Lieber, The American Era: Power and Strategy for the 21st Century ,Cambridge
University Press, New York, 2005
221
adl kitabnda Ortadou Projesini ve Bush doktrinini savunmaktadr. Lebere gre;

Bush Doktrini, ABD iin kararl ve geni vizyonlu bir byk strateji oluturmaktadr.
Aradan geen be yl akn srede bu doktrinin mant ve amac hala desteklenmeyi
hak etmektedir. Gerek dnyada, gerekse ABD iinde byk lde arptlmasna
karn, Amerikaya ynelik tehditler konusunda somut bilgilere dayal bir tehis
getirdii gibi, tehditlere kar koymaya ynelik geni kapsaml nlemleri de
iermektedir. Bunlar; Erken mdahale, askeri ncelik, yeni bir ok tarafllk (mmkn
olan yerlerde), demokrasinin yaylmas gibi kavramlardr. Kukusuz, bu politikann
uygulanmas zorluklarla karlalmakta ve bu zorluklar zaman zaman ciddi boyuta
ulamaktadr. Ancak btnsel haliyle bu strateji, ynetimi eletirenlerin genellikle
atladklar baz ada gereklerin temelini kavramakta ve desteklenmeyi hak
etmektedir.
Leber, varsaymlarn temel nedene dayandrmaktadr: Birincisi; kktenci
slamc terrizm ile kitle imha silahlarnn karmndan oluan, daha nce
karlalmam bir tehditle kar karya bulunulmasdr. Souk Sava dneminde
geerli olan dizginleme ve caydrclk doktrinleri, bugnk tehdit karsnda artk
geerli deildir. Bunun sonucu olarak da erken davranmaya, hatta mdahaleyle
nleyicilii salayacak g kullanmna hazr olunmas zorunludur.
kincisi; BM, gnmzn en tehlikeli ve ykc sorunlar karsnda hemen her
zaman etkisiz ve yetersiz kalmaktadr.
ncs; Amerikann kendine has bir gc nedeniyle, dier lkeler
kanlmaz biimde onun ncln beklemek durumunda kalmaktadrlar. ABD,
dierleriyle ibirlii arayna girebilir, girmelidir de, fakat nclk etmedii takdirde
bakalarnn harekete gemesi olasl yok denecek kadar azdr. nsan haklar, hukukun
stnl ve hatta soykrmn nlenebilmesi, dier lkeler tarafndan gvence altna
alnamazken, terrizm ve kitle imha silahlarnn douraca tehlikeler karsnda
Amerikann aktif olarak konuyla ilgilenmesi ve hatta mdahale etmesi hi de zr
gerektiren bir olgu deildir.416
416
Lieber, The American Era: Power., s.21
222
Gelimeler karmak olsa da, Amerikan politikas nemli baarlara imza

atmtr: Afganistan ve Irakta el Kaide ve dier terrist gruplara devlet desteinin
nlenmesi ve yasaklanmalar, ciddi ve stratejik bir blgesel tehdit yaratan Saddam
tiranlnn devrilmesi, El Kaide ebekesinin hi olmazsa bir ksmnn etkisizletirilmesi
ve yok edilmesi, herhangi bir Orta Dou lkesindeki ynetimi devirerek denetimi ele
almaya ynelik slamc hrslarn engellenmesi, Libyann kitle imha silahlar
programlarndan vazgeirilmesi, A.Q. Hann Pakistanda nkleer a kurmaya ynelik
almalarnn engellenip durdurulmas. Bunlarn hepsi de Amerika Birleik
Devletlerine ynelik 11 Eyll sonras bir saldrnn nlenmesini salamtr.
Leber, bu baarlar kadar, mevcut sorunlara ve potansiyel tehlikelere de dikkat
ekmektedir. rnein; Dou Afganistanda sregelen askeri harekat, Iraktaki acl ve
maliyetli ayaklanmalar (ki A.B.D.deki radikal muhaliflerin odak noktas haline
gelmitir), Kuzey Kore ile ran gibi Amerika Birleik Devletlerine kart sertlik yanls
ynetimlerin silahlanmalar, nkleer g sahibi bir Pakistann uzun dnemde yarataca
tehlikeler, kktenci slamclarn sregiden tehditleri ve
siyasal serbesti ile
demokratiklemeye uzanan zorlu sre gibi. Bunlara ilaveten, Avrupann byk

blmnde ve Orta Douda Amerikan kart rzgarlar esmekte, 11 Eyll sonras
A.B.D.ye kar yeni bir saldr giriimi beklentisi ve bunun yaratt gvensizlik ortam
da devam etmektedir. Dolays ile dkm yaplan bu bilano aslnda uzun vade iin bir
uyardr. slamc terrizme kar verilen kresel sava, Souk Sava kadar uzayabilir ve
klasik sava yntemlerinin yansra yine Souk Sava srecinde olduu gibi siyasal,
ekonomik, ve ideolojik alanlar da kapsayabilir.417
Bush ynetimin Amerikann dnyadaki rol ve etik sorumluluklar hakkndaki
gr, anlalabilir bir karsamaya dayanmaktadr. ABDnin daha uzun bir sre
dnyann nder gc olmay srdrecei aktr ve Bushun szleriyle Bat lkelerinin
altm yl boyunca Orta Douda zgrln yokluu karsnda sergiledii hogr ve
uyum salama abasnn, bize gvenliimiz asndan bir katks olmamtr.
417
223
Yapabilecek en iyi i (Charles Krauthammerin nl deyiine uygun olarak) en gerekli

yere mdahale etmektir.Yani; Orta Douya.
Leber, radikal muhalifler olarak niteledii muhaliflerin odak noktas haline
getirdikleri, zellikle Iraktaki acl ve maliyetli duruma da aklk getirmektedir ve
btn bu kayplara ramen doktrinin srdrlebilir bir politika olduunu iddia
etmektedir.
Sonuta bunun bir para ya da insan gc sorunu olmad aktr, sorun
siyasal iradedir. Buradaki kilit nokta, kamuoyunun yitip giden Amerikallarn acsna
(kayplarn
nceki
atmalara
gre
daha
az
olmasna
karn)
odaklanp
odaklanmayaca, ve bunun sonu ufukta gzkmeyen ancak uzun srecei kesin

sava etkileyip etkilemeyeceidir. Dier bir sorun ise, Chomsky, Michael Moore ve
Buchanan gibileri bir yana, daha ciddiye alnacak yazarlar, gazeteciler ve
akademisyenler tarafndan da savunulan ve geleneksel dnce tarzn aan,
fazlasyla tek yanl grlerdir. Bush Doktrinine ynelik kartln temeli, doktrinin
kendisinden deil, Bushun bakanlna ynelik kkl siyasal ve kltrel antipatiden
kaynaklanmaktadr.418
418
224
DRDNC BLM
ABDNN BYK ORTADOU POLTKASI VE
TRKYE
I.11 EYLL SONRASI ORTADOUDAK GELMELER
BALAMINDA TRK-ABD LKLER
Zaman zaman meydana gelen gerilimlere ramen, Souk Sava sreci sona
erinceye kadar Trk-Amerikan ilikileri bir hayli basit ve uyumlu olarak
nitelendirilebilir. Bu dnemde ABD ile Trkiyenin gvenlik karlar byk oranda
rtyordu ve ortak bir tehdide ynelikti. Bir baka deyile, Trkiyenin corafi
konumu ve Silahl Kuvvetleri, Sovyetleri ve Komnizmi evreleme politikasnda ABD
karlarna katkda bulunuyor; Trkiye de ABD desteiyle Sovyetler Birliine kar bir
NATO yesi olarak kendini daha gvenli hissediyordu. Dou Blokunun dalmas ile
Souk Sava dnemindeki var olan her ey; haritalar, olgular yorumlar ve ou kavram
ya deimi ya da yeniden sorgulanmak zere ele alnmtr. Bylece Trk-Amerikan
ilikileri de bu sreten nasibini almtr.419
Souk Sava sonrasndaki srete, Trk-Amerikan ilikileri zerine yorumlar
yaplrken; mttefik, stratejik mttefik, stratejik ortak, kk ortak, taeron, blgesel
rakip ve hatta dman gibi kavram ve tanmlamalar kullanlmaktadr. Gerekte ise Trk
Amerikan ilikilerini
bu tanmlamalardan herhangi birinin ifade edebildiini
syleyebilmek ok gtr. Antlamalar, sylemler amalar ve uygulamalar arasndaki

elikiler hala devam etmektedir.
Bu ilikileri aklamada sorulmas gereken en nemli soru, Amerikann
Trkiyeyi nasl grddr. Bugn iin ABDden Trkiyeye bakldnda nasl bir
alglama sz konusudur? Bunun ortaya konmas gerekmektedir. Amerikan d
419
Ramazan Gzen, Uluslararas likiler Sonras oulculuk, Kreselleme Ve 11 Eyll, Alfa

Yaynlar, stanbul, 2004, s.2., Kemal Girgin ve Ik Biren, 21.Yzyl Perspektifinde Dnya Siyaseti,
Okumu Adam Yaynlar, stanbul, 2002, s.113.
225
politikasnn belirlenmesinde lobilerin byk etkisi vardr. D politika, hemen her

zaman, deiik dnya gr, fikir, model, kar, kurumsal ve kiisel bak alarnn
atmasnn sonucunda ortaya kmaktadr. Bu durum bir lde Trkiye politikas iin
de geerlidir. Tek bir Amerika ve Washington olmad gibi, tek bir Trkiye politikas
da yoktur. Deiik devlet kurumlar, etnik ve ekonomik kar gruplar Trkiyeye
ynelik
politikalar
kendi
kar
ve
tercihlerine
dorultusunda
ynlendirmek
istemektedirler.Bunlarla birlikte genel olarak Amerikann Trkiyeye bak u ekilde

zetlenebilir;
Trkiye Amerika iin her eyden nce Ortadou Kafkaslar ve balkanlar
politikas iin vazgeilmez bir lkedir. Ortadou iin; Mslman lkelerin de rnek
almasndan mutlu olabilecei demokrat Mslman bir modeldir. Ayrca Ortadouya
g enjekte etmede nemli ilevler gren ncirlik ssne sahiptir. Kafkaslardaki ve
Balkanlardaki karlarn korumak iin hem corafi konumu hem de tarihsel balar
Amerika asndan nem arz etmektedir. Trkiye ekonomik olarak nemli saylabilecek
ve gelime potansiyeli olan bir pazara ve finans piyasasna sahiptir. Askeri olarak
Amerikan silahlarna ilgili ve nemli lde baml bir ordusu vardr ve stratejik
ortaktr. sraille olan sk asker ibirlii nedeniyle de Yahudi lobisi asndan zen
gsterilmesi gereken ve kaybedilmesine tahamml edilemeyecek bir lkedir.
ABD ile olan ilikiler Trk kamuoyunda her zaman en ok tartlan konulardan
olmutur. Trk kamuoyu, ABDnin sylemleri ve uygulamalar arasndaki elikileri
yakndan takip etmi ve ABDnin amalar konusunda hep kukulu yaklamlara sahip
olmutur. Bugn iin Trk kamuoyunda ve entelektel evrelerinde ABD ile ilikiler
konusunda belli bal yaklam olduunu sylemek mmkndr. Bunlar: ABD ile
hemen her koulda beraber hareket etmenin mmkn, gerekli ve arzulanr olduunu ve
temelde karlarnn ve dnya grnn paralel olduunu savunanlar; Washingtona,
bata Orta Doudaki projesi olmak zere kar klmas ya da en azndan ibirliinden
kanlmas gerektiini, nk: Washingtonun dizaynnn Trkiyenin aleyhine
olduunu ve Trkiyenin baka alternatifleri olduunu savunanlar; Washingtonla
ibirliinin konuya, zamana, Trkiyenin karlarna, Washingtonun Trkiyeye
226
yaklamna, mevcut alternatiflere, Trk kamuoyunun bakna gre deimesi

gerektiini savunanlar420 olarak zetlenebilir.
11 Eyll saldrlar sonrasnda Amerikann Kresel terrle mcadeleye
endekslenen d politika anlay, terrden ok ekmi olan Trkiye tarafndan da
anlayla karlanmtr. Jeoekonomik, Jeopolitik bir paralanmlk ve dnyadaki
jeokltrel yzlemenin merkezinde olan Trkiye421, 11 Eyll 2001 ABDdeki Dnya
Ticaret Merkezine gerekleen saldrlarla balayan yeni sreten nemli lde
etkilenmitir. ABD ile diyalog ve ibirlii, Trkiyede 2001 ylna damgasn vuran
ekonomik krizle birlikte artm, Irak mdahalesi ncesi
tezkere bunalmna kadar
artarak devam etmitir.

11 Eyll saldrlar sonrasnda Trkiye, slerini ve hava sahasn ABDnin
Kresel Terrizmle Mcadelesine tam destek vermesinin422 bir gstergesi olarak
amtr.11 Eyll 2001 saldrlarn ngiltere, srail ve Trkiyeye yaplan saldrlar
izlemitir.423 Bu durum bu lkeleri uluslararas terrizme kar ortak hareket etmeye
sevk eden en nemli etken olmutur. Trkiyede Uluslararas Terrizme kar aktif rol
almak iin, Afganistan mdahalesi sonras ISAF ta yer alm ve ABD ile ilikilerini
bu balamda gelitirmenin yollarn aramtr.Trkiyenin ABDye olan ihtiyacnn,
ABDnin Trkiyeye
olan ihtiyacndan
daha fazla olduu424(Trkiyenin iinde
bulunduu kriz ortam dikkate alndnda) ynndeki konseptin etkisiyle, Trkiyenin

ayn zamanda ekonomik destekisi olan ABDye yaknlamas artmtr. Bu yaknlama
da, Trkiyenin bulunduu blgede siyasal ekimelerin yaanmas ve Dnyann yeni
420
anl Bahadr Ko, 11 Eyll Sonras Trk D Politikas 11 Eyllden Sonra Trk-Amerikan
likileri: Eski Dostlar M Eskimeyen Dostlar M? Avrasya Dosyas, ilkbahar 2004, Cilt: 10, Say: 1,
s.10
421
Ahmet Davutolu, Kresel Bunalm: 11 Eyll Konumalar, Kre Yaynlar, 4. Bask, stanbul,
2005, s.142.
422
Z.Tuba Kor, Trk-Amerikan likileri, Fatma Sel Turhan (haz.) Kresel Gler, Kre Yaynlar,
2005, s.73.
423
dris Bal, 21.yy.da Trk D Politikas, 2. Basm, Alfa yaynevi, stanbul, 2004, s.154.
424
anl Bahadr Ko 11 Eyllden Sonra, s.11
227
konjonktrnde Trkiyenin yerinde politikalar retememesi, dolays ile kendini

ABDye muhta hissetmesi425 temel etkenlerdir.
likiler Irak harekt ncesi yaanan sert pazarlklarla bir gerilim dnemine
girmitir. Sonrasnda yaanan 1 Mart tezkeresinin reddi, Trkmenler konusu, ,
Sleymaniye krizi, Washingtonun PKK konusundaki tavr Trk-Amerikan ilikilerinde
ciddi tahribata neden olmutur. Yaplan st dzey ziyaretler ilikiyi youn bakmdan
kardysa da tamamen tedavi ettiini sylemek mmkn deildir. likideki yaanan
deiimin konjonktrel olmann tesinde olduu sylenebilir ama yapsal boyuta varp
varmadn ilan etmek iin bir para erken olabilir.426 Ankarann Washington ile ok
yakn bir elli yl geirdikten sonra, ABD ile baz nemli konularda farkl kar ve
tercihlere sahip olduunu fark etmesinin ne sonular verebileceini imdiden tahmin
etmek g grnmektedir427Bunu biraz da Trkiyenin Amerika iin ne ifade ettii
belirleyecektir. Gnmze kadar yaanan siyasi ve askeri st dzey ziyaretler ile iliki
dzeltilmeye allsa da, eski scaklk ve gvenin kazanlamad grlmektedir.
Ksacas, gemi dnemlere nazaran iki lke arasnda kar farkllklarnn ortaya kt
alanlar domu veya bu alanlarn saysnda art meydana gelmitir.
Bu blmde 11 Eyll terr saldrlaryla deien ABD d politikas ve saldr
ncesi ve sonras Trk - Amerikan ilikilerinde, zellikle Irak kapsamnda kan
sorunlar analiz edilmeye allacak ve yakn gelecekle ilgili baz tahmin ve nerilere
yer verilecektir. ncirlik ssnn Kullanm Sorunu, Anti Amerikanizm ve Trkiyenin
ABDye II. Krfez harekatnda olumsuz tavr, tezkere bunalm, uval meselesi ve
Trkiyenin ran ve Suriye ile yaknlamas, Kuzey Irak ve Musul-Kerkk, ABDnin
deien PKK politikas ve nedenleri zerinde durulacaktr.
425
Glten Kazgan, Natalya Ulenka, Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve
Kltrel likiler, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003, s.173.
426
Ko, 11 Eyll Sonras.., s.13
427
Ko, 11 Eyll Sonras.., s.14
228
A.Trkiyenin II. Krfez Harekatna Olumsuz Yaklam

Ortadouya mdahale konusunda farkl yaklamlar olmutur. zellikle bu
blgeyi Dnya liderlii iin kilit bir blge sayan Almanya, Amerikan politikalarna
kar phecilii ile tannan Fransa428, krizin savasz zlmesi iin aktif rol oynamaya
alan
Rusya429 ve ABDnin petrol aknn srekliliini
salamak yerine,
gerektiinde kaynaklarn bakalar tarafndan kullanlmasn engellemek amacn sezen

in, ABDnin nderliinde raka kar balatlacak askeri harekata ve krfezdeki
byk askeri ynaa kar olduklarn belirtmilerdir.
Trkiye, ABDnin Irak mdahalesi ncesi, anahtar lke430 konumuna gelmitir.
Hkmet bir taraftan blgesel barn salanmas iin blgede aktif grmelerde
bulunmu, bir taraftan da
ok sayda Amerikan askerinin Trkiye snrlar iinde
konulanmasn engellemeye almtr. Trkiye, hegemonyasn dnyann her

tarafndaki zenginliklerden istifade etmek zere planlayan ABD431 ile birlikte hukuksuz
bir atmaya ortak olmak istememitir.
ABDnin, bir taraftan gvenlik kayglar, dier taraftan hegemonik dnceler
iinde dnyay kontrol etme politikas erevesinde, sahip olduu gcn de etkisi ile
ortaya koyduu ve uygulad koruyucu, nleyici, n alc, tehdidi ortaya kmadan
bertaraf etmeyi ieren gvenlik stratejilerinin432 uluslararas hukuk ile ne dereceye kadar
uyum salad hep tartma konusu olmutur.
428
Sedat Lainer, Irak Krizi: Ortadounun Yeniden Yaplandrlmasnn lk Aamas M?,

Stratejik Analiz, Cilt:3, Say:35, Mart 2003, ss.3133
429
Nazim Cafersoy, Rusya Irak Krizinde karlarn Maksimize Etme abasnda, Stratejik Analiz,
Cilt:3, Say:35, Mart 2003, ss.6-7.
430
Thomas Seibert, Ankara, lkede Daha Byk Bir Amerikan Gc stemiyor Nrnberger
Nachrchten Gazetesi, 21/01/2003, D Basnda Trkiye, BYEGM.
431
Mehmet Zahir Sarta, Yeni Dnyada Siyaset: Kresellemenin Siyasal Boyutu, Bilgi Dnm
Yaynlar, stanbul, 2005, s.170
432
The National Security Strategy Of The United States Of America, September 2002.
http:/www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf,eriim;23.10.200 , Ayrca gvenlik stratejisi ilgili olarak bknz.The

National Military Strategy Of The United States Of America, 2004.
http://www.av.af.mil/av/awcgate/nms/nms2004.pdf, The National Defence Strategy Of The United States
Of America, March 2005, http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/nds-usa_mar2005.htm
229
Trkiyede krizin BM karar dorultusunda zlmesini istemitir. BM nezdinde

ve uluslararas hukuk erevesinde bir zmde hem fikir olumas iin byk aba
harcamtr. Bu amala dnemin Babakan Abdullah Gl 4-11 Ocak tarihleri arasnda
Iraka komu; Suriye, Msr, rdn, Suudi Arabistan ve randan oluan be devletin
liderleri ile grerek nemli bir giriim balatmtr. Ayrca Devlet Bakan Krat
Tzmen, sava seslerinin daha da artt bu dnemde 150 kiiden oluan iadam
kafilesiyle 10 Ocakta Badata nemli bir ziyaret gerekletirmitir.433
Trkiye ayrca stanbul zirvesi dzenlenmesini salamtr. 23 Ocak Tarihinde
stanbulda gerekleen Irak Konusunda Blgesel Giriim-Dileri Bakanl
Toplants Irak sorununun bar yollardan zlmesi iin nemli bir aama olarak
belirginlemitir.434Arap lke liderlerinin, Trkiyenin nclndeki bu giriimi
gnlsz bir ekilde karlamalar, zirvenin Dileri bakanl seviyesine inmesine
neden olmutur.435 Savan balamas ile bu abalar boa kmtr436.
Irak sava ncesi dneme gz atldnda, ABDnin Trkiyeden Irak
harekatnda talep ettii, tam ve sonuna kadar ibirlii, Aralk 2002 tarihine kadar hzl
bir ekilde devam etmitir. Daha sonra yavalayan bu sre 1 Martta TBMMye gelen
ve reddedilen tezkere ile iyice soumaya balamtr. Bu tezkerenin reddi ile balayan
ilikilerde gerginlik dneminin yanklar ve Irak savann ilikilere olan etkisi
gnmze kadar sre gelmitir.
zellikle 1 Mart Tezkeresinin reddedilmesinin ikili ilikilerde dnm noktas
olduu bir ok kez dile getirilmitir Tezkerenin reddinden sonra, Trkiyenin snr
komularn hedefleyen Yeni Amerikan Politikalarnn ekseninde ABD, Trkiyenin
allagelindii
zere sadk bir mttefik olmaktan kp aktif ve bamsz
433
M. brahim Turhan, Amerikan mparatorluunun kinci stasyonu Irak, Anlay, Say:1,

Haziran 2003, s.42.
434
Turhan, Amerikan.., s.43.
435
Hasan Ksebalan, Kimlik Ve karlar Arasnda AKP D Politikas, Anlay, Say:7, Aralk
2003.s.32.
436
Gamze Gngrm Kona, ABDnin Irak Operasyonunun Trk Basnnda ki Yazar Tarafndan
Alglan Biimi, Okumu Adam yaynlar, stanbul ekim 2005, s.289.
230
politikalar izlemesinden rahatsz olmu ve Amerikan basn ve dnce kurulularnn

Trkiye aleyhtar hareket etmesine437 ve bu davranlarn giderek artmasna gz
yummutur.
Birinci Irak mdahalesinin vermi olduu tecrbe ile, Trk kamuoyunda
Amerikann II. Irak mdahalesine Byk bir tepki olmutur. Bu dnem de zellikle,
Trkiyenin Kuzey Iraktaki durumun kontrol edilmesi gerektii ynndeki
hassasiyetlerini bildiren
aklamalara ABD ynetimince kayda deer bir
cevap
verilmemitir. Senelerdir devam eden terrist saldrlarda ehit edilen askerlerin etkisi
ile ABDye byk bir tepki olumutur.438 Anti Amerikanizmin giderek artm ve yzde
80 dolaylarna439 kmtr. Bu durum Trk kamuoyunun sa ve sol kesiminde geni bir
koalisyon oluturmu bu da Trkiyenin Irakta ABDye yardm etmemesi (olumsuz bir
tavr taknmas) gerektii yaklam byk g kazanmtr.440
B. Tezkere Bunalm (1 Mart Tezkeresi)

Tam ad Trk Silahl Kuvvetleri'nin yabanc lkelere gnderilmesi ve yabanc
silahl kuvvetlerin Trkiye'de bulunmas iin Hkmet'e yetki verilmesine ilikin
Babakanlk Tezkeresi olan tezkere 25 ubat 2003'de TBMM'ye sunulmutur. Amerika
Birleik Devletleri 1 Mart Tezkeresi ncesi ikili ilikilerde, tarihten gelen zgvenle
hareket ederek, Trkiyenin ABD tarafnda olmad takdirde baz frsatlardan mahrum
kalacan441 ve muhtemel bir Irak operasyonunda Trk ekonomisinin zarar greceini
vurgulamtr. Byle bir telkinle Trk tarafna alt milyar dolarlk hibe ncesi 8.5 milyar
dolarlk kpr kredi teklif edilmi ve ABD, st rtl bir ekilde Trk sularnda
demir atan gemilerde bekleyen askerlerin konulandrlmas iin Trk tarafnn
437
Z.Tuba Kor, ABD Trkiyeden Niin Rahatsz? Anlay, Say:25, Mays 2005,ss.30-31.
438
Cemalettin Takran ve Haydar akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD Politikalar ve PKK Faktr,
Avrasya Dosyas: ASAM Yaynlar, Ankara, Yaz 2005, s.73.
439
Mustafa zel, AK Parti ve Trk Siyasetinin Paradokslar, Anlay, Say:31, Aralk 2005, ss.22-
25.
440
Sedat Lainer, Irak Kresel., 2004.ss.155-156.
441
etin Gney, AKP D Politika Anlay Balamnda Trkiye ABD ilikileri, Avrasya Dosyas,
Asam Yaynlar, Ankara, s.48.
231
harekete gemesini istemitir. Teklif edilen alt milyar dolarlk hibe teklifinin
ekonomide yapaca iyiletirmelere dikkat eken aklamalar, bunun yannda Colin
Powelln ekonomik yardmlarn IMF ile yaplan ekonomik istikrara balanaca
ynndeki vaatleri442 ile Meclis ve Trk Kamu oyu ynlendirilmeye allmtr.
Ayrca. ABD Ankara bykelilii, oylama ncesinde AKPli milletvekillerini
gruplar halinde davet ederek, tezkerenin gemesi konusunda ikna etmeye almtr. Bu
ikna
giriimi
kamuoyunda
yeterince
tartlmam,
hkmet
buna
sessiz
kalmtr.443Barzaninin de Meclisteki Krt kkenli milletvekillerini olumsuz oy

vermek konusunda ikna etmeye alt iddias ortaya atlmtr. Barzani, Trkiyenin
Amerikan askerlerinin geiine izin vermesi durumunda kuzey Irakta Trk askerinin
konulanmasn engellemek istemitir. 444
Tezkere ile TBMM'den, Gerei, kapsam, snr ve zaman Anayasann 117'inci
maddesine gre milli gvenliin salanmasndan ve Silahl Kuvvetlerin yurt
savunmasna hazrlanmasndan Yce Meclise kar sorumlu bulunan hkmet
tarafndan belirlenecek ekilde Trk Silahl Kuvvetleri'nin Kuzey Irak'a gnderilmesine;
etkili bir caydrcln srdrlmesi amacyla Kuzey Irak'ta bulunacak bu kuvvetlerin
gerektiinde belirlenecek esaslar dairesinde kullanlmasna ve muhtemel bir askeri
harekat erevesinde yabanc silahl kuvvetlere mensup hava unsurlarnn Trk hava
sahasn Trk makamlar tarafndan belirlenecek esaslara ve kurallara gre kullanmalar
iin gerekli dzenlemelerin Hkmet tarafndan yaplmasna, Anayasann 92'inci
maddesi uyarnca 6 ay sreyle izin verilmesi445 istenmitir. Tezkerede, en fazla 62 bin
yabanc askeri personelin 6 ay sreyle Trkiye'de bulunmas ngrlmtr. Yabanc
kuvvetlerin hava unsurlar 255 uak ve 65 helikopteri aamayacaktr.
442
Leyla Boulton, ABD, Ekonomiyi Canlandrmak in 8.5 Milyar Dolar Kredi Teklif Etti,
Fnancal Tmes, 27.02.2003, D Basnda Trkiye, BYEGM.
443
Ilhan Uzgel, D Politikada AKP: Stratejik Konumdan Stratejik Modele, Mlkiye Cilt: 30,
Say:252, s.77
444
Uzgel, D Politikada., s.77
445
1Mart Tezkeresi Hakknda Daha Geni Bilgi in Bknz: Douglas Feith, War and Decision: Inside the
Pentagon at the Dawn of the War on Terrorism, USA: Harper Collins Publishers, 2008 S.285, 339
232
Aslnda, gerek Erdoan gerekse Gl tezkerenin gemesi iin almlar ve

milletvekillerini ikna etmek iin uramlardr. Tezkere ncesinde yaplan Milli
Gvenlik Kurulu toplantsnda ise askerler kamuoyunun ounluu tarafndan
istenmeyen bu kararn arkasnda duruyor grnts vermek istemedikleri ve bunun
ykn hkmetin zerine ykmak istedikleri iin ak bir tutum almamlardr. Sonuta
kabul edilmesi ynnde bir karar kmaynca hkmet de milletvekillerini serbest
brakmtr.446
Yaplan oylamaya 533 milletvekili katlm, 250 ret, 264 kabul, 19 ekimser oy
kullanlmtr. Ancak, Anayasa'nn 96. maddesinde ngrlen salt ounlua
ulalamad iin, tezkere kabul edilmemi saylmtr. TBMM'deki oylamada TBMM
Bakan Blent Arn anayasa gerei oy kullanamamtr, AKP'de 361 milletvekili oy
kullanmtr AKP oylamada 97 fire vermitir.447
Tezkerenin reddedilmesinde be temel faktrn, rol oynad sylenebilir:
Bunlarn banda; AKP idarecilerinin neredeyse tamamnn, uluslararas hukuka aka
aykr olan ve Gvenlik Konseyinde de herhangi bir onay alamayan bir mdahaleye
imza atmak istememi ve bu sre iin kayda deer bir aba sergilememi olmalar
gelmektedir. kinci olarak, Ana Muhalefet partisi CHPnin ve Cumhurbakannn ar
eletirileri gelmektedir. nc nemli faktr olarak AKP tabannn yzde 90nn
savaa kar olmas gsterilmektedir.Ayrca, Trkiyenin
desteinin
ekonomik
yardmlara baland ynndeki ar ithamlar karsnda satlk bir lkelerinin olmad

tepkisini ancak tezkerenin reddedilmesi ile ortaya koyulabilineceine olan inan ve son
olarak da Almanya, Fransa, Belikann savaa kar kmas ve in ile Rusyay
yanna alan Fransann konuyu gvenlik konseyine tayaca ynndeki kararl ekilde
yaptklar aklamalardan milletvekillerinin cesaret kazanmas, 448 etkili olmutur.
446
Uzgel, D Politikada., s.77
447
1Mart Tezkeresi Hakknda Daha Geni Bilgi in Bknz: Douglas Feith, War and Decision: Inside the
Pentagon at the Dawn of the War on Terrorism, USA: Harper Collins Publishers, 2008 S.285, 339
448
nat, Duran, AKP D Politikas. s.27.
233
zellikle, 1 Mart Tezkeresinin reddedilmesinin ikili ilikilerde dnm noktas

olduu, bir ok kez dile getirilmitir. Tezkere sonras dnemi tanmlamak iin;hayr
diyebilen Trkiye,449 Trkiye-ABD ilikilerinde kriz dnemi,450 Trkiye-ABD
ilikilerinde yeni bir rol ihtiyac,451 Tam ibirlii dneminin bittii452 gibi, ikili
ilikilerde yeni bir dnemin balad sinyalleri ile dolu tanmlamalar kullanlmtr.
Bu arada ABDnin tezkerenin gememesi nedeniyle Trkiyeyi cezalandraca
sylentisi yaylmaya balanmtr. Tezkerenin gememesinin yarataca olumsuz
etkilerden ekinen AKP hkmeti ksa bir sre sonra ncirlik ssn ABD uaklarna
amtr. Erdoan ise The Wall Street Journal gazetesinde kendi adyla kan bir yazda
lkem Sadk bir Dostunuz ve Mttefiinizdir diyerek gerilimi gidermeye
almtr.453
1 Mart Tezkeresi reddedilmesine ramen, Trkiyede sava ncesinde, ok
sayda stratejistin Trkiyenin yardm olmadan igalin gerekleemeyecei eklindeki
ngrlerinin aksine, ABD, Trkiye cephesini kullanmadan da Iraka girebilmi ve ok
ksa srede
Badat ele geirmitir. Bu gelime Trkiyenin
stratejik nemini
kaybettii yorumlarna neden olmutur. Eski Ankara bykelisi Mark Parris ve

Trkiye uzman Ian Lesser de Irakn igalinden sonra Trkiyenin eski stratejik
nemini kaybettiini iddia etmilerdir.454
449
anl Bahadr Ko, Trkiye, ABD ve Irak Harekat:Hayr Diyebilen Trkiye,Stratejik Analiz,
Cilt:3, Say:34, ubat 2003, Ankara,ss.44
450
E.Fuat Keyman, Deien Dnya Dnen Trkiye, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul,
2005.s.69.
451
Lainer, Irak Kresel Meydan., s.69.
452
Murat Yetkin ABD Irak Savana Nevruzda Balamay Planlamt, Radikal Gazetesi,
21.03.2003.
453
Recep Tayyip Erdoan, My Country is Your Faithful Ally and Friend, The Wall Street Journal,
march 31, 2003.
454
Ian Lesser, Turkey, the United States and the Delusion of Geopolitics, Survival, Bahar 2006,
Aktaran; Uzgel, D Politikada., s.78
234
C. uval Meselesi
uval olay veya uval hadisesi, (The Hood Event) 4 Temmuz 2003 gn
Kuzey Irak'n Sleymaniye kentinde bir binba komutasnda karargah kurmu bulunan
11 Trk Silahl Kuvvetleri mensubunun, Irak'taki igal kuvvetlerinin bir paras olan
Amerikan 173. Hava ndirme Tugay'na bal askerlerce srpriz bir baskn sonucu
derdest edilmeleri ve balarna uval (kukuleta) geirilmek suretiyle gtrlp 60 saat
sresince alkonularak sorguya ekilmeleri olayn tanmlamak iin kullanlan terimdir.
AKPnin ABD ile ilikileri onarmaya alt sralarda, ABD iin bayram olan 4
Temmuz 2004te Amerikan askerlerinin Sleymaniyedeki zel Kuvvetlerin binasn
basmas Trkiyede doal olarak bir ok etkisi yaratmtr.. Resmi tatil olduu iin
zellikle seildii anlalan bu gn nedeniyle Trkiye, Washingtonda grecek bir
muhatap bulamamtr. Gzaltna alnan 11 Trk subay, ABD tarafndan, terrist ve
direniilere uygulanan standartla balarna uval geirilmi ekilde Badata
gtrlerek gzaltnda tutulmutur.455
Trk tarafnn tepkisi sert olmutur. Sleymaniye olaylarnn hemen ardndan
Babakan Tayyip Erdoan tamamen irkin bir olay, mttefikine byle bir davranta
bulunmas hibir siyasi slpla ifade edilemez szleriyle ar eletiriler getirirken,
Trk basn ve Genel Kurmay Bakan da ayn tempoda ar bir kriz ortam havasn
yanstmlardr.456 Ama ABD ile iplerin koparlmamasna da zen gsterildii
sylenebilir. Nitekim,Genelkurmay Bakan olaydan gn sonra Trkiyedeki grev
sresi sona eren ABD bykelisiyle grmekte bir saknca grmemitir.457
Tampadaki CENTCOM karargahnda grevli Trk subay geri arlm ama sonra
tekrar grevinin bana dnmtr.
Anti Amerikanizmin alevlendii bu ortamda, Sleymaniye olaylarnn bir
rvan olarak nitelenen; Trkiyede iki sene reyting rekorlar kran Kurtlar Vadisi
455
Uzgel, D Politikada..., s.80
456
Gney, AK Partinin......., s.50.
457
Murat Yetkin, Tezkere, Istanbul, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004, s. 193
235
adl dizideki ekibin yer ald Kurtlar Vadisi Irak filmi, hem Trk sinema tarihinin en
ok izlenen filmi olmas(4.226.795)458 ve zamannda Trk hkmeti tarafndan tam
olarak ifade edilemeyen tepkinin ve toplumda oluan anti-Amerikanist duygularn
kanalize edildii bir film olmas nedeniyle, ikili ilikilerde nemli etkileri olmutur.
zellikle filmin vizyona girdii ilk iki gn rekor krmas, ABDnin gerek ncirlik
ssnde gerekse Avrupada konulanan askerlerine olas tepkilerden dolay filmin
gsterildii sinemalardan uzak durulmas ve film hakknda yorum yaplmamas
telkinlerini yapmasna neden olmutur.459
Uzgele gre; 50 yl boyunca NATO iinde mttefik olan, kuzey Irakta
1990larn bandan beri ortak hareket eden Trkiyeye ynelik bu muamele
Trkiyenin onurunu krmay hedeflemitir. ABD bir mttefikinin kendisini gnlerce
oyalayp, gemilerini skenderun limannda bekletmesine ve sonunda reddedilmesine
ynelik tepkisini bir ekilde gstermitir. Tezkerenin ardndan iki gazeteciyle yapt
grmede dnemin Savunma Bakan yardmcs Paul Wolfowitz kendisinden beklenen
liderlii gstermedii iin Silahl Kuvvetleri sulamtr. Trkiyenin kuzey Irak
politikas 1996 tarihinde Milli Gvenlik Kurulu tarafndan Genelkurmay Bakanlna
devredilmi, Genelkurmay da zel Kuvvetleri grevlendirmitir.460 Dolaysyla, ABD
50 yldr Trkiyedeki en nemli balant noktas olan askerleri bir ekilde
cezalandrmtr.
D.ABD Kuzey Irak ve PKK

Trkiyenin daima mcadele ierisinde olduu PKK sorunu, bir adan Irakla
balantl olmas nedeniyle ikili ilikilerde nemli bir sorun olarak hala yerini
korumaktadr. zellikle Kuzey Irakta konulanp Trkiyenin gvenliini hedef alan
saldrlar yapan bu terr rgtne ynelik ABD tarafnn gerekli tedbirleri almaktaki
458
G.O.R.A. Dahi
11.05.2006.eriim;
459
460
Alr:
Kurtlar
Vadisi
Irak
http://www.ntvmsnbc.com/news/364190.asp
ABD Askerlerine Kurtlar Vadisi Uyars, http:// www.ntvmsnbc.com/homepage.asp. 09.02.2006

Fikret Bila, zel Siyaset Belgesi ve Rumsfeld, Milliyet, 20 Temmuz 2003.
236
pasiflii, siyasi ve askeri kanatta ikili ilikilerin461PKK sorunu halledilmeden iyi bir
seviyeye ykselemeyecei grntsn hakim klmtr. Kuzey Iraktaki, doksanl
yllarn bandaki krfez savandan bu yana oluan boluk, bu bolukta konulanan
PKK rgt ve bu rgtn faaliyetleri, Trk Amerikan ilikilerinde hep sancl bir
konu olarak gnmze kadar gelmitir.
ABD I.Krfez savan, Saddam Hseyinin Kuveyt mdahalesi sonrasnda, BM
desteinde koalisyon glerini de yanna alarak gerekletirmiti. Ama bu mdahaleyi
yarda brakmt. Orta Dou politikasnn ilk aamas olarak kabul edebileceimiz
Birinci Irak Mdahalesinden sonra ABD kuzey Irak zerinde temel belirleyici aktr
haline gelmitir. Kuzey Irak ve Krt sorununa mdahil olmaya alan Almanya ve
Fransa gibi Avrupal aktrler byk oranda devreden kmtr.462 Barzani ve Talabani
ABDnin blgede dayand mttefikleri olurken kuzey Iraktaki Krt oluumu giderek
merkezden kopmu ve fiili bir devlete dnmeye balamtr. Trkiye ise 1991-2003
arasnda iktidara gelen btn siyasal partilerin destekledii eki G araclyla
blgenin askeri olarak korunmasn salarken, igal sonrasnda ticaret, yatrm, elektrik
verme, petrol ileme gibi yollarla463 ekonomik olarak ayakta kalmasn salamtr.
Trkiye ikinci krfez harekatnda PKK ve Kuzey Irak konusunu ABD ile
pazarlk konusu etmitir. zellikle Trkiyenin Kuzey Iraka ynelik snr tesi
operasyonlarna dikkat eken ABD yetkililerinin, Trkiyenin ancak kendi snrlar
iinde PKK militanlarna kar bir operasyon yrtebilecei, Irak snrnda bir
operasyon yapamayaca eklinde aklamalar yapmlardr.464
Mart 2003te Irakn igalinden sonra, Irakn kuzeyinde oluan otorite
boluunu, ne Badat ynetimi, ne ABD ne de blgedeki silahl Pemerge gruplar
yeterince doldurabilmilerdir. Bu boluk PKK terr rgtnn glenmesinde nemli
461
nat ve Duran, AKP D Politikas.., s.28.
462
Uzgel, D Politikada.., s.77.
463
Uzgel, D Politikada, s.77.
464
Takran ve akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD.., s.73.
237
bir rol oynamtr.465ABDnin PKK balamndaki uygulamalar tamamen yetersiz hale

gelmitir. PKK, Iraktaki varln ve faaliyetlerini oradaki Krt gruplarnn da
yardmlaryla glendirmi ve eitlendirmitir.
2003 Irakn igalinden itibaren Trkiye, ABD ynetimine Kuzey Irakta
yuvalanan PKK terr rgtnn varlk ve faaliyetlerine son vermesi iin sorumlu igal
kuvveti olarak ar da bulunmutur. Terrle mcadelenin genel gerekleri, NATO
mttefikliinin icab, PKKnn terr rgtleri listesinde bulunmas, Irakta terr
rgtlerinin yaatlmayaca yolundaki politikalar, PKK saldrlarnn Trkiyenin
ulusal gvenlii iin bir tehdit oluturduu, PKKnn Irakn toprak btnl ve
istikrar asndan da bir tehlike olduu gerekelerini de ileri srerek ABDnin
yardmn istemitir.466Trkiye Btn ikili grmelerde PKK sorununu gndeme
getirmitir.
Erdoann 2005in Haziran aynda ABD Bakan Bush ile yapt grmede;
artk Kuzey Iraktan PKK militanlarnn szmasnn nlenmesi isteine karlk, somut
bir gelime sinyali kamuoyuna yansmamtr. ABD, Trkiye tarafn desteklediini
ifade etmekle beraber, bu ynde elle tutulur bir politikas sz konusu olmamtr. 467
Sorun Ricen 26-27 Nisan 2006da Ankara Ziyaretinde de ele alnmtr Son
dnem Trkiye-ABD ilikilerinde yeni almlar getirecei ifade edilen Ricen
ziyaretinin byk blmn, Irak ve PKK konusundaki grmeler tekil etmi ve
ABDnin Irak hkmetine atfta bulunan ve snr tesi operasyona scak bakmayan
tutumuna kar; Erdoan Artk Ankara aksiyon istiyor. szleri
vermitir.Bunun zerine Rice ise; PKK konusunda
Bizim de artk szden teye
gememiz gerektiini biliyoruz468 mesajn vermitir.
465
Takran ve akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD.., s.79
466
O. Faruk Loolu, ABD ve PKK Terr rgt, Stratejik Analiz, Aralk 2007, s:32
467
Gney, AK Partinin.., s.54.
468
Yeni afak Saldrrsanz ki Kat Yant Veririz, 27.04.2006.
238
ile karlk
Trkiyenin PKK konusunda Amerikadan talepleri u ekilde zetlenebilir.

Irakta bulunduu bilinen ve Interpol krmz bltenleriyle aranan terristler, Trkiyeye
teslim edilmelidir; PKK kamplar kapatlmaldr; PKKya Irak iinden ve dndan
verilen her trl destek kesilmelidir; Mahmur Kamp tasfiye edilmelidir; Badat
Hkmeti ile Kuzey Irakta Krt gruplar PKK karsnda net bir tavr almaldr.469
ABD sylem plannda Trkiyeye hak vermi, PKKya kar harekete geeceine
dair eitli resm aklamalar yapm ve vaatlerde bulunmutur, ancak bunlarn gereini
yapmamtr. stelik ABDnin nerisi zerine kurulan, nce Trkiye-ABD-Irak
arasndaki l mekanizma ve daha sonra PKKyla mcadele iin atanan zel
Temsilciler (Baer-Rallston) mekanizmas da bir sonu vermemitir.470
ABDnin K. Iraktaki PKK varl konusundaki sorumluluunun u nedenlerden
kaynakland sylenebilir; Trkiyenin Nato mttefiki olmas, ABDnin global olarak
terre sava atn iddia etmesi ve bu konuda Trkiyenin bata Afganistanda olmak
zere nemli lde desteini alm olmas, K. Irakta igalci g olarak sorumluluk
sahibi olmas, Kuzey Irakl Krtler zerinde etki sahibi olmas, yaklak be yldr
Trkiyeye bu konuda somut adm atlacan vaad etmi olmas, Trkiyeyi K. Irakta
PKKya kar askeri mdahaleden vazgeirmeye ynelik ifadelerinde bulunmas,
calann idam edilmemesi, eve dn yasas gibi admlarda Washingtonun
telkinlerinin de rol oynam olmas471
ABD, PKK konusunda hem yapabileceinden hem de igalci olarak sorumluluu
gerei yapmas gerekenden ok daha geride bir grnt vermitir Trkiyenin tm bu
giriimlerine ve kararlatrlan uluslararas terrizmde ibirliine ramen ABD, Kuzey
Iraktaki PKK varlna kar hibir nlem almamtr.
PKKya kar clz, seyrek, mulak ve rgtn ok ciddiye almad tehditlerle
yetinmitir. PKK militanlarna, Irak derhal terk etmezler, teslim olmazlar veya
469
Loolu, ABD ve PKK..,
s:32
470
Loolu, ABD ve PKK..,
s:31
471
anl Bahadr Ko, ABD ve PKK likisi zerine Notlar 23.11.2007,

http://turcopundit.blogspot.com/2007/11/abd-ve-pkk-ilikisi-zerine-notlar_23.html,eriim:03.01.2008
239
silahlarn brakarak belli bir blgede toplanmazlarsa g kullanaca tehdidinde

bulunmamtr. Washington Kuzey Irakl Krt gruplardan PKK ile ilikilerini
kesmelerini istememitir. rgt ve kamplarn yok etmeye ynelik byk bir harekata
girimenin tesinde, sembolik ve snrl dzeyde dahi bir askeri harekata girimemitir.
Terristlerin, Kuzey Irak ehirlerinde bulunanlarn yakalayarak Trkiyeye teslim
etmemitir. ABD rgtn hareketini kstlamam, onlar Halkn Mcahitleri rneinde
olduu gibi enterne etmemitir. Trkiyeye, Irakta PKKya kar zaman ve corafi
snrlar izilmi bir operasyon yapma izni vermemi, ciddi anlamda istihbarat
paylamam, rgtn lojistik, finansman, propaganda, eleman kazanma gibi
faaliyetlerini engellemeye almamtr.472 Ksaca ABD, Trkiyenin dostluk ve
gvenini istismar etmeyi en kolay seenek olarak grmtr.
Btn bu gelimeler Amerikann PKK y kulland izleniminin domasna
neden olmutur. ABD yetkililerinin PKKyla Irakta temas halinde olduklar, hatta
PKKya silah ve tehizat verdii eklinde Trkiyede yaygn bir kanaat olumutur..
ABDnin Byk Orta Dou Projesi erevesinde Irak paralamak ve bamsz bir Krt
devleti kurmak istedii de ileri srlmtr.473 ABDnin PKK konusunda kabul
edilemeyecek kadar gevek tutumu baz komplo teorilerinin inandrc grnmesine
neden olmutur474
ABDnin Trk tarafna bu balamda bugne kadar yapt aklamalar ve
gerekeler yeterli ve inandrc olmamtr. Aklamalar Kuzey Irakta PKKya kar bir
operasyon yapacak asker gce sahip olmadklar, Kuzey Iraktaki istikrar ve gvenlik
ortamnn bozulmasn istemedikleri, PKK terr meselesinin asker olmayan
yntemlerle de zmlenebilecei475 gibi savlar iermitir. ABDnin PKKya kaytsz
kalmasnn nedenleri de ok tartlmtr.Bir ok iddia ortaya atlmtr. Bunlar u
ekilde zetlenebilir;
472
Ko, ABD ve PKK . ., s.4
473
Loolu, ABD ve PKK., s.31
474
anl Bahadr Ko, Trk-Amerikan likileri : kinci Bahar M? Sonun Balangc M? Stratejik
Analiz, Haziran 2006, s.19-20-21
475
Loolu, ABD ve PKK...., s.33
240
a) ABDnin arasnda Irakta yeterince askeri yoktur.

b)1 Mart Tezkeresinin gememesi nedeniyle nedeniyle Trkiyeyi cezalandrmak
istemitir.
c)Kuzey Irakl Krt gruplarla arasn bozmaktan kanmaktadr.ABD, Krtleri hep
kendisine baml olmaya mahkm, gerektiinde blgede kendisine baz imknlar
yaratan, hasm lkeleri bask altnda tutmasna yardm edebilecek, srail zerindeki
basky azaltabilecek bir ara olarak grmektedir.
d) PKKya kar hareketi Trkiyeden gerekten nemli bir ey (rnein;ran?)
isteyecei zamana kadar bekletmeyi tercih etmektedir. 476
e) PKKy blgede nemli bir ara olarak grmektedir.477 PKKy Trkiye ran ve
Suriyeye kar bir koz olarak kullanmak istemektedir. Ayrca ran uzants olan PEJAK
adl terr rgtn de Tahrana kar478 fiili olarak kullanmak istemektedir.
f)ABD, Trkiye ve hatta Orta Doudaki Krt sorununun kendi istedii ekilde
evrilmesi iin PKKnn varln ve gcn korumas gerektiini dnmektedir.
ABD, bu kadar rahat hareket ederken, Trkiyenin Iraka mdahale etmeyi de
gze alamayacan hesaplam.479 olabilir.
ABDnin PKK Politikasnda Deiim
21 Ekim 2007 de Hakkari'nin Yksekova lesi'nin Irak snrndaki ky

yaknlarnda gece Kuzey Irak'tan gelen kalabalk PKK'l gurubun, Komando Taburu'na
saldrmas sonucu 12 askerin ehit olduu 16 askerin yaraland Dalca Baskn480
Trk kamuoyunu adeta ayaklandrmtr. Bu saldr, Trkiyede zaten yksek olan
Amerikan kartln daha da artrmtr. Geniletilmi Irak'a Komu lkeler Dileri
476
477
Ko, Trk-Amerikan likileri..., s.19

Ko, Trk-Amerikan likileri..., s.19
478
Loolu, ABD ve PKK...,
s.33
479
s.34
480
Radikal Gazetesi 12 Askeri ehit Eden PKK'llarn 32'si ldrld, Irak'ta Scak Takip, 22
Ekim 2007, Http://Www.Radikal.Com.Tr/Haber.Php?Haberno=236460, eriim:21.03.2008
241
Bakanlar Toplants ncesinde Ankara'ya gelen ABD Dileri Bakan Condoleezza

Ricea Babacan, ''Szn bittii yerdeyiz. Artk aksiyon zamandr''.481diyerek artk
Trkiyenin ABDden herhangi bir mazeret duymak istemediini aka ifade etmitir.
Terr eylemlerinin trmanmas ve kamuoyu tepkisinin artmas ile hkmet, TSKnn
snr tesi operasyon yapabilmesi hususunda TBMMden yetki almak iin giriimlere
balamtr. Irak'taki terristleri bertaraf etmek amacyla, Hkmete snr tesi
operasyon iin 1 yl sreyle yetki verilmesini ngren tezkere, 526 milletvekili katld
oylamada 19 red oyuna karlk, 507 oyla kabul edilmitir.482
Babakan Tayyip Erdoan ile Bakan George Bush arasndaki 5 Kasm 2007
Beyaz Saray grmesi bu koullarda gereklemitir. 5 Kasm grmesinde Bakan
Bushun PKKy, Trkiyenin, ABDnin ve Irakn dman ilan etmesi, ABDnin
tercihini Trkiye ve Irakn btnlnden yana koyduunun ve PKK nedeniyle
Trkiye ile ilikilerinin daha da skntya deceini artk anladnn bir iareti olarak
alglanmtr.483 5 Kasm 2007 tarihinde yaplan grmeden sonra snr tesi operasyon
yetkisi hkmet tarafndan TSKya verilmitir.
TSK tarafndan da snr tesi operasyon yetkisi, 16 Aralk 2007 tarihinden
itibaren hava operasyonlar ile kullanlmaya balanmtr. Operasyonlar, ABD ile
salanan mutabakat erevesinde Trkiye, ABD ve Irak Genelkurmay ikinci
Bakanlarnn oluturduu l mekanizmann koordinatrlnde ve ABD ile yaplan
istihbarat paylamnn da destei ile gerekletirilmitir. Bu ortamda yrtlmekte olan
snr tesi operasyonlarn bir noktada, ABDnin verdii istihbarata bal olarak ve
istihbaratn verildii yere yaplabilecei seklinde bir alglama iine girilmitir. Ancak
daha sonra Trkiyenin, ABDye baml olmadan; ancak ABDyi bilgilendirerek kendi
481
Sabah Gazetesi, Babacan: Artk Szn Bittii Yerdeyiz, 2 Kasm 2007, Cuma
482
CNN, Tezkereye Meclis Onay, , 17 Ekim 2007

http://www.cnnturk.com/turkye/haber_detay.asp?pd=318&haberd=398189,eriim;02.17.2008
483
s.34
242
inisiyatifi ile de hareket ettii grlm ve bundan sonrada bu ekilde devam edecei
anlalmtr.484
ABDnin, PKK ile mcadele konusunda Trkiyeye kars taknd tavr ve
duruta neden deiiklie gittii tartlmtr.Bunun birinci nedeni olarak, Trkiyedeki
kamuoyu tepkisinin ok ykselmesi, hkmetin tedbir alma ve sonucunda da snr tesi
operasyon yapma mecburiyetinde olduunu ABDye net ve kararl bir ekilde anlatmas
olduu sylenebilir. ABDnin de Trkiyenin kendi inisiyatifi ile verecei kararla
operasyon yapmasnn kendisini de zor durumda brakacan dnmesi485 ihtimal
dahilindedir.kinci olarak, Trkiyeye kar tavr almaya devam etmenin, artk ABD
menfaatleri asndan katlanamayaca lde sonular olabileceini grm olmas
olduu sylenebilir.
Ayrca, ABD, Irakta arzu ettii sonuca ulamakta sorunlarla karlamaya
devam etmekte, Irakta g bulundurmakla Suriye ve zellikle ran zerinde kurmay
dnd basky arzu ettii ekilde gerekletirememekte ve bu konuda gittike
skntya dmektedir. Ayrca kendi i kamuoyundaki olumsuzluklar da artmaktadr.
Bu nedenle bundan sonra alnacak tedbir ve yaplacak mdahalelerde Avrupann ve
BMnin desteini aramaktadr. ABDnin, yaanan olaylardan sonra demokrasilerin g
kullanarak oluturulamayacan, bu nedenle kontrol salamak iin lkenin yapsna
uygun hareket ederek ynetimleri kendine mzahir hale getirmenin daha uygun
olacan deerlendirdii dnlmektedir. ABD hesap d olarak iine dt bu
bataktan bir an nce kabilmek iin bir takm araylar iindedir. Ancak Orta
Doudaki scak gelimeler devam etmekte, ABD, blgedeki laik, demokratik, sosyal
hukuk devleti anlayna sahip, istikrarl ve gvenilir yegne devlet olan Trkiyeden
baka mttefik bulamayacan anlamtr denebilir.
484
Armagan Kuloglu, Trk Silahl Kuvvetlerininn cra Ettigi Snr tesi Operasyonlar Ve
Sonrasndaki Gelimeler, 18 Mart 2008, Global Strateji Enstits,Ankara, s.2
http://www.globalstrateji.org/TUR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1401,eriim;25.03.2008
485
Kuloglu, Trk Silahl Kuvvetlerinin, s.3
243
ABDnin Trkiyeden istekleri neler olabilir? Bu strateji deiiklii karsnda

Trkiyeden baz tavizler istedii de kulislerde tartlmtr. Bunlardan ilki, kendisi iin
stratejik
neme
sahip
olan
kuzeydeki
Krt
ynetimin,
Trkiye
tarafndan
kabullenilmesidir. Trkiyenin Kuzey Irak Ynetimi ile iletiim iine girmesini ve bu

ynetimi kabullenmesini istediidir. kinci olarak, bu mcadelenin ardndan
Trkiyenin PKK ile siyasi alanda bir zme gitmesi gerektii konusunda telkinlerde
bulunduu iddia edilmitir. Bu iddiada, her ne kadar Beyaz Saray Szcs Dana
Perino486 tarafndan dzeltme yoluna gidilmise de, Iraktaki ok Uluslu Kuvvetler
Komutan Yardmcs ve Merkezi Kuvvetler Komutannn, PKK ile diyalog ve uzlama
gerektii ynndeki aklamalar etkili olmutur.
Ayrca,
ABDnin
tutum
deiiklii
karlnda;
Trkiyeden
NATO
erevesinde Afganistana daha fazla asker gndermesi ve/veya Afganistandaki

birliinin grev sahasn gneye ve gneydouya doru genileterek operasyonel olarak
kullanlmasn istedii, ABDnin oluturmak istedii Fze Savunma Sisteminde
Trkiyede tesis kurulmas talebini dile getirdii ve ABD-ran gerginliinde
Trkiyeden daha fazla destek istedii487 iddialar arasnda yer almtr. PKKya kar
Ankara-Washington arasndaki istihbarat ibirliinin ve PKKnn tasfiyesine ynelik
koordineli admlarn somut olumlu sonular olmas ile Trk ABD ilikileri yeni bir
dneme 488 girdii sylenebilir.
E.Kuzey Irak ve Musul-Kerkk

Iraka Amerikan saldrsnn planland 2001 yl sonlarndan itibaren
Trkiyenin muhtemel bir mdahale sonrasnda Irak ile ilgili olarak krmz izgilerini
u ekilde belirtmitir: Irakn toprak btnl korunmaldr. Kuzey Irakta yeni bir
486
Milliyet, Dana Perino; PKK le Pazarlk Beklentimiz Yok,07 Mart 2008.

http://www.milliyet.com.tr/default.aspx?aType=HaberDetay&ArticleID=502709
487
Kuloglu, Trk Silahl Kuvvetlerinin.., s.4
488
Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM), 2008 Bak, Ocak 2008, Ankara S.18
244
devlet oluumuna msaade edilmemelidir, Irak Trklerinin can ve mal emniyetiyle

birlikte haklarnn korunmas salanmaldr.489
kinci Irak Mdahalesinden sonra Kuzey Iraktaki Pemergeler, Baas Rejiminin
ekilmesi sonucu blgede oluan otorite boluundan yararlanarak nce Kerkke daha
sonra
Musula
girmilerdir.Trkiyenin
batan
beri
byk
bir
hassasiyetle
Pemergelerin girmemesini istedii bu iki Trk ehrine girmekle kalnmam, ehirdeki

resmi binalar yama ve talan edilmitir. Her iki ehirde de ilk yamalanan yerlerin tapu
ve nfus dairelerinin olmas sonucunda, Pemergelerin bu iki ehirdeki Trk
(Trkmen) nfus kaytlarn yok ederek, onlar, resmi evrak zerinde de aznlk
durumuna drmek istedikleri anlalmtr. Ayrca Blgeye ve zellikle de Kerkk
ehrine ok sayda Pemerge getirterek yerletirmiler ve Kerkk ilerde, muhtemel
Federasyona dahil etmenin abas iine girmilerdir.490
Irak mdahalesi sonras, ABD askerlerinin blgede ilk bata az sayda olmas ve
otorite boluuna mdahale etmemeleri nedeniyle, Iraktaki pemergelerin Kerkke ve
Musula girmesi ve buradan Trkmenleri srgne zorlamalar, Trk D Politikasnn
temel gndemi haline gelmitir. ABD, PKK konusundan sonra Trkmenlerin yaad
blgelere yaplan mdahaleler konusunda da pasifliini korumu, blgedeki bu
gelimelere sessiz kalmtr. ABDnin bu umursamaz ve sessiz tutumu ikili ilikilerin
gerginlemesine yol amtr.
ABDde, 1 Mart Tezkeresinin reddinin arkasndan,Krtler gvenilir mttefik
olduklarn gsterdi, dln de alacaklar
491
eklinde beyanatlar, kmas, ABDnin
blgedeki istikrar salama adna Trkmenlere ve Trkiyeye deil, daha ok

pemergelere bel baladn492 ortaya koymutur. Iraktaki btn gruplarn silahlar
Amerikan
birlikleri
tarafndan
toplanrken
Pemerge
gruplarnn
silahlarna
dokunulmam ve bunlarn daha fazla silah temin etmelerine gz yumulmutur. Ayrca
489
Takran ve akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD..,s:77
490
Takran ve akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD,s:78
491
Murat Yetkin, Irak Krizinde Krt ve Fas Faktr, Radikal, 28.03.2003.
492
Lainer, Irak Kresel Meydan.,s.198.
245
Irakta yaplan seimlerin ncesinde yaplan anti demokratik politikalarnn belirli bir
plan dahilinde gereklemesi sz konusu olmutur.
Irakta yaplan genel seimlerin meruiyeti, temsil oranlar ve katlm gibi
nedenlerden dolay tartmalara neden olmutur. Byk tartmalara neden olan
seimlerde Kuzey Irakta ancak %58-59 civarnda bir katlm gzlenmitir. zellikle
Kuzey Iraktaki Kerkk ve evresinde yaayan pemerge gruplarnn ABD askerleri ile
birlikte, Irakn baka blgelerinde yaayan Krt gruplarn blgeye naklini
gerekletirmesi, Snni gruplarn bir ksmnn seimi protesto etmesine sebep olmu ve
bylece Kerkk seimlerinden Krt gruplarn byk bir oy yzdesi ile kmas
salanmtr.
493
sonucu buralarda
Musul ve Sleymaniyeden Kerkke gidi geliin serbest olmas

oy kullanan Krt gruplarn tekrar
Kerkkte de oy kullanmas
Babakan Erdoan tarafndan da eletirilmitir. Erdoan yapt aklamada;

Iraka demokrasi getirmek iddiasnda bulunanlar, baz anti demokratik
uygulamalar grmezden gelmilerdir....Dzeni tesis etmekle ykml
gler
milletimizin byk teessf ile karlad baz gelimelere gerekli duyarll

gstermemitir. 494
szleri ile vurgulamtr. Seim sonularnda normal nfus olarak Trkmenlerden daha
az olan Krtlerin seim galibi olarak kmasna Ankara, ABD tarafsz davranmayp
tavrn pemergelerden yana koymutur eklinde eletirmi ve iki lke arasndaki
ilikilerde yine bir gerginleme gereklemitir.
Trkiyeye verdii hassasiyetleriniz dikkate alnacak ve endielendiiniz
konularn ortaya kmasna izin verilmeyecektir eklindeki hala devam eden oyalayc
aklamalar, szl garantiler ile oyalanmtr.495 Ancak, ABDnin Kuzey Irakla ilgili
Trkiyenin endielerini dikkate ald sylenemez. ABD Pemergelerin Kerkke
girmelerine gz yummutur. Bu konuda Trkiyeye verilen szl garantiler durumu
kurtarmaktan te bir anlam tamamtr. Uluslararas ilikiler ve uluslararas hukuk
493
Takran ve akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD..,ss.77
494
Takran ve akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD.,s.78
495
Takran ve akmak, Kuzey Irakta Trk-ABD..,s.78
246
asndan da Amerikal yetkililerin
bu szlerinin
balayc bir nitelii zaten
bulunmamaktadr.
F.Trkiyenin ran ve Suriye le Yaknlamas

Trkiye, ran ve Suriye arasndaki yaknlamann en byk nedeni ABDnin
Kuzey Irakta bir Krt Devleti kurulmas giriimleridir. Bu durum, bu blgeye snr
olan rann yannda Suriyenin de tepki gstermesine neden olmaktadr.Bu devlet
arasndaki en st dzeyde ziyaretler ve ibirlii, ABDnin tepkilerine ramen devam
etmektedir.
Trkiye-Suriye ilikileri 2003 ylnda yaplan karlkl st dzey ziyaretlerle
nemli ivme kazanmlarna sahne olmutur. Aslnda ziyaretlerin temelde, TrkiyeSuriye ilikilerinin gelitirilmesinden ziyade, Irakta giderek daha gl biimde
duyulan muhtemel bir savan ayak seslerinden kaynakland sylenebilir. Iraktaki
soruna bar bir zm bulunmas iin Iraka komu olan Trkiye, Suriye, rdn, ran
ve Suudi Arabistan ile Msr dileri bakanlarnn nce stanbulda ardndan Suriyenin
bakenti amda yaptklar toplantlar ikili temaslara da zemin hazrlamtr. Ocak
2003te Suriye Dileri Bakan Faruk ara, uzun yllardan sonra ilk st dzey ziyaret
iin Trkiyeye gelmitir. ara, Irak konusundaki grmelerin yan sra, Devlet
Bakan Bear Esadn mesajn Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezere ileterek, iki
lke arasndaki ilikilerin gelitirilmesi konusundaki temennilerini belirtmitir.Bu
ziyaretler sonunda, 2003 Nisan ay iinde, Suriye, Trkiye ve rann l bir aklama
yaparak kurulmak istenen
Krt devletinin engellenmesi konusunda ortak hareket
ettiklerini aklanmlardr. 496

Suriye tarafndan en st dzeyde yaplan ilk ziyaret devlet bakan Bear Esadn
Trkiye ziyareti497 olmutur. amn dnya kamuoyu ve zellikle ABD tarafndan
496
HH, Bear Esad Dnemi Suriye-Trkiye likileri

http://suriye.ihh.org.tr/turkiye/besaresad/besaresad.html,eriim:22.10.2007
497
zlem Tr, Trkiye ve Ortadou: Gerilimden birliine, Demokrasi Platformu, Say:4, Gz

2005, s.93.
247
yalnzla itildii bir dnemde gerekleen bu ziyaret, Suriyeye ambargo tehdidinde

bulunan ABD tarafndan ho karlanmamtr.498
Daha sonrasnda, Trkiye Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin 2005 ylnn
Nisan aynda Suriyeye iade ziyareti yapaca eklinde aklamalar, ABD tarafndan
byk tepki ile karlanmtr. Dnemin ABD Ankara Bykelisi Eric Edelmann:
Uluslararas camiann, BM Gvenlik Konseyinin 1559 sayl karar gerei tamamen
fikir birliinde olmalar gerekir.Umarz Trkiye bu konuda uluslararas camia iinde
yer alacaktr. Uluslararas camiaya uyup uymama konusu tamamen Trkiyenin kendi
karardr.. eklindeki aklamalar, ikili ilikilerde ufak apl da olsa bir krizin
kmasna yol amtr. Sezere ynelik Suriyeye gidecek misiniz? sorusuna Sezer
Gideceiz elbette..499 diyerek bu konudaki kesin tavrn ortaya koymutur.
ABDnin tepkisine neden olan Cumhurbakan Sezerin Suriye ziyareti 14-16
Nisan 2005 tarihleri ararsnda gereklemitir. Trkiyenin de karlarna uygun olan bu
ziyaret, uluslararas basklar dolaysyla zor gnler geiren Suriye ynetimini bir hayli
memnun etmitir. Halkn Sezere gittii her yerde ilgi gstermesi, Devlet Bakan
Esatn Protokol kurallarn delerek, Sezeri uana kadar uurlamas, ABD tarafndan
dikkatle izlenmesinin yannda Dnya kamuoyunda ve blge lkeleri nezdinde genelde
Trkiyenin itibarn daha da arttrd500 eklinde yorumlanmtr.
Trkiyenin ran ile
yaknlamas da ABD ile ilikilerdeki dier bir sorun
olarak ortaya kmtr. ABD asndan muhtemel bir ran mdahalesinde Trkiyenin
konumunun nasl olaca sorusu en nemli sorudur. ABD de, Trkiyenin olas bir
mdahalede veya mdahale olmasa dahi gerginlik safhasnda, kendi istedii istikamette
hareket etmesini, Bat Kulb iinde kalmasn ve ran ile olan iliksilerini snrlamasn
arzu etmektedir.501 ABD istihbaratnn ran raporundan sonra Bush Ynetimi
498
499
500
Salih Bozta, Trkiyeye 40 Yl Sonra Bir Suriye Lideri Gelecek, Zaman Gazetesi, 01.01.2004.
Sleyman Kurt, Cumhurbakan Sezer:Elbette Suriyeye gideceim, Zaman Gazetesi, 17.03.2005.
Kor, ABD, Trkiyeden niin.., s.31.
501
Armagan Kuloglu, ABD-ran atsmasnn Askeri Sonular Ve Trkiyeye Etkisi, 12 Aralk

2007. Global Strateji Enstits, Ankara
http://www.globalstrateji.org/TUR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1401,eriim;25.02.2008
248
dneminde bu lkeye ynelik bir askeri harekt ihtimali olduka azalm, ama yok
olmamtr. Bush Ynetimi ambargolar ve g kullanma tehdidi olmazsa rann nkleer
silah programna yine balayacan iddia ederek, bu lkeye ynelik uluslararas
basknn artarak devamna almaktadr.502
zellikle ran Trkiye ile yaknlama politikas uygulamakta, siyasi, askeri ve
ekonomik alanda ilikileri gelitirmek istemektedir. ran uzun dnem ABDnin PKKya
desteinin,
ABD-Trkiye
iliksilerini
zedelediini
ve
Trkiyeyi
ABDden
uzaklatrdn grm ve bu konjonktr iyi deerlendirmek istemitir. ran, hem

kendi topraklarnda, hem de snrn Irak tarafnda, PKK terr rgtnn uzants olan
PEJAK terr rgt ile mcadeleye girimi, terre kars Trkiye ile bir iletiim iinde
olmaya zen gstermitir. Bu yaknlamay, zerindeki ABD basks nedeniyle
Trkiyenin desteini kazanmak istemesi, ayn zamanda Irakn kuzeyindeki Krt
blgesi oluumunun ve blgede gelimekte olan Krtlk hareketinin Byk Krdistan
beklentisi
ile
kendisine
de
tehdit
olaca
dnceleri
ile
gerekletirdii
deerlendirilmektedir. Trkiyenin de iyi komuluk mnasebetleri, gvenlik ve

ekonomik menfaatleri erevesinde bu yaknlamaya cevap verdiini, ancak bunu gven
sorunu nedeniyle ll tuttuunu sylemek mmkndr.503
II. BYK ORTADOU PROJESNDE TRKYEYE BLEN

ROL
Souk Sava sonras dnemde Trkiye-ABD ilikileri deiik alan ve blgeleri
de kapsayc bir ekilde devam etmitir. Trkiyenin Orta Asya ve Balkanlarla olan
balants, ABD ile ilikilerinin artmasn salam ve genelde ortak bir yaklam
sergilenmeye allmtr. ABD bu dnemde Trkiyede gelimekte olan ve srekli
reformlara tabii tutulan insan haklarnn yerlemesini ve demokratiklemeyi
502
Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi, (ASAM), 2008 Bak, Ocak 2008, Ankara s.19
503
Kuloglu, Trk Silahl Kuvvetlerinin.., s.5
249
desteklemi ve bu adan Trkiyenin Souk Sava sonras Orta Asya ve Balkan

lkelerine laiklii ile iyi bir model olabileceini vurgulamtr.504
Souk Sava sonrasnda da Trkiye, jeopolitik ve jeostratejik nemini
korumutur. SSCB'nin dalmas ile ortaya kan Bamsz Trk Cumhuriyetleri ile ve
balkanlarla tarihi balarnn olmas, halknn ounluunun Mslman olmas
nedeniyle, slam lkeleri ile ilikilerinin olmas505 gibi nedenlerle
neminin
Trkiye'nin
kaybolmad vurgulanmtr. Hem ABD, hem de Trkiye
stratejik
ilikilerini, Souk Sava sonras dnemde de devam ettirmek arzusunda olmulardr.

ABD, Balkanlar, Dou Avrupa ve Ortadou blgelerinde Amerikan stratejik karlarn
Trkiye faktr ile amak, Trkiyeyi Amerikan ortak karlarnn tamamlayc bir
unsuru olarak deerlendirmek eiliminde olmutur.
Trkiye Souk Sava Sonras Orta Asyada oluan siyasi otorite boluunda,
laiklii ve demokrasisi ile blgedeki Mslman devletlerin geliimine model bir lke
olarak gsterilmitir. Yani BOPta da gndeme gelecek olan model kavram ilk olarak
souk
sava
sonrasnda
gndeme
506
aydnlatmak iin aabey
gelmitir.
Trkiyeden,
blge
devletlerini
yaklamlar ierisinde olmas beklenmi, ama
Trkiyenin model olarak hazr olmamas ve dier deiik nedenlerden dolay bu

beklentiler pek gereklememitir.
ABDnin Washington ve New York kentlerine ynelik terr saldrlarnn ardndan,
balatt uluslararas terrizmle kresel lekte mcadele etme politikas, bir kez daha
Trkiyenin jeopolitik ve jeostratejik konumunu n plana karmtr. nk ksaca,
asimetrik tehdit olarak adlandrlan ve uluslararas sistemde terrist gruplar gibi kk
aktrlerin byk glere ar kayplar verdirmesini ifade eden yeni tehlike dnyann tek
hegemonik gc iddiasnda olan ABDnin gvenlik politikalarnn da yeniden
504
Uzgel, ABD ve NATO.., s.253.
505
Jed C. Snyder, Forum : The Greater Middle East- Turkey's Role in the Greater Middle East,
Joint Forces Quarterly-JFQ, 1995 Autumn Vol: 9, s.60, ayrca bknz. Patricia Carley, Turkey's Role in
the Greater Middle East, A Conference Report United States Institute of Peace Washington, DC, 20005,
http://www.usip.org/pubs/peaceworks/pwks1.pdf,eriim.22.03.2008
506
Mustafa Aydn, Global Deiim Ve Genileyen Trk Dnyas:Trkler ve Trkiler .H.al,

.Da, R.Gzen (derl.), Trkiyenin D Politika Gndemi, Liberte Yaynlar, 2001, s.281
250
tanmlanmasna neden olmutur. ABDnin yeni tehdit alglamalarnda terr ilk sraya
yerleirken, eskiden beri terre destek veren lkeler de haydut devletler olarak
nitelendirilerek bunlarla acmaszca mcadele edilecei aklanmtr.
Ortadoudaki
anti-demokratik
rejimler,
ve
bu
blgeden
ABDye
ve
mttefiklerine ynelen tehditler Terrn balca nedeni olarak deerlendirilmitir.

Dolaysyla tehditler ortadan kaldrlacaksa bunun ancak blge halklarnn ynetim
srelerine etkin katlmnn salanaca demokratik rejimlere geilmesiyle mmkn
olabilecei dncesi Amerikan akademik ve diplomatik evrelerinde tartlan bir konu
olmutur.
ABDnin, her konuya ve blgeye kendisinin mdahale etmesi mmkn
olamayaca gereinden hareketle, n grd politika ve stratejileri uygulayabilmesi
iin, kendine yakn blgesel glere destek vermesi ve bu glerle ibirlii yapmas
kanlmazdr. Bu nedenle de daha sonrasnda ortaya konan Byk Ortadou Projesinde
ABD, kendine destek verebilecek orta olarak grd Trkiye zerinde byk bir
bask uygulamtr.Ayrca yine bu erevede, uygulamaya koyduu BOPun, mali ve
askeri yknn
olduka fazla olaca ve zaman zaman da askeri mttefiklere
gereksinim duyulaca gereinden hareketle konuyu deiik platformlara tama abas

iine girmitir.
BOPun yknn paylatrlmas konusundaki ilk adm, 2004 ylnn Haziran
aynda ABDnin Georgia eyaletinde yaplan G-8 Zirvesi olmutur. Zirveye ayn
zamanda, BOP erevesinde yaplacak reformlar konumak zere Trkiye (demokratik
ortak sfatyla) ve hedef lkeler (blgesel ortak sfatyla) davet edilmilerdir. Bu davete
Trkiye, Afganistan, Irak, Yemen, rdn, Bahreyn ve Cezayir olumlu yant vererek
katlrken; bata Msr, Suudi Arabistan ve Tunus olmak zere birok Arap lkesi ise,
Arap-srail sorunu gibi kilit blgesel konulara zm bulmadan reformlarn
dayatlmaya alld gerekesiyle olumsuz yant vererek katlmamlardr. Zirve
sonrasnda BOPun amalar genel olarak benimsenmi, uygulama esaslarn belirlemek
zere Demokratik Yardm Diyalogu adl bir yap oluturulmu ve Trkiye ile birlikte
Yemen'e (Ortadou'yu temsilen) ve talya'ya (G-8'i temsilen) e bakanlk verilmitir.
Demokrasi Yardm Diyalogu demokratikleme abalarna destek vermek amacyla
251
hkmet temsilcileri ile sivil toplum kurulularn bir araya getirerek deneyim paylam
dahil olmak zere ibirlii ortam salamay507 amalamtr.
BOPun yknn paylatrlmas konusundaki ikinci adm, 28-29 Haziran
2004te stanbulda yaplan NATO zirvesi olmutur. Zirve sonu bildirisinde kresel
terrizmin stne daha fazla gidilecei vurgulanmtr. Zirvede alnm olan "terrizmle
uzun soluklu ve kesintisiz mcadele" kararndaki en nemli ayrnt, terristleri koruyan
lkelerin de hedef olarak alnabilmesidir. Ayrca, terrle mcadelede salt iddet
kullanmnn yeterli olmayaca, sosyal ve ekonomik yntemlerin de kullanlmas,
demokratikleme
ve
sivillemeye
arlk
verilmesi
gerektii508
yaklam
benimsenmitir.
ABD'nin Byk Ortadou ile ilikilerinde merkez lke olarak Trkiye'yi n
plana karmay arzulad ve bu blgeyi demokratikletirme planlar erevesinde aktif
rol almasn istedii anlalmtr. BOP erevesinde Trkiye'nin nnde iki nemli
sorun ortaya kmaktadr. Bunlar; blgesel gvenlik ve dier lkelere model
gsterilmesidir. Bu kapsamda ABDnin Trkiyeye, lml slam ile model olma ve
cephe lkesi konumunda bulunma rollerini bitii deerlendirilmektedir. Ayrca
BOPta hedef lkelerin banda yer alan Irak, ran ve Suriye ile ilgili talepleri de
gndeme gelmitir.
A.Ilml slam le Model lke

ABD'nin, "Byk Orta Dou" siyaseti erevesinde Trkiye, Ortadou ve Orta
Asya iin bir model olarak gsterme ynndeki abalarnn gerei olarak 2004te
yaplan G-8 zirvesine davet edilmitir.
Trkiye BOPta sivil giriimlere destek vermek ve Byk Ortadou Projesindeki
etkinliini arttrmak amacyla, G 8 Zirvesinde oluturulan Demokrasi Yardm
507
Sea Island Summit 2004, www.g8.gc.ca ; http://www.g8.gc.ca/sumdocs2004- en.asp,eriim:

20.12.2006
508
stanbul Summt Specal, Nato Revew, May 2004

Http://Www.Nato.nt/Docu/Review/2004/stanbul/2004-stanbul-E.Pdf., S.6, eriim:20.12.2006
252
Diyalogunun e bakanln stlenmitir.509 Zirvede ABD Kongre yesi Jane

Hermanla beraber, Princeton niversitesi Ortadou uzman Bernard Lewis tarafndan
dile getirilen lml slam lkesi510 kavramlar ile Trkiyenin bu projede lml slam
iin model lke olarak grlmek istendii grlmtr. ABD, Trkiyenin Mslman
ounluklu laik devlet yapsn, Geniletilmi Orta Dou Projesi iinde model olarak
grmek istemekte, Trkiyeyi bu proje iinde, jeostratejik adan nemli bir blgede
olmas ve stratejik yetenekleri nedeniyle kilit lke olarak tanmlamaktadr.
Benzer ekilde Samuel Huntington da Trkiye'nin, Batl lke olma srarndan
biraz vazgemesini dier Mslman lkeler iin bir model oluturmay benimsemesini
istemektedir.
"Trkiye gerekten Avrupa ile Asya, slam ile laiklik.. vs arasnda blnm bir
lke. Bu bakmdan uygarlklar arasnda bir kpr olabilir...slam dnyasnda
Trkiye liderlik rol oynayabilecek esiz bir lke...Eer Trkiye bir Batl lke
olma srarndan biraz vazgeer; modernleme ve demokrasinin bir slam
lkesinde de mmkn olduunu gstermeye ok daha arlk verirse, btn
dnyaya ve slama byk bir model olur. Trkiye, ileyen bir demokrasiye sahip
tek slm lkesi. Demokrasinin mutlaka laik bir temele dayanmas gerekmez,
slam ile demokrasi badatrlabilmeli. Ilml slamclar eer demokratik srece
katlyor ve baarl oluyorlarsa, iktidara gelmelerine izin verilmelidir.511
...nanyorum ki Trkiye bu yksek gayeye sahip kacaktr ve eer slami bir
anlayla kalknmay ve demokrasiyi birletiren bir model olabilirse, bundan hem
Trkiye, hem de dnya faydalanacaktr."512
ABD Savunma Bakan Yardmcs Paul Wolfowitz de CNN-Trkte 6 Mays

2003te yaynlanan mlakatnda "Bizim iin Trkiye, o blgede, zellikle bu dnemde
ok nemli bir lke. Nfusunun ou Mslman. Gl ve demokratik bir gelenee
sahip. Bu nedenlerle, olumluya gtrmeye altmz bu blgede, Trkiye ok iyi bir
509
nat ve Duran, AKP D Politikas, s.31.
510
Radikal Gazetesi Ilml slam Sz Erdoan Kzdrd, 14/06/2004.
511
ahin Alpay; "Samuel P. Huntngton le Mlakat; Trkiye Islm'n Lideri Olmal" Murat Ylmaz
(Der.), Medeniyetler atmas, Vadi Yaynlar, Ankara 2000, s.105.
512
Murat Ylmaz, Medeniyetler., s. 171.
253
model olacaktr"513 szleriyle, ABDnin, Trkiyeyi, Ortadou iin Mslman

demokrasi modeli olarak grdn belirtmitir.
Daha nce deindiimiz, RAND Corporation tarafndan hazrlanan ve Bush
Ynetimine sunulan "Sivil, Demokratik slam: Ortaklar, Kaynaklar ve Stratejiler (Civil
Democratic Islam: Partners, Resources and Strategies)" adl raporda da slam dnyas,
"Laikler", "Kkten dinciler", "Gelenekselciler" ve "Ilmllar" olmak zere drt grup
olarak nitelendirilmitir. Drt yaklam iinde Ilml (Modernist) dncenin, modern
demokratik toplumun deerlerine, ruhuna ve geliim ile demokratik Islam'a geie en
uygun olan, modern eitim ve deerler ile net bir Islam doktrini bilgisini
birletirebilmi ve potansiyel liderlere sahip olduu ifade edilmitir. ABDnin de Ilml
slam desteklemesi gerektii vurgulanmtr.514
Baz iddialara gre de ABD, BOPa ynelik izlemi olduu yeni strateji gerei
olarak Trkiyenin gerek anlamda model olabilmesi iin lml slam yerletirmeye
almaktadr.lkede, devlet ynetiminin lml slam dncesine sahip ideolojilere
teslim edilmesini istemektedir.
Graham Fuller de Trkiye de islamn kendini daha belirgin olarak gstermesini
istemektedir.;
Trkiye, bugn slami dnce ve eilimler konusunda daha esnek
olmal. ran gibi olun demiyorum, ama slamn zel yaam ve kamu
yaamndaki rol konusunda esnek olmak ve slamn Trkiyenin kltrel ve
entelektel mirasnn nemli bir paras olduunu kabul etmek gerekir,
katlamay
nlemek
iin
kendisini
ifade
etmesine
olanak
salamak
515
mmkndr.
ABD, bu modeli olutururken, dier Mslman lkelerce benimsenmesi daha

kolay olabilecek, laiklik esi zayflatlm, dini temele dayanan bir "muhafazakr
513
ar Erhan Yeni Muhafazakarlarn Gzyle Trkiyenin Deien Vizyonu Gr: Temmuz

2003, s.29, http://www.tusiad.org/yayin/gorus/55/7.pdf, eriim:19.08.2007
514
Cheryl Benard, "Civil Democratic. s.23
515
Ltfi Kaleli, rtica ve ABD Kskacnda Trkiye, s. 79, Alev Yay. 2003, Hikmet etinkaya Ilml
slama Adm Adm. Cumhuriyet - 30/09/2004
254
demokrasi" anlayn n plana kartabilecektir. Bu itibarla, laikliin yerini lml

Islam'a brakt, demokratik bir Trkiye modelini Mslman dnyasndaki lkelere
rnek gsterebilecektir.516
B.Cephe lke
ABD Byk Orta Dou'yla ilikilerinde merkez lke olarak Trkiye'yi n plana
karmay arzulamakta ve planlar erevesinde aktif rol almasn istemektedir. Bu
anlamda Amerikann Byk Ortadou Projesi ierisinde Trkiyeye bitii dier bir rol
cephe lke konumudur. Ortadouya model olarak sunulan Trkiye, sz konusu
modelliin tesinde Byk Ortadou blgesinde dorudan Amerikan dizaynlarnn
hayata geirilmesinde rol alabilecek bir lke olarak grlmek istenmektedir. Bu konuda
yaplan almalarda, Trkiye'nin bu blgedeki lkelerle ilikileri, politik ve askeri gc
vurgulanmakta, ABD'nin vermek istedii yeni ekil ve konumunda, blge hkimiyeti
iin stratejik s olarak deerlendirilmesi ve corafyada yrtlecek faaliyetlerde
ibirlii yaplmas gerei zerinde durulmaktadr
BOP
corafyas olarak tarif edilen blgede tatbik edilecek operasyonlarn
zorluuna dikkat eken Zbigniew Brzezinski de, Hegamonik Bataklk adl

makalesinde, ABD'nin bu blgede yalnz olmamas gereini vurgulamaktadr;
.ABD byk olabilir, ama her eye de kadir deildir. Blgenin patlamaya hazr
potansiyeli ile baa kmas iin, kapsaml ortak bir stratejiye ihtiyac var. Ancak,
baarl olmu Avrupa- Atlantik topluluunun oluumu deneyinin gsterdii gibi,
karar alma srecinde paylama olmaz ise, ykler de paylalamaz. ABD,
ortaklaryla
ayrntl
bir
saplanmaktan kanabilir
strateji
biimlendirerek,
hegemonik
batakla
517
516
L. Thomas Fredman;"Turkey and the EU History.", New York Times, 12 Ocak 2003
Zbigniew Brzezinski Hegemonic Quicksand, The National Interest, Winter 2003/04 .s.6,
http://www.kas.de/upload/dokumente/brzezinski.pdf, ,
http://www.inthenationalinterest.com/Articles/Vol3Issue7/Vol3Issue7Brzezinski.html, eriim:22.12.2007
517
255
ABDnin Irak mdahalesi sonrasnda da ihtimal dahilinde olan ran ve Suriye

zerine
yaplacak
askeri
zorlamalarda,
bu
lkelerin
komusu
Trkiyeden
yararlanlmas, maliyet ve etkinlik asndan en uygun yol olarak grldnden; gerek

Amerika tarafndan gerekse NATO kapsaml mdahaleler iin ortak ekonomik-askeri
harekat veya destek talepleri olmas beklenmektedir.
Cephe lke olarak ABDnin Trkiyeden Birinci beklentisi Irakta yeni dzen
oluturulurken yardmc olmas, Yani; "krmz izgilerini" ileri srerek, ABDnin
ynlendirdii sreci yavalatmamas; blgedeki kuvvetlerini, yine ABDnin ngrd
plan erevesinde ekmesi; Irakn kuzeyindeki etnik gruplara, ABDnin onaylamad
herhangi bir destek veya operasyonda bulunmamas olduu sylenebilir.
ABDnin ikinci beklentisi ise, bundan sonra blgede ataca admlara (rana
mdahale vb.) Trkiyenin tam destek olmas, Trk hkmetinin demokratik
mekanizmalarn herhangi bir dzeyinde, ABDnin isteklerine kar klmasn
engelleyecek dzenlemelere gitmesidir.518 Son dnemde rann nkleer g sahibi
olmasnn engellenemeyecei eklinde gr bildiren uzmanlarn says artsa da, ABD
ve srail ynetimlerinin bunu engellemek iin ellerinden gelen her eyi yapacaklarn
dnmek daha doru olur. rana hem Irakn verilmesi hem de nkleer g olmasna
gz yumulmasnn dnlmedii deerlendirilmektedir. nkleer silahlara sahip olacak
bir rann bir tr blgesel sper g konumuna gelecei sylenebilir. ABD i
siyasetinin nde gelen isimleri olan Yeni Muhafazakarlar, rann nkleer g sahibi
olmamas iin gerekirse g kullanlmas gerektii konusunda srar etmektedirler. Bu
kesim iin, gr farkllnn, asker g kullanmadan nce diplomasinin nereye kadar
ve hangi ekilde kullanlaca ile ilgili olduu sylenebilir.
ABDnin bir dier beklentisi Suriyeye yapmakta olduu bask konusunda destek
grmek istemesidir. ABDnin Suriye zerindeki basks devam etmektedir. Ancak
Iraktan ald dersten dolay, mevcut ynetimin deimesi halinde istikrar
salayabilecek bir rejim oluturamayaca inancyla mevcut ynetimin ehliletirilmesini
518
ar Erhan Yeni Muhafazakarlarn Gzyle Trkiyenin Deien Vizyonu Gr, Temmuz

2003, s.30, http://www.tusiad.org/yayin/gorus/55/7.pdf,eriim:23.10.2006
256
ve bu sre iinde basknn srdrlmesinin daha uygun olacan deerlendii

sylenebilir.
ABD ynetiminin amalarndan biri de Suriyeyi randan Koparmaktr. Perde
arkasnda yaplan gizli diplomasi ile olgunlaan sreten sonra Trkiyenin
arabuluculuu ile Sekiz yldr grmeyen srail-Suriye grmeleri Mays 2008den
itibaren balamtr.519 Suriye, randan koparlabilirse bunun Orta Dou satrancnda
stratejik sonular olaca sylenebilir. ABDnin grmelerden ilk beklentisi ranSuriye eksenini krmak ve bunun uzants olan Hamas ve Hizbullaha zarar
verebilmektir.520 Bu grmeler srecinde Suriyenin, Hedef lke olmaktan kacana,
Lbnanda kaybettii etki ve prestijinin tamamna deilse bile bir ksmna tekrar sahip
olacana ve Golan hemen deilse bile makul bir sre sonunda geri alabileceine ikna
olmas durumunda ran ile arasna mesafe koyaca sylenebilir.
Sonu olarak, Trkiye iin biilen cephe lkesi rol ile ilgili Trk halknn ne
dndn
ksmen 1Mart tezkeresi ile ortaya koyduu sylenebilir. phesiz
Trkiye, iinde bulunduu blgede gerekletirilecek bir dzenlemenin dnda

kalmamaldr. Bundan dolay, BOP dahilinde de ABD ile belirli snrlarn gzetildii bir
ibirlii yapmas gerekecektir. Ancak, bu ibirliinin ieriinin belirlenmesinin sadece
ABDye braklmas Trkiye iin zararl sonular dourabilecektir. Mevcut durum
itibar ile, ABD tarafndan Trkiyeye biildii ngrlen her iki roln de ierii ABD
tarafndan tayin edilmi, zveride bulunmas gereken konular belirtilmi, ancak buna
karlk nasl bir fayda elde edilecei ortaya konmamtr.
Dier taraftan, blgedeki Amerikan aleyhtarl, bat kartl ve radikal slam
dncelerin ksa vadede etkisiz hale gelmeyecei aksine art gstermekte olduu,
HAMASn
Filistinde
seim
kazanmas,
randaki
gelimeler,
peygamberin
karikatrlerinden dolay bat aleyhindeki gsteriler gibi imdiye kadar yaanan eylemler
519
NTVMSNBC, srail-Suriye Grmeleri Yeniden Balad, 16 Haziran 2008

http://www.ntvmsnbc.com/news/450110.asp,eriim: 16 Haziran 2008
520
Sedat Lainer, srail - Suriye Grmeleri 23 Mays 2008, Journal of Turkish Weekly,
http://www.turkishweekly.net/turkce/yazarlar.php?type=3&id=360, par.12,eriim:2 haziran 2008
257
ile kesinlik kazanmken, laik ve bat saflarnda grnen Trkiyenin blge lkeleri
zerinde ne kadar baar salayaca da belirsizdir. Bu kayglar gvenlik asndan ele
alnd takdirde, Trkiyenin terrle savata cephe lkesi olarak rol almasnn
yarataca olas gvenlik sorunlar da dikkate alnmaldr. 521
ABDnin bu projede Trkiyeyi, kendisinin her isteine cevap verecek stratejik
bir ortak olarak grmesini ve Trkiyeye sahip olduu deerleri zedeleyici lml slam
gibi bir rol bimesini de stratejik bir hata olarak nitelendirmek gerekir. Aslnda bu iki
lke bugne kadar hi stratejik ortak konumuna gelmemitir, bundan sonra da gelecei
beklenmemelidir. Stratejik Ortaklk, geni bir alanda menfaatlerin ortak olmasn, ortak
politikalar oluturmay ve ortak hareket etmeyi gerektirir. ABDnin bu anlamda stratejik
ortaklarnn ngiltere, Kanada ve srail olduu sylenebilir. Trkiye ve ABD, belirli
sahalarda menfaatleri birletiinden ve iki lke arasnda al-ver ilikisi olduundan,
yeri ve zaman geldiinde birlikte hareket etmektedir. Bu nedenle iki lkenin Stratejik
Mttefik olduunu sylemek daha doru olacaktr. Stratejik Mttefiklik ilikileri
erevesinde, belirli sahalarda karlkl ve birbirine zarar vermeyecek isteklerde ve
ibirliinde bulunulmas doaldr.522 Ancak yk paylam demek, hakimiyet paylam
da demek olduundan, geleneksel ABD politikalar bu konuda da hep snrl paylam
esas alm; dolaysyla kendi payn hep yksek tutma gayreti ierisinde olmutur.523
III.TRKYENN BYK ORTADOU PROJESNE BAKII

Trkiyenin Orta Douda demokratiklemeyi ve iyi ynetiimi vurgulamas
Byk Orta Dou giriiminden ncesine dayanmaktadr. Trkiye, Byk Ortadou
Projesi aklanmadan nce de, slam Dnyasnn ve Ortadounun sorunlar
konusunda, eksiklikleri ve yaplmas gerekenleri deiik platformlarda aklkla dile
getirmitir.
521
Armaan Kulolu, ABD Gvenlik Staratejisinin Kresel Etkileri ve Trkiye Asndan

Deerlendirilmesi, Stratejik nceleme, Ocak 2006. s.11
522
Kulolu, ABD Gvenlik.s.16
523
Henry Kissenger, Years of Renewal , Easton Press, New York, 2000 s:244
258
Bu konudaki giriimlere baktmzda, 28 Mays 2003te Tahranda dzenlenen

slam Konferans rgt Dileri Bakanlar Toplantsnda Dileri Bakan Gln
Mslman
liderlere
yapt
konumada
Ortadounun
dnm
konusunda
Trkiyenin 2004 teki G-8 zirvesinden nce belli dncelere sahip olduunu
gryoruz. Gl yapt konumada zetle radikal akmlara kar nlem alma ve
toplumsal reformlar balatma nerisi yapm ve
nce kendi evimizi dzene
koyalm.524 arsnda bulunmutur. Gl bu dncesini devam eden konumalarnda,

stanbuldaki ktisadi Aratrmalar Vakf ve 22 Haziran 2003deki rdndeki Dnya
Ekonomik Forumu Olaanst Toplantsnda da genileterek tekrarlamtr.
Babakan Recep Tayyip Erdoann ABDde Harvard niversitesindeki
konumas da Trkiyenin Byk Ortadouda demokratikleme ve kalknma sorununa
yaklamn ortaya koymas asndan aklayc olmutur. Erdoan, demokrasinin
bugn Ortadouda Ne uygulanabilir ne de istenebilir olduunu ne sren Orta
Dou ayrmclna kar km ve Mslman dnyasna ve Orta Douya seslenerek
Demokrasi belli bir toplumlar grubuna zel deildir. Demokrasi evrenseldir ve
gnmzn gerekliliklerindendir grn tanmaya davet etmitir. Babakan yapt
konumada ayrca Bat Dnyasna da seslenerek Mslman Dnyasn ak yreklilikle
dinlemelerini ve deiimi iyi bir rnek olmak yoluyla desteklemelerini istemitir.
Babakan Erdoan ayn zamanda
Bat dnyasnn daha adil bir kresel dzen
oluturmak ve medeniyetler aras uyum aramak konusundaki zel sorumluluu

olduunu hatrlatmtr.525 Trk yetkililerin Medeniyetler atmas teorisine olan
tepkileri, iinde bulunduklar slam dnyasnn da karlat zorluklarn stesinden
gelmek iin aktif bir bir politikann sahipleniciliine doru gelitii526 grlmtr.
524
Radikal, 29 Mays 2003.
Trkiye Dileri Bakanl Orta Douda Demokrasi, Avrupada oulculuk: Trk

Gr http://www.mfa.gov.tr/Harvard.htm,14/07/2006
525
526
Burak Akapar, Mensur Akgn, Meliha Altunk, Aye Kadolu, Geniletilmi Orta Dou Ve
Kuzey Afrikada Demokratikleme Tartmas: Trkiyeden Sivil Bir Tespit, stanbul almas 3,
TESEV, stanbul, Trkiye 25-27 Haziran 2004,
http://www.tesev.org.tr/eng/events/istanbulpaper3turkce.doc,Eriim;15 Ekim 2007
259
Yine
Trkiyenin
BOPa
yaklamn
anlamada
Babakan
Erdoann
stanbuldaki terr saldrlarnn ardndan Washingtonda Bakan Bush ile yapt

grmede syledikleri de aklaycdr. 11 Eyll Sonras Medeniyetlerin atmas
olarak alglanan sreci Medeniyetler Aras Kpr olarak deitiren/yorumlayan527
Erdoan, Bush ile yapt grmede, slam dnyasna samimiyetle yaklalmas ve
yumuak gle destek verilmesi gerektiini belirtip askeri mdahalelerin yaplmas
deil toplumun cazibe noktalarnn kullanlmas gerektiini vurgulamtr. Ayrca
Erdoan BOPun, kltrler ve medeniyetler projesi olarak alglanmas gerektiine
dikkat ekerek, Irak ve Filistin sorunu zlmeden ve blge lkelerinin onay
alnmadan bu projenin gerekleme ansnn olmayacan528 szlerine eklemitir.
Erdoan, slm dnyasnda baz sorunlarn bulunduunu, ancak bunun dardan
yaplacak basklarla deil, ieriden gelen giriimlerle dzeltilmesi gerektiini
savunmutur.
Bu yaklam erevesinde Trkiye, BOPta sivil giriimlere destek vermek ve
Byk Ortadou Projesindeki etkinliini arttrmak amacyla, G 8 Zirvesinde oluturulan
Demokrasi Yardm Diyalogunun e bakanln stlenmitir.529 Fakat, ABD
tarafndan blge lkelerine slami liberalizm formatnda530 Ilml slam lkesi olarak
sunulmak istenmesi Ankarann tepkisini ekmitir. ABD tarafndan, Trkiyenin lml
slam anlay altnda Model lke olarak gsterilmesi Hkmette ve Trk kamuoyunda
tepkilere neden olmutur.
Zirvede ABD Kongre yesi Jane Hermanla beraber, Princeton niversitesi
Ortadou uzman Bernard Lewis tarafndan dile getirilen lml slam lkesi ve slami
terrizm ifadeleri Babakan Erdoan tarafndan tepki ile karlanmtr. Erdoan yapt
aklamada;
527
nat ve Duran, AKP D Politikas..,s.15.
528
Bal ve Selamolu, Byk Ortadou Projesi.. s.134.
529
nat ve Duran, AKP D Politikas.., s.31.
530
Mustafa zel slami Liberalizm, BOP ve Tarih Bilinci, Anlay, Say:25, Haziran 2005, ss.22-25.
260
Trkiye Ilml slamn egemen olduu bir lke deildir. her eyden nce Ilml
slam ifadesi yanltr. slam kelimesi itibari ile yalndr, sadece slamdr. Ilml
slam dediiniz zaman bunun alternatifi kar, oda lmsz slamdr. Bir Mslman
olarak byle bir kavram kabul edemem. slam arlklar reddeder. Ben ar bir
Mslman deilim. Biz orta yolu bulmu olan bir mslmanz531
ifadelerini kullanmtr.Ayrca, Bernard Lewisin slami Terrist kavramna da sert

tepki gstermi ve eletirmitir.532Erdoan daha sonra yapt aklamalarda da
demokrasi kltr ile slam kltrn bir arada buluturabilmelerini baar olarak ifade
etmi ve lml slam ve model nitelemelerini kabul etmediklerini aklamtr.533
Yine lml slam lkesi kavramna zamann Genel Kurmay kinci Bakan lker
Babuda tepki gstermitir.
slam Devleti Modeli gibi kavramlar ortaya atlyor. hem laiklik, hem Ilml slam
Devleti bir arada olmaz. ya biri, ya dieri olur. biz Trkiyenin laik, demokratik,
sosyal bir hukuk devleti olduunu dndmz anlattk...534
Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer de yapt aklamada Trkiyenin %99u

Mslmandr. Ancak laik bir devlet olan Trkiyede Dinin devlete herhangi bir etkisi
yoktur. Trkiyenin Mslman lkelere model olmas sz konusu deildir.535diyerek
tepkisini ortaya koymutur.
Hkmetin ve TSKnin sert uyarlar nedeniyle artk resmen dile getirilmekten
kanlsa bile, Trkiyenin bu projede hala lml slam iin model lke olarak
deerlendirildiini sylemek mmkndr.
Trkiye'nin Byk Ortadou Projesi'ne yaklamnn genel olarak olumlu
olduunu syleyebiliriz. BOP kapsamnda Amerika'ya destek veren, Yemen ve
talya'yla birlikte baz sosyal projelerde ebakanlk stlenen Trkiye'nin projeyle ilgili
531
Radikal Gazetesi, Ilml slam Sz Erdoan Kzdrd, 14/06/2004.
532
Radikal Gazetesi Ilml slam Sz Erdoan Kzdrd, 14/06/2004.
533
Hrriyet Gzetesi , 30 Haziran 2004
534
Bal ve Selamolu, Byk Ortadou Projesi.. s.135-136.
535
Hrriyet Gazetesi, 30 Haziran 2004
261
telkinlerinin banda ise hibir ekilde reformlarn dardan empoze edilmemesi, i

dinamiklerin gz ard edilmemesi, lkeler arasndaki farkllklara dikkat edilmesi,
Trkiye'nin model olarak sunulmamas yer almtr.536 Trkiye, Haziran 2004 G-8
Zirvesinde talya Ve Yemenle birlikte e bakanln stlendii Demokrasi Yardm
Diyalogunun faaliyetlerine sivil toplumsal faaliyetler erevesinde nem vermitir.
Demokrasi Yardm Diyalou mekanizmas, demokratikleme abalarna destek vermek
amacyla hkmet temsilcileri ile sivil toplum kurulularn bir araya getirerek, deneyim
paylam dahil olmak zere ibirlii ortam salamay amalamaktadr. Zamann
Dileri Bakan Abdullah Gl de yapt aklamada Trkiyenin Demokrasi Yardm
Diyalou ile amalarn zetlemitir ve Byk Ortadou Projesi (BOP) Trkiye'nin d
politika ilkelerine uygun. ABD ile hareket ediyoruz. Amacmz slam lkelerine
zgrlk ve demokrasi getirmek...537 ifadelerini kullanmtr.
Demokrasi Yardm Diyalogunun ilk resmi etkinlii, 25 Kasm tarihinde Romada
3 lke (Trkiye, talya, Fas) Dileri Bakan'n bir araya getiren toplant olmutur. Bu
toplantda varlan mutabakat erevesinde, 10- 11 Aralk 2004 tarihleri arasnda Fasta
Gelecek in Forum adyla bir toplant daha yaplmtr. Bakent Rabat'ta dzenlenen
zirveye, G-8 topluluu ile 20'den fazla Ortadou ve Kuzey Afrika lkesinin maliye ve
dileri bakannn yan sra; Arab Birlii, Avrupa Birlii ve birok sivil toplum
rgtnn temsilcileri de katlmtr. Konferansn al oturumunda konuan Devlet
Bakan Beir Atalay, zetle, Arap-srail sorununun zm ve Irak'taki durumun
normallemesi ynndeki abann, blgede reformlar olumlu etkileyeceini ifade
etmitir. Zirveye ebakan olarak katlan ABD Dileri Bakan Colin Powell da;
deiimin dardan empoze edilmeyeceini, bunun sosyal ve ekonomik alanda
ilerlemeyle lkelerin kendi iinden balayacan sylemitir. Siyasi ve ekonomik
reformlarn, gelimi lkelerle el ele gerekletirmeleri gerektiini syleyen Powell,
blge lkelerinde reform yaplmasnn talep edilmesini de cesaret verici olarak
nitelemitir. KOBler iin yaklak 100 milyon dolarlk fon kurulmasnn temelleri de
536
Radikal Gazetesi, Trkiye'nin Resmi Tezi, Nazif flazolu arivi, ,14 Mart 2006
537
Radikal Gazetesi Gl: BOP inde ABD le Birlikte Hareket Ediyoruz.,14 Mart 2006
262
atlan zirvede, yatrmlarn tevik edilmesi, eitim ve okuma kampanyalarnn

desteklenmesi de ele alnmtr. Rabat toplants, balangta BOPa souk bakan
lkelerin de katlm olmas ve BOP kapsamnda ilk somut kararlarn alnm olmas
asndan tarihe geecek bir zirve zellii tamtr.538
Trkiyenin
aktif
giriimleri
Amerika
tarafndan
da
ok
olumlu
deerlendirilmitir. ABDnin Ankara Bykelisi Eric Edelman yapt aklamada

Trkiyenin hem kendi iindeki deiimi ile hem de blge lkelerine model olma
asndan
byk baar gsterdiini belirtmi ve , Trkiye projenin lideridir.
aklamasn yapmtr.539 Graham Fuller de Newsweek de yaynlanan makalesinde

Trkiyenin doru bir model olduu zerinde durmutur.540
Bir dier konu, Ortadouya model olarak sunulan Trkiye, sz konusu
modelliin tesinde Byk Ortadou blgesinde dorudan Amerikan dizaynlarnn
hayata geirilmesinde rol alabilecek bir lke olarak grlmek istenmesidir. Bu anlamda
Amerikann Byk Ortadou Projesi ierisinde Trkiyeye bitii dier bir rol cephe
lke konumudur. Buna ek olarak ABDnin, 2004 stanbul zirvesi ile, Trkiyenin de
yesi olduu NATOyu, BOP adna kullanabilme olana salad iddia edilmitir.
zellikle 100 binlerce askerinin bulunduu Irakta dzeni salayamamas ve
zaman zaman Afganistandan atma haberlerinin
gelmesi, ABDde, NATOdan
mutlaka yararlanlmas gerektii grn kuvvetlendirmitir. Dolaysyla Trkiyenin

demokratik ortak olarak katld 9-12 Haziran 2004 G-8 Zirvesi ve stanbulda 28-29
Haziran 2004teki 17. NATO zirvesinde Trkiyenin NATO konusundaki tutumu ortaya
konmutur.
6 Haziran 2004teki G-8 Zirvesinde ABD ve ngiltere, zellikle Iraktaki Allavi
bakalndaki
yeni hkmete
NATOnun destek vermesini istemilerdir. Fakat,
Fransann nclnde Almanya ve Rusyann NATOnun byle bir misyonunun
538
Ilhan Uzgel, D Politikada AKP..., s.74-75
539
Sedat Ergin, ABD Bykelisi Eric Edelman ile Yaplan Sylei, Milliyet 17 Hazran 2004
540
Graham Fuller, Turkey: A True Model For The Muslim Future, Newsweek, 3 Kasm 2004.
263
olmad eklindeki bir tavrla karlk vermesi ve ardndan Babakan Recep Tayyip
Erdoann zerinde durduumuz kavram BMnin Irakta oynayaca
roldr..
eklinde zmn BM ats altnda aranmas gerektii yaklam, ABD ile ngilterenin
geri adm atmasna yol amtr.541 Trkiye BOPta NATOnun deil BMnin aktif
olmasn istemitir.
BOPta NATOnun kullanlmas yaklamna ve Trkiyenin cephe lke olrak
grlmek istenmesine kar, Trkiyenin yaklamn anlamada Babakan Erdoann
stanbuldaki terr saldrlarnn ardndan Washingtonda Bakan Bush ile yapt
grmede syledikleri de aklaycdr. Erdoan Bush ile yapt grmede, slam
dnyasna samimiyetle yaklalmas ve yumuak gle destek verilmesi gerektiini
belirtip askeri mdahalelerin deil toplumun cazibe noktalarnn kullanlmas
gerektiini vurgulamtr. Ayrca Erdoan BOPun, kltrler ve medeniyetler projesi
olarak alglanmas gerektiine dikkat ekerek, Irak ve Filistin sorunu zlmeden ve
blge lkelerinin onay alnmadan bu projenin gerekleme ansnn olmayacan542
szlerine eklemitir.
Amerikann BOP erevesindeki askeri yaklamlar, btn Dnyadan olduu
gibi kendi ierisinden de Byk tepkiler grmtr. Bu anlamda Arap dnyasn ok iyi
bilen ABD Dileri eski Bakan Madeleine K. Albright, The Washington Post
Gazetesi'nde yaynlanan Arap Demokrasisi iin Doru Yol (The Right Path for Arab
Democracy) balkl makalesinde, BOP plannn Arap Dnyasna uygulanmasnda nasl
bir strateji izlenmesi gerektiine deinmekte ve stratejinin uygulamasndaki zorluklara
dikkat ekmektedir. Plan veya projenin sahiplerinin, gerek uygulama metodu, gerekse
zamanlama ynlerinden henz baarl olamadklar sonucuna varmaktadr.
Bush ynetiminin Arap Orta Dou'sunda demokratik deiime destek vermesi

dorudur. Burada soru, bu karmak ilemde nasl doru bir yol izleneceidir. Eer
gereinden fazla bask yaplrsa, kendi isteklerimizi zorla kabul ettirmeye altmz
541
Ebru Afat G- 8 Zirvesinde Diplomasi Satranc Anlay, Say:14, Temmuz 2004, ss.74-75.
542
Bal ve Selamolu, Byk Ortadou Projesi.. s.134.
264
izlenimi doabilir. Eer, gerei kadar bask uygulayamaz isek, o zaman, ABD'nin,
Araplardan baka herkese bamszlk iin destek verdii anlayna yol aabiliriz.
Baarl olmak iin, demokratik prensiplere ballk ile Arap dnyasnn
karmakln anlamay badatracak bir dengeyi bulmamz gerekmektedir
Arap lkelerinde demokratik kurululara destek vermek iin ani, travmatik
deiimlerin gereksizlii ve arzu edilmedii hususunu aklmzdan karmamamz
gerekir. Hedefimiz demokratik deiim olmal demokratik devrim deil. 543
543
Madeleine K. Albright, Vin Weber, Steven A. Cook, In Support of Arab Democracy:Why and
How, Counsel on Foreing Relations, (CFR), June 2005, Independent Task Force Report No. 54 s.36,
http://www.cfr.org/content/publications/attachments/Arab_Democracy_TF.pdf, eriim:23.10.2007
265
SONU VE GENEL DEERLENDRME

G Dengesi Kuramna gre; bir lkenin ulusal gcnn bugn iin en nemli
unsurlarnn, corafi g, askeri g, ekonomik g, teknolojik g ve insan gc
olduu deerlendirilmektedir. Bu g unsurlar ABD asndan ele alndnda zellikle
ekonomik ve askeri g, Amerikan g diplomasisinin en nemli unsurlardr. Hem
blgesel hem de kresel anlamda gl olan devletlerin de kendi karlarna uygun g
diplomasisi uygulamalar vardr. Baz lkeler sadece kendi gvenlikleri iin g
diplomasisini kullanrken bazlar ise, yaylmac politikalarnn amac olarak g
diplomasisini uygulamaktadrlar. Amerikann g diplomasisini yaylmac amalarla
kullandn sylemek mmkndr.
George W. Bushun iktidara gelmesi ve yeni savunma politikas ile, askeri g,
ABD tarafndan d politikada en fazla kullanlan unsur olmutur. Eyll 2002 tarihli
Ulusal Gvenlik Strateji Belgesi, ABDnin 11 Eyll terr saldrlarna kar bir cevab
niteliini tamakla birlikte ayn zamanda, ABD d politikasnda paradigma
deiiminin de ifadesi olmutur. Bu radikal deiim, ABDnin kresel hegemonik
hkimiyeti iin sert g ve gvenlik unsurlarna dayanan tek tarafl bir politika izlemeyi
tercih etmesidir. Bush ynetimi tarafndan tek tarafl n-alma/n alc vuru
(preemption/preemptive strike) ve nleyici sava (preventive war) stratejileri
gelitirilmitir. Bu balamda, tek tarafl yaklam, mutlak ABD hegemonyasn
ngrmektedir.
ABD Ortadou ile olan ilikilerinde, g diplomasisi uygulamas balamnda
zellikle silahl kuvvetlerini d politikasnn en nemli arac olarak kullanmaktadr.
ABD silahl kuvvetleri, Byk Ortadounun, neredeyse tamamn etkileyecek ekilde
konulanmtr ve komutanlklara sorumluluk blgesi tahsis edilmitir. 11 Eyll
saldrlar
sonrasnda
Ortadouda
sadece
askeri
kullandn
sylemek
mmkndr. ABD, hegemon g olarak, askeri gcn btn dnyaya hissettirmekten

ve de karlarna gre kullanmaktan ekinmemektedir.
266
Ancak uluslar aras ilikilerde g ve diplomasi kavram sadece ABDnin

bunlar alglay ve uygulay biimi ile snrl deildir. Uluslararas ilikilerde g
kavramna deiik ekollerden eitli yorumlar yaplmaktadr. Bunlardan en nemlisi,
nce/yumuak g (soft power), kaba/sert g (hard power) ayrmdr.
Yumuak g: Bir lkenin d politikada, ekim gcyle hedeflerine ulamasn
tanmlamaktadr. Sert gcn tersine yumuak
g, askeri ve ekonomik g
gstergelerinin tesinde farkl nfuz ve ekim alanlarn ifade etmektedir. lkeler dnya
politikasnda ulamak istedikleri hedeflerine, sahip olduu deerlere salad beeniyle
dier
lkeleri
etkileyerek,
onlarn
kendisini
izlemesini
salayarak
da
ulaabilmektedirler. Yani lkeler istediklerini, sert g kullanarak deil, dier lkelerin

kendi hedeflerini kabul etmesini salayarak elde edebilmektedirler. Bunun iin,
inandrc argmanlara ve rasyonel politikalara sahip olmak ve dier lkeleri ikna etmek
gerekmektedir.
Yumuak gcn pek ok esi vardr. lkenin yumuak
gcn salayan
unsurlar; o lkenin kltr, ideolojisi ve politik fikirlerinin ekicilii, refah dzeyi,

gibi elerdir. Daha detayl deinilecek olursa, eitim, niversiteler, sanat, yazl ve
grsel medya, lkeler aras forumlar, sivil toplum kurulular, ekonomik ibirlii
platformlar, film, iir, edebiyat, tercme eserler ve bir toplumun reel yaamna ilikin
dier btn unsurlar saylabilir.
Bu adan deerlendirildiinde, ABDnin askeri ve ekonomik gcnn yan sra
yumuak g sahibi olarak da avantajlar tadn ve gl olduunu sylemek
mmkndr. Oysa, zellikle Bush dneminde uygulad d politika ile ABD,
Ortadoudaki
ekiciliini yitirmi ve yumuak gcn zaafa uratmtr. ABD,
inandrclk, ikna kabiliyeti ve cazibesini kaybetmitir. Bu adan Amerikann souk

sava dnemindeki baarsn devam ettirebilmesinin, Afganistan ve Irak gibi yeni
lkeler igal etmesine deil, kaybettii yumuak gcn yeniden kazanmasna bal
olduu sylenebilir.
Tek bana sert g unsurlarn kullanarak istediklerini elde etmeye alan
ABDnin uzun vadede ciddi zaaflarla kar karya kalaca ngrs yaplabilir.
Nitekim, Amerikann silahl kuvvetlerini d politikann temel argman olarak
267
kullanmas baarszlkla sonulanmaktr. Dolays ile ABDnin, Ortadouda yumuak

g unsurlarn kullanmas gerekmektedir.
Karlkl Bamllk ve Ortak Gvenlik Teorisinin en belirgin niteliklerinden
biri de ok tarafllktr. Uluslararas politikada aktrlerin davranlarn belirleyen ve
devletlerin karlarnn dengelenmesine de hizmet eden uluslararas hukuk ve rgtler
de bu balamda ok taraflln kurumlardr.
ABD kendi yakn evresi iin g dengesi teorisinden ziyade, karlkl
bamllk ortak gvenlik teorisini benimsemektedir. Karlkl bamllk teorisine
uygun olarak ABD, Kanada ve Meksika (NAFTA) ile blgesel gvenlik ve ibirlii
yaps oluturmakta ve bu ekilde aralarndaki tarihi, ideolojik, etnik ve snr
anlamazlklarn sona erdirmeyi amalamaktadrlar.
Byk Ortadou Projesinde ise ABD, d politika tarz olarak tek tarafl bir
yaklam benimsemitir. ABDnin Irak igali, tek tarafl yaklamna rnek olarak
gsterilebilir.ABD, Almanya, Fransa, Rusya, ve inin, Irak mdahalesine iddetle
kar kmalarna, Suudi Arabistann Amerikan slerinin Iraka kar kullanlmasna
izin vermemesine ramen, tek tarafl hareket ederek uluslararas sorunlarda Birlemi
Milletleri, uluslararas hukuk ve kurumlar, diplomaside bir ara olarak kullanmay
tercih etmediini gstermitir. Bush ynetimi ok tarafll ve bunun rnleri olan
uluslararas hukuk ve rgtleri, ABD hegemonyasn zayflatan ve snrlayan kurumlar
olarak deerlendirmektedir. ABD, BM kararlar ve uluslararas hukukun gereklerini ya
dikkate almamakta yada kendi karlar dorultusunda farkl yorumlama yoluna
gidebilmektedir. Bu yaklam, uluslararas hukukun ve BM gibi rgtlerin ilevlerini
zayflatmakta ve etkisizletirmektedir.
Ayrca, ABDnin tek tarafl mutlak hegemonya aray, gcnn anmasna ve
kutuplamalara yol amaktadr. Tek tarafl politikalar, kutuplamay artrc ve atma
retici nitelikteki politikalardr. Dolays ile kresel gvenlik asndan tek tarafl
politikalar gvenlii daha da azaltmakta ve tehdidi bytmektedir.
Ortadouda farkl onlarca etnik grup blgede beraber yaamaktadrlar. Blgenin
geleceinde nemli rolleri olmas beklenen bu etnik gruplarla ABDnin yaknl bir
268
ekilde srdrecei ngrs yaplabilir. BOPun kapsama alannda olduu belirtilen 27

lke gz nne alndnda karmza iki farkl din ve kabaca 7 farkl toplumsal yap
ortaya kmaktadr. Bu dinler devlet dzeyinde slam ve Yahudiliktir. Toplum
dzeyinde ise buna
Hristiyanlk da ilave edilmelidir. Blge politikalarn
etkileyebilecek stratejiler oluturulurken hesaba katlabilecek etnik guruplar ise,

Araplar, Trkler, ranllar, Yahudiler, Afganllar(Petular), Pakistanllar(Pencabiler) ve
Krtlerdir.
Sz konusu etnik guruplardan devleti olanlar esas alnrsa, Yahudiler hari dier
hi birisi ile Amerikann etnik, dini, kltrel ortak yan yoktur. Bununla beraber
Mslman olmasna ve Amerika ile hibir etnik ve kltrel ilikisi bulunmamasna
ramen ABDnin Krtlerle yakn diyalou vardr. ABDnin Ortadouda en nemli iki
yakn Yahudiler ve Krtlerdir. Her iki etnik gurup da yksek etnik mobilizasyonu
sayesinde ABDnin blgede nemini gz ard edemeyecei etnik guruplar olmaya
devam etmektedirler. Ama uzun vade de ABD, sraille etnik, dini ve kltrel taban
zerine ina edilebilecek stratejik ortakln srdrrken, Krtlerin klasik Ortadou
toplumu olmas nedeni ile,
Krtlerle, etnik, dini ve kltrel atma ihtimali sz
konusudur.
Krtlerle beraber Ortadouda devleti olmayan nemli etnik guruplardan biri de
Afganistan ve bir ksm da Pakistanda bulunan Petulardr. Ne var ki Petular etnik,
dini ve kltrel anlamda Krtlerden daha kat ve ABD kart bir guruptur. Daha nce
Taliban ynetimini bu etnik gurubun kurduu veya destekledii unutulmamaldr. Bu
anlamda Amerikann bu etnik gurubu ynlendirmesi zor grnmektedir.
Dier etnik guruplardan Araplarda ykselen bir anti-Amerikanizm sz
konusudur. Arap toplumunun Ortadouda istemedii birinci g srail ve ikincisi de
ABDdir. Dolaysyla ksa ve orta vadede eski Arap-ABD ibirliinin devam etmesi,
Ortadounun ekillenmesinde de ortak bir strateji gelitirilmesi ihtimali, dk
grnmektedir. Pakistan toplumunda da Anti-Amerikanizm ykselmitir ve ABDye
Araplardan ok da farkl bakmamaktadrlar.
randa ise bilindii gibi Amerikan kartl mevcut iktidara meruiyet
salayacak kadar youndur. Amerika ve Bat iin etnik, dini ve kltrel olarak en
269
marjinal konumdaki Ortadou lkesi randr. ran ayn zamanda, ABDnin hedefindeki
Ortadou lkelerinin banda gelmektedir. Dolaysyla Ortadounun ekillenmesinde
Amerika srailden baka hibir devletle ksa ve orta vadede przsz ittifak
kurabilecek durumda deildir.
ABD iin srailden sonra Ortadouda devleti olan etnik guruplardan en yksek
dzeyde stratejik ortaklk kurma ihtimali olan toplum Trklerdir. Trklerin
Ortadounun en ileri toplumu olduu sylenebilir.Trkler, ekonomik refah dzeyi,
eitim seviyesi, demokratik kltr ve siyasi deneyimi ok daha yksek, laik devlet
yapsna sahip bir toplumdur. Orta Asya lkeleri ile arasndaki etnik, dini ve kltrel
yaknl vardr ve ayn zamanda NATO yesidir.
Ekonomik yardmlarla toplumlarn refah dzeyi ykseltilip siyasi sistemler
ekillendirilebilir. Fakat etnik, dini ve kltrel farklar nemli bir sorun olmaya devam
edebilecek, hatta birinci aamada baarya ulamay engelleyecektir. Amerikann
Ortadoudaki etnik, dini, kltrel, siyasi sorunlar sadece ekonomik refah dzeyini
ykseltmekle zmesi de mmkn grnmemektedir. Bu nedenle Amerika BOP
kapsamnda blgenin bugne kadar n plana karmad sosyal yaplar desteleyerek
kendine bir taban oluturmaya almaktadr. Bunlardan en nemlileri kadnlar, genler,
aznlklar, sivil toplum kurulular, aydnlar ve medyadr. Byk Ortadou Projesinin
toplumsal tabann oluturma grevi de sivil toplum kurulular eliyle gerekletirilmeye
allmaktadr. Bu sayede sosyal dokunun dntrlmesi amalanmaktadr.
Sosyal dokunun dntrlmesinin alttan yukar olmas iin gerekli olan eitim
seviyesi, ehirleme oran, toplumsal rgtlenme ve refah dzeyi son derece yetersizdir.
Bu da deiimin gerekletirilmesi iin ok uzun bir zaman dilimini gerekli klmaktadr.
Bir deiim sendromu yaanmamas iin de zellikle
kltrel dnmn
dinamiklerini yine blgeden almak zorunluluu vardr. Bylece, Ortadoulu kltrlerin

kendilerini retebilmesini, dnm devam ettirebilmesini, sosyal ve kltrel
deerlerini retip
besleyebilmesini ngrmek mmkn olacaktr. Sosyal deiimi
salayacak kltrel rnler yine Ortadoulu kltrlerin orijinal rnlerinde aranmaldr.

Ksa vadeli projelerle stten yaplacak askeri veya siyasi bir dnm, kendi kendini
yenileyemeyecek veya retemeyecek bir yapy douracaktr ve uzun vadede kalc
olmas mmkn gzkmemektedir.
270
Clinton dneminde (1992-2000) izlenen stratejiler, ABDnin dnyadaki liderlik

konumunu korumaya ynelikti ve Bush ynetiminden farkl olarak askeri deil
ekonomik g temellerine dayanmaktayd. Ekonomik stnl, askeri gten daha
yetkin gren bir politika anlay benimseyen Clinton ynetimi iin en byk tehdit,
global ekonomik krizlerdi. zetle zlenen strateji; yumuak g unsurlarn ve
kresellemeyi kullanarak ve ynlendirerek, sadece ok gerektii anda askeri
yntemlere bavurarak dnyaya ekil vermekti. ABD ynetimi, kresel ekonomik ve
siyasi dzenin istikrarnn ABD'nin liderliine dayandna inanyordu. Bu liderlik
sistemdeki aktrlerin bu yapy zmnen kabullenmeleriyle merulaan bir liderlikti. Bu
yapda, demokratik deiim, insan haklar ve serbest piyasa ekonomisine yaplan vurgu
ile kreselleme olgusu ne kan unsurlard. Burada ABD'ye biilen rol, sistemin
sorunsuz ilemesini salamakt. Zaten sorunsuz ileyen yap da ABD'nin liderlik
konumunu srdrmesini salayacakt.
Bushun iktidara gelmesi ile birlikte, Clinton dneminde grdmz bu
yaklam nceliini yitirmeye balamtr. Bu gelimede en byk etken, 1997de bir
dnce kuruluu olarak Kurulan ve ABDnin dnyadaki mutlak hegemonyasn
savunan Yeni Amerikan Yzyl Projesi (PNAC) rgtnn ynetimde etkin hale
gelmesi olmutur. Bush ynetimi terrist tehdidi abartarak ulusu arkasndan
srklemeyi baarmtr. ABDnin bu gcn Yeni muhafazakarlarn arzu ettii gibi
ar hegemonist dnce ve aktan
fiili mdahale istikametinde kullanmasnn
yaratt olumsuz durumun, dnya barn tehlikeye
soktuu aktr.Yeni
muhafazakarlarn giriimlerinin devam etmesi, Medeniyetler atmas senaryolarn da

hakl karabilecek ve dnya bar bir kmaza doru srklenecektir. ABDnin ar
hegemonik dncesi ve bu dnceye ait snrlarn belirlenememesi sonucunda, gcn
tkenmesi de sz konusu olabilecektir. Bu nedenlerle gcn mantkl, ll, adil ve
barl amalarla kullanlmas, ABD asndan en nemli sorun olarak gzkmektedir.
ABDnin, sahip olduu gcn de etkisi ile ortaya koyduu ve uygulad, tehdidi
ortaya kmadan engellemeyi ngren n alc gvenlik stratejisi de uluslararas hukuk
ile de uyumlu deildir. Uluslararas hukukun kuvvet kullanmaya ilikin esaslarnn,
ABD'nin yorumlad biimde meru saylabilecei bir ortam dnyada ok byk
271
istikrarszlklarn domasna neden olabilecektir. Bushun nleyici meru mdafaa

doktrinine dayanarak, Hindistann Pakistana; Rusyann Grcistana, Kuzey Korenin
Gney Koreye, srailin komu Arap devletlerine ya da inin Tayvana saldrmas
halinde uluslararas bar ve gvenden sz edilmesi mmkn olmayacaktr. Bush
Doktrinin, btn dnyay kaosa srklemesi ihtimal dahilindedir.
11eyll saldrlar insanlarn gvenlik algsn dzensiz hale getirmitir.
Normallik duygusunun yerini olaanst durum algs almtr. ABD, uluslararas
alanda att admlarla terrle mcadeleye alrken, ierde de yasal dzenlemeler
yapmtr. Bu erevede; idari, kurumsal ve mali bir takm yeni yaplanmalara gidilmi,
yaplan yeni dzenlemelerle yrtmenin yetkileri arttrlmtr. Bu balamda, kamu
gvenliini arttrc nlemlerin yan sra kar terr tedbirlerini ieren yeni dzenlemeler
de yaplmtr. Fakat karlan yasalar ierisinde zellikle Patriot yasas uluslararas
alanda ciddi tepkiler toplamtr. Temel hak ve zgrlkler ve demokrasi gerekesiyle
dier lkelerin terrle mcadele giriimlerine yer yer mdahalelerde bulunan ABD, bu
yasa ile benzer hak ihlallerini kendisi de yapmaya balamtr. Bu durum ABDnin
savunuculuunu yapt deerleri, gerekten ne kadar benimsediinin ve terrle
mcadelede temel hak ve zgrlklerin konumunun ne olduunun, yeniden
sorgulanmasna yol amtr.
11 Eyllden sonra ABDnin terr politikasndaki bu hzl deiim baz

speklasyonlar da beraberinde getirmitir. Bunda, uluslararas sistemin ABD karlar
dorultusunda yeniden yaplandrlmas dncesinin gndemde olmas etkili olmutur.
Gerekten terrn vard kresel boyut ve ykclk yeni mi fark edilmitir, yoksa bu
saldrlar bir frsat olarak deerlendirilip byk bir proje mi uygulanmaya konulmak
istenmitir?
BOP, u anda Amerikann ve daha zelde Yeni Muhafazakrlarn
ekilde ilerlememektedir. Nitekim, planlanann aksine
istedii
Filistinde HAMAS seimi
kazanm, srailin Lbnan saldrs Hizbullah bir direni modeline dntrm, ran
giderek blgesel g olma yolunda ilerlemesini srdrmtr.
272
ABDnin,
yaanan
olaylardan
sonra
demokrasilerin
kullanarak
oluturulamayacan, bu nedenle kontrol salamak iin her lkenin yapsna uygun

hareket etmenin uygun olacan kabullenmesi gerekmektedir. Orta Dou blgesinin
karmak i dinamiklerinin ABD tarafndan doru anlalamam olmas, ABDnin
blge lkeleri ile kurmaya alt diyalogu da olumsuz ynde etkilemitir. G-8
bildirisinde belirtilen demokratikletirme abalarna devam edilmeli ve bu amala da,
siyasal
zgrlklerin
geniletilmesi,
rejimlerin
iyiletirilmesi,
sivil
toplumun
glendirilmesi, yolsuzlukla mcadele, eitim reformu ile okur-yazarln artrlmas,

kadn haklarnn geniletilmesi, ticaret ve finans sektrlerinin uluslararas sisteme
uyumu ile giriimciliin ve serbest ticaretin tevik edilmesi gibi sosyal, ekonomik ve
siyasal reformlarn gerekletirilmesi desteklenmelidir. Ancak bunlar gerekletiinde,
blgedeki radikal slam ve Amerikan kart rejimlerin lml slam olarak nitelendirilen
ynetimlerle deitirilmesi, toplumlarn refah seviyelerinin artrlmas ve bu erevede
demokrasi getirilmesi zamanla gerekleebilecektir.
Radikal akmlarn Ortadouda g kazanmasnn en nemli nedenlerinden biri,
belki de en nemlisi srail-Filistin anlamazldr. Amerikann aktif veya pasif bir
ekilde btn blgeyi karsna alma pahasna sraili kaytsz artsz desteklemesi bu
blgede bir Amerikan dmanl yaratmtr. Bu yaklam, radikal slamn g
kazanmasna, Amerikan kartlnn yaylmasna ve sonuta terr eylemleriyle ABDyi
ve dier Bat lkelerini tehdit etmesine ortam yaratmtr. Amerika Ortadouda sraile
desteini ekmedike bu tepki dinecek gibi grnmemektedir. Bu sorunun zm
slam corafyasnda, ABDye itibar kazandracak ve BOPun benimsenmesine katkda
bulunabilecektir. Bu nedenle BOP kapsamnda ilk atlacak siyasi admn, srail- Filistin
anlamazln sona erdirmek olmas gerekmektedir. Anti-amerikanizm bu ekliyle
devam ettii srece, Ortadouda zamanla ABD varln bitirebilecektir. Ortaya
kacak boluu ise blge iinden veya dndan baka bir gcn doldurmas
muhtemeldir. Ortadounun kendi geleceini kendi eliyle izebilmesi de ihtimal
dahilindedir.
Ayrca, gelecekte Ortadou, byk glerin mcadele alan haline gelebilme
olasln barndrmaktadr. nmzdeki dnemde kresel aktrlerin Ortadouya
273
nfuz etmek istemeleri ihtimal dahilindedir. in, Rusya, AB lkeleri ve hatta Japonya
ile Hindistan bu nemli blgede siyasi, ekonomik, kltrel ve hatta belki de asker
olarak bulunmak isteyebileceklerdir. nk; btn dnyann blge kaynaklarna olan
bamllklar giderek artmaktadr. Gelecekte blgenin ihtiya duyabilecei teknoloji,
sermaye, silah, diplomatik destek ve hatta belki de asker garantileri sunabileceklerini
dnen byk aktrler blgede daha etkili olma ynnde admlar atabileceklerdir. Bu
ihtimal biraz da ABDnin Ortadoudaki geleceine bal olacaktr.
Terr sorununun tek tek ulusal bazda atlacak admlarla zmlenmesi mmkn
gzkmemektedir. Uluslararas ibirlii bir gerekliliktir. zellikle kreselleme sreci
ve bu srece bal olarak gelien kresel gvenlik sorunlarna salt ulus-devlet temelinde
yaklamann, sorunlarn zm iin yeterli olamayaca gerei, souk savan
bitmesinin ardndan ksa srede anlalmtr. Gvenlik sorununun zmne ulusdevlet temelli yaklamlarn artk yetersiz olduu ve uluslararas ilikilerde savan
yalnzca devletler arasnda ortaya kan bir durum olduunu savunan geleneksel
grn geersiz kald, en ak ve trajik ekilde ABDde yaanan 11 Eyll olaylar ile
ortaya kmtr. Dnyann asker bakmdan tek sper gc olan ve yksek gvenlik
teknolojilerine sahip bulunan ABD, kendi topraklar zerinde dzenlenen bu terrist
faaliyeti engelleyememitir.ABDnin de terr sorununu zme kavuturmas pek
mmkn grnmemektedir. Dolaysyla bu konuda, uluslar aras ibirliine nem
vermelidir.
Sz konusu ibirlii, terrle mcadelede tek tek devletlerin ulusal
yasalarnda bir uyumlatrmaya gitmeleriyle salamlatrlabilir. Bylelikle bir devletin

bir baka devleti kendi snrlar iinde gerekletirdii terrle mcadele giriimlerinde
eletirme ya da mdahale etme hakk ortadan kalkm olacaktr.
BOPnin baarya ulamas konusunda eksik olan unsurlardan biri de katlmdr.
BOPnin hedef lkelerinin, proje ile ilgili tm uluslararas alma ve toplantlara,
projeye kar olsalar bile kesinlikle katllarnn salanmas gerekmektedir.Bunun
gerekleebilmesi iin ABD ve mttefiklerinin projeyi BM onayl ve destekli hale
dntrme abas iinde olmalar gerekmektedir.
274
Byk Orta Dou Projesi bu blgeyi dnyann merkezi konumuna, Trkiyeyi

de bu projenin nemli ve kilit aktrlerinden biri durumuna getirmitir. Trkiye ilk
zamanlarda BOP konusunda olumlu yaklam gstermitir. Trkiyenin, bu projenin
baarya ulamas iin aktif bir rol stlenmesinin kanlmazl fikri, Trk Hkmeti
tarafndan kabul grm ise de, bu fikrin ilerlik kazanmas iin gerekli olan geni
tabanl destek ne kamuoyunda, ne sivil toplum rgtlerinde, ne muhalefet saflarnda, ne
de devletin dier organlarnda olumamtr. Trk hkmeti, Ortadou'da ne kadar etkili
ise, dier glerle o kadar pazarlk gcne sahip olaca varsaymyla hareket etmitir.
Trkiye demokratik ve insani normlar n plana karan, bar, sava ve igale tercih
eden, yapabileceklerini ve yapabileceklerinin snrlarn iyi bilen, aktif, tarafsz ve
gereki bir d politika vizyonu ile Ortadouya yaklamaldr. Aktrler aras taraf
tutmayan, sorunlarn zmnde demokrasi, insan haklar temelli, yapc bir politika
izlemelidir. Orta Douda genel anlamda bar, istikrar, demokratikleme ve sivil
topluma dnk bir deiimi salayacak politikalarn retilmesini destekleyebilir. ok
tarafllk temelinde AB ve BM gibi uluslararas aktrler tarafndan desteklenen bir
demokratik deiim srecine katkda bulunabilir.
Ortadouya model olarak sunulan Trkiye, sz konusu modelliin tesinde
Byk Ortadou blgesinde dorudan Amerikan dizaynlarnn hayata geirilmesinde
rol alabilecek bir lke olarak grlmek istenmektedir. Bu anlamda Amerikann Byk
Ortadou Projesi ierisinde Trkiyeye bitii bir dier rol cephe lke konumudur.
Trkiye ile ABD birok konuda ortak karlara, mevcut ve potansiyel ibirlii
alanlarna sahip olsa da, sonuta farkllaan kar alanlarna sahiptir ve ABDnin bu
rollerini kabullenmek durumunda deildir. Trkiye, karlarn bamsz olarak
belirlemelidir. Bunun iin elinde yeterli argmanlar vardr. Her eyden nce Trkiye
Ortadou
blgesindedir.Ortadoudaki
gelimelerden
dorudan
etkilenmektedir.
Trkiye katlmnn ve onaynn alnmad kararlara uymak zorunda deildir. Amerika

planlarnda Trkiyenin hassasiyetlerini dikkate almamaktadr. Gemi dnemde
zellikle birinci Irak Mdahalesinde ABDnin yannda yer almasna ramen demek
zorunda kald bedellere kaytsz kalnm ve bunlar
tazmin edilmemitir. sadece
Amerikan politikalarna entegre edilmi bir anlayn, orta ve uzun vadede ok kutuplu
275
dnya dzenine geite Trkiye iin yeterli ve hatta gvenilir olamayaca da

dnlmelidir.
Trkiye cephe lke olarak grlmek istenmesine iddetle kar kmaldr.
Gvenlik asndan dnldnde, Trkiyenin terrle savata cephe lkesi olarak rol
almasnn yarataca olas gvenlik sorunlar ok byktr. Her eyden nce blgedeki
Amerikan aleyhtarl, bat kartl ve radikal slam dncelerin ksa vadede etkisiz
hale gelmeyecei aksine art gstermekte olduu grlmektedir. Bu adan,
Trkiyenin iinde bulunduu blgede gvenliini salayabilmek, blgesel etkinliini
koruyabilmek iin, sadece kendi menfaatlerini gzeten, uzun vadeli, proaktif, ok ynl
ve kararl bir d politika gelitirmesinin nemli olduu aklk kazanmaktadr.
Trkiye iin biilen cephe lkesi rol ile ilgili Trk halknn ne dndnn
ksmen 1Mart tezkeresi ile ortaya konulduu sylenebilir. Trkiye, phesiz iinde
bulunduu
blgede
kontrol
kaybetmemek
iin,
kendi
inisiyatifi
dnda
gerekletirilecek bir dzenlemenin dnda da kalmamaldr. Snrl da olsa ibirlii

yapmas gerebilecektir. Bundan dolay, BOP dahilinde de ABD ile belirli snrlarn
gzetildii bir ibirlii yapmas gerekecektir. Ancak, bu ibirliinin ieriinin
belirlenmesinin
sadece
ABDye
braklmas
Trkiye
iin
zararl
sonular
dourabilecektir. Trkiye ibirliinde inisiyatifi elinde tutmal ABD tarafndan tayin

edilmi politikalar deil, kendi politikalarn uygulayabilmelidir. Trk-Amerikan
ilikilerinin gelecei, karlkl karlarn dengelenmesiyle belirlenmelidir. Mevcut
durumda, ABD tarafndan Trkiyeye biildii ngrlen her iki roln de ierii, ABD
tarafndan tayin edilmi, zveride bulunmas gereken konular belirtilmi, ancak buna
karlk nasl bir fayda elde edilecei ortaya konmamtr.
1990larn sonundan bu yana Trk-Amerikan ilikilerinin yaps pek ok analizci
tarafndan "stratejik ittifak" olarak adlandrlmaktadr. Stratejik ittifak, geni bir alanda
menfaatlerin ortak olmasn, ortak politikalar oluturmay ve ortak hareket etmeyi
gerektirir. fakat; Trk-Amerikan ilikileri, stratejik ittifak dzeyinin ok gerisindedir.
nk; taraflar arasndaki ilikinin dzeyi bu terimin ok uzandadr. Stratejik ittifak
ksaca; iki lkenin d politikadaki nceliklerinin, tehdit alglamalarnn, bunlara kar
benimsedikleri yntemlerin ayn olmasn gerektirir. Ayn ekilde birbirlerinin ulusal
276
karlarna aykr hareket etmemelerini ve uluslararas eylemlerinde ortak hareket

etmelerini gerektirir. Ekonomik ilikileri de dier lkelerle olan ilikilerinden daha
ileridedir. Bu kapsamda serbest ticaret rejimi ncelikle bavurulan yntemlerdendir.
Asker alan da dahil olmak zere birbirlerine teknolojiyi transfer etmekte saknca
grmezler. Yrtme organlar kadar yasama organlar da birbirlerini zor durumda
brakacak giriimlerden uzak durur.Bu kriterler gz nne alndnda Ortadouda
Amerikann stratejik ittifak iinde olduu lke olarak srail nitelendirilebilir. ABDnin
bu anlamda dier stratejik ortaklarnn ngiltere ve Kanada olduu sylenebilir. Aslnda
Amerika ve Trkiye bugne kadar hi stratejik ortak konumuna gelmemitir ve bundan
sonra da gelecei beklenmemektedir.
Trkiye ve ABD, belirli sahalarda menfaatleri birletiinden ve iki lke arasnda
al-ver ilikisi olduundan, yeri ve zaman geldiinde birlikte hareket ettikleri varsaym
ile ilikilerin en azndan Stratejik Mttefik olduu da baz yazarlarca belirtilmektedir.
Stratejik Mttefiklik, belirli sahalarda karlkl ve birbirine zarar vermeyecek isteklerde
ve ibirliinde bulunulmas demektir. Trk Amerikan likilerinin bu seviyenin de
altnda olduu sylenebilir. nk; birlii kar ve zararn da paylam anlamna gelir.
Ancak TrkAmerikan ilikilerinde, Birinci Irak Mdahalesinde olduu gibi, geleneksel
ABD politikalar bu konuda hep snrl paylam esas alm; dolaysyla kendi payn
hep yksek tutma gayreti ierisinde olmutur.
ABD, zellikle ran zerinde kurmay dnd basky arzu ettii ekilde
gerekletirememekte ve bu konuda gittike skntya dmektedir. Amerikann ve
srailin rana mdahale olasl gz ard edilemeyecek kadar yksektir. nk; ran;
Irakta etkinlik kazanmasna, petrol gelirlerinin artmasna, gen nfusuna ve corafi
konumuna nkleer silahlar da eklerse; bir tr blgesel sper g konumuna gelecektir.
Bu durum srail ve ABD asndan kabul edilebilir bir durum deildir. Trk- ABDOrtadou ilikileri asndan ABDnin Suriye ve randa da mevcut rejimlerin
yklmasna yol aacak yeni sreleri tetiklemeye almas phesiz en fazla Trkiyeyi
kayglandrmaktadr. Zira sz konusu gelimeler Trkiyenin istikrarn olduu kadar
lkesel ve siyasal btnln de dorudan etkileyecek potansiyele sahiptir. ABDnin
ran devre d tutma abasnn yol at gerilimler ve Trkiyenin blgesel endieleri,
277
Trk-
ran
ilikilerinde
ABD
faktrnn
yeni
bir
ereveye
oturtulmasn
gerektirmektedir.
ABDnin Irak igalinin amac; Irakn kitle imha silahlarna sahip olmas ya da
Saddamn
El-Kaide
ile
ibirlii
yapmas
deildir.
Ayn
ekilde,
Irakn
demokratikletirilmesi ya da zgrletirilmesi de deildir. BOP ortaya konuncaya kadar

ABD hkmetleri dnyann birok baka blgesinden farkl olarak Ortadouda
demokratiklemeyi
desteklememileridir
ve
Krfezdeki
rejimleri
konusunda
statkonun devam dnda bir proje retmemilerdir. Hatta 1991de Amerikan

glerinin Badata ilerlememesinin nedenlerinden biri olarak da Saddam devirerek
bat tarzna yakn bir demokrasi kurulmas halinde bunun bata Suudi Arabistan olmak
zere Krfez monarileri ve Msr iin kt rnek oluturaca endiesi olduu iddia
edilmitir. Bunun en nemli nedeni demokratik seim ve yntemlerin hkim olmas
hlinde en azndan ksa ve belki de orta vadede ynetime Amerikan ve Bat aleyhtar
kii ve gruplarn gelecei ya da ynetimdekilerin bu tr gruplar daha fazla dikkate
almak zorunda kalacaklar konusundaki ekince olmutur. Demokratik yntemlerle
seilecek Arap lider ve kadrolarnn, ideolojik olarak halkn basks ile Amerikan
karlarnn dnda davranmaya daha meyilli olacaklar dnlmtr. ABDnin asl
amac kresel liderliini gerekletirmede Irakn oynayaca roldr. Irak srail iin bir
tehdit olmaktan karmak bu lkedeki enerji kaynaklarn denetimi altna almak, ran,
Trkiyeyi, hatta Rusyay, Pakistan ve tm blgeyi denetim altna almaktr.
ABD, Irakta arzu ettii sonuca ulamakta sorunlarla karlamaya devam
etmektedir. Irak ta istikrar salanamam ve i savaa doru srklenmektedir ABD,
Irakta bir kmazn iine girmitir. Bir an nce istikrar salayp, kendi kontrolnde bir
yap oluturmak istemektedir.Ancak bunu tam olarak gerekletirememesi halinde
varln Irakn kuzeyindeki yapya yaslayarak blgedeki etkinliini srdrmek
niyetindedir. Bu nedenle Trkiye ile Irakn kuzeyindeki yerel ynetim arasnda bir
problem olmamas konusunda Trkiyeye bask yapmaktadr.
Blgedeki
gelimeler
ve
ABDnin
blgedeki
siyasi
inisiyatifi
elinde
bulundurmas Trkiyenin hareket alann daraltmakta ve Trkiyenin blgede etkin
278
olmasna izin vermemektedir. Btn bunlara ramen Trkiyenin ABDden bamsz

politikalar gelitirme iradesini sakl tuttuu lde blgedeki etkinliinin artmas sz
konusu olacaktr. Dolaysyla Trkiye, blgesel politikasnda ABD-srail ekseninin
inisiyatifinde gelien politika ve stratejilerin bir paras olmamaya zen gstermelidir.
Son dnem de ABD, PKK politikasnda
Trkiyenin basklar sonucunda
deiiklie gitmitir. ABDnin blgede, Trkiyeden baka mttefik bulamayacan

anlad, bundan dolay sarslan karlkl gvenin yeniden tesis edilmesi iin bu
giriimlerde bulunduu deerlendirilmektedir. Bu nedenle, Trkiyenin hassasiyet
gsterdii PKK terr konusunda baz admlar attn gsterme ihtiyac duymutur.
ABDnin, PKK ile mcadele konusunda Trkiyeye kar taknd tavr ve duruta
neden deiiklie gittii youn olarak
tartlmtr. Bunun birinci nedeni,
Trkiyedeki kamuoyu tepkisinin ok ykselmesi, hkmetin tedbir alma ve sonucunda

da snr tesi operasyon yapma mecburiyetinde olduunu, ABDye net ve kararl bir
ekilde anlatmasdr. ABD, Trkiyenin kendi inisiyatifi ile verecei kararla operasyon
yapmasnn kendisini de zor durumda brakacan dnmtr. kinci olarak,
Trkiyeye kar tavr almaya devam etmesinin artk, ABD karlar asndan
katlanamayaca lde sonular olabileceini grmesi olduu sylenebilir.
279
KAYNAKA
KTAPLAR
Akgz, zkan. Ortadounun Etnik, Sosyal Yaps ve Byk Ortadou Projesi,
Byk Ortadou Projesi Yeni Oluumlar ve Deien Dengeler. Atilla
Sandkl, Kenan Dac, (drl.) stanbul: Tasam Yaynlar, , 2006
Adelson, Roger. London and the Invention of the Middle East; Money, Power, And
War 1902-1922. Yale University Pres, 1995.
Aar, Murat. slam Corafyacl ve Mslman Corafyaclar/Douu Geliimi ve
Temsilcileri. stanbul: Kitabevi Yaynlar, 2002.
Akapar, Burak. Avrupa-Atlantik Blgesinde stikrar ve Deiim in Bir Arac Olarak
Bar in Ortakln Etkisi. NATOnun Tarihi: lk 50 Yl. Gustav Schmidt
(ed.) Houndmills and New York: Palgrave, 2001.
Albrow, Martin and Darren OByrne. Rethinking State and Citizenship under
Globalized Conditions, Global and European Policy Organizations,
Policies, Contexts. Henri Goverde (Ed.), Burlington:2000, (s:66-79)
Alpay, ahin. "Samuel P. Huntington le Mlakat; Trkiye Islm'n Lideri Olmal".
Medeniyetler atmas. Murat Ylmaz(Der), Vadi Yaynlar, Ankara, 2000.
Anthony, D.Smith. Nations and Nationalism in A Global Era. Cambridge: Polity
Press, 1996
Appadurai, Arjun. Modernity at Large, Cultural Dimensions of Globalization.,
London: University of Minnesota Press. 1996.
Ar, Tayyar. Basra Krfezi'nde G Dengesi. stanbul: Alfa Yaynclk, 1999.
Ar, Tayyar. Gemiten Gnmze Orta Dou; Siyaset, Sava, Diplomasi. stanbul:
Alfa Yaynlar, 2004.
Ar, Tayyar. Irak,ran ve ABD, nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya. stanbul: Alfa
Yaynlar, 2004
Axford, Barrie. The Global System, Economics, Politics and Culture. Cambridge:
Polity Press, 1995.
Aydn, Mustafa. Global Deiim ve Genileyen Trk Dnyas: Trkler ve Trkiler
Trkiyenin D Politika Gndemi. .H.al, .D.Da, R.Gzen (derl.),
Liberte Yaynlar, 2001. (ss.280-287)
Bal, dris. 21.yy.da Trk D Politikas. 2. Basm, stanbul: Alfa Yaynevi, 2004
280
Bal, hsan ve Sedat Lainer. Kresel Terrle Mcadelede ABD Gvenlik

Politikalarnn Trkiyenin Gvenliine Yansmalar. Uluslararas Polislik
ve Gvenlik iinde; Tlin Gnen li ve Fatih Karaosmanolu (Der.)
Ankara: Nobel Yaynlar, ubat 2003. (ss. 107-121)
Bamyeh, Mohammed A. The Ends of Globalization. Minneapolis, London: University
of Minnesota Press. 2000.
Barnett, Thomas. Pentagonun Yeni Haritas.1001 Kitap Yaynlar, stanbul 2004.
Bauman, Zygmunt. Kreselleme, Toplumsal Sonular. Abdullah Ylmaz (ev.),
stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999.
Bozkurt, Veysel. Kreselleme. stanbul: Alfa Kitabevi, 2000
Brzezinski, Zbigniev. Byk Satran Tahtas: Amerikann ncelii ve Bunun
Jeostratejik Gerekleri. stanbul: Sabah Kitaplar, 1997.
Brzezinski, Zbigniew. The Grand Chessboard: American Primacy and Its
Geostrategic Imperatives. New York: Basic Books, 1997.
Brzezinski, Zbigniew. The Choice: Global Domination or Global Leadership. New
York: Basic Books, 2004.
Bula, Ali. slam ve Demokrasi (Teokrasi- Totaliterizm). stanbul: Beyan Yay. 1993.
Burak Akapar. Avrupa-Atlantik Blgesinde stikrar ve Deiim in Bir Arac Olarak
Bar in Ortakln Etkisi, NATOnun Tarihi: lk 50 Yl. Gustav Schmidt
(ed.), Houndmills and New York: Palgrave, 2001.
Blbl, Kudret. Kreselleme, Kltr Ve Siyaset:Trk Dnsel Ve Siyasal
Yaamnda Kreselleme Yaklamlar.Yaynlanmam Doktora Tezi,
Ankara niv. Sosyal Bilimler Enst.
Benard, Cheryl. Civil Democratic slam: Partners, Resources and Strategies, 2003.
RAND.http://rand.org/pubs/monograph_reports/2005/MR1716.pdf,
(02.08.2007).
Chomsky, Noam. ABD Terr- Terrizm Kltr. stanbul: Pnar Yaynlar, 1991.
Chomsky, Noam. Amerikan Mdahalecilii. Aram Yaynclk, 2002.
Clark, John. Worlds Apart: Civil Society and The Battle For Ethical Globalization.
Londra: Earthscan Publications, 2003.
Cordesman, Anthony H. Middle Eastern Energy After the Iraq War: Current and
Projected Trends. January 30, 2004, Center for Strategic and International
Studies. Washington DC, 2006.
281
Davutolu, Ahmet. Stratejik Derinlik. stanbul: Kre Yaynlar, 17.bask, 2004.

Davutolu, Ahmet. Kresel Bunalm: 11 Eyll Konumalar. stanbul: Kre
Yaynlar, 4. Bask, 2005.
Dedeolu, Beril. Ortadou zerine Notlar. stanbul: Derin Yaynevi, 2002.
Demirel, Emin. Dnyada Terr. stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk, 2003.
Drucker, Peter F. Kapitalist tesi Toplum. Belks orak (ev). stanbul: nklap
Kitabevi, 1993.
Erhan, ar. ABD ve NATO le likiler Trk D Politikas. Baskn Oran (Ed).
Cilt: I, (ss.525535)
Esposito John L. The Islamic Threat - Myth or Reality?. London: Oxford University
Press, 1992.
Evciolu, Kemal. ABDnin Byk Ortadou Projesi, zmir: Umay Yaynlar, 2005.
Feith, Douglas. War and Decision: Inside the Pentagon at the Dawn of the War on
Terrorism. USA: Harper Collins Publishers, 2008.
Friedman, Thomas L. The Lexus and the Olive Tree, Understanding Globalization.
New York: Anchor Books, 2000
Fukuyama Francis. Tarihin Sonu mu?. Kadir alayan (ev.). stanbul: Aa
yaynlar, 1992.
Fukuyama, Francis. Devletin nas, 21.Yzylda Dnya Dzeni ve Ynetiimi.
Devrim etinkasap (ev.). stanbul: Remzi Kitabevi, 2008.
Fukuyama, Francis. The End of History and The last Man. London: Hamish
Hamilton, 1992
Fuller, E.Graham. Siyasal slamn Gelecei. Tima Yaynlar:stanbul, 1993.
Fuller, E.Graham. Ykselen Blgesel Aktr Yeni Trkiye Cumhuriyeti. Mustafa
Acar (ev.) stanbul: Tima Yaynlar. 2008.
Giddens, Anthony. nc Yol ve Eletirileri. Nihad ad (ev). Ankara: Phoenix
Yaynevi, 2001.
Giddens, Antony. nc Yol. stanbul: Birey Yaynlar, 2000.
Girgin, Kemal ve Ik Biren. 21.Yzyl Perspektifinde Dnya Siyaseti. stanbul:
Okumu Adam Yaynlar, 2. bask, 2002.
Gzen, Ramazan. Uluslararas likiler Sonras oulculuk, Kreselleme Ve 11
Eyll. stanbul: Alfa Yaynlar, 2004.
282
Grel, kr S. ve Ergn G. zlem. kinci Petrol Krizi Sonrasnda Ortadou Petrolleri

ve OPEC. Sabahattin en (Ed.), Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou. Istanbul:
Balam Yaynlar, 1993.
Hall, Stuart. Yerel ve Kresel: Kreselleme ve Etniklik. Kltr, Kreselleme ve
Dnya-Sistemi iinde. Anthony D. King. (Der) Glcan Sekin mit Hsrev
Yolsal(ev). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara: 1998 (ss.54-60)
Huntington, Samuel P. The Clash of Civilizations and the Making of World Order.
New York: Simon & Schuster, 1996.
Hirst, Paul ve Graham Thampson. Kreselleme Sorgulanyor. ala Erdem ve Elif
Ycel (ev.). Ankara: Dost Kitabevi, 1998.
Hobsbawm, Eric J. 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik. Osman Aknhay
(ev.), stanbul: Ayrnt Yaynlar.1995.
Hoffmann, Stanley. Clash Of Globalizations, The Global Transformations Reader:
An Introduction to the Globalization Debate. D. Held ve A. Mcgrew, (Ed.),
Cambridge: Polity Press, 2003.
Holton, Robert J. Globalization and the Nation State, London: Mcmillan Pres, New
York: St. Martins Press Inc. 1998.
Holton, Robert J. Globalization and the Nation State. London:Mcmillan Press, 1998.
nat, Kemal. Irak: Uluslararas Hukukun Sonu Mu? Dnya atma Blgeleri.
K.nat, B.Duran ve M.Ataman (ed.). Ankara: Nobel Yaynlar, 2004.
nat, Kemal. ABDnin Haydut Devletleri. stanbul: Deiim Yaynlar, 2004.
Johannes, Jansen. The Dual Nature of Islamic Fundamentalism, Hurst and
Company, London:1997.
Jawad, Haifaa A. The Middle East in the New World Order, London: MacMillan
Press, 1997.
Kaleli, Ltfi. rtica ve ABD Kskacnda Trkiye. Alev yay. 2003.
Kapani, Mnci. Politika Bilimime Giri. Ankara: Bilgi Yaynevi, 1998.
Kara, Seyfullah. Seluklularn Dini Serveni. stanbul: ema Yaynevi, 2006.
Karsson, ngmar. slam ve Avrupa. stanbul: Cem yay. 1996.
Kayapnar, M.Akif. Byk Ortadou Kurtlar Sofrasnda. Kresel Gler, Fatma Sel
Turhan (haz.), stanbul: Kre Yaynlar, 2005.
283
Kayar, Mustafa. Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu. IQ Kltr Sanat Yay.
stanbul 2003.
Kaynak, Mahir ve Emin Grses. Byk Orta Dou Projesi. stanbul: Tima Yaynlar,
8.bask, 2005.
Kazgan, Glten ve Natalya Ulenka. Dnden Bugne Trkiye ve Rusya: Politik,
Ekonomik ve Kltrel likiler. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi
Yaynlar, 2003.
Kazgan, Glten. Kreselleme ve Ulus-Devlet. stanbul: Bilgi niversitesi Yay. 2002.
Keyman, E. Fuat. Deien Dnya Dnen Trkiye. stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, 2005.
Keyman, E. Fuat. Trkiye ve Radikal Demokrasi. stanbul: Balam Yaynlar 1999.
Keyman, Fuat. Globalleme ve Trkiye Radikal Demokrasi Olasl., Kreselleme
Sivil Toplum ve slm. iinde, E. Fuat Keyman, A.Yaar Sarbay (Der).
Ankara: Vadi Yaynlar, 1998.
Khalilzad, Zalmay, Lesser, Ian O. (ed.), Sources of Conflict in the 21st Century
Regional Futures and U.S. Strategy. Published by RAND. 1998.
Kiras, James D. Terrorism and Globalization. The Globalization of World Politics.
John Baylis ve Steve Smith (Eds.). London: Oxford University Pres, 2004, (s.
488 493).
Kissinger, Henry. Amerikann D Politikaya htiyac Varm?. Tayfun Evyapan
(ev.). Birinci Basm, Ankara: METU Press, 2002.
Kissinger, Henry. Diplomasi, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2002.
Kissenger, Henry. Years of Renewal. New York: Easton Press, 2000
Kocaolu, Mehmet. Uluslararas likiler Inda Ortadou. Ankara: Genelkurmay
Basmevi, 1995.
Kona, Gamze Gngrm. ABDnin Irak Operasyonunun Trk Basnnda ki
Yazar Tarafndan Alglan Biimi. stanbul: Okumu Adam yaynlar, 2005.
Kor, Z.Tuba. Trk-Amerikan likileri. Kresel Gler. Fatma Sel Turhan (haz.)
stanbul:Kre Yaynlar, 2005, (ss.70-75)
Kupchan, Charles A. The Persian Gulf and The West,The Dilemmas of Security.
Boston: Ullen and Unwin, 1987.
Lainer, Sedat. Irak Kresel Meydan Sava ve Trkiye. Ankara: Roma Yaynlar,
2004.
284
Lawrence, Bruce B. Defenders of God - the Fundamentalist Revolt against the

Modern Age. New York: Harper and Row, 1989.
Lesser, Ian O. Bruce R. Nardulli, and Lory A. Arghavan. Sources Of Conflct In The
Greater Mddle East, Sources of Conflict in the 21st Century Regional
Futures and U.S. Strategy iinde Zalmay Khalilzad, Ian O. Lesser(ed.)
(s.171-230)
Published
by
RAND
1998.
Lewis Bernard. Ortadou. Mehmet Harmanc (ev.), stanbul: Sabah Kitaplar, 1996.
Lewis, Bernard. Ortadounun oklu Kimlii. Mehmet Harmanc (ev.). stanbul:
Sabah Yaynlar, 1998.
Lieber Robert J. The American Era: Power and Strategy for the 21st Century. New
York: Cambridge University Press, 2005.
Lindholm, Charles. slam Toplumlarnda Gelenek ve Deiim. Nihal elik, Nurgl
Durmu, afak Sakarya (ev.). Ankara: Elips Yaynlar, 2004.
Mac Donald, Charles G. U.S. Policy and Gulf Security" Gulf Security into the 1980s.
Robert G. Darius (Ed.). Hoover Institution. Stanford California 1988.
Mc Ghee, George. ABD-Trkiye-Nato-Ortadou. Belks orak (ev.). stanbul:
Bilgi Yaynevi, 1992.
Mcgrew, Anthony. Power Shift: From National Government to Global Governance?.
A Globalizing World?: Culture, Economics, Politics. D. Held (Ed.). Londra
ve New York: Routledge, 2000.
Mittelman, James H. Globalization: Capters and Captives, Capturing Globalization.
James H. Mittelman, Norani Othman, (Eds), London, New York: Routledge.
2001.
Mderrisolu, Ruhsar. 11 Eyll le Birlikte Yeni Dnya Dzenine (!) Doru.
Uluslararas Terrizm ve D Politika iinde, Osman Metin ztrk (Der).
Ankara: Biltek Yay. 2002.ss.(16-21)
Noel, Pierre. ABD Ve Dnya Petrol Gvenlii. Temmuz 2004, Fransz D likiler
Enstits ABD Aratrma Merkezi, (Institut Franais des Relations
Internationales), iinde, Byk Orta Dou Projesi Baz Veriler, Baz
Bilgiler Ve Baz Grler. Kerem Topuz (Der.), (s.10-14)
http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/kerem_topuz.doc, eriim.19.09.2006
Nye, Joseph S. Jr. Globalization and American Power.The Global Transformations
Reader: An Introduction to the Globalization Debate, D. Held ve A.
Mcgrew (Ed.). Cambridge: Polity Press, 2003.
285
Nye, Joseph S. Jr. In Government We Dont Trust. The Global Third Way Debate,
A. Giddens (Ed.), Polity Press, UK. 2001.
Oran, Baskn. Dnemin Bilanosu. Trk D Politikas Kurtulu Savandan
Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar.Cilt.I. Baskn Oran (ed.). stanbul:
letiim Yaynlar, 2001 (ss; 485-489)
Orme, Johnson Maxwell. The Military as an of U.S Policy in Southwest Asia, The
Rapid Deployment Fast Force 1979-1982. Boulder Calorado: Westview
pres, 1983.
ke, Mim Kemal. Kresel Toplum, Ankara: Avrasya Stratejik Aratrma Merkezi
Yay. 2001.
zda, Muzaffer. Trkiye ve Trk Dnyas Jeopolitii. Ankara: Avrasya Bir Vakf
Yaynlar, 2003.
zey, Ramazan. Dnya Denkleminde Ortadou; lkeler, nsanlar Sorunlar.
stanbul: z Eitim Yaynlar, 1997.
ztrk, Osman Metin. 11 Eylldeki Saldr Sonrasnda Uluslararas Terrizmin ve
Terrle Mcadelenin Yeni Yz iinde, Uluslararas Terrizm ve D
Politika, Osman Metin ztrk. (Der.), Biltek Yaynlar, Ankara: 2002.
Patricia Carley, Turkey's Role in the Greater Middle East, A Conference Report
United States Institute of Peace Washington, DC, 20005,
http://www.usip.org/pubs/peaceworks/pwks1.pdf,eriim.122.03.2008
Paul, James A. Oil Companies in Iraq: A Century of Rivalry and War. Global Policy
Forum, November 2003
Peretz, Don. The Middle East Today. USA: Praeger Publishers, 1994.
Ronald D.Asmus ve Kenneth M.Pollack, The Neoliberal Take on the Middle East,
The Washington Post, 22 June 2003.
http://www.brookings.edu/opinions/2003/0722middleeast_asmus.aspx.
Samuel P. Huntington. The Clash of Civilizations and the Making of World Order,
New York: Simon & Schuster, 1996.
Sander, Oral. Siyasi Tarih: (19181994), Ankara: mge Kitabevi,2006.
Sarta, Mehmet Zahir. Yeni Dnyada Siyaset: Kresellemenin Siyasal Boyutu.
stanbul: Bilgi Dnm Yaynlar, 2005.
Scholte, Jan Aart. Globalization a Critical Introduction. NewYork: St.Martins Press.
2000.
286
Slaughter, Anne-Marie. The Real New World Order 21 Debated Issues in World
Politics iinde, Gregory M. Scott, Randall s. Joner Jr., Louis S. Furmanski,
(Ed.) New Jersey: Prentice-Hall Inc. 2000.
Smith, Anthony D. Nations and Nationalism in A Global Era. Cambridge: Polity
Pres. 1996.
Smith, Anthony D. Milli Kimlik, Bahadr Sina ener (ev.), stanbul: letiim
Yaynlar. 1994.
Soros, George. Amerikan stnl Hayali, Yanl Kullanlan Amerikan Gcnn
Dzeltilmesi. Doan Seluk ztrk (ev). stanbul: Truva Yaynlar, 2005.
Steger, Manfred B. Globalism, The Market Ideology. New York:
Littlefield Publishers Inc. 2002.
Rowman &
Suter, Keith. In Defense of Globalization. Sydney: UNSN Press. 2000.

Smer, Faruk. Ouzlar (Trkmenler), TDAV Yaynlar, stanbul 1999.
Thayer, Bradley A. The Pax Americana and the Middle East:U.S. Grand Strategic
Interests in the Region After September 11. The Begin-Sadat Center for
Strategic Studies Bar-Ilan University. Middleast Security and Policy Studies
No. 56 Ramat Gan, December 2003 http://www.biu.ac.il/Besa/pax.pdf
Tuna, Korkut. ehirlerin Ortaya k ve Yaygnlamas zerine Sosyolojik Bir
Deneme. stanbul: Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1987
Uarol, Rfat. Siyasi Tarih(1789-1999). stanbul: Filiz Kitabevi, 2001.
Uzgel lhan. ABD ve NATO le likiler.Trk D Politikas,Kurtulu Savandan
Bugne Olgular,Belgeler,Yorumlar. Cilt 2. Baskn Oran (Ed.). stanbul:
letiim Yaynlar, 2002, (s:243-259).
Vatikiotis, P. J. Conflict in the Middle East. London: The Aldin Press, 1971.
Wallerstein, Immanuel. Jeopolitik ve Jeokltr, Mustafa zel(ev.).stanbul: z
Yaynclk,1993.
Wilson, Edmund. The American Earthquake. New York: Da Capo Press, 1996
Wiseman, John. Global Nation? Australia and the Politics of Globalization.
Cambridge: Cambridge University Press. 1998.
Wriston, Walter B. Bits, Bytes, and Diplomacy: The Third Technological Revolution
21 Debated Issues in World Politics. Gregory M. Scott, Randall J Jones,
Louis S. Furmanski, (Ed.) New Jersey: Prentice-Hall Inc: 2000
287
Yeates, Nicola. Globalization & Social Policy. London: Thousand Oaks, New Delhi:
Sage Publication, 2001.
Yetkin, Murat. Tezkere. stanbul: Remzi Kitabevi, 2004.
Yldz ,Yavuz Gkalp. Oyun inde Oyun Byk Orta Dou, stanbul: IQ Yaynlar,
2004.
Yldz, Yavuz Gkalp. Ortadouda Silahlanma ve Militarizm. Su Sorunu, Trkiye
ve Ortadou. Sabahattin en (Ed.). stanbul: Balam Yaynlar, 1993.
Zygmunt, Bauman. Kreselleme, Toplumsal Sonular, Abdullah Ylmaz (ev).
Ayrnt Yaynlar. stanbul: 1999
288
SREL YAYINLAR
Acar, Mustafa. 21. Yzyl ekillendirecek ki Anahtar Kavram Olarak Kreselleme
ve Sivil Toplum. Sivil Toplum. say 4, 2003, (s:67-78)
Acar, Mustafa. Ekonomik, Siyasal ve Sosyo-Ktrel Boyutuyla Kreselleme: Tehdit
mi, Frsat m?, Liberal Dnce,2002, Say 25
Afat, Ebru. G- 8 Zirvesinde Diplomasi Satranc Anlay. Say:14, Temmuz 2004,
(ss.64-79)
Aka, smet. Evren Balta. Ordunun Emperyalizmi, Emperyalizmin Ordusu: ABDde
Militarizmin Yzleri. Birikim. 189. Ocak 2004, (s:17-29)
Aktan,
Can Cokun. Globallemenin Ortaya kard Tehlikeler

http://www.canaktan.org/yeni-trendler/globallesme/tehlike.htm2006,
Eriim:17.02.2007
Aktar, Cengiz ve O. Faruk Loolu. Medeniyetler atmas (M?). Avrasya

Dosyas. 2007, Cilt 13, Say 2, (s:218-229)
Akapar Burak. Mensur Akgn, Meliha Altunk, Aye Kadolu. Geniletilmi Orta
Dou Ve Kuzey Afrikada Demokratikleme Tartmas: Trkiyeden Sivil
Bir Tespit, stanbul almas 3, TESEV. stanbul, Trkiye 25-27 Haziran
2004, http://www.tesev.org.tr/eng/events/istanbulpaper3turkce.doc.Eriim;15
Ekim 2007.
Akyol, Taha. Pakistan Millet mi?. Milliyet. 03.11.2006
Altan, Mehmet. Devlet mi slam toplum mu?. Sabah Gazetesi. 05-04-2004
http://arsiv.sabah.com.tr/2004/04/24/yaz71-40-111-20040405.html,
eriim:01.02.2008
Albright, Madeleine K. Vin Weber, Steven A. Cook. In Support of Arab
Democracy:Why and How. Counsel on Foreing Relations. (CFR). June
2005. Independent Task Force Report No. 54 s.36,
http://www.cfr.org/content/publications/attachments/Arab_Democracy_TF.pdf.
eriim:23.10.2007
Arnason, Johan P. Ulusuluk, Kreselleme ve Modernlik Birikim. 1993.
Asmus, Ronald D. ve Kenneth M.Pollack. The Neoliberal Take on the Middle East.
The Washington Post. 22 june 2003. Ayrca aadaki adresten ulalabilir.
http://www.brookings.edu/opinions/2003/0722middleeast_asmus.aspx,
19.03.2006
289
Ar,
Tayyar.
Petrol:
Amerikan
Politikalarnn
http://www.tayyarari.com/2oill.doc, eriim: 17.09.2007
tici
Gc.
Bal, dris ve Ayfer Selamolu. Byk Ortadou Projesi: ABD, AB, Trkiye ve Blge.
Demokrasi Platformu. Yl:1, Say:1, K 2005, Ankara, (s.118-132)
Barber, Benjamin. Zorla demokratikleilmez. Radikal Gazetesi. 02 Temmuz 2003.
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=80051, Eriim.24.02.2008
Bayar, Frat. Kreselleme Srecinde Gvenlik Kavram: neri Ve Teklifler.
Stratejik Aratrmalar Dergisi. Ankara: Genelkurmay Atae Bakanl
Yaynlar, Eyll 2006, Say:8 (s:73-96)
Bayar, Frat. Kreselleme Srecinde Gvenlik Kavram: neri Ve Teklifler.
Stratejik Aratrmalar Dergisi. Genelkurmay Atae Bakanl Yaynlar,
Ankara, Eyll 2006, Say:8, (s:57-98)
Benard, Cheryl. Civil Democratic slam: Partners, Resources and Strategies
2003. RAND. http://rand.org/pubs/monograph_reports/2005/MR1716.pdf, 02.08.2007
Betts, Richard. New Politics of Intelligence. Foreign Affairs. Mays/ Haziran 2004.
(s:75-89)
Bila, Fikret. zel Siyaset Belgesi ve Rumsfeld.. Milliyet. 20 Temmuz 2003.
Boulton, Leyla. ABD, Ekonomiyi Canlandrmak in 8.5 Milyar Dolar Kredi Teklif
Etti. Financial Times. 27.02.2003, D Basnda Trkiye, BYEGM.
Bozta, Salih. Trkiyeye 40 Yl Sonra Bir Suriye Lideri Gelecek, Zaman Gazetesi.
01.01.2004.
Bruce Hoffman. Re-thinking Terrorism in Light of a War on Terrorism RAND
http://rand.org/pubs/testimonies/CT182/, 2001, eriim: 23.07.2007
Brzezinski, Zbigniew. Hegemonic Quicksand, The National Interest. Winter
2003/04.http://www.kas.de/upload/dokumente/brzezinski.pdf,
http://www.inthenationalinterest.com/Articles/Vol3Issue7/Vol3Issue7Brzezins
ki.html, eriim:22.12.2007
Brzezinski, Zbigniew. Byk Ortadouya Dikkat The Newyork Times, 08 Mart
2004
Burns, R. Nicholas. The New NATO and the Greater Middle East, Conference on
NATO and the Greater Middle East. Prague, Czech Republic, October 19,
2003.http://nato.usmission.gov/ambassador/2003/s031019a.htm,
eriim:22.10.2007
290
Byers, Michael. Letting the Exception Prove The Rule. Ethics and International
Affairs, Cilt 17, Say. 1, 2003.
Cafersoy, Nazm. Rusya Irak Krizinde karlarn Maksimize Etme abasnda.
Stratejik Analiz. Cilt:3, Say:35, Mart 2003, (ss.3-14)
Carley, Patricia. Turkey's Role in the Greater Middle East. A Conference Report
United
States
Institute
of
Peace
Washington
DC.
20005.
http://www.usip.org/pubs/peaceworks/pwks1.pdf,eriim.22.03.2008.
engel, Yunus. Irak Petrol ABDyi hya Eder mi?.Zaman Gazetesi.10 Ocak 2007
etinkaya, Hikmet. Ilml slama Adm Adm.Cumhuriyet. 30/09/2004
Dedeolu, Beril. ABD'nin 21. Yzyl Stratejisi ve Olas Kresel Etkileri 2023
Dergisi. Kasm 2002, (s.26-32)
Doering, Detmar. Yeni Politik Kavramlar Olarak Kreselleme ve Yerelleme.
Liberal Dnce. 1996, Say. 3
Dursun, Davut. Ortadounun Ekonomik, Sosyal Ve Siyasi Yap zellikleri zerine
Genel Tespitler http://iibf.kou.edu.tr/ceko/ssk/kitap50/51.pdf (s:1240-1265)
14.05.2007
Dursun, Davut. Ortadogu Neres? Sbjektif Bir Kavramn Anlam erevesi Ve
Tarihi. Stradigma, Say. 10, Kasm 2003, www.Stradigma.Com,(Eriim:
22.11.2006)
Doan, Erturul. Deien ran Belucistan teki ran. Radikal Gazetesi, 28 Ocak
2007.
Erdoan, Recep Tayyip. My Country is Your Faithful Ally and Friend. The Wall
Street Journal, March 31, 2003.
Ergin. Sedat ABD Bykelisi Eric Edelman ile Yaplan Sylei, Milliyet 17 Haziran
2004.
Erhan, ar. Yeni Muhafazakarlarn Gzyle Trkiyenin Deien Vizyonu., Gr
Dergisi. Temmuz 2003 (s.25-33)
Erhan, ar. Yeni Muhafazakarlarn Gzyle Trkiyenin Deien Vizyonu Gr.
Temmuz 2003 (S:26-32). http://www.tusiad.org/yayin/gorus/55/7.pdf
Erhan, ar. Kreselleme Dneminin Tehditleriyle Mcadele Stradigma, Aylk
Strateji Ve Analiz E Dergisi, Stradigma com. Haziran 2003,Say. 5
Erhan, ar. Ortadaki Byk Oyun. Cumhuriyet Gazetesi, 22-25 Haziran 2004
291
Erhan, ar. Yeni Muhafazakarlarn Gzyle Trkiyenin Deien Vizyonu Gr.

Temmuz
2003
(S:26-32),
http://www.tusiad.org/yayin/gorus/55/7.pdf,eriim:19.08.2007
Eslen, Nejat "Strateji Kavram". www.harpak.tsk.mil.tr/dscgi/ds.py/Get/File -97/11,
eriim:21.12.2006
Friedman, John. Cultural Logics of the Global System, Theory, Culture Society, 5,
2/3, (ss.447-460). 1990.
Freedman, Lawrence. Prevention, Not Preemption. The Washington Quarterly.
Spring 2003. (s; 90-109)
Fredman, L. Thomas. Turkey and the EU History." New York Times. 12 Ocak 2003.
Fukuyama, Francis. The End of History, The Journal of the National Interest,
1989,(s:107-111)
http://books.google.com/books?hl=tr&lr=&id=5L9AGMDD3WoC&oi=fnd&p
g=PT124&ots=NxrGzGXWxx&sig=vBqonmtNFdZrOyobRT05U_F4nQ#PPT127,M1(eriim tarihi: 05.08.2006).
Fuller, Graham. Turkey: A True Model For The Muslim Future, Newsweek. 3 Kasm
2004.
Gardner, Richard N. Neither Bush Nor the Jurisprudence, Agora: Future Implications
of The Iraq Conflict, AJIL, Cilt 97, Say, 3, 2003, (s.571- 588)
Gardner, Frank. How The World Changed. BBC News.
eriim:22.01.2008
http://news.bbc.co.uk/
Gellman, Barton. Pentagon Would Preclude A Rival Superpower The Washington

Post. March 11, 1992
Gzen, Ramazan. Souk Sava Sonras Dnemde Uluslararas likiler: Kreselleme
Perspektifi. Liberal Dnce. 1997,(s:6-19).
Gzen, Ramazan. ABD'ye Yaplan Saldrnn Dnya Politikas Asndan nemine
Liberal
Dnce.
http://www.liberaldt.
Farkl
Bir
Bak.
org.tr/guncel/Gozen/rg_abd.htm (eriim tarihi: 05.08.2006).
Gney, etin. AKP D Politika Anlay Balamnda Trkiye ABD ilikileri.
Avrasya Dosyas. Asam Yaynlar, Ankara, (ss. 39-58)
Grlesel, Can Fuat. Yeni Dzenin Sihirli Anahtar: Petrol Ekonomisinin Analizi.
kasm
2003.
Stratejik
Aratrmalar
Enstits
(SAE).
www.turksae.com/sql_file/1085043592petrolanalizi.ppt, eriim:12.01.2007
Huntington, Samuel P. The Clash of Civilizations, Foreign Affairs. Cilt 72, No. 3,
Yaz 1993. (ss. 22-49).
292
Hoffman, Bruce. Re-thinking Terrorism in Light of a War on Terrorism. RAND.

http://rand.org/pubs/testimonies/CT182/, 2001, 23.07.2007
Ikenberry, G. John. A The Myth of Post-Cold War Chaos, Foreign Affairs, V.75, N.3.
May 1996.
nat, Kemal ve Burhanettin Duran. AKP D Politikas: Teori ve Uygulama,
Demokrasi Platformu, Say: 4, Gz 2005, Ankara, (ss.1-39)
Keyman, E. Fuat. Nato Zirvesinde Trkiye Nasl ne kabilir?. Zaman Gazetesi. 26.
06. 2004.
Ko, anl Bahadr. 11 Eyll Sonras Trk D Politikas 11 Eyllden Sonra TrkAmerikan likileri: Eski Dostlar M Eskimeyen Dostlar M?. Avrasya
Dosyas. ilkbahar 2004, Cilt: 10, Say: 1, (s. 5-30)
Ko, anl Bahadr. ABD ve PKK likisi zerine Notlar 23.11.2007,
http://turcopundit.blogspot.com/2007/11/abd-ve-pkk-ilikisi-zerinenotlar_23.html,eriim:03.01.2008
Ko, anl Bahadr. Trkiye, ABD ve Irak Harekat: Hayr Diyebilen Trkiye.
Stratejik Analiz. Cilt:3, Say:34, ubat 2003,(ss.41-46)
Ko, anl Bahadr. Trk-Amerikan likileri : kinci Bahar M? Sonun Balangc
M? Stratejik Analiz, Haziran 2006. (s.18-29)
Kona, Gamze Gngrm. Ortadouda Gvenlik Alglamas Ve Dahili Risk
Faktrlerinin Etkisi. Akdeniz niversitesi BF Dergisi. 2005.
Kona. Gamze Gngrm. Orta Douda Etnik Yap ve Din. 09 Haziran 2008.
http://www.turksam.org/tr/yazdir1434.html, eriim:26.06.2008
Kor, Z.Tuba. ABD Trkiyeden Niin Rahatsz?. Anlay. Say:25, Mays 2005.
(ss.26-36)
Ksebalan, Hasan. Kimlik Ve karlar Arasnda AKP D Politikas. Anlay. Say:7,
Aralk 2003.
Ksebalan, Hasan. Yeni Amerikan Gvenlik Doktrini ve Uluslararas likiler. 2023
Dergisi. Kasm 2002. (ss. 29-38)
Kuloglu, Armagan. Trk Silahl Kuvvetlerininn cra Ettii Snr tesi Operasyonlar
Ve Sonrasndaki Gelimeler. 18 Mart 2008, Global Strateji Enstits,
Ankara,http://www.globalstrateji.org/TUR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1401,
eriim: 25.03.2008
Kuloglu, Armaan. ABD-ran atmasnn Askeri Sonular Ve Trkiyeye Etkisi.
Global
Strateji
Enstits.
Ankara,
12
Aralk
2007.
293
http://www.globalstrateji.org/TUR/Icerik_Detay.ASP?Icerik=1401,eriim;25.0
2.2008
Kulolu Armaan. ABD Gvenlik Stratejisinin Kresel Etkileri ve Trkiye Asndan
Deerlendirilmesi. Stratejik nceleme. Ocak 2006. (s.2-11)
Kulolu, Armaan ve, Fatma Elif Saklaya. Byk Orta Dou Projesi ve Trkiye.
Stratejik Analiz, Cilt 4, Say 48, Nisan 2004. (s.21-27)
Kulolu, Armaan, NATOnun Douya Doru Genilemesi, Deien NATO ve Bu
Deiimde Enerjinin Rol. Stratejik Analiz, Cilt 5, No. 54, Ekim 2004, (ss.
47-54)
Kulolu, Armaan, Souk Sava Sonras Bozulan Dengeler, Irak Krizi ve Blgesel
stikrar Araylar. Stratejik Analiz. Cilt 4, Say 44, Aralk 2003.
Kurt, Sleyman. Cumhurbakan Sezer: Elbette Suriyeye gideceim. Zaman
Gazetesi. 17.03.2005.
Lainer, Sedat ve hsan Bal. The Ideological and Historical Roots of the Kurdist
Movements in Turkey: Ethnicity, Demography, and Politics, Nationalism and
Ethnic Politics. Vol.10, No.3, Sonbahar 2004,(ss. 473-504)
Lainer,
Sedat. 11 Eyll ve Etkileri USAK

www.usakgundem.com/makalen.htm, 13.09.2007.
Stratejik
Gndem.
Lainer, Sedat. Irak Krizi: Ortadounun Yeniden Yaplandrlmasnn lk Aamas

M?. Stratejik Analiz. Cilt:3, Say:35. Mart 2003. (ss.2833)
Lainer, Sedat. Irak Sava: Nedenleri ve Sonular zerine Bir Deneme, USAK
StratejikGndem.
http://www.usakgundem.com/makale.php?id=153,eriim:13.05.2008.
Lainer, Sedat. Ortadou Diye Bir Yer Var m?, The Journal of Turkishweekly
(Elektronik
versiyon),ubat2007.
http://www.turkishweekly.net/turkce/makaleler.php,02.02.2007
Lainer, Sedat. srail - Suriye Grmeleri 23 Mays 2008, Journal of Turkish
Weekly. http://www.turkishweekly.net/turkce/yazarlar.php?type=3&id=360,
eriim:2 Haziran 2008.
Larson, Marisa. Berberiler Arasnda, National Geographic, Ocak 2005.
Lesser, Ian. Turkey, the United States and the Delusion of Geopolitics. Survival.
Bahar 2006.
Lewis, Bernard. "Orta Sarkn Tarihi Hviyeti". Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi. say:12, 1964. (s.71-83).
294
Lewis, Bernard. The Roots of Muslim Rage. Atlantic Monthly. Cilt 266, No. 3,
Eyll 1990. (ss. 47-60).
Loolu, O. Faruk. ABD ve PKK Terr rgt, Stratejik Analiz. Aralk 2007.
(s:30-36)
Mearsheimer, John J. and Stephen M. Walt. The Israel Lobby and U.S. Foreign
Policy, March 2006 RWP06-011,
http://ksgnotes1.harvard.edu/Research/wpaper.nsf/rwp/RWP06011/$File/rwp_06_011_walt.pdf, eriim:21.03.2007
Nye, Joseph S. Jr. The Decline of Americas Soft Power Foreign Affairs. May/ June
2004. (s.16-23) http://www.foreignaffairs.org/20040501facomment83303/joseph-snye-jr/the-decline-of-america-s-soft-power.html, 02.03.2007
zel, Mustafa. AK Parti ve Trk Siyasetinin Paradokslar. Anlay. Say:31, Aralk
2005. (ss.21-29).
zel, Mustafa. slami Liberalizm, BOP ve Tarih Bilinci. Anlay. Say:25, Haziran
2005. (ss.22-29)
Paul, Ron. Patrot Act is a Threat to Liberty.
http://www.antiwar.com/paul/?articleid=6727,eriim:23.02.2008
Paul, James A. Oil Companies in Iraq: A Century of Rivalry and War. Global Policy
Forum. November 2003
Record, Jeffrey. The Bush Doctrine and War With Iraq. Parameters: U.S. Army
War College Quarterly. No.33, Vol 1, Spring 2003, (ss. 3-15)
Rice, Condoleezza. Transforming The Middle East. The Washington Post. 7 Austos
2003 http://www.washingtonpost.com/ac2/wpTransforming+The+Middle+East+Condoleezza+Rice+2003 11&y=10
(01.02.2007).
Roy, Oliver. "Afganistan'n Siyasi Geleceinde Kabilecilie Dn veya Lbnanlama
htimali", Third World Quarterly. Ekim, 1989, Haluk Ersoy (ev.), Dnya
ve slm. Bahar; 1990. say: 2, (s:71 82) stanbul: Yneli Yaynlar, 1990.
Rubin, Barnette R. Afganistan'da Siyasi Elitler: Rantiye Devletinin Kuruluu ve
Enkaz" International Journal of Middle East Studies. ubat 1992, Aktaran
(ev.) Dnya ve slm, Gz 1992, say: 12, Yneli Yaynlar, stanbul, 1992.
Sarfati, Metin. Finansn Liberalizasyonu. ktisat Dergisi. Haziran 2003. (s.38-44)
295
Seibert, Thomas. Ankara lkede Daha Byk Bir Amerikan Gc stemiyor.

Nrnberger Nachrchten Gazetesi, 21/01/2003, D Basnda Trkiye,
BYEGM.
Skocpol, Theda, Will 9/11 and The War on Terror Revitalize American Civic
Democracy?. Political Science & Politics. Vol. 35, Issue 03, September
2002. (ss. 537-540).
Snyder, Jed C. Forum The Greater Middle East- Turkey's Role in the Greater Middle
East. Joint Forces Quarterly-JFQ. 1995 Autumn Vol: 9, (pg: 58-62),
Stein, Kenneth W. The Bush Doctrin: Selective Engagement in the Middle East.
Middle East Review of International Affairs. Vol.6 No.2, June 2002.
Steven, Smon. Irna Zvyagelskaya. The Centre for European Policy Studies (CEPS),
ESF Workng Paper No. 15. European Security Forum. 1 December 2003.
Stopford, John. Multinational Corporations. Foreign Policy. Winter;1998. (s.76-99)
Tademir, Fatma. "Uluslararas Anariye Giden Yol: Uluslararas Hukuk Asndan
nleyici Meru Mdafaa Hakk". UHP Dergisi, Cilt 2 No:5,(ss. 75-89).
Takran, Cemalettin ve akmak, Haydar. Kuzey Irakta Trk-ABD Politikalar ve
PKK Faktr. Avrasya Dosyas. Ankara: ASAM Yaynlar, Yaz 2005, (s.7392)
Teather, David. Civil Libertarians Prepare to Fight Bush over Tougher Anti-Terror
Laws. The Guardian, September 15, 2003.
http://www.guardian.co.uk/world/2003/sep/15/usa.davidteather, 15.04.2007
Turhan, M. brahim. Amerikan mparatorluunun kinci stasyonu Irak. Anlay.
Say:1, Haziran 2003. (s.40-49).
Tr, zlem. Trkiye ve Ortadou: Gerilimden birliine. Demokrasi Platformu.
Say:4, Gz 2005, (s.86-97).
Tyler, Patrck E. U.S. Strategy Plan Calls For Insurng No Rvals Develop The New
York Times, march 8, 1992
Uzgel, Ilhan. D Politikada AKP: Stratejik Konumdan Stratejik Modele. Mlkiye,
Cilt:30 Say:252 (s.69-84).
Wester, Franklin Eric. "Preemption And Just War: Considering The Case Of Iraq".
www.army.mil/usawe/Parameters/04winter/ wester.pdf., 19.10.2006.
Wilson, Ross. Truman Doktrini yldnm. Zaman Gazetesi. 12 Mart 2007.
http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=511912
296
Yaman, Didem. 11 Eyll Sonrasnda ABD: Alglamalar, Psikolojik Yansmalar ve

Yasal Dzenlemeler. Uluslararas Hukuk ve Politika Cilt:1, No:1-2, 2005
(s.117-142)
Yetkin, Murat. Irak Krizinde Krt ve Fas Faktr. Radikal Gazetesi. 28.03.2003.
Yetkin, Murat. Zalmay Halilzad: Atatrk fark. Radikal Gazetesi. 7 Nisan 2004
Yetkin, Murat. ABD Irak Savana Nevruzda Balamay Planlamt. Radikal
Gazetesi. 21.03.2003.
Yldzolu, Ergin. "ABD Sanda Irak Tartmalar Yol Ayrm: Hegemonya
mparatorluk", Stratejik Analiz, Say 30, Ekim 2002.
Zvyagelskaya, rina. What Strategy for the Greater Middle East? (A Russian
Perspective), What Strategy for the Greater Middle East, Mchael Strmer
Steven Smon Irna Zvyagelskaya, The Centre for European Policy Studies
(CEPS), ESF Workng Paper No. 15, European Security Forum, 1 December
2003, (s.15.28)
DER KAYNAKLAR
Arboan, lke ve Glden Ayman, Beril Dedeolu. Uluslar aras likiler Szl.
Faruk Snmezolu (Der.) Der Yaynlar, stanbul, 2000.
ASAM, 2008 Bak. Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM), Ankara,
Ocak 2008
B.B.C., Msr'da Kptiler Endieli,
2005/12/05,http://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/12/051225_egypt_coptic.sht
ml, (02.02.2008).
Birlemi Milletler: Arab Human Development Report,2002
http://www.undp.org/arabstates/ahdr2002.shtml,(13.03.2007).
Birlemi Milletler: Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or
Ethnic, Religious or Linguistic Minorities, (1993), A/RES/48/138, B.M.Genel
Kurulunun 20 Aralk 1993 tarihli ve 47/135 sayl kararyla ilan edilmitir,
http://www.un.org/documents/ga/res/48/a48r138.htm,03.02.2008
CNN, Tezkereye Meclis Onay, 17 Ekim 2007.
CNNTURK
http://www.cnnturk.com/turkye/haber_detay.asp?pd=318&haberd=398189,
(12.12.2007).
297
Country-Studies, ran, http://www.country-studies.com/iran/ , (07.06.2006).

CSMONITOR & PBS, Paul Wolfowitz, Draft of the 1992 Defense Planning
Guidance, http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html,
http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/iraq/etc/wolf.html, (16.01.2007).
CSMONITOR, http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html
newamericancentury
Doutan Gnmze slam Tarihi, Ortadou ve slamiyet, stanbul: a Yaynlar,
1992,Cilt:II-III-IV
Doktrinler; Sreleri Ve Devrimleri.
http://www.turkatak.gen.tr/index.php?option=content&task=view&id=165&Itemid=37,
01.03.2007
Fas Hakknda Genel Bilgiler. http://ansar.de/fas.htm ,(17.04.2007).
Federal Register. Presidential Documents, Vol. 66, No. 181, September 18, 2001,
48201 http://www.defenselink.mil/ra/mobil/pdf/e.o.13223.pdf ,(10.02.2008).
G-8. G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper, Al-Hayat, 13 February
2004, http://www.meib.org/documentfile/040213.htm (21.10.2006).
Hrriyet, 30 Haziran 2004.
INTELLNET. Transnational Criminal Activity: A Global Context, Report No.
2000/07: August 17, 2000
http://www.intellnet.org/documents/1000/050/1059.html,(22.11.2007).
ran. http://www.acts.edu/oldmissions/Iranhist1.html ,(07.06.2004),

HA. Berberiler zerklik stiyor, hlas Haber Ajans 21.04.2008.
http://www.iha.com.tr/haber/detay.aspx?nid=19370&cid=4&haber=Berberiler%C3%B6
zerklik-istiyor, (03.05.2008).
H.Bear
Esad
Dnemi
Suriye-Trkiye
http://suriye.ihh.org.tr/turkiye/besaresad/besaresad.html,(22.10.2007).
likileri
stanbul
Summt
Special.
Nato
Revew,
May
2004.
http://www.Nato.nt/Docu/Review/2004/stanbul/2004-stanbul-E.Pdf.,(20.12.2006).
JFQ Forum : The Greater Middle East. Joint Forces Quarterly(JFQ), 1995 Autumn
Vol: 9, s: 31-69. http://www.dtic.mil/doctrine/jel/jfq_pubs/autumn95.htm#top ,
http://www.dtic.mil/doctrine/jel/jfq_pubs/1109.pdf, (23.03.2007).
298
Kimlik ve Siyasi Yap. slam lkelerinde Tarihi Kltrel Kimlik ve Siyasi Yaplar;
Afganistan, Irak ve Malezya ncelemeleri.
http://www.angelfire.com/ok/Ozkaya/kimlikvesiyasiyapi.html#afgialt, (02.01.2008)
Konrad. http://www.konrad.org.tr/index.php?id=559, Eriim:17.05.07
KurtlarVadisi
Irak
lk
ki
Gn
Seyirci
http://www.sinemahaber.com/gster.asp?id=1360. 28.09.2006.
Rekoru
Krd,
Merriam Webster Szl. Medeniyet, http://www.merriamwebster.com/dictionary/Enter, (01.06.2007).

Msr. http://www.ulkeler.net/misir.htm,(01.03.2008).
Milliyet. Dana Perino; PKK le Pazarlk Beklentimiz Yok.07 Mart 2008.
http://www.milliyet.com.tr/default.aspx?aType=HaberDetay&ArticleID=5027
09
New Amercan Century. The Project for the New American Century (PNAC),
Statement of Principles, Haziran 1997, http:/newamericancentury.org, (16.01.2007).
NTVMSNBC, ABD Askerlerine Kurtlar Vadisi Uyars, http://
www.ntvmsnbc.com/homepage.asp. (09.02.2006).
NTVMSNBC,
G.O.R.A.
Dahi
Alr:
Kurtlar
http://www.ntvmsnbc.com/news/364190.asp 11.05.2006.
Vadisi
Irak
NTVMSNBC, srail-Suriye Grmeleri Yeniden Balad, NTVMSNBC, 16

Haziran 2008 http://www.ntvmsnbc.com/news/450110.asp, (16 Haziran 2008.
Pakistan. http://www.nur-hikmet.de/index-Dateien/NURHIKMET/islamdunyasi/ulkeler/pakistan.html (02.01.2008).
Pestular.
http://www.boyutpedia.com/default~ID~1309~aID~39529~link~pestular.html,
(02.01.2008).
Pew Global Attitudes Project. A Year After Iraq War Mstrust Of Amerca In Europe
Ever Hgher, Muslm Anger Persists A Nine-Country Survey 2004. http://peoplepress.org/reports/pdf/206.pdf, (;22.09.2006).
PNAC Letter to Bush.
http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html eriim:(11.01.2007
PNAC Letter to Clinton.
http://www.csmonitor.com/specials/neocon/spheresInfluence.html, (16.01.2007).
299
Radha AHWAZY/Al-Arab Gazetesi , randa Beluciler Bask Altnda, 29.07.2005.

Aktaran:http://www.yorturkvakfi.com/turkish/modules.php?name=News&file=article&
sid=244,( 22.02.2008).
Radikal Gazetesi. NBCde de arbon kt. 13 Ekim 2001.
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=17579, (12.05.2007).
Radikal Gazetesi. Ilml slam' Sz Erdoan' Kzdrd. 14 Haziran
2004. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=119335 (16.11.2006).
Radikal Gazetesi, 12 Askeri ehit Eden PKK'llarn 32'si ldrld, Irak'ta Scak
Takip. 22 Ekim 2007. http://www.Radikal.Com.Tr/Haber.Php?Haberno=236460,
(21.03.2008).
Radikal Gazetesi. Deien ran Belucistan teki ran Doan Erturul, 28 Ocak
2007.
Radikal Gazetesi. Gl: BOP inde ABD le Birlikte Hareket Ediyoruz. 14 Mart
2006. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=181295,(12.12.2007).
Radikal Gazetesi. arbonlu Dehet Satrlar, 25 Ekim 2001,(12.05.2007).
Radikal Gazetesi. Trkiye'de Krt Says Nedir?. Hasan Celal Gzel, 6 Austos
2006, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=194974, (12.01.2008)
Radikal Gazetesi. Trkiye'nin Resmi Tezi, Nazif flazolu arivi,14 Mart 2006
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=181295,(27.11.2007).
Radikal Gazetesi. Son Halka:11 Eyll'de Byk Saldrdan Bahseden Arapa Telefon
Konumalar Kaydedilmi, Ancak evrilmemi. 9 Haziran 2002,
Radikal Gazetesi. Demokrasimizi Biz Kurarz. 2 Mart 2004
Radikal Gazetesi. Zbigniew Brzezinski: Hatalar Dzeltme Zaman. 11 Kasm 2003
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=95058, eriim:17.08.2006.
RAND, http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR897/ , (12.12.2007).
September11news.com. http://www.september11news.com/DailyTimeline.htm,
Eriim:(01.06.2007).
September11News.com.
http://www.september11news.com/USANewspapers.htm,
http://www.september11news.com/DailyTimeline.html, Eriim; Eriim:(26.06. 2006)
Sabah Gazetesi, Ama, arbon! http://arsiv.sabah.com.tr/2001/10/14/d01.html,
Eriim: (12.05.2006).
Sabah Gazetesi, Babacan: Artk Szn Bittii Yerdeyiz. 2.11.2007.
300
Sabah Gazetesi. Mslman-Hristiyan atmas 3nc Gnnde, 18.04.2006.

Sea Island Summit 2004. www.g8.gc.ca; http://www.g8.gc.ca/sumdocs2004-en.asp,
(20.12.2006).
TESEV. Kadnlarn Kamu Hayatna Katlmnn Glendirilmesi ve GODKA
Blgesinde Demokratik Gelime Uluslararas Sempozyum Raporu. Trkiye Sosyal ve
Ekonomik Aratrmalar
Vakf (TESEV). stanbul, 20 21 Haziran 2005.
http://www.tesev.org.tr/etkinlik/2021Haziran_Sempozyum_Raporu.doc,(26.10.2006).
The National Defence Strategy of The United States of America. March 2005.
http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/nds-usa_mar2005.htm,
(13.10.2005).
The National Military Strategy of the United States of America, 2004.
http://www.av.af.mil/av/awcgate/nms/nms2004.pdf, ;(13.10.2004).
The National Security Strategy of the United States of America September 2002
President Bush West Point, New York June 1, 2002
The National Security Strategy of the United States of America, September 2002,
http:/www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf,eriim;(23.10.2002).
The New York Times. U.S. Strategy Plan Calls For Insurng No Rivals Develop.
March 8, 1992.
The Washington Times. Bush Promises to Pre-empt Terrorist Plans. 2 Haziran 2002.
The World Factbook. https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/tu.html#People, (12.01.2008).
The World Factbook. https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/index.html, (08.09.2007).
Treasury Office. Executve Order 13224 - Blockng Property And Prohbtng
Transactons Wth Persons Who Commt, Threaten To Commt, Or Support Terrorsm
September 23, 2001.
http://www.treasury.gov/offices/enforcement/ofac/programs/terror/terror.pdf,eriim:12.
05.2007
Truman Doctrine.United States Relations with Russia: The Cold War, Chronology
Office of the Historian Washington, DC.
http://www.state.gov/r/pa/ho/pubs/fs/85895.htm#truman_doctrine,01.02.2008
Trkiye Dileri Bakanl. Orta Douda Demokrasi, Avrupada oulculuk: Trk
Gr http://www.mfa.gov.tr/Harvard.htm,14/07/2006
Uluslararas likiler Szl. G Kuram. lke Arboan, Glden Ayman,Beril
Dedeolu, ,Faruk Snmezolu (der.) stanbul: Der Yaynlar, 2000, s.326
301
UNDP. Human Development Report 2006.

http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2006/ (01.06.2007).
United Nations, Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or
Ethnic, Religious or Linguistic Minorities, (1993), A/RES/48/138, B.M.Genel
Kurulunun 20 Aralk 1993 tarihli ve 47/135 sayl kararyla ilan edilmitir,
http://www.un.org/documents/ga/res/48/a48r138.htm,03.02.2008, (13.03.2007).
U.S. Department Of State, Bureau Of Public Affairs. United States Relations with
Russia: The Cold War, Chronology Office of the Historian Washington DC, U.S.
Department of State, Bureau of Public Affairs, President Carters State of Union
Adressjanuary 1980, http://www.state.gov/r/pa/ho/pubs/fs/85895.htm, 02.01.2007
U.S. Treasury. Air Transportation Safety and System Stabilization Act, September
22, 2001 http://www.treas.gov/offices/domestic-finance/atsb/hr2926.pdf,(14.02.2008).
US Treasury. Executve Order 13224 - Blocking Property And Prohibiting
Transactions With Persons Who Commit, Threaten To Commit, Or Support Terrorism
September 23,
2001,http://www.treasury.gov/offices/enforcement/ofac/programs/terror/terror.pdf,(12.
05.2007).
Voice of America. Amerika 'srail Lobisi'ni Tartyor., Washington,
(25.06.2007).
Whitehouse. Executive Order Establishing Office of Homeland Security. October 8,
2001. http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/10/20011008-2.html
(12.05.2007).
Whitehouse. Fact Sheet on Terrorist Financing Executive Order, September 24,
2001, http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010924-2.html,
(12.29.2007).
Whitehouse. Provide Appropriate Tools Required to Intercept and Obstruct
Terrorism, October 12, 2001 http://www.whitehouse.gov/omb/legislative/sap/1071/HR2975-h.html, (11.10.2006).
Whitehouse. The National Security Strategy of the United States of America
President Bush West Point, New York June 1,
2002.http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, (02.04.2007).
Whitehouse. The National Security Strategy of the United States of America,
September, 2002. http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, (02.04.2007)
Whitehouse. Joint Resolution for Authorization for Use of Military Force , September
18, 2001, http://www.whitehouse.gov/news/releases/2001/09/20010918-10.html,
(12.05.2007).
302
Whitehouse. President Bush Washington, D.C. (The National Cathedral) September 14,
2001 s:5-7, The National Security Strategy of the United States of America,
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, (02.01.2008).
Whitehouse. President Bush West Point, New York, June 1, 2002, The National
Security Strategy of the United States of America, s:1-2,
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, eriim:02.04.2006
Yeni afak, ranl Muhalifler ABD`de Bulutu, 06.01.2006
Yeni afak, Saldrrsanz ki Kat Yant Veririz, 27.04.2006.
Zaman Gazetesi, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno=511912,
TABLOLAR HAZIRLANIRKEN YARARLANILAN INTERNET
KAYNAKLARI
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/eg.html,
www.angelfire.com/ok/Ozkaya/kimlikvesiyasiyapi.html,
www.countrywatch.com/cw_country.asp?vCOUNTRY=1-94k, www.ansar.de,
www.diplomatikgozlem.com, www.patikalar.net, www.stradigma.com,
www.foreignpolicy.org.tr, www.deik.org.tr
http://www.eia.doe.gov/oiaf/demand.html
http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/national/nss020920.pdf,(16.11.2006).
Albright, Madeleine K. Vin Weber, Steven A. Cook. In Support of Arab
Democracy:Why and How. Counsel on Foreing Relations. (CFR). June 2005.
Independent Task Force Report No. 54 s.36,
http://www.cfr.org/content/publications/attachments/Arab_Democracy_TF.pdf,
eriim:23.10.2007
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html [Eriim
Tarihi :10/10/2007].
http://www.globalresearch.ca/images/harita_b.jpeg (Eriim: 10/01/2008).
303
EK:1
Byk Ortadou Projesi Taslak Metni 544
ABD tarafndan hazrlanan ve G-8 Zirvesinde masaya konan Byk

Ortadou Giriimi Taslak Metni(Al-Hayat, 13 ubat 2004):
Arap yazarlarn BMnin 2002-2003 yllarnda Arap insani geliimiyle ilgili
hazrlanan iki ayr raporda eksiklik olarak belirttii zgrlk, bilgi ve kadn
haklar, G-8ler topluluuna ye her lkenin milli karlarn tehdit eden ortamn
yaratlmasna katk salamtr.
Blgede siyasi ve ekonomik haklarndan mahrum braklanlarn says
arttka, radikalizm, terr, uluslar aras sular ve yasal olmayan g konularnda
art gzlenecektir.
Byk Ortadoudaki durumu tanmlayan aratrma sonular rktcdr:
- Yetikin Araplarn yzde 40 (65 milyon kii) okuma yazma bilmiyor ve
bu saynn te ikisini kadnlar oluturuyor.
- 2010 ylnda 50 milyon, 2020 ylnda da yaklak 100 milyon Arap genci i
hayatna atlacak. hayatna yeni atlacak olan bu genlerin istihdam iin en az 6
milyon ie ihtiya var.
- Blgede isizlik oranndaki dengeler mevcut haliyle devam ederse 2010
ylnda 25 milyon kii isiz olacak.
- Blge insannn te biri gnde 2 dolardan daha az bir gelirle yaamaktadr.
Yaam standardnn dzeltilmesi iin, blgenin ekonomik geliimi mevcut durumun
iki katna yani yzde 3ten en az yzde 6ya karlmaldr.
- Toplumun sadece yzde 1.6s internet kullanma olanana sahip ki bu da
(Byk Sahra lnn gneyindeki Afrika lkeleri dahil) dnyadaki tm blgeler
iinde en dk oran tekil etmektedir.
- Arap lkelerindeki kadnlar, parlamentodaki sandalyelerin sadece yzde
544
G-8 Greater Middle East Partnership Working Paper ,Al-Hayat,13 February 2004,
304
3.5ini igal ediyorlar. Kyaslayacak olursak bu oran Byk Sahra lnn

gneyindeki Afrika lkelerinde yzde 8.4tr.
- 2002 ylnda hazrlanan Arap nsani Geliim Raporuna gre, yalar
ilerlemi genlerin yzde 51i baka lkelere g etmeyi istiyor. G etmek
istedikleri yerlerin banda Avrupa lkeleri geliyor.
Bu aratrma sonular, blgenin yol ayrmnda olduunu yanstyor.
Byk Ortadou lkeleri, layk olduklar i ve eitim standardndan mahrum
braklan ve siyasi haklarndan yoksun kalan genlere her yl yenilerinin ekleyerek
yoluna devam edebilir. Ancak bu durum blgenin istikrarna ve G-8ler topluluu
yelerinin ortak karlarna dorudan tehlike arz etmektedir. Bunun alternatifi ise
reform yoludur. Arap insani geliimiyle ilgili hazrlanan her iki raporun sonular,
Byk Ortadouda harekete gemek iin zorunlu ve acil eylem ars
iermektedir. Bu arlar, blgenin drt bir yanndaki aktivistler, akademisyenler ve
zel sektr tarafndan tekrarlanmaktadr. Byk Ortadoudaki baz liderler bu
arlar nemseyip siyasi, itimai ve iktisadi reform ynnde baz admlar atmaya
baladlar.
G-8ler topluluuna dahil lkeler srayla, Ortadoudaki reform abalarn
kendi
zel
Ortadou
reform
giriimleriyle
teyit
etmilerdir.
Avrupa-Akdeniz Ortakl, Amerika Birleik Devletleri ile Ortadou Ortaklk
Giriimi, ayrca Afganistan ve Irakn ok ynl yeniden imar abalar, G-8ler
topluluunun blgedeki reform kararllklarn gsterir.
Yukarda iaret edilen demografik deiimler, Afganistan ve Irakn baskc
iki rejimden kurtuluu ve blge sathnda demokrasi filizlerinin yeermesinin tm
G-8ler topluluuna tarihi frsat sunuyor.
G-8ler topluluunun Sea Islandta Haziran aynda yaplacak olan zirvesinde,
Byk Ortadoudaki reform liderleriyle uzun vadeli ibirliini ekillendirmesi,
ayrca blgede siyasi, iktisadi ve itimai reformu cesaretlendirmeye ynelik
koordineli bir cevap vermesi gerekir. G-8ler topluluunun BMnin hazrlad Arap
nsani Geliim Raporlarnn belirledii eksiklikleri gidermeye ynelik reform iin
ortak ncelikler zerinde uzlamas mmkndr. yle ki:
* Demokrasi ve yi Ynetimin Desteklenmesi;
* Bilgi Toplumunun nas;
* Ekonomik Frsatlarn Geniletilmesi.
Bu reformlarn ncelikleri, blgenin geliiminin anahtardr. Demokrasi ve
iyi ynetim, iinde gelimenin gerekleecei bir ereve oluturur. yi eitimli
fertler, gelimenin temsilcisidirler ve giriim gelimenin motorudur.
305
1-Demokrasi ve yi Ynetimin Teviki:
Demokrasi ve zgrlk bireysel giriimin geliimi iin zorunludur. Ancak

Byk Ortadou blgesinde bu ikisi byk oranda yoktur. Freedom Housen 2003
ylnda hazrlad rapora gre; yaplan tasnifte, Byk Ortadou lkeleri ierisinde
sadece srail zgr olarak tanmlanm; dier lkelerden sadece 4 lke ksmen
zgr olarak nitelenmitir. Arap nsani Geliim Raporu, 90l yllar itibaryla
dnyadaki 7 blge iinde Ortadounun zgrlk konusunda en az dereceyi elde
ettiine dikkat ekmitir. fade zgrl konusundaki sralama listesinde Arap
lkeleri dnyadaki en alt derecededir. Buna ek olarak, Arap dnyas kadn haklar
konusunda sadece Byk Sahra lnn gneyindeki Afrika lkelerinin nne
geebilmektedir. Bu cesaret krc gstergeler, blge halknn ifadelendirdii
arzularyla kesinlikle uyum iinde deildir. rnein, Arap nsani Geliim 2003 Yl
Raporunda tm dnyada Demokrasi her trl ynetimden daha iyidir diyen
gr destekleyenler listesinin banda Araplar gelmektedir. Ve otoriter
ynetimlere
kar
kmada
en
yksek
oran
yine
Araplardadr.
G-8ler, blgede demokratik reforma desteini unlar yaparak gsterebilirler:
a-Serbest Seimler Giriimi:
Byk Ortadoudaki bir ok lke (Afganistan, Cezayir, Katar, Suudi

Arabistan, Bahreyn, ran, Lbnan, Fas, Tunus, Trkiye, Yemen seim yapmay
planlamaktadr) 2004 ile 2006 tarihleri arasnda bakanlk, meclis veya belediye
seimleri yapma niyetini aklamtr.Hr ve adil seimler icra etme ciddiyetini ortaya
koyan lkelerle alarak G-8ler topluluu, seim ncesi aktif yardm sunabilir:
- Seimleri gzetleyecek, ikayetleri cevaplayacak ve raporlar teslim alacak bamsz
seim kurullarnn oluturulmas veya desteklenmesi amacyla karlkl ziyaretler
gerekletirmek ve seminerlere teknik yardmlar sunmak;
- Talepte bulunan hkmetler iin semenlerin kayd, sivillerin eitimi konularnda
teknik yardm takdim etmek. zellikle kadn semenlere younlamak.
b-Parlamento Baznda Eitim ve Karlkl Ziyaretler:
lkelerin demokratikletirilmesinde parlamentolarn roln glendirmek

iin, G-8ler topluluunun, kanunlarn ekillenii, yasama ve kanuni reformlarn
uygulanmas ve semenlerin temsili konularna younlaarak parlamento yeleri
arasnda karlkl ziyaretleri gzetmesi mmkndr.
c-Kadnlar in Ynetim Akademileri: Arap lkelerindeki parlamentolarda
kadnlar, sandalyelerin sadece yzde 3.5ini igal ediyor. G-8ler topluluu,
kadnlarn siyasi ve sosyal hayata daha fazla katlmlarn salamak iin liderlik
eitimi veren akademilere sponsor olabilir. Bylelikle seim kurumlar veya bir
306
sivil toplum rgtnde kurucu/ynetici olarak almaya istekli kadnlar iin

yneticilik eitimi salanm olacaktr. Bu akademiler, G-8ler topluluundaki
kadn yneticiler ile blge lkelerindekileri bir araya getirebilirler.
d- Sradan nsanlara Hukuki Destek:
ABD, AB, BM ve IMFnin yasama ve yarg reformunu cesaretlendirme

amacyla fiilen birok giriim ki bunlarn byk blm yarg eitimi, yarg
ynetimi ve yasama sisteminin dzeltilmesi dzeyinde- gerekletirdii bir
dnemde, dikkatleri toplumdaki sradan insanlara younlatrarak G-8lerin bu
abalar tamamlamas mmkndr.Bylece gerek bir adalet algs hissedilmeye
balanacaktr.
Yine G-8ler, bireylerin medeni kanun, ceza hukuku ve eri hukuk ile
ilgili hukuki danmada bulunabilecekleri merkezler ina edip bunlar finanse
edebilirler. Bu merkezlerden savunma avukat da temin edilebilinir (ki bu, blgede
pek alldk bir durum deil). Ayn ekilde bu merkezler, blgedeki hukuk
faklteleriyle de irtibat kurabilirler.
e- Bamsz Medya Giriimi: Arap nsani Geliim Raporu, her bin Arap
vatandana den gnlk gazete saysnn 53ten az olduunu belirterek, bu orann
gelimi lkelerde 285i bulduuna dikkat ekiyor.Ayrca piyasadaki Arap
gazeteleri kt kalitededir.Blgedeki televizyon programlarnn byk blm ya
devlet yapm ya da devlet kontrolnde. Genelde kt kalitede olan programlar,
analitik ve aratrmac haberlerden yoksun bir karaktere sahip.Bu eksiklik, halkn
yazl basna ilgi ve reaksiyonunun kaybolmasna neden olmakta ve halka ak
bilgiyi snrlandrmaktadr. Bunun stesinden gelmek iin G-8ler:
-Grsel ve yazl basnda grev yapan gazeteciler arasnda karlkl
ziyaretler tertip edebilir.
-Bamsz
gazetecilerin
eitimi
iin
programlar
dzenleyebilir.
- rencilerin blge dahilinde veya darda gazetecilik okullarna devam etmeleri
iin burslar verebilir. Blge okullarnda bir smestr eitim verecek ya da seminerler
dzenleyecek gazetecilerin, gazetecilik profesrlerinin katlaca programlara
finans salayabilir.
f- effafla likin abalar/Yolsuzlukla Mcadele:
Dnya Bankas, Byk Ortadoudaki lkelerde kklemi olan

yolsuzluklar kalknmann nndeki yegane engel olarak belirledi. G-8lerin unlar
yapmas mmkn:
307
- G-8lerde olduu gibi effaflk ilkeleri ve yolsuzlukla mcadele

prensiplerini adapte etmek;
- OECD ve BMnin Ortadou-Kuzey Afrika iin hazrlad giriim,
deneyimli devlet adamlar, balar, IFI ve sivil toplum rgtlerinin
glendirilmesi iin gerekli ulusal stratejileri tartmalar gibi yollarla
desteklenmelidir;
- G-8lerin deneyimini konu alan, blgenin effaflyla ilgili bir veya daha
fazla programn balatlmas.
g- Sivil Toplum:
Byk Ortadouda gerek reform iin gerekli itici gcn ierden gelmesi
gerektii dikkate alnmaldr. Reform tevikini temsiliyet yetkisi bulunan kurulular
eliyle yaymak en iyi yol olduuna gre, G-8lerin blgede sivil toplum oluturma
aktivitesinde bulunan kurulular cesaretlendirmesi gerekir. G-8ler bu konuda
unlar yapabilir:
- Hibir snrlama ve bask olmakszn zgrce alacak medya ve insan
haklar rgtlerinin de aralarnda bulunduu sivil toplum kurulularna izin
vermeleri ynnde blge hkmetlerinin teviki;
-Blgede demokrasi, insan haklar, basn aralar, kadn ve dier alanlarla
ilgili faaliyet gsteren sivil toplum kurulularnn dorudan finansmannn
artrlmas;
- Halk kitlelerinin desteinin alnmasna ynelik stratejiler, medyann
geliimi, ynetimler nezdinde lobi faaliyetleri, bir platformun nasl oluturulaca
gibi konularda sivil toplum rgtlerinin eitilmesi ve desteklenmesi iin blgedeki
organizasyonlara para salanarak (Birleik Krallk Westminster Vakf veya
Amerikan Ulusal Demokrasi in Destek Tekilat gibi) sivil toplum rgtlerinin
teknik kapasitelerinin artrlmas;
- Bir sivil toplum rgt finanse edilerek, bu rgtn blgedeki hukuk
uzmanlarn veya basn uzmanlarn bir araya toplayarak blgede basn zgrl
veya yarg reformu iin sarf edilen abalarn yllk deerlendirmelerini yapmalar
salanabilir (Bu konuda Arap nsani Geliim Raporunun program model
alnabilir).
2- Bilgi Toplumunun nas:
Gemite bilimsel bulularn ve bilginin beii olan Byk Ortadou

blgesi,bilgiye
ynelmi
mevcut
dnyann
karsnda
kmtr.
Blgenin bilgi alanndaki byk boluu ve maruz kald beyin g, blgedeki
gelimenin baar ansn tehdit etmektedir.
Arap lkelerinin yaynlad kitap miktar dnya toplamnn ancak yzde
308
1.1ini tekil ediyor (ki bunlarn yzde 15ini dini kitaplar oluturuyor).niversite
mezunlarnn drtte biri yurtdna g ediyor. Teknoloji byk oranda dardan
ithal ediliyor. 11 milyon kiinin konutuu Yunancaya tercme edilen kitap says,
Arapaya oranla 5 kat daha fazladr.
Blgede fiil olarak ortaya konan abalara dayanarak G-8ler topluluu,
eitimin nndeki engelleri kaldrmay destekleyebilir, ayrca iinde bulunduumuz
yzylda rencilerin kresel pazarda baary yakalayabilmeleri iin gerekli
becerileri kazanmalarna ynelik yardmlar sunulabilir.
a-Temel Eitim Giriimi:
Nfus younluunun oluturduu basklara paralel olarak renci

saysndaki art nedeniyle blgedeki temel eitim, hkmetin salad finanstaki
yetersizlik ve gerilemeden dolay kt durumdadr. Ayn ekilde kltrel
nemsemeler nedeniyle kzlarn eitimi snrlandrlmaktadr.
Byk Ortadou blgesinde G-8lerin ilk retim iin u unsurlar
kapsayacak bir giriim abas iinde olmas mmkn:
Okur Yazarlk Temas: BM 2003 ylnda Okur Yazma bilmemek
zrlktr! temas altnda 10 Yllk Okur Yazarlk Program balatt.Okuma
yazma bilmemekle
mcadelede G-8lerin giriimi, gelecek on yl iinde
Ortadouda okuma yazma bilmemekten kurtulmu bir neslin yetimesine
odaklanarak BMnin programyla btnletirilir. Blgedeki okuma yazma bilmeme
orannn 2010 ylnda yzde 50 orannda drlmesine allr. G-8ler giriimi,
BMnin programnda olduu zere kadn ve kzlar zerinde younlar.
Blgede 65 milyon yetikinin okuma yazma bilmemekten yakndn gz
nnde bulundurursak, G-8ler giriiminin yetikinler arasnda okuma yazma
bilmemek ile mcadeleye odaklanmas ve internette eitim metotlarndan tutun da
retmenlerin yetitirilmesine kadar eitli programlarla eitilmeleri mmkndr.
Okur Yazarlk Tekilat: G-8ler, kzlar arasnda okur kazarln artrlmas
iin, kadnlara ynelik retmen enstitlerinin kapasitelerini artrabilir veya
yenilerini aabilir. Bu enstitlerde okullara kadn retmenler ve kadn eitim
uzmanlar kazandrmak amacyla kadnlar retmenlik meslei zerine eitilir.
(Kadnlara erkeklerin ders vermesini yasaklayan baz devletler var). BM program,
saylar 2008 ylnda 100 bin kadn retmeni bulacak olan okuma yazma
bilmemek ile Mcadele Ekiplerinin hazrlanmas amacyla UNESCOya bal
Herkes in Eitim programndaki salam ynlendirmeleri de kullanabilir.
- Eitim Kitaplar: Arap nsani Geliim Raporunda felsefe, edebiyat,
sosyoloji ve tabiat bilimlerindeki temel kitaplarn tercmesinde nemli bir eksiklik
gzlenmektedir. Yine niversitelerdeki ktphanelerin yetersiz hali dikkat
ekmektedir
309
G-8ler topluluuna ye her lke, bu alanda kendi klasik eserlerinin

tercme edilmesi programlarn finanse edebilir. Yine devletler ve yaynevleri (zel
ve resmi sektr ortaklaa), u an piyasada olmayan Arap klasiklerini yeniden
yaynlayarak okullara, niversitelere ve yerel ktphanelere balayabilirler.
-Aratrma Okullar Giriimi: rdn, ileri teknolojinin kullanlaca ve
modern eitim programlarnn uygulanaca Aratrma Okullar ina etme
giriimini hayata geirdi. G-8ler, finans salayp bu dnceyi zel sektr de dahil
blgedeki dier lkelere tayarak geniletebilir (zel sektrn desteini de talep
ederek).
- Eitim Reformu: Ortadouda Amerikan Ortaklk Giriimi, G-8lerin
nmzdeki (Mart veya Nisan) zirvesinden nce Ortadou Eitim Reformu
Zirvesini kendi himayesinde gerekletirecek. Bu zirve, blgedeki zel sektr
temsilcileri, sosyal ve sivil kurulu bakanlar ile Amerika ve Avrupadaki
meslektalarnn katlmyla reform konusuna vakf kamuoyundaki eitli dnce
akmlarnn buluma yeri olacaktr. Burada, zm bekleyen yerler ve konular
belirlenecek ve eitim alanndaki eksiklikleri giderme yollar aratrlacaktr.
Zirvenin hemen ncesinde Byk Ortadou Giriimine destei artrmak amacyla
G-8lerin ev sahipliini yapaca bir zirve tertip edilebilir.
-Dijital Bilgi Giriimi: Blge, internete eriim bakmndan en dk
seviyede bulunmaktadr. nternete yklenen bilgi ak, internetin eitim ve
ticaretteki nemi gz nnde bulundurulduunda blge ile dnya arasnda fark
kapatacak kpr kurma tam bir zorunluluktur. Kamu ve zel sektr arasnda
ibirlii balatarak blgede ve bir lke iindeki ehirler ile kyler arasnda
bilgisayar iletiimini kurmas veya geniletmesi G-8ler topluluunun olana
iindedir. Rusyadaki kasaba ve kylerde olduu gibi, bir ok yerdeki postahanelere
bilgisayar temin edilmesi uygun olacaktr. Proje, ilk nce Ortadouda bilgisayarn
az kullanld (Irak, Afganistan, Pakistan, Yemen, Suriye, Libya, Cezayir, Msr ve
Fas gibi) lkelere younlatrlacaktr. letiim amacyla maddi olanaklarn elverdii
oranda, mmkn olduunca ok okul ve postahaneye bilgisayar temin edilmeye
allacaktr.
Okullar bilgisayarlarla donatma giriimi ile yukarda geen okuma yazma
bilmemek le Mcadele ekipleri giriimi arasnda koordinasyon salamak da yine
mmkndr. Yani akademi hocalarnn eitim programlarnn gelitirilmesi zerine
yerel retmenleri eitmeleri, bu programlar internet ortamna tamalar; zel
sektrn de renci ve retmenlerin kullanmna sunulacak gerekli ekipman
teminini stlenmesi mmkndr.
- daresi Eitimi Giriimi: Blge genelinde i idaresi dzeyini
iyiletirme abalar balamnda G-8ler, kendi lkelerindeki i idaresi okullar ile
blgedeki eitim akademileri (niversiteler ve enstitler) arasndan ibirlii
oluturabilir. Yine G-8ler, oluturulacak olan bu ortak akademilerdeki eitimcileri
ve eitim gerelerini finanse etme olanana sahiptir. Bu akademinin programlar,
mezunlar iin bir senelik eitim dneminden tutun da pazarlama stratejileri ve
irketlerin alma planlar gibi snrl konular ieren ksa kurlara varan alternatifler
sunabilir. Buna rnek olarak Bahreyn Bankaclk ve Finans Enstits verilebilir.
310
Amerikal bir mdr olan bu kurum, Amerikadaki bir ok niversiteyle ibirlii

iindedir
3- Ekonomik Frsatlarn Yaygnlatrlmas
Byk Ortadouda refah seviyesinin ykseltmek iin, Dou Avrupadaki

eski komnist devletlerin yaptklarna benzer ekonomik bir dnm
gerekletirmek gerekir. Dnmn anahtar, blgedeki zel sektrn gcnn
nn amak olacaktr. zellikle de ekonomik gelimenin ve i imkanlar
yaratmann ana motorlar olan orta ve kk lekli projelerin. Giriimci snfn
olumas, demokrasi ve zgrlklerin gelimesinde byk bir etken olacaktr. Bu
balamda G-8ler aadaki admlar atabilir:
-Kalknmay Finanse Etme Giriimi:
Ekonomik kalknma ve i imkanlar yaratmak zerindeki etkisini artrmak

iin G-8ler, aadaki unsurlar ieren mali bir giriim balatmaya almaldr:
a- Mikrofinans: Blgede baz mikrofinans kurulular mevcuttur. Ancak bu
alanda faaliyet gsterenler hala byk mali aklarla yz yzeler. htiya duyanlarn
ancak yzde 5i aradklar mikrofinansa sahip olabiliyor ve toplam gereken finansn
sadece yzde 0.7si karlanabiliyor.
G-8ler topluluu kk projeleri kredilendirerek bu eksiklii telafi
etmeye yardmc olabilir. Kazanc amalayan kredilere arlk vererek ve zellikle
de
kadnlarn
banda
olduu
projeler
iin
bu
yaplabilir.
Kar amal mikrofinans enstitler, kendi ayaklar zerinde durabilir, sreklilik ve
kalknma iin ek finansa ihtiya duymazlar. Be sene geri dnml 400-500
milyon dolar kredi salayarak, ekonomiyle uraan ve 750 bini kadn olan bir
milyon 200 bin kiiyi fakirlikten kurtarabiliriz.
b- Byk Ortadou Para Fonu: G-8ler topluluu, blgede iktisadi
geliime ulamak amacyla byk ve orta lekli projeleri gelitirmeye yardmc
olarak, Uluslar aras Para Fonu (IMF) tarz bir tekilatn finansna katkda
bulunabilir.Belki de bu tekilatlarn G-8ler topluluundaki zel sektr
yneticilerinden bir grup tarafndan idare edilmesi mmkn olabilir.
c- Byk Ortadou Kalknma Bankas: Kalknma iin ncelikli olan
ihtiyalar gidererek reform iin abalayan devletlere yardmc olmak amacyla
Avrupa kalknma ve mar Bankas tarznda blgesel kalknma messesesinin
inas, bizzat Byk Ortadou blgesindeki finansrlerin katlmyla G-8ler
tarafndan yaplabilir.
Bu yeni kurulu, blgedeki zengin lkelerin mali glerini birletirip G8ler ile beraber temel altyap inas, salk korumas ve eitimin yaygnlatrlmas
projelerinin gelitirilmesi zerinde younlaabilir. Byk Ortadou Kalknma
311
Bankas, blge lkelerinin kalknma stratejileri ile teknolojik yardm hizmetlerinin

topland yer (bir nevi veri bankas) olmaldr. Kredi (veya ba) kararlar, kredi
alan lkelerin hissedilir reformlar gerekletirdikleri oranda belirlenmelidir.
d- Daha yi Mali Dzen in Ortaklk:Blgede mali hizmetler reformunu
artrmak ve blge lkelerinin uluslar aras mali sisteme entegrasyonlarn
iyiletirmek iin G-8ler, blgedeki reform liderlerine yeni bir ortaklk nerebilir.
Bu ortaklktaki ama, finans sektrndeki uzmanlk ve teknik yardmlarndan bir
oluum salayarak blge genelinde finans hizmetini balatmak ve geniletmektir.
u konulara da younlaarak:
-Mali hizmetler zerinde devlet egemenliini azaltan reform planlarnn
uygulanmas;
-Devletler arasndaki ekonomik ilikilerde engellerin kaldrlmas;
- Bankaclk ilemlerinin modernizasyonu;
-Pazar ekonomisini
iyiletirilmesi ve sunulmas;
-Mali hizmetler
iskeletlerin inas.
destekleyen
zgrlnn
mali
aralarn
balatlmasn
geniletilmesi,
destekleyen
yapsal
Ticaret Giriimi:
Ortadouda karlkl ticaret hacmi gerekten de ok dktr. yle ki,

dahili ticaret Araplarn toplam ticaretinin sadece yzde 6sn oluturuyor. Byk
Ortadou lkelerinin byk ksm blge dndaki lkelerle ticaret yapyor.
Komular yerine kendilerine uzak lkeler ile ayrcalkl ticari anlamalar
yapmlardr. Bunun bir sonucu olarak, gmrk ve gmrk d engeller
sradanlamtr. Snr ticareti de nadir olarak yaplmaktadr. G-8ler topluluu,
Byk Ortadouda ticareti tevik etmek iin aadaki unsurlardan oluan kararl
yeni giriim oluturabilir:
-Dnya Ticaret rgt Balamnda Uygulama/Katlm ve Ticaretin
Kolaylatrlmas: G-8ler topluluu, blge lkelerinin Dnya Ticaret rgtne
dahil olmalar hususunda etkinliini kullanabilir. (DTye katlm talebinde
bulunan lkeler -bunlar iin rgte bal bir kurul oluturuldu-, Cezayir, Lbnan,
Suudi Arabistan, Yemen; katlm talebinde bulunan, ancak henz talepleri
incelenmeyen lkeler, Afganistan, ran, Libya, Suriye; gzlemci sfat alma
talebinde bulunan lke, Irak. Program belirli teknik yardmlar ierecektir. DTne
katlm konusunda sz konusu lkelerde alacak mstearlar temin etmek gibi.
Ayrca ticaretin nndeki gmrk d engellerin tanmlanmas ve kaldrlmas
zerinde younlamak dahil, katlm operasyonunun cesaretlendirilmesini G-8ler
tevik edecektir.
Blge lkelerinin DTne katlmlar gerekleir gereklemez, DTnn
312
telif haklar ve hkmet almlar anlamas gibi ek taahhtlerin imzalanmas ve

bu taahhtlerin yrtlmesine dnk teknik yardmn salanlmasna
odaklanlacaktr. Bu teknik yardmlarn blge apnda G-8lerin himayesindeki
programlarla irtibat, blge lkeleri arasnda karlkl ticarete ynelik fiziki ve idari
engellerin azaltlmas iin gmrk vergileriyle ilgili ynlerin kolaylatrlmas
konusunda salanabilir.
- Ticaret Blgeleri: G-8ler topluluu, blgedeki karlkl ticaretin ve
gmrk ilemlerinin iyiletirilmesi iin Byk Ortadouda ticaret blgeleri ina
edecektir. Bu blgeler, zel sektrn ticari faaliyetlerini desteklemek iin bir dizi
hizmetler sunacak ve zel projeler arasnda iliki kuracaktr. Bunlar arasnda,
yabanc yatrmclara tek bir operatr elinden pazarlama yaplmas, nakliye
ilemleri iin harcanan zaman kaybnn azaltlmas iin gmrk brolar arasnda
irtibatn salanmas ve blgede hizmet ve mal giri knn kolaylatrlmas iin
ortak kurallar var.
- Ticareti Gelitirme Blgeleri: Dier blgelerde zel ticaret sahalar ile
ihracat blgelerinin gerekletirdii baarlara dayal olarak G-8ler topluluu,
rnlerin tasarm, retimi ve pazarlanmas konusunda blgesel ibirliini
zendirmeyi stlenecek, Byk Ortadouya zg belli blgelerin kurulmasna
yardmc olabilir. Yine G-8ler topluluu, kendi pazarnda bu rnlerin arz iin
cazip reyonlar aabilir ve tecrbelerini sz konusu blgelere aktarabilir.
- Byk Ortadou Ekonomik Frsatlar Forumu:
Cazip hale getirilmi blgesel ibirliini zendirmek iin G-8ler topluluu,
Byk Ortadou Ekonomik Frsatlar Forumu oluturabilir. Bu forum, G-8ler
topluluundan ve Byk Ortadoudan st dzey yetkilileri ekonomik reforma ilikin
konular tartmak amacyla buluturabilir ( dnyasndan hkmet d bireyler ile
yetkilileri buluturan ek toplantlar da tertip edilebilir). Forum, Asya-Hint Okyanusu
Ekonomik birlii Paktna (APEC) esnek olarak dayanabilir. Ayrca mali ve ticari
konulara ilikin kurallar dahil blgesel ekonomik konular kapsayacaktr. (Byk
Ortadou Giriimi Taslak Metni; Al-Hayat, 13 ubat 2004)
313
ZGEM
26.12.1970 Osmaniye doumluyum. lk okul renimimi
skenderun,
skenderunda
ortarenimimi
Osmaniye
ve
lise
renimimi
tamamladm. 1995 ylnda lisans renimimi
Marmara niversitesinde tamamladm. 1998 ylnda, yksek lisans

programn Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu
Ynetimi, Siyaset ve Sosyal Bilimler Dalnda tamamladm. Doktora
renimimi ise 2008, ylnda Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalnda tamamladm.
yi derecede ngilizce bilirim.
MY CV
I was born in Osmaniye, 26.12.1970; I graduated from primary
school in Iskenderun, secondary school in Osmaniye and high school
in Iskenderun. I started my undergraduate education at Marmara
University; I graduated from faculty in 1995.In 1998, I achieved my
MA degree from Marmara University, Institute of Social Sciences,
Department of Public Administration, Program of Social Sciences
and Politics.
In 2008, I accomplished my PhD degree from Marmara
University, Institute of Social Sciences, Department of Public
Administration, Program of Social Sciences and Politics. Fluent in
English.
314

Büyük Ortadoğu Projesi̇ Ve Türki̇ye

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Büyük Ortadoğu Projesi̇ Ve Türki̇ye

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Büyük Ortadoğu Projesi̇ Ve Türki̇ye

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

AMERKA BRLEK DEVLETLERNN

AMERKA BRLEK DEVLETLERNN

DANIMANI: PROF. DR. FERDE HLYA BAYKAL

A.Truman Doktrini ................................................................................................. 57

III. ABDNN 2002 YEN ULUSAL GVENLK STRATEJS VE GVENLK

I.11 EYLL SONRASI ORTADOUDAK GELMELER BALAMINDA TRK-ABD

D.ABD Kuzey Irak ve PKK ................................................................................... 236

BYK ORTADOU HARTASI

ORTADOUNUN ETNKDEMOGRAFK YAPISI:TAHMN

:Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlamas

Tayyar Ar. Irak,ran,ABD,nleyici Sava Petrol ve Hegomonya, Alfa Yaynlar,stanbul,2003,s.21

lke Arboan,Glden Ayman,Beril Dedeolu, Uluslararas likiler Szl, Faruk Snmezolu

genilemitir. Genel olarak saldrya urama korkusu azalmtr. Uluslararas rgtler,

corafyadr. Bu corafyada etnik ve toplumsal yap blge lkelerindeki iktidarlar

ABDnin Ortadouya olan ilgisi 1920li yllarda balamtr.1920lerde

Yeni dnemde tehdit alglamalar da deimitir. Souk sava sonras dnemin,

zerindeki askeri, siyasi, diplomatik, hukuk, teknolojik, iktisadi ve ticari stnln

frsatlar n plana kmtr. Bu nedenle Amerika kresellemenin nndeki engellerin

Akdenizden Afganistan ve muhtemelen Pakistana kadar uzanan bir alan kapsamasnn

hedeflemektedir. Gerekletirilmesi dnlen reformlarla da; siyasal zgrlklerin

geniletilmesi, ticaret ve finans sektrlerinin uluslararas sisteme uyumu ile

Byk Ortadou Projesi ile ABDnin dier amalarnn ise; blge ii ve d

ilikileri Byk Orta Dou Projesi

parametrelere bal kalmak zorunluluunda olmutur. Kendisini dorudan ilgilendiren

kresel g merkezleri arasndaki kuvvet kaymalarn aksettiren yeni unsurlar, Trkiyenin

olamayabilecektir. Politika ve stratejileri uygulayabilmesi iin, kendine yakn blgesel

daha da geniletirsek hangi kriterlere gre bir dnya

haritasnn kabul edilecei (BOP incelemesi ncesi) ilk sorumuz olmaldr.

keyfince ve amalarna gre belirlemektedir.5 Ortadou

kavramnn kapsamnn belirsizlii ve kullananlarn kapsam istedikleri gibi geni veya

Ahmet,Davutolu, Stratejik Derinlik,Kre Yaynlar,17.bask,stanbul 2004, ss.129-130.

Temelde Ortadou kavramnn, ark (Dou) ve Yakndou (Near East)

Davut Dursun Ortadogu Neres?... s.37

Chirolun Ortadou terimi, Mahann terimine gre daha geniletilmitir;

"Ortadou"(Middle East) ve "Uzakdou"(Far East). Yakndou, daha ok Balkanlar ve

Lainer Ortadou Diye Bir Yer, par:4

Murat Aar, slam Corafyacl ve Mslman Corafyaclar/Dousu Geliimi ve Temsilcileri,

ekil 1.Byk Ortadou Haritas

Birinci Dnya Savas'ndan nce ve sava srasnda Osmanl Devleti'nin

Davutolunun betimledii bu Ortadou corafyas gnmzde deiik

Dursun Ortadogu Neresi?..., Par.5

Davutolu, Stratejik Derinlik, s.324

Davutolu, Stratejik Derinlik, s.129

Davutolu, Stratejik Derinlik, s.324

Afganistana kadar snrlar izilen15 bu projenin gnbegn snrlar proje nderlerince

barndrr.Bunlar:Aden,Hrmz,anakkale,stanbul boazlar ve Svey Kanaldr.16

kullanlabilmektedir(slam Dnyas, Latin Amerika rneklerinde olduu gibi). Gelir

Mustafa Kayar, Trk Amerikan likilerinde Irak Sorunu, IQ Kltr-Sanat Yaynclk,stanbul

Lainer, Ortadou Diye., Par;5

Lainer, Ortadou Diye., par;6

Hazar Denizi) kylarnda bulunmaktadr. ayr ktaya (Afrika, Asya ve Avrupa)

Lainer Ortadou Diye., par;8

Lainer Ortadou Diye.,par.10

II.TARHSEL SRE ERNDE ORTADOU

Bu nedenle Ortadouda deiim ve

zkan Akgz,Ortadounun Etnik,Sosyal Yaps ve Byk Ortadou Projesi, Byk Ortadou