Docslide - Us - Geotehnics in Civil Engineering 2013 PDF

SAVEZ GRAĈEVINSKIH INŽENJERA SRBIJE
ASSOCIATION OF CIVIL ENGINEERS OF SERBIA
INŽENJERSKA KOMORA SRBIJE

SERBIAN CHAMBER OF ENGINEERS
II
IZDAVAý / (PUBLISHER):
Savez graÿevinskih inženjera Srbije / Association of Civil Engineers of Serbia
Beograd, Kneza Miloša 9/I, Tel/Faks: (011) 3241 656
PROG RA MSK I OD BOR / ( P R O G R A MM E COM MI T T E E ):

KOPREDSEDNICI / (CO-CHAIRS):
Prof.dr Radomir FOLIû, Novi Sad, Srbija
Prof.dr Milan MAKSIMOVIû, Beograd, Srbija
ýLANOVI / (MEMBERS):
Prof. Dr. Heinz BRANDL, Wien, Austrija
Prof. Dr. Luvig TRAUNER, Maribor, Slovenija
Prof. Dr. Lidija ZDRAVKOVIû, London, U.K.
Prof. Dr. Tanja ROJE-BONACCI, Split, Hrvatska
Prof. Dr. Ivan VRKLJAN, Rijeka, Hrvatska
Prof. Dr. Vasil VITANOV, Skoplje, Makedonija
Prof. Dr. Adnan IBRAHIMOVIû, Tuzla, BiH
Prof. Dr. Asterios LIOLIOS, Xanthi, Grþka
Doc. Dr. Georgi FRANGLOV, Sofia, Bugarska
Prof. Dr. Zvonko TOMANOVIû, Podgorica, Crna Gora
Prof. Dr. Slobodan ûORIû, Beograd, Srbija
Dr. Nenad ŠUŠIû, Beograd, Srbija
Prof. Dr. Milinko VASIû, Novi Sad, Srbija
Prof. Dr. Mitar ĈOGO, Novi Sad, Srbija
Prof. Dr. Petar SANTRAý, Subotica, Srbija
Miroljub SAMARDAKOVIû, Niš, Srbija
EDITOR / (Editor in Chief): Prof.dr Radomir FOLIû

TEHNIýKI UREDNIK / (Editor): Aleksandar ĈUKIû
Svi radovi u ovom zborniku radova su recenzirani. Stavovi izneti u ovoj publikaciji ne
odražavaju nužno i stavove izdavaþa, nauþnog komiteta ili editora.
TIRAŽ (Circulation): 200

ŠTAMPA: Akademska izdanja, Zemun
III
SAVEZ GRAĈEVINSKIH INŽENJERA SRBIJE

i
SRPSKO DRUŠTVO ZA MEHANIKU TLA I GEOTEHNIýKO

IŽENJERSTVO
ZBORNIK RADOVA
PETO NAUýNO-STRUýNO MEĈUNARODNO
SAVETOVANJE
GEOTEHNIýKI ASPEKTI
GRAĈEVINARSTVA
FIFTH INTERNATIONAL CONFERENCE
GEOTECHNICS IN CIVIL ENGINEERING
CONFERENCE PROCEEDINGS
Editor: Prof. dr Radomir Foliü
Sokobanja, 29. - 31. oktobar 2013.

IV
ORGANIZATORI SAVETOVANJA / (CONFERENCE ORGANISERS):

Savez graÿevinskih inženjera Srbije (Beograd), Srpsko društvo za mehaniku tla i
geotehniþko inženjerstvo (Beograd)
ORGANIZACIONI ODBOR / (ORGANISING COMMITTEE):

PREDSEDNIK (Chairman): Prof.dr Radomir FOLIû, dipl.inž.graÿ., Novi Sad
SEKRETAR (Secretary): Nevena VUJADINOVIû, Beograd
ýLANOVI (Members): Dr Vencislav GRABULOV, dipl.inž.tehn., Beograd, Srbija
Milutin IGNJATOVIû, dipl.inž, Beograd, Srbija
Mr Dragan ZLATKOV, dipl.inž.graÿ., Niš, Srbija
Jovo SMILJANIû, dipl.inž.graÿ., Novi Sad, Srbija
Milica TRIFKOVIû, dipl.inž.graÿ., Beograd, Srbija
Dubravka PETKOVIû, dipl.inž., ýaþak, Srbija
ODRŽAVANJE SAVETOVANJA SU POMOGLI / (SPONSORED BY):

Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije
Inženjerska komora Srbije
Institut IMS a.d. Beograd
Lipex d.o.o. Beograd
Geoestetika d.o.o. Beograd
Geoput d.o.o. Beograd
Projektinženjering Tim d.o.o. Niš
Sigmainženjering d.o.o. Novi Sad
Benevento Ums d.o.o. ýaþak
Saobraüajni institut CIP d.o.o. Beograd
Slika na koricama: iskop za izgradnju garaže "Pionirski park" u Beogradu (autor prof. dr Milan Maksimoviü)
V
SADRŽAJ
CONTENTS
Radovi po pozivu / Keynote Papers
1. H.Brandl (Vienna – Austrija)

BOX – SHAPED DEEP FOUNDATIONS TO IMPROVE THE
BEARING-SETTLEMENT BEHAVIOUR OF STRUCTURES ......................................................................1
2. L.Trauner, A.Štrukelj, M.Pšunder, B.Macuh (Ljubljana – Slovenia)
A STATIC LOADING PILE TEST AT THE SERVICEABILITY LIMIT STATE ........................................25
3. T.Roje-Bonacci (Split – Hrvatska)
PRIRODNE BRANE S OSVRTOM NA NAJVEûU POZNATU BRANU USOI
U TAJIKISTANU ..............................................................................................................................................43
4. I.Vrkljan (Rijeka – Hrvatska)
MEHANIKA STIJENA – 50 GODINA NAKON OSNIVANJA ISRM-A ......................................................53
5. E.Mandžiü (Tuzla – BiH)
SLIJEGANJE TERENA GRADA TUZLA .......................................................................................................61
Tematska oblast 1 / Topic 1

NORMATIVI – TEHNIýKI PROPISI U GRAĈEVINSKOJ GEOTEHNICI
U SVETLU USAGLAŠAVANJA SA EN STANDARDIMA
GEOTECHNICAL STANDARDS AND REGULATIONS
6. J.Papiü, V.Proloviü, Lj.Dimitrievski (Skoplje – Makedonija, Niš - Srbija)

PREDLOG ZA PRORAýUN POTPORNIH ZIDOVA U REGIONU PREMA
EVROKODU 7 ..................................................................................................................................................75

STANJE GEOTEHNIKE U NAŠOJ ZEMLJI
STATE OF GEOTECHNICAL ENGINEERING IN SERBIA
7. V.Vujaniü, M.Jotiü (Beograd – Srbija)

RAZVOJ GEOTEHNIKE U PUTARSTVU (1955 – 2013) ..............................................................................83

GEOTEHNIKA U PROJEKTOVANJU I IZVOĈENJU OBJEKATA INFRASTRUKTURE
GEOTECHNICAL ASPECTS IN INFRASTRUCTURE
8. M.Memiü, R.Foliü, A.Ibrahimoviü (Lukavac – BiH, Novi Sad – Srbija, Tuzla – BiH)
UTICAJ PROMJENE PARAMETARA TLA NA POMIJERANJE
ARMIRANOBETONSKIH DIJAFRAGMI ......................................................................................................93
9. V.Anÿelkoviü, D.Divac, Ž.Lazareviü, V.Nedoviü (Beograd – Srbija)
ISPITIVANJE KARAKTERSITIKA SMICANJA NA KONTAKTU
BETON-STENSKA MASA ............................................................................................................................103
10. Z.Kovrlija, A.Tomanoviü (Beograd – Srbija)
FUNDIRANJE MOSTA "M 13" PREKO KIJEVSKOG POTOKA, SEKTOR B5.1,
OBILAZNICA OKO BEOGRADA ................................................................................................................113
11. V.Bogdanoviü (Beograd – Srbija)
GEOTEHNIýKE PODLOGE ZA GLAVNI PROJEKAT CEVOVODA ø300 mm
U VRANIûU ...................................................................................................................................................119
12. P.Petronijeviü, V.Proloviü, S.Zdravkoviü (Niš – Serbia)
POOR FOUNDATIONS AS A CAUSE OF COLLAPSE OF THE LATTICE
MAST ON VRTOP PEAK ..............................................................................................................................125
VI
13. M.Vasiü, M.Ĉogo (Novi Sad – Serbia)

GEOTECHNICAL CONDITIONS FOR THE CONSTRUCTION OF A NEW
DRINKING WATER PLANT IN ZRENJANIN ............................................................................................133
14. N.Ĉuriü (Bijeljina – Republika Srpska – BiH)
GEOTEHNIýKA ISTAŽIVANJA TERENA NA LOKACIJI POSTROJENJA ZA
PREýIŠûAVANJE OTPADNIH VODA V.OBARSKA KOD BIJELJINE...................................................139
15. Z.Taliü, Ĉ.ûerimagiü (Sarajevo – BiH)
GEOTEHNIýKE KARAKTERISTIKE TERENA I PRORAýUN DOZVOLJENE
NOSIVOSTI NA LOKACIJI MOSTA BR. 1, AUTOPUT KORIDOR Vc, DIONICA
TARýIN – KONJIC, PODDIONICA TARýIN – ZUKIûI ............................................................................147
16. Z.Taliü, Ĉ.ûerimagiü (Sarajevo – BiH)
GEOTEHNIýKE KARAKTERISTIKE TERENA I PRORAýUN DOZVOLJENE
NOSIVOSTI NA LOKACIJI MOSTA BR. 2, AUTOPUT KORIDOR Vc, DIONICA
TARýIN – KONJIC, PODDIONICA TARýIN – ZUKIûI ............................................................................157
17. D.Peco, I.Bojoviü, S.Šijan, M.Saviü, V.Jovanoviü, N.Laziü (Beograd – Srbija)
FUNDATION OF RAIL WAY - ROAD BRIDGE OVER THE DANUBE IN NOVI SAD .........................163

GEOTEHNIýKI ASPEKTI GRAĈENJA U URBANIM SREDINAMA
GEOTECHNICAL ASPECTS OF CONSTRUCTION IN URBAN AREAS
18. Ž.Žugiü, M.Rakiü (Beograd, Loznica – Srbija)

PROJEKAT SANACIJE TEMELJA ZGRADE PRIRODNO-MATEMATIýKOG
FAKULTETA – NEKI ASPEKTI IZVOĈENJA ............................................................................................171
19. D.Zlatkov, P.Petronijeviü, V.Proloviü (Niš – Serbia)
FOUNDING OF THE SHALLOW ARCH IN POOR GEOTECHNICAL CONDITIONS ...........................179
20. R.Ĉorÿeviü (Beograd – Srbija)TEMELJENJE UZ PROSTORNA OGRANIýENJA ....................................185

ISTRAŽNI RADOVI, KARAKTERISTIKE TLA I STENA, KARAKTERIZACIJA I
KLASIFIKACIJA TERENA
SITE INVESTIGATIONS, CHARACTERIZATION OF SOIL AND ROCK
21. M.Prica, K.Ĉokoviü, N.Šušiü, D.Berisavljeviü (Belgrade – Serbia)

IN SITU TESTING OF SOILS BY SCREW PLATE LOAD TEST (SPLT) .................................................191
22. K.Ĉokoviü, L.ýaki, N.Šušiü (Belgrade – Serbia)
ASSESSING SOIL DISPERSIVITY BASED ON CLASSIFICATION TESTS ...........................................197
23. S.Samardakoviü, M.Samardakoviü, R.Foliü (Niš, Novi Sad – Srbija)
DINAMIýKA PENETRACIONA ISPITIVANJA I MEĈUSOBNE KORELACIJE ....................................205
24. S.Krstiü, M.Ljubojev, V.Ljubojev, D.Tašiü (Bor – Srbija)

GEOTEHNIýKA ISTRAŽIVANJA TERENA NA TRASI IZMEŠTANJA
KOLEKTORA - FLOTACIJSKO JALOVIŠTE VELIKI KRIVELJ ..............................................................213
25. E.Mandžiü, K.Mandžiü, E.Babajiü, A. Ibrahimoviü, E.Mandžiü (Tuzla – BiH)
KARAKTERISTIKE PERIDOTITA – SERPENTINITA KOD IZGRADNJE
GEOTEHNIýKIH OBJEKATA ......................................................................................................................219

MODELI GEOMATERIJALA I NUMERIýKE METODE
GEOTECHNICAL MATERIAL MODELS AND NUMERICAL METHODS
26. G.Hadži-Nikoviü, S.ûoriü (Belgrade – Serbia)

ULTIMATE BEȺRING CAPACITY IN UNSATURATED SOILS .............................................................225
VII
27. B.Foliü, M.ûosiü, Ĉ.Laÿinoviü (Beograd, Loznica - Novi Sad)

NDA VI MOSTA FUNDIRANOG NA ŠIPOVIMA PREKO PE-IPSILON
KRIVIH ZA PESAK PREMA RISU ..............................................................................................................233
28. L.Zdravkoviü (London – UK)
THE USE OF THE MOHR-COULOMB MODEL IN GEOTECHNICAL
ENGINEERING PRACTICE ..........................................................................................................................243

PREDVIĈANJE I REZULTATI OSMATRANJA OBJEKATA – OPSERVACIONI METOD
OBSERVATIONAL METHOD, PREDICTION AND MONITORING
29. E.ýizmiü, A.Skejiü, D.Ljubunþiü, A.Baliü (Sarajevo – BiH)

MONITORING I NUMERIýKO MODELIRANJE VREMENSKI OVISNIH
POMJERANJA U KLIZIŠTU .........................................................................................................................249

POBOLJŠANJE TLA, ARMIRANJE, INJEKTIRANJE, DRENAŽE I DRUGO
SOIL AND ROCK IMPROVEMENT
30. M. Vukiüeviü, S. Maraš-Dragojeviü, S. Jockoviü, M. Marjanoviü, V. Pujeviü

(Beograd – Srbija)
STABILIZACIJA ALEVRITA PRIMENOM PEPELA IZ TERMOELEKTRANE
„KOLUBARA” ................................................................................................................................................257
31. S.Abazi, I.Tomovski, P.Petrovski (Skoplje – Makedonija)
EKSPERIMENTALNA I NUMERIýKA ANALIZA PONAŠANJA
ARMIRANE ZEMLJE ....................................................................................................................................265

DUBOKI ISKOPI I TUNELI
DEEP EXCAVATIONS AND TUNNELS
32. N.Krstivojeviü (Valjevo – Srbija)

ZAŠTITA TEMELJNE JAME I SUSEDNIH OBJEKATA ZA IZGRADNJU
STAMBENO POSLOVNE ZGRADE NA k.p. 1118/1 K.O. PALILULA U
ULICI DALMATINSKA 14 U BEOGRADU ................................................................................................271

STABILNOST KOSINA I KLIZIŠTA
SLOPE STABILITY AND LANDSLIDES
33. Z.Radiü, V.Iliü (Beograd – Srbija)

MERE ZA SPREýAVANJE POJAVA NESTABILNOSTI KOSINA IZAZVANIH
TEHNOGENIM PROCESIMA NA AUTOPUTU E-75 U SRBIJI ................................................................277
34. Ž.Žugiü (Beograd – Srbija)
PRIMENA SOFTVERSKIH PAKETA FLAC I GEOSTUDIO ZA
NASUTE BRANE I NASIPE ..........................................................................................................................285
35. M.Jovanoviü, I.Vasiü (Novi Sad – Srbija)
SANACIJA OBJEKTA NA KLIZIŠTU DELIMIýNIM POTKOPAVANJEM I
PODIZANJEM HIDRAULIýNIM PRESAMA U ýEROVIûU ....................................................................291
36. A.Spahiü (Srajevo – BiH)
RACIONALIZACIJA SANACIJE PLITKIH KLIZIŠTA U ZAVISNOSTI
OD IZBORA GEOMETRIJE ARMIRANOBETONSKE POTPORNE KONSTRUKCIJE .........................299
VIII
37. A.Spahiü (Sarajevo – BiH)

FUNKCIJA ZAVISNOSTI TROŠKOVA I FAKTORA SIGURNOSTI KOD
SANACIJE PLITKIH KLIZIŠTA U GLINAMA SA BETONSKOM
POTPORNIM KONSTRUKCIJAMA .............................................................................................................307
38. B.Susinov, K.Lazarov (Skopje, Strumica – Makedonija)
STABILIZACIJA KOSINȿ OPTEREûENE OBJEKTOM PRIMENOM
ARMIRANOBETONSKOG ZIDA .................................................................................................................317

HIDROTEHNIýKI NASIPI I NASUTE BRANE
FLOOD PROTECTION DYKES AND EARTH AND ROCKFILL DAMS
39. M.Vuþiniü (Podgorica – Crna Gora)

PRILOG SEIZMIýKOJ ANALIZI NASUTIH BRANA ................................................................................325

ŠIPOVI, DIJAFRAGME I DRUGE TEHNOLOGIJE FUNDIRANJA
PILES, DIAPHRAGM WALLS AND OTHER FOUNDATION METHODS
40. D.Mandiü, A.Kikoviü, M. Hranisavljeviü (Beograd – Srbija)

PRIMENA JET GROUTING TEHNOLOGIJE KOD FUNDIRANJA U
DUBOKOJ TEMELJNOJ JAMI STAMBENO – POSLOVNOG
KOMPLEKSA NA NOVOM BEOGRADU ...................................................................................................333
41. P.Santraþ, Ž.Bajiü (Subotica – Srbija)
ANALIZA VARIJANTE ZAŠTITE TEMELJNE JAME I SUSEDNOG OBJEKTA ...................................343
42. A. Liolios, K.Liolios, B.Folic (Xanthi – Greece, Belgrade – Serbia)
DYNAMIC PILE-SOIL INTERACTION UNDER ENVIRONMENTAL EFFECTS:
NUMERICAL APPROACHES .......................................................................................................................349
43. Ĉ.Rahimiü (Mostar – BiH)
ISPITIVANJE BUŠENIH ŠIPOVA PROBNIM OPTEREûENJEM NA PRITISAK ....................................355
44. D.Zlatkov, M.Stanojev, S.Budiü (Niš – Srbija)

VIŠEKRITERIJUMSKA OPTIMIZACIJA FUNDIRANJA OBJEKATA
"MAGNETTO" KOMPLEKS "FIAT AUTOMOBILI SRBIJA" KRAGUJEVAC ........................................363
45. N.Davidoviü, Z.Boniü, V.Proloviü (Niš – Serbia)
GEOTECHNICAL CONDITIONS FOR THE FOUNDATION OF THE
„SCIENCE AND TECHNOLOGY PARK“ BUILDING IN NIŠ ..................................................................371

GEOTEHNIKA SAOBRAûAJNICA: PUTEVI, ŽELEZNICE I AERODROMI
GEOTECHNICAL ASPECTS OF ROADS, RAILWAYS AND AIRPORTS
46. M.Stevanoviü, S.Bogdanoviü (Beograd – Srbija)

ANALIZA REZULTATA UPOREDNIH ISPITIVANJA MATERIJALA
STABILIZOVANOG CEMENTOM I HIDRAULIýNIM VEZIVOM ..........................................................377
47. Z.Bašiü, A. Džananoviü (Tuzla – BiH)
UPOTREBA NUS PROIZVODA PROCESA PROIZVODNJE SODE ZA
IZGRADNJU DONJEG STROJA PUTEVA ..................................................................................................383
IX

DEPONIJE ýVRSTOG OTPADA, EKOLOŠKI ASPEKTI GEOTEHNIKE
ENVIRONMENTAL GEOTECHNICS, SOLID WASTE DISPOSAL
48. D.Rakiü, L.ýaki, S.ûoriü (Beograd – Srbija)

MEĈUZAVISNOST PARAMETARA STIŠLJIVOSTI STAROG
KOMUNALNOG OTPADA I KOEFICIJENTA POROZNOSTI ..................................................................391
49. S.Ĉokanoviü (Beograd – Srbija)
GEOTEHNIýKA ISTRAŽIVANJA ZA POTREBE PROŠIRENJA DEPONIJE
KOMUNALNOG OTPADA U KRALJEVU .................................................................................................401

MIKROZONIRANJE I SEIZMIýKI RIZIK
SEISMIC MICROZONING AND SEISMIC RISK
50. M.Vuþiniü (Podgorica – Crna Gora)

NEKI POJMOVI O ZEMLJOTRESIMA SA ASPEKTA POTREBA GRAĈEVINARSTVA ......................405
51. N.Maniü, D.Lukiü (Novi Pazar, Subotica – Srbija)
UTICAJ KVALITETA NASIPA NA SEIZMIýKU POUZDANOST
INFRASTRUKTURNIH OBJEKATA ............................................................................................................413

OBRAZOVANJE U OBLASTI GEOTEHNIKE, SVI NIVOI OBRAZOVANJA KADROVA
EDUCATION IN GEOTECHNICAL DOMAIN, ALL LEVELS
52. M.Hamova, G.Frangov, H.Zayakova, A.Mihailov, M.Periklijska

(Sofia – Bulgaria)
PROBLEMS AND FUTURE DEVELOPMENT OF GEOTECHNICAL TRAINING .................................421
53. J.Josifovski, M.Jovanovski, J.Papiü, S.Ĉorÿevski, I.Peševski
(Skoplje – Makedonija)
NEKE NOVOSTI U STUDIJSKOM PROGRAMU ZA GEOTEHNIKU ......................................................425
54. M.Trifkoviü, Ž.Nestoroviü (Subotica, Kladovo – Srbija)
NEKI ASPEKTI STICANJA VEŠTINA I ZNANJA U INŽENJERSKIM
OBLASTIMA ..................................................................................................................................................431

OSTALE TEME OD ZNAýAJA, NEOUBUHVAûENE TEMAMA OD 1 DO 16
OTHER TOPICS OF INTEREST NOT COVERED BY THE LIST ABOVE
55. A.Zahariev, G.Frangov, I.Zahivko (Sofija – Bugarska)

INCREASE OF THE OVERALL STABILITY OF HPP
ROSITZA – 1, BULGARIA ............................................................................................................................435
56. S.Zdravkoviü, D.Zlatkov, M.Stanojev (Niš – Srbija)
OCCURRENCE OF GREAT DIFFERENCE OF BENDING MOMENTS, DUE TO THE
SETTLING OF THE SUPPORTS DEPENDING ON THE CROSS SECTION,
CALCULATED ACCORDING TO THE SECOND ORDER THEORY ......................................................443
57. D.Rakiü, I.Basariü, N.Šušiü (Beograd – Srbija)
GEOTEHNIýKI ASPEKTI ODRŽIVOG RAZVOJA ENERGETSKE GEO–STRUKTURE ......................455
58. M.Trifkoviü, Ž.Nestoroviü, T.Milutinoviü, G.Pejiþiü
(Subotica, Kladovo – Srbija, Trebinje-R.Srpska-BiH, Brþko - BiH)
IZBOR TAýAKA ZA DEFORMACIONU ANALIZU TLA I OBJEKATA PRIMENOM
GEODETSKIH METODA ..............................................................................................................................463
X
PREDGOVOR / (FOREWORD)
Raznolikost geotehniþkih uslova u našoj zemlji i socioekonomski odnosi u društvu, kao i položaj naše zemlje u
svetu poslednjih godina, doveli su do zaostajanja za razvijenijim zemljama sveta u oblasti graÿevinske geotehnike.
Zbog toga postoji potreba da se rezimiraju dosadašnji rezultati i dostignuüa u ovoj važnoj oblasti u širokom spektru
segmenata i to od metoda primenjenih geotehniþkih terenskih istražnih radova, laboratorijskih ispitivanja, primene
savremenih teorijskih i numeriþkih postupaka, metodologije analize i projektovanja, kao i u oblasti praktiþne
graÿevinske operative.
Uspešno održana savetovanja o geotehniþkim aspekima graÿevinarstva (prvo Savetovanje na Kopaoniku 2005.
godine, drugo Savetovanje u Sokobanji 2007. godine, treüe i þetvrto Savetovanje održano na Zlatiboru 2009. i
2011. godine) podstaklo je Savez graÿevinskih inženjera Srbije (SGIS) da zajedno sa Srpskim društvom za
mehaniku tla i geotehniþko inženjerstvo, uz podršku Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike
Srbije i Inženjerske komore Srbije, organizuje peto Savetovanje sa istom osnovnom tematikom. Osnovni cilj
Savetovanja je razmena iskustva struþnjaka razliþitih profila i specijalnosti koji se bave geotehnikom. Savetovanje
treba da ukaže na glavne pravce razvoja ove struke koji bi odgovarali uslovima i potrebama u ovoj fazi izgradnje
naše zemlje. Pored toga, to je prilika da se razmotri i stanje naše regulative u ovoj oblasti i potrebe njenog
usaglašavanja sa najnovijim internacionalnim i evropskim standardima.
Zbornik radova sa þetvrtog Savetovanja sadrži ukupno 58 radova koje je Programski odbor nakon pregleda
prihvatio za izlaganje na Savetovanju. Na poþetku zbornika štampani su radovi po pozivu istaknutih struþnjaka, a
ostali radovi su razvrstani u ukupno 17 tematskih grupa koje obuhvataju praktiþno sve aspekte geotehnike, i to.
1. NORMATIVI – TEHNIýKI PROPISI U GRAĈEVINSKOJ GEOTEHNICI U SVETLU

USAGLAŠAVANJA SA EN STANDARDIMA
2. STANJE GEOTEHNIKE U NAŠOJ ZEMLJI
3. GEOTEHNIKA U PROJEKTOVANJU I IZVOĈENJU OBJEKATA INFRASTRUKTURE
4. GEOTEHNIýKI ASPEKTI GRAĈENJA U URBANIM SREDINAMA
5. ISTRAŽNI RADOVI, KARAKTERISTIKE TLA I STENA, KARAKTERIZACIJA I
KLASIFIKACIJA TERENA
6. MODELI GEOMATERIJALA I NUMERIýKE METODE
7. PREDVIĈANJE I REZULTATI OSMATRANJA OBJEKATA, OPSERVACIONI METOD
8. POBOLJŠANJE TLA, ARMIRANJE, INJEKTIRANJE, DRENAŽE I DRUGO
9. DUBOKI ISKOPI I TUNELI
10. STABILNOST KOSINA I KLIZIŠTA
11. HIDROTEHNIýKI NASIPI I NASUTE BRANE
12. ŠIPOVI, DIJAFRAGME I DRUGE TEHNOLOGIJE FUNDIRANJA
13. GEOTEHNIKA SAOBRAûAJNICA: PUTEVI, ŽELEZNICE I AERODROMI
14. DEPONIJE ýVRSTOG OTPADA, EKOLOŠKI ASPEKTI GEOTEHNIKE
15. MIKROZONIRANJE I SEIZMIýKI RIZIK
16. OBRAZOVANJE U OBLASTI GEOTEHNIKE, SVI NIVOI OBRAZOVANJA KADROVA
17. OSTALE TEME OD ZNAýAJA, NEOBUHVAûENE TEMAMA OD 1 DO 16
SGIS zahvaljuje ovim putem preduzeüima i institucijama koje su pomogle održavanje ovog Savetovanja. SGIS
takoÿe zahvaljuje þlanovima Organizacionog odbora i Programskog odbora kao i autorima radova na uloženom
trudu i njihovom stvaralaþkom radu u pripremi radova.
Nadamo se i želimo da þetvrto savetovanje SGIS o geotehniþkim aspektima graÿevinarstva bude plodonosno i da se
svi uþesnici vrate u svoju sredinu obogaüeni novim saznanjima i kolegijalnim poznanstvima.
EDITOR: Prof.dr Radomir Foliü, Novi Sad

Beograd, oktobar 2013. TEHNIýKI UREDNIK: Mr Aleksandar Ĉukiü, Beograd
1
UDK: 624.154.042.7
Pregledni (naučni) članak
REVIEW PAPER
BOX-SHAPED DEEP FOUNDATIONS TO

IMPROVE THE BEARING-SETTLEMENT
BEHAVIOUR OF STRUCTURES
Em.O.Univ.-Prof. Dipl.-Ing. Dr.techn. Dr.h.c.mult. Heinz Brandl
Vienna University of Technology, Vienna, Austria
ABSTRACT
Box shaped deep foundations consist primarily of pile walls or diaphragm walls (but also of deep/mixing
walls or jet grouting walls). Combined systems of pile walls and jet grouting columns are also used.
Such schemes have proved suitable for high-rise buildings, for bridges, silos, power stations, etc. Special
applications are strengthening of old foundations (e.g. river bridges against scouring) and buildings in
seismic zones. From theory, comprehensive model tests, and numerous site measurements and
observations it could be concluded, that box-shaped deep foundations exhibit significant advantages
over conventional pile or diaphragm panel foundations, because concrete elements and enclosed soil
form a quasi-composite body with a high bearing capacity in vertical and horizontal direction. Moreover,
they have a high resistance to earthquake, soil liquefaction and cyclic/fluctuating loading processes. The
paper comprises theory, test results, design methods and case histories.
KEYWORDS: Piled raft foundations, diaphragm wall foundations, box-shaped deep foundations,
earthquake resistance, scour resistance
SANDUČASTI DUBOKI TEMELJI ZA

POBOLJŠANJE PONAŠANJA NOSIVOST-
SLEGANJE KONSTRUKCIJE
REZIME
Sandučasti duboki temelji prvenstveno sastoje se od zidova formiranih pobijanjem šipova ili dijafragmi
(ali takođe od dubokih/mešovitih zidova formiranih mlaznim injektiranjem. Koriste se i kombinovani
sistemi zidova od šipova i stubova dobijenih mlaznim injektiranjem. Ovaj način je adekvatan za visoke
zgrade, mostove, silose, energane, itd. Posebne primene su pojačavanje postojećih temelja, tj. mostova
preko reka usled podlokavanja i zgrada u seizmičkim zonama. Na osnovu teorije, opsežnih
eksperimenata na modelima i brojna merenja i monitoring može se zaključiti da sandučasti duboki
temelji ispoljavaju značajne prednosti u odnosu na klasične šipove ili temelj panel-dijafragmi jer
betonski elementi uokviruju (zatvaraju) tlo kao kvazi-spregnuto telo velike nosivosti u vertikalnom i
horizontalnom pravcu. Oni čak imaju veću seizmičku otpornost, pojavu likvefakcije i cikličko/
fluktuarijuće procese opterećenja. U članku su opisani i analizirane teorijske osnove, rezultati
eksperimenata, metode projektovanja i studije slučaja.
KLJUČNE REČI: AB ploča na šipovima, temelji od zidova dijafragmi, sandučasti duboki temelji,
otpornost na zemljotrese, otpornost na podlokavanje/ispiranja
2
BOX-SHAPED PILE AND DIAPHRAGM WALL FOUNDATIONS
Introduction
Box-shaped foundations have proved suitable for high-rise buildings, for bridges, silos, power stations etc. Special
applications are foundations in creeping slopes (Fig. 1), strengthening of old foundations (e.g. river bridges against
scouring, buildings in seismic zones (Fig. 2)). In principle all forms of ground plans are possible (Fig. 3).
Box-shaped foundations act as a compound body consisting of piles (or diaphragm walls, deep-mixing walls or jet
grouting walls) and the enclosed soil. This quasi-monolith can transfer high vertical and horizontal forces. Walls
and capping raft form a box, which acts physically like a “pot” turned upside down. Consequently, the settlements
are smaller than for conventional pile groups, and the earthquake resistance is significantly higher. Pile boxes (of
bored or auger piles) represent a special form of piled raft foundations utilising the enclosed soil core as an
integrated load transfer member. This is also the case, if diaphragm walls instead of pile walls are installed (Fig. 4).
Intermittent pile walls with jet grouting columns between the piles are sometimes a cost-effective (and
environmentally friendly) alternative to secant pile walls (Fig. 5). Thus, closed walls with a full shear bond can be
obtained without excavating material for not reinforced (primary) piles; furthermore each pile can be reinforced. A
certain disadvantage is the requirement of an additional site equipment. The optimum clear pile spacing lies
typically between 0.2 to 0.5 m depending on the soil properties, required lengths of piles and jet grouting columns,
on the jet grouting technique and on static requirements.
Figure 1. Box-shaped pile foundation for a bridge pier in unstable slope. Uphill pile wall tied back with prestressed
anchors as additional safety measure.
3
\
Figure 2. High earthquake resistance of box-shaped deep foundations. The confinement of the ground enclose by
pile walls or diaphragm walls reduces the soil deformation below buildings significantly.
Figure 3. Box-shaped pile foundation for a river bridge pier (scheme proven also for silos).
Figure 4. Box-shaped foundations on slurry-trench walls (diaphragm walls) for a river bridge pier.
4
Figure 5. Scheme of combined wall system for deep box foundations: Reinforced bored (or auger) piles and jet
grouting columns in between.
Model tests
Comprehensive model tests were performed to investigate parameters influencing the bearing-settlement behaviour
of box-shaped pile foundations. The research program comprised 70 tests including the following test series
(Hofmann 2001, Brandl 2001, Brandl & Hofmann 2002):
 Pile boxes with inner piles (according to general design practice);
 Pile boxes without inner piles;
 Pile boxes without soil infill (simulating zero-stiffness of the enclosed soil);
 Pile boxes filled with “concrete” (simulating a monolithic block);
 Conventional pile groups (axial spacing a ≥ 2d);
 Close contact or free gap between raft and soil beneath;
 Single piles.
Figure 6. Two examples of box-foundations used for the standard model tests (scale 1:50). Equivalent diameter D
for a circular box-foundation for box S.
5
Figure 7. Dimensionless load-settlement curves for the pile box S. Pile length l = 40 cm. s = settlement, Q = total
load on the foundation, d = pile diameter, A = foundation area (cross sectional area within circumference of pile
box), γ = density of soil.
Figure 8. Similar to Fig. 37, but pile box L.
Tests with conventional pile groups and single piles were conducted to compare the load-settlement behaviour of
the different pile patterns. Furthermore, pile diameter (d), pile length (l) and density of soil (γ) were varied to check
their influence. The “standard” test series were performed with uniform quartzitic sand: d50 = 0.75 mm, dmax = 2
mm, Cu = 3. Figure 6 shows two standard types of investigated box-foundations. The pile pattern was similar to the
design of foundation alternatives for a long river bridge.
During the tests the load-settlement curves until failure, the settlement troughs and the pile forces in five or six
measuring levels were registered.
Figures 7 and 8 show some test results in normalized diagrams. The data are given dimensionless to enable a direct
comparison with results gained for conventional pile groups or from in situ measurements on construction sites.
Moreover, dimensionless diagrams can be applied more easily to larger scales.
The diagrams demonstrate the effect of pile arrangement and intensity of bond within the pile box. The installation
of inner piles reduces the settlement, which can be expressed by a small boxes is relatively greater, whereby, of
course, large box-foundations as a whole can take higher total loads due to their larger area and pile number. Figure
9 illustrates the composite effect: The hatched zone between pile box without infill and full monolith depends on
the bond factor.
6
The influence of the ratio of box area A to box circumference U increases with the limit pile load. This ratio
corresponds to the “hydraulic radius” R = A/U. Hence, boxes with a small hydraulic radius (i.e. long-stretched) can
transfer higher loads than those with a square or circular shape. This coincides well with the theory, because square
or circular foundations cause a higher stress concentration in the ground.
Figure 9. Influence of stiffness of enclosed soil or bond effect between piles and enclosed soil of the box-
foundation S; pile length l = 40 cm.
Figure 10. Box-factor  of deep box-foundations versus ratio A/U/d, where A = area of pile box, U =
circumference of pile box, d = pile diameter. Derived from model tests.
The portion of external load directly taken by the soil core increases with increasing hydraulic radius of the pile
box, assuming a similar pile arrangement. From the model tests, a “box-factor”  could be deduced:
Qsoil = κ Qtotal , (1)
hence Q pile = (1 − κ ) Qtotal , (2)
whereby 0 ≤ κ ≤ 0.4 , (3)
The box-factor increases with the stiffness of the soil core. Usually it lies below ≤ 0.4. A higher value can be
obtained if the soil core is improved by jet grouting or deep mixing.
Figure 10 shows the box-factor for limit loads, which characterise a beginning steepening of the load-settlement
curve. The κ-lines should not be extrapolated linearly to values higher than A/U/d = 2. It is rather recommended to
7
design piles with a box-factor that then is kept constant (for safety reasons). When approaching failure load the
forces concentrate in the piles, because the ratio of stiffness of piles to plastified soil increases. But due to a self-
regulating behaviour box-foundations do not have a clear ultimate load. Figure 10 demonstrates the great influence
of the cell size(s) on the load transfer via the soil core(s). The portion of external load directly taken by the enclosed
soil of the box-foundation increases with the “hydraulic radius” A/U or A/U/d. A cohesion of the soil has no
significant effect on the ratio Qsoil/Qtotal, but it influences the load transfer mechanism of the piles, hence the
percentage of skin friction force and base resistance force.
Figure 10 represents only one among various correlations because the box-factor depends on a series of parameters:
 Ratio A/U/d;
 Slenderness of the box-foundation, l/D;
 Ratio of stiffness of concrete members (Econcrete) to soil (Esoil);
 Multi-cellular pattern of the box foundation;
 Ratio of service load to limit or rupture load;
 Settlement.
The portion of external load directly transferred from the raft into the soil (Qsoil/Qtotal) decreases with pile length l
and box slenderness l/D respectively. The main reduction occurs between l/D = 0 (i.e. flat foundation where the raft
takes 100 % of Qtotal) and l/D = 0.5 to 0.75 where the raft usually takes about 60 to 30% of Qtotal.
Figure 11. Base pressure of the piles versus settlement of the pile box S (Fig. 36). Pile length l = 50cm.
The transfer of vertical loads by a box-shaped pile foundation concentrates rather on the inner piles than on the
outer ones. This effect increases with increasing total load (e.g. Fig. 11) and is caused by a silo pressure within the
cells (Brandl 2001).
The base pressure of the piles increases with the size of the soil cells because larger cells facilitate higher silo
pressures. In the upper zone of the box, the ring walls are subjected to a lateral earth pressure difference that is
directed outward. With increasing depth, the horizontal silo pressure is widely compensated by the earth pressure at
rest acting on the outer face of the box-foundation. Therefore, adjacent piles should exhibit sufficient bond along
their connecting line (mainly in the upper zone), i.e. secant piles are advantageous over tangent piles. In the case of
contiguous or even intermittent pile walls, a load transferring closure can be obtained by jet grouting between the
spandrels.
The effectiveness of piles forming cross walls in a deep box-foundation can be quantified by dividing the settlement
reduction by the increase of the proportional pile number when adding inner piles to form a multi-cellular pattern.
The model tests exhibited that piles forming cross walls in long-stretched boxes have a larger effect than those in
square-shaped or circular cells.
8
Theory and calculation
General
In conventional design practice, the bearing capacity of the capping raft of deep foundations is usually neglected.
But box-shaped deep foundations behave as a compound body: the enclosed soil cannot move laterally and takes
part in bearing external loads. Consequently, the capping raft can be designed to take a signifyc cant percentage of
the forces from the structure above by transferring it directly into the ground. Comprehensive model tests and in-
situ measurements have shown that the settlement of such box-foundations is smaller than it would be in the case of
conventional groups of piles or diaphragm wall panels. Avoiding the lateral deformation of the soil core and
minimizing its shear deformation leads to a significant reduction of settlements, because the foundation system acts
like a pot turned upside down. For the design and calculation of such deep box-foundations, several hypotheses
have proved suitable:
 Half-space hypothesis
 Limit case hypotheses
 Subgrade reaction models
 Numerical models.
Figure 12. Design charts for deep box-foundations. Settlement curves for a cylindrical box foundation under a unit
load of Q = 1 kN. Slenderness l/D of the foundation as parameter, whereby l = depth of pile or diaphragm wall
foundation. Unit modulus of soil Es = 20 MN/m², d = wall thickness. For non-cylindrical foundations:
D = equivalent diameter.
Elastic-isotropic half-space hypothesis
Figure 12 shows a design chart for the determination of the unit-settlement of a cylindrical box-foundation
depending on its diameter and slenderness. It is based on the half-space hypothesis (Brandl 1987, 2001). Originally,
the integration of Mindlin’s equations was per performed for a circular diameter referring to the axis of the
9
circumference wall (Hazivar, 1979). Therefore, if the box has a rectangular or polygonal shape, an equivalent
diameter must be chosen (see also Figure 29). The theoretical diameter should be somewhat smaller than the outline
of the cell (e.g. minus d/2), depending on the pile spacing (intermittent, contiguous or secant). This is an allowable
approximation that has proven suitable in practice, especially for commonly designed and utilised rectangular box-
foundations. In the case of a rectangular foundation box, the transformation into an equivalent diameter means a
theoretically stronger stress concentration – especially in the case of long-stretched boxes (e.g. Figure 6, Box S).
This effect justifies an equivalent diameter somewhat larger than the axial wall spacing and fits better to that area
where friction forces are transferred in reality.
Single elements within the enclosed soil core reduce the settlement, but not significantly. Transverse walls have a
greater effect. Another purpose of such additional inner elements is to stiffen the foundation-box and to gain a
statically optimal support for the capping raft. Furthermore, the bearing capacity for horizontal loads and moments
increases, and the earthquake resistance is improved significantly.
Figure 13. Cell-factor αc of (multi-cellular) deep box-foundations versus the ratio A/U/d. Number of cells, n, of the
box-foundation as parameter.
The settlement assessment curves of Figures 12 and 27 were developed for cylindrical box-foundations without
stiffening elements inside. But comprehensive model tests on box-shaped pile foundations with and without inner
piles disclosed that the installation of inner walls increases the bearing capacity and reduces the settlement. From
model tests and in situ measurements on numerous sites a cell-factor αc could be deduced, which describes the
effect of a multi-cellular shape of the box-foundation (Figure 13). It was determined for service loads
corresponding to about 50% of the limit loads. Commonly it varies between
0.5 ≤ α c ≤ 1.0 , (4)

The maximum value occurs if no inner piles are installed, the minimum refers to a multi-cellular pattern with
relatively small cells. In the latter case the pile (or diaphragm wall) foundation behaves increasingly like an
idealized quasi-monolithic block foundation with a deep-lying foundation base.
10
Figure 13 illustrates that the cell-factor depends on the “hydraulic radius” A/U of the box foundation, on the pile
diameter d (or wall thickness d), and on the number of cells within the box. The relatively greatest settlement-
reducing and stiffening effect is gained with two or three cells. Usually, large foundations should exhibit at least
three cells. The theoretical minimum of αc is obtained if the entire box is filled with concrete elements (or jet
grouting columns or deep mixing columns). But this is uneconomical. A cost-effective compromise, however, could
be a local soil core improvement by (jet) grouting. Nevertheless, experience has shown that the cell-factor used for
practical settlement assessment should not be assumed smaller than αc = 0.5.
From Figures 12 and 13 the settlement s of a box-shaped deep foundation with an equivalent diameter D can be
calculated as follows:
 Q′   E s ,1 
s = α c  tot    ∆z ′ , (5)
 Q1   Es 
αc = cell factor of the deep box-foundation (from Figure 13)
′
Qtot [kN] = settlement-effective total load on top of the pile group (or diaphragm wall group)
Q1 = unit load, i.e. Q1 = 1 kN
Es [kN/m²] = modulus of soil (mean value)
Es ,1 = unit modulus, i.e. = 20 MN/m²
∆z ′ = unit settlement from Figure 12
Equation (5) is primarily valid for a wall thickness of about d = 1m, but may be used for d = 0.8 to 1.5m with
sufficient accuracy. (In the case of diaphragm walls even for d = 0.6 m). It is – strictly speaking – based on a
Poisson’s ratio of ν = 0.3 and on a modulus ratio of structural members to soil of about 103. But values of 0.2 < ν ≤
0.5 have no relevant influence on the result. Furthermore, a variation of the ratio Epile : Esoil between 5.102 to 5.103 is
allowable if the soil modulus is properly chosen. Hence equation (5) and Figure 12 have proved suitable for a wide
range of different soils. Only for very soft clays too large settlements are calculated, and for very stiff
overconsolidated clays the cell-factor should be neglected (hence approximately αc = 1 also for multi-cellular
boxes). Furthermore, this formula is usually limited to soils with a modulus of about Es ≤ 100 MN/m2.
Limit case hypotheses
Limit case hypotheses and analyses refer to theoretically idealized limit assumptions (upper and lower bound
approaches) and are not necessarily identical with limit load analyses or ultimate load conditions of deep
foundations.
For assessing the bearing capacity of box-shaped foundations, two methods have proved successful in design
practice:
 Calculating the bearing capacity of the single pile or single diaphragm element (Figs. 14, 15) ⇒ safety factor
F1 .
 Calculating the bearing capacity and settlement of the box-foundation as a quasi-block according to the
monolith theory (Fig. 16) ⇒ safety factor F2.
11
Evaluating the bearing capacity of single elements provides only fictitious limit case values because the bond effect
between concrete elements and enclosed soil core is neglected. Thus, maximum pile or diaphragm wall loads are
calculated. But actually, single elements cannot fail because of the composite effect and the rigid (reinforced)
connection of the piles or diaphragm panels with the capping raft. Moreover, deep box-foundations exhibit a self-
regulating bearing behaviour, especially if the boxes are stiffened with inner walls: in the case of a local
overloading of the soil around a pile, stress redistribution is possible.
Figure 14. Scheme of load transfer in a box-shaped deep foundation with inner pile- or diaphragm walls.
12
Figure 15. Subgrade reaction model for a strengthened foundation of the central river pier of an old Vienna Danube
bridge showing soil responses to superimposed loads. Box-shaped new pile foundation consisting of secant piles
and soil improvement in the upper part. Hatching on the diagram (below) indicates the difference between actual
settlement and idealised model in the case of load increase.
Figure 16. Box-shaped foundation (consisting of bored piles or diaphragm walls and the enclosed soil core) loaded
by vertical and horizontal forces and moments: Idealised model “quasi – monolith” of the limit case hypothesis for
determining the safety factor F2 against ground failure and evaluating the settlements.
13
Therefore, very low safety factors are sufficient for this theoretical model: usually F1 ≥ 1.15. For short construction
stages or catastrophic conditions even values of F1 = 1.05 have been allowed. Contrary to the monolith-theory, skin
friction may be taken into consideration along the outside and inside face of the foundation-box, but not between
the single elements.
The other limit case hypothesis is an idealised “monolith-theory”. According to Fig. 16, a full bond effect between
deep foundation elements and the closed soil is assumed. This compound body comprises the outer circumference
of the foundation if secant piles or diaphragm walls are installed. In the case of contiguous piles, the theoretical area
should be reduced by at least half a pile diameter. For the quasi-monolith, only skin friction along the outside
surface of the foundation box may be taken into account.
The monolith-theory provides minimum pile or diaphragm wall loads. However, a full composite effect occurs only
theoretically but hardly in practice. Therefore, relatively high safety factors are required: about F2 ≥ 3.0 if
conventional calculation methods for evaluating the base failure of equivalent “shallow” foundations are used.
Short-term traffic loads do not reach the toe of the deep box-foundations but are more or less directly transferred
into the upper soil zone, unless the box has an exclusively end-bearing character.
For settlement analyses, the monolith-theory has proved practicable and sufficiently accurate in engineering
practice by assuming the base of the box-foundation as the fictitious surface of the half space. The theoretical
contact pressure includes the reduction of the total load Q by the skin friction Qs.
Case histories
General
Numerous data from in-situ measurements have been collected over a period of about 35 years. They comprise
stress and deformation/settlement measurements of box-shaped deep foundations of bridges, hydropower plants,
industrial buildings and high-rise buildings. The ground plan of the box-foundations was rectangular, circular,
elliptical or polygonal and mostly stiffened by transversal and/or longitudinal wall elements. Sometimes single piles
or diaphragm wall panels were additionally installed within the cells (for static reasons; to compensate installation
failures, etc.). The ground conditions varied from very soft clay to stiff overconsolidated clay, from loose to dense
sands, gravel, heterogeneous colluvium, from weathered slope deposits to decomposed rock.
Figure 17. Ground plan of a box-shaped foundation for a highway bridge in silty river sediments. Bored piles,
diameter d = 0.9 m. Single piles (hatched) only additional to overcome construction difficulties and local
inhomogenities in the subsoil. Black piles: reinforced; white piles: not reinforced.
14
The wall systems and the way of installation were also different. Both have an influence on the load-settlement
behaviour of the box-shaped foundations. Diaphragm walls, for instance, provide a better transfer of shear forces
between the concrete panels than contiguous pile walls, but on the other hand have frequently a smaller skin
friction.
The in-situ measurements confirmed that the percentage of load taken either by the capping raft or by the piles (or
diaphragm walls) depends on various parameters, such as:
 Cross section (incl. pile pattern etc.) and slenderness of the foundation-box;
 Ratio of stiffness of concrete elements and soil;
 Magnitude and distribution of external loads (V,H,M);
 Ratio of service load to ultimate (failure) load;
 Ground properties;
 Vertical and horizontal soil displacement;
 Magnitude and distribution of the contact stress between raft and soil;
 Foundation depth;
 Depth of excavation (construction pit);
 Installation factors.
Highway bridge, Austria
Consequently, the results of in-situ measurements scatter relatively widely, including several changes also during
the construction period. In the following, a case history is selected which represents rather weak soil conditions.
The piers of a highway bridge had to be founded in deep-reaching young river sediments: Sandy gravel of about 4
m thickness, underlain by weak silts (sandy to clayey); the natural water content varied between the plastic and
liquid limit, the dry density was ρd = 1,6 - 1,7 t/m³. Figure 17 shows the pile arrangement, thus forming a box-
shaped foundation. The enveloping piles are secant, therefore only every second one is reinforced. The interior piles
are throughout reinforced and improve the load transfer from the bridge pier to the deep foundation. The
construction was exe cuted in the year 1971. Nowadays the inner piles would be rather installed in a secant form to
increase the stiffness of the box.
Figure 18. Partial view of a power station founded on a box-shaped arrangement of diaphragm walls (slurry trench
walls) in soft clayey silt.
15
For the bridge design, the (differential) settlements were assessed rather cautiously, because this was one of the first
box foundations. The measured value of s = 55 mm for the central bridge pier lies clearly below the prognosticated
maximum of s = 100 mm, but coincides very well with the result derived from Figure 12 and Equation (5):
 ground area of the box-foundation, A = 155.6m²
 circumference of box-foundation, U = 50.7m
 equivalent diameter of a cylindrical foundation, D = 14m
 pile length, l = 11m
 pile diameter, d = 0.88m
 slenderness of the foundation box, 1 : D = 0.8
 total load (life load reduced), Q’tot = 55000 kN
 modulus of subsoil (mean value), Es = 8 MN/m²
From Figure 13 a cell factor of αc = 0.5 is derived (for 6 cells) and provides a unit settlement of ∆z’ = 0.8⋅10-3 mm.
This leads to a total settlement of
 55000   20  −3
s = 0.5     0.8 ⋅ 10 ⇒ s = 55 mm , (6)
 1  8
Hydro-power plants
Figure 18 shows the ground plan of a hydro-power plant in the South of Austria. It comprises an operation hall, two
pier-power houses and three weirs. The equipment consists of Kaplan turbines with vertical shafts, the machinery
being extremely sensitive towards differential settlements.
The entire power station is situated in a flood plain. The subsoil consists of river deposits (sandy gravel of medium
density), which are underlain by soft fine-graded sediments. Though silty clays pre-dominate, sandy silts or uniform
sands are locally embedded too. Accordingly, the soil characteristics scatter widely:
 natural water content wn = 15 - 50%
 dry density ρd = 1,3 - 1,7 t/m³
 liquit limit wl = 20 - 60%
 plasticity index Ip = 0 - 30%
Figure 19. Cross section (in river flow direction) through a partition pier of the river Danube hydropower plant in
Vienna (14 000 m3/s flood capacity). Box-shaped foundation on diaphragm walls arranged as stiffening cells.
16
The stiffness of the weak clays and silt increases with depth: Moduli of Es = 4 - 10 MN/m² near the surface of the
sediments and Es = 10 – 20 MN/m² in a depth of 30 – 40 m. Standard penetration tests showed values of N30 = 1 to
10 in 4 to 36 m depth below the original ground.
Though the base of the power station lies clearly beneath the original surface (i.e. in the soft sediments), and the
additional load on the ground is relatively small, a deep foundation was unavoidable. It was designed as a box
foundation of longitudinal and transversal diaphragm walls (0.8m thick) in order to:
 reduce differential settlements;
 increase the safety factor against earthquake (the power station is situated in an active seismic zone);
 prevent an unallowable under seepage of the power station.
No open joints were designed between the power houses and the weirs. But the connections were reinforced in such
a way that – in the case of differential settlements – they serve as a hinge.
-
Figure 20. Vertical section through a box foundation with raked piles – for a pier of a river bridge.
The deformation behaviour of the power plant coincided very well with the design prognosis: Due to the deep
excavation, the subsoil heaved during the first construction stages. With increasing load, settlements occurred – also
depending on the required ground-water lowering in the construction pit. The total settlement finally has reached a
maximum of s = 55 mm. Because of the rigid box-shaped foundation and structure, the differential settlements are
practically negligible.
Though the large scale foundation of this power station cannot be compared with a cellular box-foundation of
bridge piers or high rise buildings, the diagram of Figure 12 provided even for this case an appropriate settlement
assessment:
 Cross sectional area (ground area) of the of the effective box-foundation, A = 3000m²
 equivalent diameter of a cylindrical foundation, D = 61m
17
 depth of diaphragm walls (mean value), l = 16m

 slenderness of the foundation box, 1 : D = 0,3
 settlement-effective load (reduced by excavation masses), Qtot = 270000kN
 modulus of the subsoil (mean value beneath the diaphragm wall bases), Es = 15 MN/m²
From Figure 12 or 27 a unit settlement of ∆z’ = 0,3.10-3 mm is derived and from Figure 13 cell factor of αc = 0,5.
This leads to a total settlement of
 270000   20 
   0.3 ⋅10 ⇒ s = 54 mm ,
−3
s = 0.5  (7)
 1  15
Figure 19 shows a cross section through the hydropower plant Vienna at the river Danube (designed for 14 000
m3/s, width = 450 m). This is the first facility constructed in a densely populated area, situated on a geological fault
and in a seismic area. Consequently, a deep box-shaped foundation consisting of slurry trench walls forming
stiffening cells was executed. Such foundation schemes have proved suitable for all kinds of buildings with high
vertical and/or horizontal loads.
Figure 21. Horizontal section through the pile heads of Figure 50. Position of pile toes indicated by broken line
circles.
Figure 22. Horizontal sections through a box foundation with raked piles: Example of a small box. Section 1-1 is in
the level of pile heads, section 3-3 in the level of pile toes.
18
Box-shaped foundations with raked piles
In rivers with shipping, high flow velocity and danger of scouring bridge piers (including their foundation) should
be as small as possible and hydraulically friendly. Consequently, truncated cone box foundations are an interesting
alternative to the classical prismatic shape. Figure 20 shows a vertical cross section of such a foundation, and
Figure 21 illustrates the horizontal sections on top and toe of the piles. The Figures 22 and 23 show a smaller box
foundation.
In both cases the piles were excavated through a fly ash body which was filled into the box of precast elements
placed on the river bed (and fixed by the pilot piles).
This measure facilitated a precise installation of the raked piles and increased the composite behaviour of the box
foundation. The pilot piles were installed before (from ships) in order to have fixing points for further equipment
and for sinking the r.c. precast elements on the river bed. Therefore the steel casing was not withdrawn near their
head zone. Moreover, the pilot piles were excavated to a greater depth than the standard piles in order to gain
detailed additional information about the in-situ ground properties beneath the bottom of the box foundation. The
installation of raked piles for a box foundation like a frustum of a cone or pyramid is rather difficult, especially if
they have to be excavated from a ship or swimming platform.
Consequently, but also for geometrical reasons, the box effect decreases with depth. Such a foundation may be
considered a structure behaving between a box-foundation and a piled raft foundation.
Figure 23. To Figure 22: View of the longer side of the pile box.
19
Beska Bridge, Serbia
The Beska Bridge crosses the river Danube carrying the E-75 highway between Novi Sad and Belgrade. The new
bridge had to be erected parallel to the existing one (from the early 1970s) and was opened in 2011. The total length
of the bridge is 2005 m; the central part of the new structure consists of 5 spans (60+105+210+105+60 m) with a
prestressed concrete hollow box girder of changing height. This “Main Bridge” was founded on a box-shaped pile
system (Fig. 24), whereas the approach bridges rest on conventional pile groups.
The main reasons for the “box-foundation” were as follows:

 Minimisation of (differential) settlements of the nearby existing bridge during the construction phases and in
the long-term.
 Minimisation of (differential) settlements of the new structure.
 High resistance against possible effects from riverbed erosion (deep scouring).
 High resistance against seismic impacts.
 High resistance against ship impact and excessive ice pressure.
Figure. 24. Beska Bridge, Serbia. Foundation of old structure on caissons, of new structure on box-shaped pile
arrangements. Also indicated is the riverbed shaping against deep scouring at river pier No. 43.
20
Figure. 25. Cross section to Fig. 24.
To cope with these requirements the new foundation had to be deeper than the existing caisson of the old bridge.
Additionally, a possible riverbed erosion was considered by neglecting the topmost 6 m of pile-box embedment in
the geotechnical/static design. From Fig. 25 it can be seen that the minimum distance between old and new
foundation was only 2.5 m. Therefore, an interaction between both bridges was unavoidable and required an
extremely cautious installation of sheet piles and large diameter bored piles (d = 1.2 m). Within the quaternary
sediments and the top zone of the tertiary sediments the spaces between neighbouring piles were grouted to provide
a full shear force transfer along closed walls, and to increase skin friction (Fig. 25). Moreover, the concreting
phases /speeds for the piers and superstructure had to consider the results of continual monitoring of the old and
new structure. Fig. 26 shows two construction phases.
At the beginning of the pile work “pilot piles” were excavated 3 m below the designed base of the box-shaped deep
foundation to additionally investigate the subsoil at a large scale. Moreover, the excavated soil was continually
checked during the entire pile installation (visual inspection, SPTs, soil sampling and laboratory tests). Thus, the in
situ ground properties could be compared in detail with the design assumptions. If necessary, local adaptions were
performed. All those measures led to differential settlements, which remained clearly below the allowable limit
value of 10 mm, and confirmed again the advantages of box-shaped pile foundations under such challenging
conditions:
For the main piers of the new bridge settlements of s = 15 to 25 mm were predicted; the measured values were s ≤
20 mm. For the main piers of the old bridge settlements – caused by the new bridge – were predicted between s = 7
to 12 mm. Measurements showed s ≤ 8 mm, whereby 5 mm occurred during pile installation. Consequently, it was
not necessary to activate the contingency plan comprising the additional installation of Gewi-piles as "settlement
brake".
21
Figure. 26. Construction views to Figs. 24, 25. Left: Placing the
concrete for the scalloped guide wall for the piles and the temporary
working platform. Right: Concreting the shaft of river pier No. 43.
COMPARISON OF DEEP FOUNDATIONS
In order to prove the reliability of geotechnical theories and the general application of test results to the practice, in-
situ measurements on construction sites and on completed structures are essential. Figures 27 to 28 show some
examples of deep foundations in tertiary sediments, overlain by quaternary river deposits (in Vienna and Lower
Austria). The tertiary layers are over-consolidated and consist of sandy to clayey silt (locally silty sand and silty
clay). The ground properties, of course, scatter in spite of the same geological genesis along the river Danube in
Vienna and nearby. Nevertheless, the site conditions of the structures can be fairly compared. The deep foundations
elements were large diameter bored or auger piles (d=0.9 to 1.2 m) or diaphragms walls (thickness, d=0.6 to 0.8 m).
The data are again plotted in dimensionless diagrams – similar to the results from the model tests. The normalized
graphs enable a direct comparison.
Figure 27. Normalized load-settlement behaviour of some high-rise buildings in Vienna, founded on diaphragm
walls. s = settlement, d = thickness of diaphragm wall, Q = total load on the foundation, A = foundation area
(horizontal sectional area within circumference of diaphragm wall box), γ= density of soil, H = height of building,
l = depth of diaphragm wall
22
Figure 27 shows normalized load-settlement curves of several box-shaped foundations with diaphragm walls. A
comparison underlines the following interacting influence factors:
 Length (depth) of wall elements: Widely superimposed by other factors, because l = 18 – 22 m is roughly of a
similar magnitude. Hence of secondary influence in this special case.
 Level of foundation head: The high-rise building without deep basement (Mischek Tower) settled more than
the others.
 Way of installation: The installation from a higher working level improves the bearing- deformation behaviour
of diaphragm walls (e.g. IZD-Tower) - and bored or auger piles likewise. The positive effect of an uncast pile
length or uncast diaphragm wall depth could be observed on many construction sites. It is achieved because the
soil along the top zone of the deep foundation is less disturbed during the installation procedure.
 Influence of geological overconsolidation: The Twin Tower is situated in an area of less overconsolidation than
the other buildings.
 Arrangement of diaphragm walls: The buildings of the UNO-City Vienna are founded on box-shaped as well as
on cross-shaped diaphragm wall elements. The latter settled more, because the composite effect between single
barrettes or cross-shaped concrete panels and soil is clearly smaller than for box-foundations.
Figure 28, finally, compares high-rise buildings and bridges, whereby the following influence factors played a
relevant role:
 Load area and total load, hence depth and extent of stress bulb in the ground: Millennium Tower and UNO-
City create a deep reaching stress field.
 Magnitude of geological overconsolidation: This is greater for both bridges (crossing the river Danube in
Lower Austria) than for the high-rise buildings in Vienna.
 Stiffening inner pile walls within a box-shaped foundation: The Tulln Bridge has piers with both options.
 Length (depth) of piles or diaphragm walls.
 Influence of local soil improvement: The top zone of the soil was improved by vibroflotation (Millennium
Tower) or by jet grouting (Pöchlarn Bridge, where grouting was conducted within the piled box foundation).
Beneath the Millennium Tower the surface of the tertiary sediments lies deeper than on the other sites.
Therefore, vibroflotation of the top zone was very effective here and made shorter piles possible.
 Composite effect of box-shaped foundations: The Millennium Tower has a piled raft foundation, the Tulln
Bridge box-shaped pier foundations with and without stiffening inner pile walls.
The comparison of the load-settlement behaviour of several buildings illustrates very clearly the interaction of more
or less relevant influence factors. Therefore, a reliable settlement prognosis can be achieved only by taking into
account all these aspects. This means, that theoretical calculations have to be combined with empirical factors
gained by in situ measurements (and model tests).
Box-shaped deep foundations provide not only smaller settlements than comparable conventional pile or diaphragm
wall foundations. They also make stress rearrangement easier, thus reducing stress constraints in the capping raft or
beam and in the rising structure.
23
Figure 28. Normalized load-settlement behaviour of bridges and high-rise buildings, depending on several factors.
Bridges and Millenium Tower rest on piles. Notations see Fig. 27, whereby also d = pile diameter, l = pile length.
CONCLUSIONS
Since the early 1970s box-shaped deep foundations have proved most suitable, as long-term measurements and site
observations have confirmed. The scheme comprises a box-shaped arrangement of (bored or auger) piles or
diaphragm wall panels, deep-mixing columns or jet grouting columns. From theory, comprehensive model tests,
and numerous in situ measurements and observations it can be concluded that box-shaped deep foundations exhibit
the following advantages:
 Concrete elements and enclosed soil form a quasi-composite body with a high bearing capacity.
 Transfer of high, concentrated loads at smaller total and especially differential set settlements than in the case
of conventional groups of piles or diaphragm wall panels.
 Smaller foundation area required than in the case of conventional pile groups with axial pile spacing of a ≥ 2d
to 3d (d = pile diameter). This is especially important for bridge piers situated in rivers.
 High resisting moment against lateral forces from high embankments on soft soil (acting on bridge abutments)
or from unstable slopes (e.g. creeping pressure).
 Very suitable in the case of strongly heterogeneous and anisotropy ground.
 High resistance to earthquake and soil liquefaction.
 High resistance to scouring (foundations in rivers, torrents, harbours).
 Very suitable in the case of dynamic loading processes: E.g. ship impact, dynamic loads due to waves and
unstable currents, (turbulent) wind loading of tall structures, shock loads due to unstable silo flow.
 Suitable for post-strengthening existing buildings, for instance piers of river bridges: Increase of stability
against ground failure in the case of scouring.
 Very suitable in the case of fluctuating and cyclic loading processes: E.g. cycles of (ground-)water level,
storage level fluctuations (oil tank farms, storage silos) or wave induced cyclic loads.
24
Figure 29. Settlement curves for a cylindrical box foundation under a unit load of Q = 1 kN. Slenderness l/D of the
foundation as parameter, whereby l = depth of pile or diaphragm wall foundation. Unit modulus of soil
Es = 20 MN/m², d = wall thickness. For non-cylindrical foundations: D = equivalent diameter. See also Fig. 12.
REFERENCES
Brandl, H. 1987. Deep box-foundations with piles and diaphragm walls in weak soils. Proceedings of 9th Southeast
Asian Geotechnical Conference. Bangkok.
Brandl, H. 2001. Box-shaped pile and diaphragm wall foundations for high loads. Proceedings of the 15th
ICSMGE. Istanbul.
Brandl, H. & Hofmann, R. 2002. Tragfähigkeits- und Setzungsverhalten von Kastenfundierungen. Research Report,
Volume 528. Federal Ministry for Traffic, Innovation and Technology. Vienna.
Hazivar, W. 1979. Tragverhalten von Brunnengründungen, Volume 14, Institute for Soil Mechanics and
Geotechnical Engineering, Vienna University of Technology.
Hofmann, R. 2001. Trag- und Setzungsverhalten von Pfahlkästen. Doctoral Thesis, Vienna University of
Technology.
Japanese Geotechnical Society, 1998. Remedial measures against soil liquefaction. A.A. Balkema, Rotterdam.
Mindlin, R.D. 1936. Force at a Point in the Interior of a Semi Infinite Solid. Physics, Vol. 7.
25
UDK: 624.131.3
Izvorni (naučni) članak
ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER
A STATIC LOADING PILE TEST AT THE

SERVICEABILITY LIMIT STATE
Ludvik Trauner, Andrej Štrukelj, Mirko Pšunder, Borut Macuh
University of Maribor, Faculty of Civil Engineering, Smetanova ulica 17, 2000 Maribor,
Slovenia; E-mail: trauner@uni-mb.si, andrej.strukelj@uni-mb.si, mirko.psunder@uni-mb.si,
borut.macuh@uni-mb.si
ABSTRACT
A static vertical and horizontal loading test of a pile was performed when constructing the covered
excavation 8-1 on the under section of the highway Ponikve–Hrastje, Slovenia. The engineering
structure is located on the section at about 1600 km of the deviation 1-12 of the regional road. Besides
the standard testing procedures with vertical loading, the horizontal loading test was performed and
additionally there was new monitoring technology based on specially developed strain sensors installed
inside the pile body. Along the four verticals circularly beside the longitudinal reinforcement bars of the
pile, 32 specially developed sensors were introduced. On the basis of the measured results the normal
strains along four verticals at the distance of three-quarters of the radii of the pile from the pile axis were
measured. Taking into consideration the elastic modulus of the concrete the normal stresses in the axial
direction of the pile were also calculated and afterwards the shear stresses along the pile shaft were
estimated as well as the normal stresses below the pile toe. The estimation was made by considering a
constant value for the pile diameter. The measured results were also compared to a computer simulation
of the pile and the soil behaviour during all the successive test phases. The strain measurements inside
the pile body during the vertical and horizontal loading tests in the present case did not have the purpose
to develop an alternative method of pile loading tests. It gave, in the first place, the possibility of a closer
look at the strains and stresses of the most unapproachable parts of different types of concrete structure
elements, especially the piles and the other types of deep foundations. The presented monitoring
technology proved itself to be very accurate and consistent.
KEY WORDS: piles, deep foundations, static loading test, strain measurement technologies, elasto-
plastic modelling, finite-elements method
TEST STAIČKOG OPTEREĆENJA PRI

GRANIČNOM STANJU UPOTREBLJIVOSTI
REZIME
Statički test za vertikalno i horizontalno opterećenje šipa je obavljen kada je građen pokrivač iskopa 8-1
ispod preseka autoputa Ponikve – Hrastje u Sloveniji. Inženjerski objekat je lociran u preseku oko 1600
26
km devijacije I – 12 regionalnog puta. Pored standardnog postupka ispitivanja pod vertikalnim

opterećenjem izveden je i test pod horizontalnim opterećenjem za koji je korišćena nova tehnologija
osmatranja zasnovana na specijalno razvijenim senzorima registracije dilatacija instalisanih izvan tela
šipa. Poduž četiri vertikale kružno pored podužnih šipki armature šipa uvedena su 32 razvijena senzora.
Na bazi rezultata merenih normalnih dilatacija poduž četiri vertikale na rastojanju tri četvrtine radijusa
šipa od ose šipa. Uvodeći u razmatranje modul elastičnosti betona normalni naponi u pravcu ose su
procenjivani kao i naponi ispod nožice šipa. Procena je obavljena usvajajući konstantnu vrednost
prečnika šipa. Izmerene vrednosti su upoređene sa rezultatima numeričkih simulacija ponašanja šipa i tla
za sve sukcesivne faze opterećivanja. Merenje dilatacija izvan tela šipa tokom testa pod vertikalnim i
horizontalnim opterećenjem u ovom slučaju nije imalo za cilj razvoj alternativne metode probnog
opterećenja šipa. To daje, na prvom mestu mogućnost da se pobliže ima uvid u dilatacije i napone
najteže pristupačnih delova različitih tipova elemenata betonske konstrukcije, naročito šipova i drugih
tipova dubokog fundiranja. Predstavljen aje tehnologija mlnitoringa pokazala se da koa veoma tačna i
konsistentna.
KLJUČNE REČI: šipovi, duboki temelji, statičko probno opterećenje, tehnologija merenja dilatacija,
elasto-plastično modeliranje, metoda konačnih elemenata
INTRODUCTION
The bearing capacity and settlement of a vertically loaded pile can be estimated using a variety of methods
(Bowles, 1996 and Škrabl, 2002), as can the passive earth resistance of the retaining walls (Vrecl-Kojc, 2005,
Škrabl and Macuh, 2005, and Vrecl-Kojc and Škrabl, 2007). In order to identify the pile’s behaviour and its
interaction with the surrounding soil layers, knowledge of the state of the strains along the pile axis inside the pile
body is of great importance (Škrabl, 2008). To make this possible, a chain of measurement points has to be included
outside the pile structure, and this chain should be fixed to the appropriate position on the pile reinforcement before
the reinforcement is placed in the pile pit. After that the standard procedure for concreting the pile must be
executed. The first opportunity for testing this idea was an estimation of the testing pile shaft’s resistance, as
described in the papers of Štrukelj et al. (2005 and 2009). The basis of this estimation was a measurement of the
normal strains of the pile in its axial direction at measuring points, distributed over equal distances along the pile
axis. These strains are proportional to the axial forces in the pile. When the course of the axial force along the pile
axis is known, the resistance of the pile shaft can be estimated. The first five measurement points in each of the four
measurement chains were distributed over equal distances of 1.00 m, starting 0.75 m above the pile toe. The
remaining three measurement points in each measurement chain were distributed over distances of 1.50 m. Since
the strain gauges, the electrical contacts and the communication cables are very sensitive, any moisture and
mechanical loading could be very harmful to their performance. Therefore, the measuring points were protected
with special care.
The measurement system fulfilled expectations and the measured results were accurate and stable. The only
disadvantage of this measurement system is its non-flexibility. It can only be used to build measurement chains
where the measurement points are placed along one line and oriented in the same direction. The loading test
included two loading cases, i.e., the vertical and the horizontal. Each represented the introduction of the force in
predefined loading steps: vertical in steps of 250 kN and horizontal in steps of 100 kN.
The location of the testing pile was chosen to be on a construction site of the covered excavation 8-1 on the under
section of the highway Ponikve–Hrastje, Slovenia.The geological conditions of the testing pile’s location and the
positions of the 32 sensors are shown in Fig.1, and described in Section 2.1. In the following sections, the
measuring equipment, its installation, the performance of the static vertical and horizontal loading test, and, finally,
the evaluation of the measurement results is presented. In the last part of the paper a comparison of the measured
results with the results of numerical axis-symmetry and three-dimensional analyses using the finite-element method
(FEM) are presented.
27
PRELIMINARY WORK AT THE TESTING SITE
Geological field and laboratory investigations
The geological conditions of the wider location of the testing site were acquired from the geotechnical report for the
design of a covered excavation on the highway deviation (GI ZRMK, 2006). The strength and deformability
parameters were defined on the basis of field investigations using a standard penetration test and probe
measurements, as well as by laboratory testing of samples taken by sounds of depths up to 20 m from seven
different locations. The half-space of the region of the covered excavation comprises clayey and clayey-gravel
layers of depths 9.0 to 15.0 that lie on a limestone that is weathered in the first 1–3 m.
At the location of the testing pile, additional sounding works during the pile pit excavation to a depth of 10.0 m
were performed. The strength and deformability parameters at some depths of this additional sounding works on the
basis of field investigations by standard dynamic penetration tests, and also on the basis of the laboratory testing of
samples, were defined. The ground water level in this sounding was not encountered. The cross-section of the
ground space with the pile (Fig. 1.) is composed of an original space with two characteristic layers: a 12-m clayey
gravel overlays limestone – weathered and compact.
Fig. 1 shows the geological conditions of the testing pile’s location and the positions of the 32 sensors, ordered in
four vertical measurement chains. Each vertical measurement chain was assigned a different colour in order to
avoid confusion during the connection of the cables to the data-acquisition unit. Table 1 presents the strength
parameters and the classification (ϕ is the internal friction, c is the cohesion, Eoed is the oedometer elasticity
modulus, and γ is unit weight) of the soil layers presented in Fig. 1, which were determined on the basis of
laboratory and field testing on additional soil samples.
28
Figure 1. Section of the testing site with the disposition of the soil layers and the measuring points on the pile.
Table 1. The strength parameters of the soil layers.
depth ∅ c Eoed γ soil classification

[m] [°] [kPa] [kPa] [kN/m3]
0.0-12.0 32.0 28.0 10.000 19.0 GC/CH
12.0-14.0 40.0 3.000.0 100.000 25.0 weathered limestone
14.0 50.0 150.000.0 10.000.000 27.0 limestone
Measuring equipment
Besides the standard equipment that is needed for an estimation of the bearing capacity of the pile on the basis of a
static loading test (ASTM, 1994), additional specially produced strain sensors were built into the pile body. They
were placed along four verticals, circularly beside the longitudinal reinforcement bars of the pile (Fig. 1). The
patented sensor design used for this purpose is very efficient, easy to build in, and robust enough to stand the water
pressure and all the possible mechanical burdens during the concreting of the pile. Such a sensor can be placed in
29
the desired position in a very short time. It is insensitive to moisture and dust and its vital parts are very well
protected against mechanical damage. The basis for such a sensor is a standard reinforcement bar of length about
150 cm and a diameter of 16 mm. In the middle of the reinforcement bar its surface is ground on one or both sides,
depending on the number of strain gauges that should be installed. These strain gauges can be connected in a full,
half, double-quarter or quarter Wheatstone bridge (Hoffman, 1989 and 1996). The connecting cable is protected by
a polyethylene tube and fixed to the reinforcement bar. The protection coating consists of two layers of
polyurethane varnish, a layer of special silicone putty and a layer of permanently plastic sealant putty coated with
aluminium foil. This combination of protection was tested and remained waterproof even 30 m under water. The
final layer represents the physical protection and can be made of polyethylene tube (Fig. 2) when the dimensions of
the measured concrete elements are not too small to be significantly weakened by the built-in sensor. Otherwise, the
physical protection of the measurement area can be made of cement mortar with the addition of an acrylic
emulsion. This type of strain sensor proved to be very reliable, easy to build and cost effective, and can also be used
together with the appropriate equipment and software (Brinkgrave and Vermeer, 1998 and 2005) for the purposes
of monitoring the other parts of structures. The successive phases of the sensors’ preparation and their placing in
the planned positions of the pile reinforcement are shown in Figs. 2–5.
Figure 2. The first phase of the sensor preparation: Figure 3. Finished sensor after applying all the layers
applying the strain gauges to the specially prepared of protection against moisture and physical protection
surfaces of the reinforcement bar and wiring.
Figure 4. The strain sensor fixed to the reinforcement of Figure 5. The pile reinforcement equipped with strain
the testing pile sensors prepared for placing into the pile pit.
30
Construction of the testing pile
The testing pile was constructed as a bored, reinforced concrete pile (Bowles, 1996) of 80 cm in diameter. The final
length of the testing pile was 10.5 m. The length of the underground part of the pile was 10.0 m. As the thickness of
the clayey gravel and gravel layer was about 12.0 m, the toe of the testing pile was about 2.0 m above the limestone
base. After the pile was cleaned up to the level of the working area a 0.5-m-high reinforcement of the pile head was
additionally concreted (Fig. 6).
Installation of the static loading equipment
The vertical and horizontal loads were applied with a hydraulic press. In the case of the vertical loading the
hydraulic press was installed between the pile cap and a system of two mutually perpendicular girders positioned on
the top of four columns, rigidly connected to the frame-shaped base surrounding the pile cap. Both steel girders
were anchored to the limestone layer by four geotechnical anchors for the vertical load (Figs. 6 and 7). In the case
of the horizontal loading the hydraulic press was installed between the vertical plane of the pile cap and the
reinforced concrete block, which was leaned against the slope (Figs. 6 and 7).
Figure 6. The top of the testing pile before the Figure 7. The testing site during the static load test.
installation of the loading equipment.
THE PERFORMANCE OF THE STATIC LOADING TEST
Static vertical loading test
During the vertical test the load was applied by a hydraulic press placed between the steel girders and a horizontal
surface of the pile-head at regular steps of 250 kN until the serviceability limit state of the pile (2500 kN) was
reached. The serviceability limit was state established on the basis of the vertical loads, predicted by the design
31
project. After the first load step the pile was unloaded. Then it was re-loaded with the same intensity of load. All
further load steps were applied without any interim relief. The next load step was performed only when the vertical
displacement of the pile head, measured by the inductive displacement gauge simultaneously with the pile
deformations, eased. The disposition of the measurement and loading equipment is shown in Fig. 8.
Static horizontal loading test
Before the horizontal test the soil was excavated to a depth of 2 m opposite the pushing side. The load was applied
by a hydraulic press placed between the additional foundation and a vertical surface of the pile-head at regular steps
of 150 kN until the serviceability limit state of the pile (750 kN) was reached. The serviceability limit was state
established on the basis of horizontal loads, predicted by the design project. All the load steps were applied without
interim relief. The next load step was performed only when the horizontal displacement of the pile head, measured
by inductive displacement gauge simultaneously with pile deformations, eased.
Figure 8. Measurements during the vertical loading Figure 9. The configuration of the loading and
test. measurement equipment during the horizontal loading
test.
EVALUATION OF THE MEASUREMENT RESULTS
Evaluation of the measurement results for the vertical test
The time course of the displacement measurements using the inductive displacement transducer during successive
steps of the loading and unloading is shown in Fig. 10. In Fig. 11 the time course of the normal strains for one
vertical measurement chain assigned a yellow colour (see Fig. 1) for each of eight levels is shown. The review of
the peak values of the measured strains for the last vertical loading step at all measurement points of the same
vertical measurement chain are shown in Fig. 12 as a curve representing the normal strains versus the distance
along the pile axis. Since the strain values at the pile head and the pile toe could not be directly measured, they were
extrapolated. In each of eight levels the average strains of all four measurement chains were calculated. The review
of the peak values of the measured strains for the last vertical loading step at all the measurement points of the same
vertical measurement chain are shown in Fig. 12 as a curve representing the normal strains versus the distance
along the pile axis. Since the strain values at the pile head and the pile toe could not be measured directly, they were
extrapolated. From the obtained average strains the pile contraction can be evaluated (Table 2). To evaluate the
pile-toe settlement the obtained pile contraction should be subtracted from the measured value of pile head’s
vertical displacement. In our case the pile toe was 0.28 mm.
For each of the eight levels the average strains of all four measurement chains were calculated. By taking the value
of the Young’s modulus of the pile concrete to be E = 27.5 GPa, the curve of the normal stresses along the pile axis
was obtained (Fig. 13). If the pilot is divided into segments whose boundaries are defined by the levels of the
monitoring sites, on both ends of each segment the resulting axial force can be calculated from the average normal
stress. Given that each of the segments are in balance, the force that balances the difference between the axial force
32
on the top of the segment and the axial force on the bottom segment thus represents the resultant shear stresses
along the shaft of the segment. From these values the average values of the shear stresses on the pile shaft shown in
Fig. 14 can be easily obtained. This is data from which it is possible to slim down the dimensions of the pilot in the
event that the expected computational bearing-capacity values are distinctly smaller than the values obtained on the
basis of the measurement results.
Table 2: The evaluation of the partial and cumulative pile contractions
distance from the

average strains distances between middle strain partial pile cumulative
pile head
[µm/m] levels [m] values [µm/m] contractions [mm] contractions [mm]
[m]
0.00 -218.15
0.75 -217.24 -0.163 -0.163
0.75 -216.33
1.50 -210.02 -0.315 -0.478
2.25 -203.70
1.50 -191.92 -0.288 -0.766
3.75 -180.14
1.00 -108.84 -0.109 -1.255
5.25 -147.24
1.00 -134.28 -0.134 -1.146
6.25 -121.31
1.50 -163.69 -0.246 -1.012
7.25 -96.36
1.00 -85.33 -0.085 -1.340
8.25 -74.30
1.00 -65.34 -0.065 -1.405
9.25 -56.37
0.75 -50.87 -0.038 -1.443*
10.00 -45.37
* The value of the entire pile contraction

33
Figure 10. Vertical displacements versus time measured by the inductive displacement transducer during successive
vertical loading/unloading.
Figure 11. Measured strain signal recorded in the vertical chain of sensors assigned with a yellow colour for
successive vertical loading/unloading.
34
strain [mm/m]
-250.00 -200.00 -150.00 -100.00 -50.00 0.00
0
-1
-2
-3
distance from the pile head [m]

-4
-5
-6
-7
-8
-9
-10
Figure 12. The review of the peak values of the measured strains for the last vertical loading step at all the
measurement levels (the shown strain values represent the average of all four values measured at each level; the
values at the pile head and pile toe are extrapolated)
average normal stress [MPa] average shear stress on the contact surface [kPa]
-8.00 -6.00 -4.00 -2.00 0.00 -250 -200 -150 -100 -50 0
0 0
-1 -1
-2
-2
-3
-3
-4
-4
-5
-5
-6
-6
-7
-7
-8
-8
-9
-9
-10
-10
Figure 13. The review of the average values of the Figure 14. Curves of the average values of the shear
normal stresses in the pile’s axial direction calculated stresses on the pile shaft calculated from the average
from the averaged peak strain values for the last values of the normal stress for the last loading step
loading step
35
Evaluation of the measurement results for the horizontal test
The time course of the displacement measurements using two inductive displacement transducers during successive
steps of the loading and unloading for the horizontal test is shown in Fig. 15. The normal strains along the four
measurement chains (yellow, green, blue and red in Fig. 1) of the pile were simultaneously measured. In Fig. 16 the
time course of the normal strains for the measurement chain assigned with the green colour (see Fig. 1) for each of
the eight levels is shown. The review of the peak values of the measured strains for the last vertical loading step at
all the measurement points of the same vertical measurement chain are shown in Fig. 17 as a curve representing the
normal strains versus the distance along the pile axis. Since the strain values at the pile head and the pile toe could
not be directly measured, they were extrapolated like in the case of the interpretation of the vertical test results.
From the strain data measured on the two opposite sides of the pile (in measurement chains assigned with the green
and red colours) the horizontal displacements along the pile axis can be estimated. The comparison of the horizontal
displacements of the pile obtained on the basis of the measurement results and the horizontal displacements
obtained by the computer simulation are shown in Fig. 24.
time [s]
0 200 400 600 800 1000 1200
0
-5
horizontal displacements [mm]
-10
-15
-20
-25
transducer 1
transducer 2
-30
Figure 15. Horizontal displacements versus time simultaneously measured by two inductive displacement
transducers during successive horizontal loading/unloading
36
time [s]
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000
50.00
0.00
-50.00
-100.00
strain [mm/m]
-150.00
-200.00
-7.25m
-8.25m
-9.25m
-250.00 -6.25m
-5.25m
-0.75m
-2.25m
-300.00 -3.75m
Figure 16. Measured strain signal recorded in the vertical chain of sensors assigned with the green colour for
successive horizontal loading/unloading.
strain [µm/m]
-300 -250 -200 -150 -100 -50 0 50
0
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
-9
-10
Figure 17. The review of the peak values of the measured strains where the peak strain values for the last horizontal
loading step at all measurement points of one (green in Fig. 1) vertical measurement chain (values at the pile head
and pile toe are extrapolated)
37
FINITE-ELEMENT ANALYSIS
The results of the field investigations were compared with a set of numerical analyses using the finite-element
method (FEM). The analyses considered a 10.0-m-long pile that is placed in a 12.0-m-deep single soil clayey gravel
layer resting on a limestone base. The reinforced concrete of the pile was considered to be linear elastic with a
Young’s modulus E = 27.5 GPa, a Poisson’s ratio ν = 0.2 and a unit weight γ = 25 kN/m3. The strength properties
of the ground (see Table 1) were determined on the basis of the laboratory and field-testing results of additional
sound samples.
The soil half-space can be designed in numerical methods using different material models (Desai, 2010). In the
paper it was designed by the Hardening-Soil material model with isotropic hardening (using PLAXIS software –
Brinkgrave and Vermeer, 1998). This model considers the nonlinear elastic hyperbolic dependence between the
stresses and strains; it enables a consideration of the increasing soil yielding as a function of ground stresses,
dilatation and cap yield surface, and is not based on the theory of plasticity (Brinkgrave and Vermeer, 1998). The
parameters in the elasto-plastic Hardening-Soil model Eoedref = E50ref and Eurref = 3 E50ref, where Eoedref is the tangent
stiffness for the primary oedometer loading at the reference pressure, and Eurref is the unloading/reloading stiffness
(Brinkgrave and Vermeer, 1998).
Static vertical loading test
An axis-symmetric analyses of the interaction between a bored reinforced pile loaded with vertical static loading
and the ground were performed for this purpose. The cross-section of the analyzed model and the corresponding
finite-element mesh are presented in Fig. 18(a) and the displacements in Fig. 18(b). Fig. 19 presents the absolute
displacement after each loading and unloading step (at the pile head). Each vertical loading and unloading step is
equal to 250 kN, only the first step consisted of loading/unloading and reloading phases. The results of the FEM
analysis of the Serviceability Limit State (SLS); the vectors of the vertical displacements after the last step where
umax = 2.13 mm at the pile head and umax = 0.80 mm at the pile toe (see Fig. 22).
Static horizontal loading test
The three-dimensional analyses of the interaction between a bored reinforced pile loaded with horizontal static
loading and the ground were performed for this purpose. The cross-section of the analyzed model and the
corresponding finite-element mesh is presented in Fig. 19. Fig. 20 presents the deformed mesh after the last
horizontal loading step (at the pile head) and the deformation vectors of the horizontal loaded pile. The results of
the FEM analysis; the vectors of the horizontal displacements after the last loading step where umax = 33.80 mm at
the pile head.
38
Figure 18. (a) Cross-section of the model with a finite-element mesh and soil layers and (b) vectors of the vertical
displacements after the last vertical loading step.
39
Figure 19. Mesh of 3D analysis of the horizontal pile test horizontally loaded at the pile head.
(a) (b)
33.80 mm
Figure 20. (a) Deformed mesh of 3D analysis of the horizontal pile test loaded at the pile head, and (b) vectors of
horizontal deformations at last loading step.
40
COMPARISON OF THE MEASUREMENT RESULTS WITH THE FINITE-ELEMENT ANALYSIS

RESULTS
The finite-element analyses of the pile and the surrounding soil gave results that are comparable with the results of
the methods based on measurements. The vertical loading was analysed using the axis-symmetrical FE model,
while the horizontal loading was analysed using the three-dimensional FE model. Fig. 21 shows the relationship
between the time and the vertical movements of the pile head, while Fig. 22 shows the relationship between the
vertical loading and the vertical movements of the pile head. In both figures the results obtained with the analysis
on the axis-symmetrical model were compared to the measured values.
Figure 21. Comparison of the calculated (using FEM) and the measured values of the vertical displacement versus
the time of the pile head.
Figure 22. Comparison of the calculated (using FEM) and the measured values of the vertical displacement versus
the loading of the pile head.
41
Fig. 23 shows the relationship between the horizontal displacement and the depth of the horizontally loaded pile.
The results obtained with the analysis of the three-dimensional model were compared to the measured values.
Figure 23. Comparison of the calculated (FEM) and measured values of the horizontal displacement versus the
depth for the last horizontal loading step.
CONCLUSIONS
This paper describes the development and application of a new measuring technology that proved itself to be very
useful for investigating the behaviour of piles and other embedded structures as well as the surrounding soil loaded
by different kinds of static and dynamic loads. The presented results show that the state of the strains inside the pile
body can be obtained in a very accurate and cost-efficient way, even for events that show an extreme nature. In
addition, using the described measurement method with the appropriate distribution of measurement points and
measurement directions, the most complex states of the strain can be followed.
Even though the conclusions were written before, the results of the field investigations were compared with a set of
numerical analyses using the finite-element method (FEM). In the presented computer simulation the model with
the axial symmetry was used for the interaction between a bored, reinforced pile loaded in the vertical direction and
the three-dimensional model for loading in the horizontal direction. The comparison of the results obtained with the
described measurement method and the computer simulation is acceptable. In addition, the further analysis of the
results shows that the agreement between the calculated and measured values is even better after using some
parameters for the soil model employed in a computer simulation and obtained from the analysis of the measured
results.
42
Acknowledgment
The present research work is a part of a project supported by EUREKA (Trauner and all. 2010), a pan-European
network founded to enhance European competitiveness through its support of businesses, research centres and
universities that carry out pan-European projects to develop innovative products, processes and services.
REFERENCES
ASTM (1994). “Standard test methods for deep foundations under static axial compressive load, Designation:
D1143/D1143M-07e1.” Philadelphia.
Bowles, J.E. (1996). “Foundation analysis and design.” McGraw –Hill, New York.
Brinkgrave, R.B.J., and Vermeer, P.A. (1998). “PLAXIS 2D users manual, version 8.” Balkema, Rotterdam.
Brinkgrave, R.B.J., and Vermeer, P.A. (2005). “PLAXIS 3D Tunnel user’s manual, version 2.” Balkema,
Rotterdam.
Desai, C., M. (2010). Constitutive Modeling and Computer Methods in Geotechnical Engineering. Acta
geotechnica Slovenica, 7(1), 4-29.
GI ZRMK (2006). “Geomechanical report, AC A2 Bič – Hrastje, 8-1.” Gradbeni inštitut ZRMK d.o.o., Ljubljana
(in Slovene).
Hoffman, K. (1989). “An Introduction to Measurements using Strain Gages.” Hottinger Baldwin Messtechnik
GmbH, Darmstadt.
Hoffman, K. (1996). „Hinweise zum Applizieren von Dehnungsmeßstreifen (DMS), 4. erweiterte Fassung.“
Hottinger Baldwin Messtechnik GmbH, Darmstadt.
Škrabl, S. (2002). “Bearing capacity and settlement of vertically-loaded piles.” Proc. Interntl. Deep Foundations
Congress, Geotechnical special technical publication, 116, Reston, VA: Geo-Institute, American
Society of Civil Engineers, Orlando, Florida, 53-63.
Škrabl, S. (2008).” The limit values and the distribution of three-dimensional passive earth pressures.” Acta
geotechnica Slovenica, 5(1), 21-34.
Škrabl, S., and Macuh, B. (2005).” Upper-bound solutions of three-dimensional passive earth pressures.” Canadian
geotechnical journal, 42(5), 1449-1460.
Štrukelj, A., Škrabl, S., Štern, K., and Logar, J. (2005). “The assessment of pile shaft resistance based on axial
strain measurements during the loading test.” Acta geotechnica Slovenica, 2(2), 12-23.
Štrukelj, A., Pšunder, M., Vrecl -Kojc, H., and Trauner, L. (2009). “Prediction of the pile behaviour under dynamic
loading using embedded strain sensor technology.” Acta geotechica Slovenica, 6(1), 64-77.
TRAUNER, Ludvik, ŠTRUKELJ, Andrej, PŠUNDER, Mirko, ŠUMAN, Nataša, MACUH, Borut. Rationalization
of deep bridging structure foundations using new deformation monitoring techniques : končno
poročilo : EUREKA E!4207, akronim Eureka PILE-SAFETY : trajanje projekta 01.02.2008-
01.02.2010. Maribor: Fakulteta za gradbeništvo; Velenje: Vegrad; [S. l.]: Vorspann-
Brückentechnologie GmbH, 2010. 34 f., graf. prikazi. [COBISS.SI-ID 15094038]
Vrecl -Kojc, H. (2005). “The anchored pile wall optimization using NLP approach.” Acta geotechnica Slovenica,
2(2), 5-11.
Vrecl -Kojc, H., and Škrabl, S. (2007). “Determination of passive earth pressure using three-dimensional failure
mechanism.” Acta geotechnica Slovenica, 4(1), 10-23.
43
UDK: 627.136.2
PRIRODNE BRANE S OSVRTOM NA

NAJVEĆU POZNATU BRANU USOI U
TAJIKISTANU
Tanja Roje-Bonacci
Sveučilište u Splitu, Fakultet građevinarstva, arhitekture i geodezije, Matice hrvatske 15,

21000 Split, HR Hrvatska, bonacci@gradst.hr
REZIME
Prirodne brane sastavni su dio oblikovanja reljefa. Nastaju kada tlo s padine pregradi
vodotok. Postoje dva ekstrema koja su u takvom slučaju poželjna ali rijetka: da brana u
što kraćem vremenu popusti i propusti vodu, odnosno da brana trajno ostane na mjestu
gdje je nastala, uz određeni način evakuacije vode iz nastalog jezera prije nego što dođe
do prelijevanja brane. Sve između ta dva ekstrema predstvlja opasnost koja najčešće
rezultira katastrofalnim poplavama s neprocjenjivim štetama. Najveća poznata takva
brana, koja traje već 100 godina, je brana Usoi u Tajikistanu, visine preko 500 metara.
Brana se nalazi u slivu Amur Darje.
KLJUČNE RIJEČI: brana, klizište, elementarna nepogoda, potres, poplava
LANDSLIDE DAMS WITH OVERVIEW TO USOI

DAM IN TAJIKISTAN
ABSTRACT
Natural dams an integral part of the landscape formation. They are formed when the soil
from slopes blocks the watercourse. The development of such dam may lead to two rare
but desirable extreme outcomes: quick easing of the new dam and leakage of water
accumulated behind it or stabilization of the dam and the establishment of a permanent
outflow of water from the newly formed lake before it overflows the dam. All outcomes
between these two extremes pose a threat commonly resulting in catastrophic floods
causing massive damage to the flooded areas. The largest known dam of this kind, more
than 500 meters high and existing already 100 years, is the Usoi dam in Tajikistan. The
dam is located in the Amur Darya river basin.
KEYWORDS:dam, landslide, disaster, earthquake, flood
UVOD
Velika klizišta i odroni nastaju, kada se pokrenu padine na rubu stabilnosti, potaknute nekom od prirodnih sila koje
izazivanju katastrofe. One nastaju tijekom cijele geološke prošlosti pod djelovanjem egzogenih sila, u procesu
44
oblikovanja Zemljine površine. Pod djelovanjem gravitacije, pokreću se nestabilni dijelovi površinskog pokrivača u
nastojanju da se neravna površina Zemlje izravna. Pri tom neke od tih nakupina raznorodnog tla i svega što se na
njemu u trenutku pokretanja našlo, zapune korito vodotoka privremeno ili trajno i oblikuju jezera, također
privremena ili trajna. Danas je poznato da je u geološkoj prošlosti jedna takva pojava zatrpala dolinu bujice Vajont
u talijanskim Dolomitima. Kroz geološku povijest je vodotok izdubio novo korito, a sudbina paleo jezera nije
poznata. Istraživanja su izvedena više desetaka godina nakon što se na istom mjestu dogodilo tragično klizanje u
umjetno jezero, nastalo izgradnjom lučne brane Veliki Vajont visine 262,2 metra, najviše brane na svijetu u
trenutku izgradnje (1963. godine), kada je poplavni val potopio naselje Longarone i još neka druga i uzrokovao više
od dvije tisuće žrtava (Roje-Bonacci 2013.) . Velika klizanja tla događaju se na kopnu i pod morem. Niz podataka
može se naći u radu Costa i Schuster, 1991.
Dvije geofizičke pojave su najčešći okidač za pokretanje masa tla s padina na granici stabilnosti. To su intenzivne
oborinae i potresi. Rjeđe su izazvane erozijom, a mogu biti izazvane i kombinacija svih prethodnih učinaka.
Pokretanje masa i nastanak prirodnih brana izazvanih vulkanskim erupcijama spadaju u posebnu grupu pokreta.
Dobar je primjer erupcija vulkana Mount St. Helen u državi Washington u SAD-u 1980. godine. Ova je erupcija
osim toka lave izazvala muljni tok uslijed topljenja snijega na vrhu vulkana i kamenu lavinu nastalu usljied potresa
kao posljedice erupcije. (Wikipedia)
Kada pokrenuto tlo pregradi korito vodotoka u dnu padine, može nastati prirodna brana, potpuno nekontrolirana
građevina iza koje se oblikuje jezero. Ne mora uvijek nastati prirodna brana. Njen nastanak ovisi o geometrije
doline u koju je masa kliznula u odnosu na geometriju i količinu pokrenutog tla, svojstvima klizne mase i protoku
vodotoka koji će masa pregraditi. (Evans, 2006.) Pokreti mogu biti u obliku odrona, kamenih lavina, klizišta i/ili
muljnih tokova.
Postoji podatak da se nakon potresa 1783. godine u Kalabriji (Južna Italija) pojavilo 215 jezera nastalih
pregrađivanjem korita (Canuti i dr. 1988.). U Kini je 12. svibnja 2008. godine, nakon potresa u provinciji
Wenchuan (jugozapadna Kina) zabilježen nastanak 256 prirodnih brana (Qiang Xu i dr. 2009.). Slika 1 prikazuje
klizanja (koja nisu izazvana vulkanskom erupcijom) zabilježena tijekom 20. stoljeća (1900.-2000.) volumena većeg
od 20×106 m3.
Slika 1 Značajna klizanja u 20, stoljeću (prema Keefer 1984,; nadopunjeno Ambraseys i Bilham 2012,)
Figur 1 Important landslides in 20th centuri (after Keefer 1984,; update Ambraseys i Bilham 2012,)
45
Prva poznata prirodna brana nastala klizanjem tla je 1737. godine prije Krista, u Hunan provinciji u središnjoj Kini
potaknuta potresom. Dvije povjesne poplave nastale rušenjem prirodnih brana, za koje se zna, zbile su se u
Švicarskoj godine 563. i na otoku Javi godine 1006. (Schuster 2000.). Osim prirodnih brana nastalih
pregrađivanjem vodotoka kliznom masom, postoje i brane nastale kao posljedica otapanje leda iza morenskih
naslaga, ali o njima ovdje nije riječ, iako mogu biti jednako opasne.
PONAŠANJE PRIRODNIH BRANA NASTALIH KLIZANJEM
Prirodne brane potpuno su nekontrolirane građevine. Njihov učinak je uvijek opasan, ali je opasnost to veća što je
njihovo postojanje dulje, ali ne i trajno. Učinak ove pojave osjeća se uzvodno i nizvodno duž vodotoka koji je
pregrađen. Učinci su prikazani na slici 2. Mehanizmi nastanka šteta nisu jednoznačni. Najmanja je šteta od trenutne
poplave nastale muljnim tokom niz korito, iako i to ima katastrofalne posljedice. Kada nastane jezero iza brane koja
nije odmah popustila, područje zahvaćeno štetama postaje znatno veće.
Slika 2 Učinci prirodne brane u okolišu korita pregrađenog vodotoka (modificirali Qiang Xu i dr, 2009, prema
Korups-ovom modelu (2005))
Figure 2 Impact of landslide dams in sourroundings of streanflow bed (modify by Qiang Xu at all. 2009, acording
Korup's model (2005))
Analizom niza prirodnih brana Costa i Schuster (1988.) su tipizirali oblike koji nastaju uslijed klizanja obronaka u
korito vodotoka. Ova tipizacija zadržala se do danas (Qiang Xu I sur. 2009.). Pokazalo se da se radi o šest različitih
mogućnosti oblikovanja brane u prirodnom vodotoku, opisanih u nastavku. Grafički su prikazani na slici 3.
Tip I Nepotpuno pregrađeno korito;
Tip II Potpuno pregrađeno korito s uzdizanjem mase tla na susjedni bok;
Tip III potpuno pregrađeno korito i razlijevanje mase tla uzvodno i nizvodno. Ovaj tip može uzrokovati i
pregrađivanje ušća pritoka, oblikovati više jezera.
Tip IV Brana nastala uslijed klizanja obaju bokova koji se mogu susresti čeona ili bočno.
Tip V Više brana, nastalih usljed prstastog klizanja s više izdanaka koji pregrade korito i oblikuju više jezera.
Tip VI Brane koje nastaju kada je klizna površina ispod dna korita, koje se uslijed klizanja proširi.
Prema gradivu, brane nastale klizanjem tla mogu biti sastavljene od (Qiang Xu I dr., 2009.):
1) Tla i kršja, koje sadrži više od 50% čestica promjera od 20 do 200 mm;
2) Tla i kršja s nešto većih blokova, ali koji sadržavaju više od 50% čestica tla i stijena promjera od 20 do 200 mm,
dok su blokovi i komadi stijena veći od 200 mm;
3) Gromada i blokova s malo čestica tla i kršja, više od 50% ukupne mase čestica ima promjer veći od 200 mm;
4) Gromada i blokova promjera preko 200 mm, bez sitnijih čestica.
46
Slika 3 Tipovi prirodnih brana prema Swanson i dr. 1986. i Costa i Schuster 1988.
Figure 3 Typs of natural dams (Swanson at all. dr. 1986.Costa and Schuster 1988.)
Prema masi koja zatrpa vodotok postoji i slijedeća podjela:

1) Muljni tok, izazvan obilnim oborinama, sadrži u početku kretanja znatnu količinu vode, nema nikakav otpor na
smicanje;
2) Obrušavanje, kamena lavina, većinom kao posljedica potresa, ali može biti potaknuta intenzivnim oborinama;
3) Klizanje tla po kritičnoj kliznoj plohi, izazvano potresom, obilnim oborinama i/ili promjenom razine podzemne
vode.
Poprečni presjek prirodnih brana, (u smjeru vodotoka) bitno je veći i blažih nagiba od umjetnih, nasutih brana s
propisanim svojstvima gradiva, za razliku od prirodnih, koje imaju najrazličitija svojstva parametara čvrstoće na
smicanje, ovisno o vrsti tla i ostalih sastavnica koje ih tvore.
Prirodne brane ruše se iz više razloga. Najčešće je to prelijevanje, bilo zbog intenzivnih oborina koje pune
novonastalo jezero ili zbog valova nastalih klizanjem obala u novo nastalo jezero. Drugi razlog je iznošenje sitnijih
čestica iz rahlog (potpuno prirodno nastalog) nasipa, nekontroliranog sastava, (sufozija), koje izaziva unutarnju
eroziju i postepeno stvaranje prioritetnih putova u masi tla. Treća je mogućnost da rušenje nastaje uslijed klizanja
nizvodne kosine, potpomognuto strujanjem vode kroz nekontrolirani nasip. Naravno moguća je i njihova
kombinacija. Kako ove brane nastaju u izrazito trusnim područjima, uzrok njihovog rušenja mogu biti i potresi koji
se pojave niz godina nakon nastanka brane. Ovakvi su događaji izrazito opasni.
U svom radu iz 1988. godine Costa daje rezultate analize trajanja niza prirodno nastalih brana.. Njergov dijagram
prikazan je na slici 4.
47
Slika 4 Trajanje prirodnih brana nastalih klizanjem obala vodotoka (Costa, 1988.)
Figure 4 Duration of natural dams arise from landslides of streamflow banks (Costa, 1988.)
Prema analizama koje je izradio Costa, prelijevanje je najčešći uzrok rušenja prirodnih brana. Njegov dijagram
prikazan je na slici 5.
Slika 5 Najčešći uzroci rušenja prirodnih brana (Costa, 1988.)

Figure 5 Most frequently reason of collapse of landslide dams (Costa, 1988.)
Štete koje nastaju uslijed rušenja brana nastalih klizanjem su ogromne. Danas se sve više vodi računa o ovim
događanjima pa je moguće naći i veliki broj radova na temu prirodnih brana nastlih klizanjem, s njihovi opisom i
načinima smanjenja mogućih šteta. Evans (2003) je predložio izračun indeksa razaranja klizišta (Landslide
Destructive Indeks, LDI), vezano na nastanak prirodnih brana, na način da se poveže veličina klizanja s razaranjem
koje nastaje kao posljedica klizanja. Indeks je određen jednadžbom (1) kao omjer gubitka u odnosu na jediničnu
zapreminu kliziša koje razaranje prouzrokuje.
LDIvol = L/V (1)
pri čemu je L – šteta ili gubitak izražen u broju žrtava; novčano izraženoj šteti; oštećenjima stambenih jedinica ili
bilo koje druge mjerljive štete, a V je volumen kliznule mase izražen u m3. Na slici 6 prikazana je šteta, potapanje
hidroelektrane i njenog okoliša. Šteta je nastala uslijed poplave novo nastalim jezerom, uzrokovanim Kuzhuba
klizištem na rijeci Jian u Kini (Qiang i sur. 2009.)
48
Slika 6 a) hidroelektrana prije poplave, b) potopljeni prostor iza brane nastale klizištem Kuzhuba (Qiang i sur.
2009.)
Figure 6 a) hydroelectric power-plant before flood, b) flooded space after occurrence of Kuzhuba landslide dam
(Qiang et all. 2009)
BRANA USOI I JEZERO SAREZ
Jezero Sarez nalazi se u Pamir gorju u Tajikistanu. Nastalo je 18. veljače 1911. godine nakon što je potresom
pokrenuto klizište ogromnih razmjera, procijenjeno na oko 2-3 km3 tla. Klizna masa zatvorila je korito rijeke
Murghab, pritoke rijeke Amu Darya, koja utječe u Aralsko more. Površina mu je na nadmorskoj visini od cca 3200
m n.m.. Jezero je dugačko oko 60 km i duboko oko 500 m. Današnja količina vode u jezeru, oko 17 km3, iznosi
dvije trećine količine vode Ženevskog jezera. Klizište je zatrpalo selo Usoi po kojem je brana dobila ime (Alford i
sur. 2000.)
Prirodna brana Usoi je, procjenjuje se, visoka između 500 i 700 metara, te je kao takva apsolutno najviša brana na
svijetu. Dužina u kruni iznosi 1370 metara. U uzdužnom presjeku, duž korita, duga je oko 4000 m (slika 9). Iz
povijesnih podataka zna se da je dvoje ljudi iz sela Usoi preživilo katastrofu jer su na vrijeme pobjegli. Oni su
ispričali da se prašina nakon klizanja taložila puna tri dana. Također je iz postojećih podataka poznato da su
povremena obrušavanja stijenja s padine nastale nakon klizanja, trajala još gorovo 15 godina (Agakhanjanz 1989,
1996). Na slici 7 prikazana je brana Usoi i dio jezera Sarez i manje jezero nazvano „Shadau ozero“ (Preobrazhenski
1920.)
49
brana Usoi jezero Sarez
rijeka Murghab
jezero
Slika 7 Brana Usoi, dio jezera Sarez i Shadau
malo jezero Shadau
Figure 7 Usoi dam, part of Sarez lake and little lake Shadau
Da bi se ova brana mogla usporediti s umjetnim građevinama treba reći da je najviša izgrađena nasuta brana, brana
Nurek, visine 300 m, također u Tajikistanu (Wikipedia). Od nje je danas viša samo brana Jinping-I Dam, 305 m,
betonska, lučna u Kini. Na slici 8 prikazana je brana Usoi u poprečnom presjeku, duž korita Murghab-a u usporedbi
s branom prirodnom Bairaman, papua Nova Gvinea i nasutom građenom branom Oroville u Kaliforniji. Može se
uočiti golemost ove brane.
Slika 8 Usporedba presjeka tri brane duž korita vodotoka

Figure 8 Comparison of along sections of Usoi dam with Bairaman dam and Oroville dam
Jezero je ime dobilo po selu Sarez, koje je potopilo. Razina jezera Sarez je u početku rasla brzinom od 75. metara
godišnje. Postepeno se brzina punjenja smanjila i na kraju stala. Danas razina oscilira oko ± 6,00 metara. Područje
na kojem se jezero nalazi okruženo je planinskim lancima visine i preko 6000 m n.m. Ovaj prostor ima vrlo malu
godišnju količinu oborina, svega oko 100 mm godišnje. S obzirom na veliku površinu jezera od 7970 hektara,
evapotrenspiracija odnosi dio vode iz jezera. Utvrđeno je da brana nikada nije bila poplavljena t.j prelivena.
Evakuacija vode odvija se procjeđivanjem kroz branu na oko 150 metara ispod krune. Na slici 9 prikazani su izvori
na nizvodnoj kosini brane (Alford i sur. 2000.).
50
Slika 9 Izvori na nizvodnoj kosini brane (Alford i sur. 2000.)

Figure 9 Springs on the downhill slope of dam (Alford et all 2000)
Brana Usoi nalazi se u seizmički vrlo aktivnom području. Stoga postoji bojazan da bi neki od jačih potresa mogao
prouzročiti njeno veće oštećenje ili čak i rušenje. Kroz 90. godine prošlog stoljeća utvrđeno je da vodostaj raste
oko 5 cm/god pa bi i to jednog dana moglo ugroziti branu. Obale jezera je moguće obići isključivo čamcem, što je
ekspedicija UN-a i učinila. Utvrđeno je da na pojedinim mjestima postoji mogućnost pojave klizanja obala u jezero
To je još jedna moguća prijetnja stabilnosti brane. Stoga je u tim godinama (nakon što je Tajikistan postao
samaostalna država), pokrenuto niz inicijativa za ojačanje ove brane i za eventualno njeno osiguranje do mjere da bi
se vode iz jezera mogle koristiti za razne hidrotehničke svrhe, prvenstveno proizvodnju energije. Bilo je nekoliko
pokušaja od strane Svjetske banke, UN-a i nekih privatnih donacija da se istraži mogućnosti iskorištavanja ovog
jezera i provjeri stabilnost brane.
1999. godine je organiziran obilazak brane i jezera sa zadatkom: procijeniti opću stabilnost brane Usoi; procijeniti
trenutno stanje i učinak procjeđivanja vode kroz branu i mogućnost pojave „Cijevljenja“; procjeniti vjerojatnost
pojave klizišta na desnoj obali jezera; u suradnji s domaćim seizmolozima procijeniti seizmičnost područja i
mogući učinak potresa na branu. Slika 10 pokazuje uvjete prilaza ekspedicije UN-a brani Usoj kroz Batang dolinu.
Eksperti su predvidjeli slijedeće scenarije moguće procjene rizika: Rušenje brane uslijed potresa; prolom brane
uslijed unutarnje erozije; prolom brane uslijed prelijevanja izazvanog valom nastalim klizanjem desne obale u
jezero; destabilizacija brane izazvana pritiskom vode na branu; klizanje uzvodne i nizvodne kosine; progresivni
gubitak stabilnosti brane i njene okoline uslijed novih klizanja i muljnih tokova. Rad grupe eksperata detaljno je
opisan u radu Alford i sur. 2000.
Najčešći način zaštite prirodnih brana od rušenja je izrada sigurnog i stabilnog preljeva, ili nekog drugog načina
evakuacije velikih voda (na pr. tunelom). Izrada preljeva često je vrlo opasan zahvat jer se radi o općenito
nestabilnoj masi tla. Brana Usoi je i u tom smislu posebna. Ozbiljnim pregledima, proračunima i izračunom
potrebnih sredstava za bilo kakav zahvat, uvijek se dolazilo u slijepu ulicu. Brana se naime nalazi u vrlo
nepristupačnom, slabo naseljenom području i u vrlo siromašnoj državi. Cijena izgradnje prometnice potrebne da se
pristupi samoj brani, iziskivala bi golema sredstva.
Slika 10 zorno prikazuje krajolika kroz koji bi trebalo dovesti mehanizaciju za uređenje brane. Radi se o kanjonu
dugom oko 120 km od ušća rijeke Mughrab u Batang do brane Usoi, a i dolina Batang ne izgleda nimalo
gostoljubivo.
51
Slika 10 Istraživački tim UN-a u doli ni Batang (Alford i sur. 2000.)

Figure 10 UN research team in the Batang Valley (Alford et all. 2000)
LITERATURA
Agakhanjanz, O. E. (1989) Sarez. Leningrad: Leningrad Press, 110 pp.

Agakhanjanz, O. E. (1996). A night in the Year of the Pig. In Around the Roof of the World, ed. N. Shoumatoff and
N. Shoumatoff, 122– 143. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
Alford, D; Schuster, R, at all,, (2000,), Usoi Landslide Dam and Lake Sarez, An Assessment of Hazard and Risk in
the Pamir Mountains, Tajikistan, (D, Alford nabd R, Schuster eds,), United Natiorns Publication,
ISDR Prevention series N˚ 1
Ambraseys, N, Bilham, R, (2012,) The Sarez-Pamir Earthquake and landslide of 18 February 1911, SRL 83:2-
Historical seizmologist, str 1-29
Canuti, P,, Cascini, L,, Dramis, F,, Pellegrino A,, Piscarelli, L, (1988,), Lanslides in Italy: Occurrence, Analisis and
Control, International Workshop on natural disasters in European-Maditerranean Countries,
WAREDOC, 27,06,-01, 07,1988,, Peruggia, Italia
Costa, J, E, (1988,), Investigations of Landslide Dams, International Workshop on natural disasters in European-
Maditerranean Countries, WAREDOC, 27,06,-01, 07,1988,, Peruggia, Italia
Costa, J,E,, Schuster, R,L,: (1988,) The formation and failure of natural dams, Geol Soc Am Bull 100: 1054 –1068
Costa, J.E., Schuster, R.L., (1991) Documented historical landslide dams from around the world, US Geological
Survey Open-File Report: 91–239, 486
Evans S.G.: (2006.) The formation and failure of landslide dams: An approach to risk assessment, Italian Journal of
Engineering Geology and Environment, Special Issue 1 (2006), str, 15-19,
http://en,wikipedia,org/; Wikipwdia, the Free Encyclopedia, (2013), List of tallest dams in the world
http://en,wikipedia,org/; Wikipwdia, the Free Encyclopedia, (2013), 1980 eruption of Mount St. Helens
Keefer, D, K,, and R, C, Wilson (1989), Predicting earthquake-induced landslides, with emphasis on arid and semi-
arid environments, In Landslides in a Semi-Arid Environment with Emphasis on the Inland Valleys of
Southern California, vol, 2, ed, P, M, Sadler and D, M, Morton, part I, 118–149, Riverside, CA: Inland
Geological Society of Southern California Publications,
52
Korup, O, (2005,) Geomorphic hazard assessment of landslide dams in South Westland, New Zealand: fundamental
problems and approaches, Geomorphology 66:167–188
Preobrazhenski, I. A. (1920). Usoiskii zaval. Trudi Geologiska Kommitte Materiali po Obshchei Prikladnoi
Geologis 4, Petrograd.
Qiang Xu, Xuan-Mei Fan, Run-Qiu Huang, Cee Van Westen, (2009), Landslide dams triggered by the Wenchuan
Earthquake, Sichuan Province, south west China, Bull Eng Geol Environ (2009) 68:373–386
Roje-Bonacci, T. (2013.): Vajont (1963.-2013.) Hrvatske vode: časopis za vodno gospodarstvo. 21, 84; 156-163
Schuster, R. (2000,), Chap 2,: A worldwide perspective on landslide dams, U Usoi Landslide Dam and Lake Sarez,
An Assessment of Hazard and Risk in the Pamir Mountains, Tajikistan, (D, Alford nabd R, Schuster
eds,), United Natiorns Publication, ISDR Prevention series N˚ 1str 19-22
Swanson, F,J,, Oyagi, N,, i Tominaga, M, (1986,), Lanslide dams in Japan. U L, Schuster (ur,), Landslide dams:
process, tisk and mitigation, American Society of Civil Engineering, Geotechnical Special Publication
No, 3, 131-145,
53
UDK: 624.12:001.38(497.5) (091)

Pregledni (stručni) rad
MEHANIKA STIJENA-50 GODINA

NAKON OSNIVANJA ISRM-A
Ivan Vrkljan
Institut IGH d.d. i Građevinski fakultet Sveučilišta u Rijeci,Janka Rakuše 1, 10000 Zagreb,
Hrvatska. e-mail: ivan.vrkljan@igh.hr
REZIME:
Prošle smo godine obilježili 50-tu godišnjicu formiranja ISRM-a. U radu se raspravlja o pojavi
mehanike stijena kao prepoznatljive znanstvene i inženjerske discipline, događajima koji su doveli do
formiranja ISRM-a te o razvoju i dostignućima mehanike stijena u posljednjih 50 godina. Također su
navedeni neki od glavnih neriješenih problema u mehanici stijena i mogućnosti njenog daljnjeg razvoja.
KLJUČNE RIJEČI: ISRM, mehanika stijena, znanstvena disciplina, inženjerska disciplina, povijest, 50-
ta godišnjica
ROCK MECHANICS-50 YEARS SINCE THE

ISRM WAS FOUNDED
ABSTRACT:
Last year we celebrated 50-year anniversary of the ISRM. This paper discuss the emergence of rock as a
distinctive scientific and engineering discipline, the events leading up to formation of the ISRM and the
development and achievements of the rock mechanics in the 50 years since 1962. Also, some of the
major unsolved problems in rock mechanics will be outlined and the possibilities for future rock
mechanics development.
KEYWORDS: ISRM, rock mechanics, scientific discipline, engineering discipline, history, 50-year
anniversary
PREDGOVOR
Sudjelovanje u radu ovog savjetovanja za mene ima posebno značenje iz više razloga. Prvi puta sam na jednom
savjetovanje u Srbiji nakon 1989. kada sam bio sudionik 7. Jugoslavenskog simpozija za mehanike stijena i
podzemne radove. U svome profesionalnom radu surađivao sam s brojnim kolegama iz Srbije naročito tokom moga
rada u Tuzli i kasnije na projektu Bekhme dam u Iraku. S posebnim emocijama se sjećam svog profesora
Branislava Kujundžića, kao osobe, kao znanstvenika i kao profesora. Prof. Kujundžić značajno je utjecao na moje
opredjeljenje da se bavim mehanikom stijena što je u konačnici dovelo i do moga izbora za potpredsjednika ISRM-
a, 40 godina nakon što je tu dužnost obavljao prof. Kujundžić. Na ovim prostorima nastalo je više država u kojima
54
se govori jezicima koji su razumljivi i drugima. To vidim kao veliku priliku tješnjeg povezivanja na stručnom,
znanstvenom i drugim poljima. Bit će mi posebno drago ako ovaj moj dolazak u Sokobanju i ovaj moj referat budu
mali doprinos češćem i boljem povezivanju kolega koje se bave geotehnikom na ovim prostorima. Pri tome
naročito mislim na mlade kolege koje nemaju iskustvo međusobne suradnje koje mi stariji imamo.
UVOD
Kada empirizam nije mogao objasniti neke pojave tokom građenja zahtjevnijih geotehničkih građevina, rješenja je
ponudila geologija. Kada geologija nije mogla objasniti ponašanja stijenske mase, rodila se inženjerska geologija.
To je naročito izraženo tokom građenja dubokih alpskih tunela. Rušenje nekih brana s tragičnim posljedicama
pokazalo je da inženjerska geologija nije dorasla ovim problemima. Klizanje obala Panamskog kanala navelo je i
Terzaghija da zaključi da geotehnika toga doba nema odgovor na pitanja koja su ta klizanja otvorila. Problemi su
uvijek poticali razvoj geotehnike pa tako i mehanike stijena kao jedne od geotehničkih disciplina. Uobičajeno je
bilo da se mehanika stijena smatra znanstvenom a stijensko inženjerstvo inženjerskom disciplinom. Mehanika
stijena kao znanstvena disciplina, pomogla je razvoju stijenskog inženjerstva ali jednako je tako stijensko
inženjerstvo pomoglo razvoju mehanike stijena kao znanstvene discipline. Zato se danas pod mehanikom stijena
uobičajeno podrazumijeva i stijensko inženjerstvo.
Prošle je godine obilježena 50. godišnjica osnivanja Međunarodnog društva za mehaniku stijena (ISRM-
International Society fro Rock Mechanics) čime je mehanika stijena priznata kao samostalna znanstvena i
inženjerska disciplina. Do danas je puno toga učinjeno što je pomoglo da donekle razumijemo ponašanje stijenske
mase. Razvile su se nove metode terenskih i laboratorijskih ispitivanja, zabilježeni su mnogi slučajevi klizanja,
urušavanja i drugih nepoželjnih pojava, prikupljeno je puno podataka koji su bili baza za formiranje raznih
klasifikacijskih sustava. Međutim, i danas brojni problemi mehanike stijena ostaju neriješeni i možda će stanje biti
puno bolje na 100-tu godišnjicu mehanike stijena.
OKOLNOSTI U KOJIMA JE FORMIRANO MEĐUNARODNO DRUŠTVO ZA MEHANIKU

STIJENA
Zašto su prije 50 godina eksperti iz tzv. Austrijskog kruga ocijenili da se mehanika stijena kao znanstvena i
inženjerska disciplina, treba razvijati samostalno? Mehanika stijena svoje početke bilježi znatno ranije. Još je
Coulomb 1773. ispitivao stijenski materijal. Albert Heim je uočio razliku u ponašanju stijene i stijenske mase. Do
1962. godine definirane su razne metode laboratorijskih i terenskih ispitivanja mehaničkih svojstava stijena i
stijenskih masa. Metoda graničnog ravnotežnog stanja za analizu stabilnosti bloka koristili su K. Terzaghi i K.W.
John. T. Kármán. je već 1911. ispitivao stijene u troosnoj ćeliji. Do tada su već bili izgrađeni dugački alpski tuneli
Mont Cenis (12 km, 1857), St. Gothard (15 km, 1872) Arlberg (10 km, 1880), Simplon (19 km, 1898), Mont Blanc
(12 km, 1959). U tunelima se počela koristiti čelična podgrada i mlazni beton. Od 1872. iskop se vrši dinamitom a
1960. u praksu ulaze strojevi za iskop u punom profilu (TBM). Bogata iskustva tunelogradnje iznjedrila su koncept
koji obično prepoznajemo kao Novu austrijsku tunelsku metodu (NATM) koju je 1948. patentirao Rabcewicz
(Rabcewicz, 1948).
Razvoju mehanike stijena su, na žalost, značajno pridonijele katastrofalne posljedice nestabilnosti brana
(Malpasset, Francuska 1959, 450 mrtvih) i klizanje stijenske mase u jezero brane Vajont (Italija, 1963, 2.500
mrtvih). I prije ovih nesreća mehanika stijena je bila prepoznata kao disciplina od koje se očekuju rješenja za razne
probleme pri izgradnji hidroenergetskih objekata (temelji brana, tlačni tuneli i slično). Zato je Jaeger još 1951.
predložio ICOLD-u (International Commission on Large Dams) da osnuje potkomitet za mehaniku stijena. U ranim
šezdesetim prošlog stoljeća, mnogi problemi su bili prepoznati, razvijale su se razne tehnike ispitivanja i analize
ponašanja stijenske mase. Tada, kao što je to slučaj još i danas, mnogi problemi mehanike stijena čekali su rješenja.
Leopold Müller je još 1967. postavio pitanje: Kako odrediti čvrstoću stijenske mase? Znamo li danas, skoro 50
godine poslije, odgovor na ovo pitanje? Na ovo pitanje pokušava odgovoriti Fairhurst kroz Prvo Müllerovo
predavanju u Beču 2009. (Fairhurst, 2009).
Na obalama Panamskog kanala je u periodu 1910-1964. aktivirano oko 60 klizišta. Kasnija su istraživanja pokazala
da su ova klizanja pretežno bila kontrolirana diskontinuitetima i da se analize korištene u mehanici tla ne mogu
primijeniti na ove slučajeve. Terzaghi je na prvoj konferenciji ISSMFE-a (International Society for Soil Mechanics
55
and Foundation Engineering) 1936, kada je komentirao ova klizanja, utvrdio da ja „pređena granica naših
mogućnosti u predviđanju posljedica naših aktivnosti“.
Međunarodno društvo za mehaniku stijena osnovano je u maju 1962. godine u Salzburgu pod jakim utjecajem
Leopolda Müllera i ostalih iz tzv. Austrijskog kruga (Müller, Pacher, Rabcewicz). Za njegovo osnivanje bitne su tri
stvari: (a) Dostignuta je kritična količina znanja o ponašanju stijenskih masa; (b)Tehnologije iskopa i stabilizacije
su počele bitno utjecati na inženjerstvo u stijenskoj masi; (c) Tvrdi stav stručnjaka sa područja mehanike tla da se
mehanika stijena treba razvijati u sklopu mehanike tla.
Oko promoviranja mehanike stijena kao samostalne znanstvene i inženjerske discipline mišljenja su bila
podijeljena. Stav da se mehanika stijena treba razvijati u okviru mehanike tla zastupali su čelnici ISSMFE-a čiji je
predsjednik bio Casagrande. Bjerrum je u ime Casagrandea jasno izrazio ovo stajalište na godišnjem kongresu
Austrijskog društva za mehaniku stijena u Salzburgu 1962. god. Izgleda da je ovo istupanje imalo suprotan učinak
te je kongres reagirao odlukom o pokretanju postupka za formiranje ISRM-a. Godina održavanja ovog kongresa
računa se za godinu osnivanja ISRM-a. Leopold Müller je 25.05.1962. u Salzburgu službeno registrirao društvo pod
nazivom „Internationale Gesellschaft für Felsmechanik“ (International Society for Rock Mechanics). Treba
naglasiti da je Müller jako vodio računa o stajalištima čelnih ljudi ISSMFE-a, naročito Terzaghija koji mu je bio
profesor. Među dokumentima se može naći prepiska Müllera i Bjerruma iz koje se vidi da je konačno ime društva
bilo usklađeno sa stajalištima Terzaghija, Skemptona i Cassagrandea. Tek kada su oni prihvatili naziv
„Internationale Gesellschaft für Felsmechanik“, Müller i Pacher su pokrenuli postupak registracije društva (Hudson
and Lamas, 2012).
Još i danas, 50 godina nakon osnivanja ISRM-a, čelništvo ISSMFE-a nekim svojim akcijama zastupa stajališta
Terzaghija da se mehanika stijena treba razvijati u sklopu mehanike tla. Na to ukazuje i promjena imena 1997. u
International Society for Soil Mechanics and Geotechnical Engineering (ISSMGE). Tokom svoga mandata (2009-
2013) predsjednik ISSMGE-a prof Jean-Louis Briaud predložio je još jednu promjenu imena u International
Society for Geotechnical Engineering (ISGE). Međutim, delegati ISSMGE Council meeting u Torontu 2011. odbili
su taj prijedlog. Uvođenjem pojma „geotehničko inženjerstvo“ u ime društva jasno je kazano da se i „stijensko
inženjerstvo“ predmetom interesa ISSMGE-a.
MEHANIKE STIJENA U PRVIH 50 GODINA ISRM-a
Mehanika je stijena u zadnjih 50 godina značajno utjecala na razvoj terenskih istraživanja i karakterizaciju terena,
određivanje svojstava stijena i stijenskih masa, razvoj projektnih analiza, uvođenje novih metoda iskopa i
podgrađivanja, široku upotrebu monitoringa i povratnih analiza te primjenu mehnike stijena u stijenskom
inženjerstvu (Brown (2011).
Dobro karakteriziranje stijenske mase sa geološkog, hidrogeološkog i geotehničkog aspekta, osnovni je preduvjet
za uspjeh svakog geotehničkog projekta. Bušenja su se značajno poboljšala što omogućuje dobivanje neporemećene
jezgre, mogućnost orijentiranja jezgre, geofizička ispitivanja u bušotini, snimanje zidova bušotine i drugo. Iako
geofizičke metode nemaju uspjeh koji su postigle u medicini, one značajno obećavaju jer su ne razorne i jeftine.
Značajno su se poboljšale metode snimanja diskontinuiteta (lasersko skeniranje i 3D digitalno predstavljanje) što je
od ključne važnosti znajući da diskontinuiteti kontroliraju ponašanje stijenske mase. Klasifikacijski sustavi su
međunarodno prihvaćeni i igraju značajnu ulogu u preliminarnim istraživanjima i karateriziranju stijenske mase.
(Bartonova Q klasifikacija (Barton, et al., 1974) , RMR sustav Bieniawskog (Bieniawski, 1976), GSI Hoeka (Hoek
and Brown, 1980, Hoek, 1994; Hoek, et al., 1995)). Razvijene su brojne tehnike mjerenja naprezanja u stijenskoj
masi kao jednog od ključnih ulaznih parametara svake naponsko-deformacijske analize. Na ovom je polju puno
toga učinjeno ali još uvijek na mnoga pitanja odgovore tek trebamo naći.
Do danas su razvijene razne metode laboratorijskih i terenskih ispitivanja koje su opisane u ISRM preporučenim
metodama (Ulusay and Hudson, 2007). Treba istaknuti uvođenje servo kontrolirane tehnike za dobivanje kompletne
naponsko-deformacijske krivulje. Za definiranje čvrstoće i deformabilnosti stijenske mase, danas se bez sumnje
najčešće koristi Hoek-Brownov empirijski kriterij čvrstoće (Hoek i Brown, 1980, Hoek, 1983). U nemogućnosti
određivanja čvrstoće stijenske mase u laboratoriju i na terenu (zbog utjecaja diskontinuiteta), ovaj je kriterij
prihvaćen kao jedan od načina da se dođe do parametara potrebnih za numeričke analize stanja naprezanja i
56
deformacija u zoni geotehničkog objekta. Međutim, kao što Hoek (1994a) upozorava, ovaj se kriterij često koristi i
u situacijama kojima on nije namijenjen. Kod diskontinuiteta razvijene su tehnike ispitivanja njihove čvrstoće i
deformabilnosti metodama konstantnog normalnog naprezanja (CNL-Constant normal load) i konstantne posmične
krutosti (CNS-Constant Normal Stiffness). U širokoj je upotrebi i Bartonov empirijski kriterij čvrstoće
diskontinuiteta (Barton, 1973, 1974). Što se čvrstoće stijenske mase tiče, Bieniawski (2008) i Fairhurst (2010)
obećavajućim ocjenjuju koncept sintetičke stijenske mase (SRM-Synthetic Rock Mass) koji je predstavio Loring
(2007).
Za projektiranja u i na stijenskoj masi razvijene su brojne procedure. Sve se one oslanjaju na numeričke naponsko-
deformacijske analize ili empirijske pristupe. Široko je prihvaćen pristup projektiranju temeljen na klasifikacijskim
sustavima (Bartonova Q klasifikacija, RMR sustav Bieniawskog). Brojni numerički programi razvijeni u proteklom
periodu temeljeni su na metodama konačnih elemenata i konačnih razlika. Oni su inicijalno nastali za modeliranje
kontinuuma ali su kasnije prilagođeni i diskontinualnim sredinama. Od programa za modeliranje diskontinuuma,
najviše se koristi metoda diskretnih elemenata (DEM-Discrete Element Method), Goodmanova blokovska teorija i
metoda graničnog ravnotežnog stanja. Posljednjih se godina pojavljuju i elementi umjetne inteligencije, ekspertni
sustavi, neuralne mreže te razni hibridni modeli. Međutim, i pored izvanrednih mogućnosti koje pružaju razni
numerički programi, njihova je upotrebljivost ograničena s obzirom na još uvijek nedovoljno poznavanje ulaznih
parametara i rubnih uvjeta s kojima se analiza obavlja. Zbog toga svaki rezultat koji se dobije ovim analizama treba
kritički sagledati i ne vjerovati mu beskrajno. Numeričke analize su skratile muke projektantima jer su brze i
obavljaju puno manualnog posla. Ali, ne treba se zavaravati da su prekrasni izlazni rezultati o pomacima i
naprezanjima doista takvi (Barton, 2011). Pored toga, mnogim korisnicima je teorija na kojoj su programi
napravljeni potpuno nepoznata pa zapravo i ne znaju uz koja su sve ograničenja i pretpostavke rezultati dobiveni.
Tehnike iskopa i podgrađivanja značajno su napredovale u posljednjih 50 godina. Sve se one mogu svrstati u dvije
skupine: Tehnike bušenja i miniranja (konvencionalni način) i tehnike mehaničkog iskopa. Primjenom modernih
tehnika, miniranje je postalo sredstvo za rezanje stijena a ne nekontrolirano razaranje. Kontrolirano bušenje minskih
bušotina, novi eksplozivi i drugo, učinili su ovu tehniku pouzdanom, brzom i sigurnom. Mehanički iskop je
postigao enorman napredak. Strojevi za iskop tunela u punom profilu dostigli su promjere preko 15 m. Razne
tehnike bušenja bušotina velikog promjera i strojni iskop okana, strojevi sa pokretnom glavom i još puno toga,
posljedica su naglog razvoja strojarske industrija. Uloga geotehničara kod mehaničkih iskopa svodi se na
definiranje mehaničkih svojstava intaktne stijene (trošenje reznih alata) i mehaničkih svojstava stijenske mase
(stabilnost iskopa, opterećenja podgrade, podzemna voda, krški fenomeni i slično). Koncept interakcije podgrade i
stijene razvijen u Austrijskom krugu kasnije je proširen metodom ograničavanja konvergencije (Panet, 1993).
Obično ovaj koncept prepoznajemo pod nazivom Nova Austrijska tunelska metoda (NATM) ali treba napomenuti
da se o ovome vodi žestoka polemika od istupa Kovarija koji negira postojanje NATM-a na način kako ju vide
Austrijanci (Kovari 1993;1994). Što se tehnika podgrađivanja tiče razvijeni su razni tipovi sidara (sidra s
popustljivom glavom, frikcijska sidra, karbonska sidra), mokri postupak ugradnje mlaznog betona, mikroarmirani
mlazni beton, popustljiva podgrada u tunelogradnji i slično.
Monitoriranje je odavno prihvaćeno kao neizostavni dio svakog geotehničkog projekta te kao jedna od metoda za
dokazivanje da nije dostignuto granično ravnotežno stanje. Kao što navodi Peck (1969) , ljudsko oko je jedan od
najvažnijih „uređaja“ za monitoriranje. Međutim, ljudske oči ne vide puno toga pa su se razvili brojni uređaji za
mjerenje pomaka, tlaka i slično. Pored klasičnih geodetskih (totalna stanica) i geotehničkih (inklinometar,
ekstenzometar) metoda, sve se više koriste tehnike kao što su, fotogrametrija, lasersko skeniranje (LiDAR), radar i
satelitske tehnike za mjerenje pomaka (GPS). Moderni sustavi za prikupljanje, procesuiranje i prenošenje podataka
omogućavaju brz uvid u pomake te mogućnost ranog uzbunjivanja u kritičnim situacijama. Monitoriranje otvara još
jednu veliku mogućnost-izvođenje povratnih analiza kojima se na osnovi izmjerenih pomaka određuju mehaničkih
svojstava stijenske mase ili diskontinuiteta. Naime, svako pomjeranje ili lom stijenske mase može se promatrati kao
veliko in-situ ispitivanje koje kontroliramo stabilizacijskim mjerama (armiranje i slično). U ovim slučajevima je
volumen stijenske mase višestruko veći od onih uključenih u najveće moguće terensko ispitivanje. Time se problem
efekta mjerila, kao jednog od najvećih problema mehanike stijena, umanjuje.
Napredak stijenskog inženjerstva vidljiv je na svim poljima, građevinarstvu, rudarstvu, naftnom inženjerstvu i
zaštiti okoliša. U građevinarstvu građevine kod kojih mehanika stijena igra dominantnu ulogu postižu rekordne
dimenzije kao u slučaju dvocijevnog željezničkog tunela Gotthard u Švicarskoj (57 km), olimpijske podzemne
57
sportske dvorane u Gjøviku u Norveškoj raspona 62 m, Three Gorges brane u Kini i mnogim drugima. U rudarstvu
površinski kopovi postaju sve veći i dublji što zahtjeva optimalne nagibe radnih i završnih kosina. Podzemni iskopi
dostižu zapanjujuće dubine u uvjetima visokih naprezanja u rudnicima zlata Južne Afrike. I u naftnom inženjerstvu
mehanika stijena dobiva na važnosti pri oživljavanju ležišta hidrauličkim frakturiranjem, pri kontroliranim
devijacijama bušotina, mjerenju primarnih naprezanja i slično. Skladištenje visoko radioaktivnog otpada u
podzemlje snažno doprinosi razvoju mehanike stijena. Ova su skladišta prvi inženjerski objekti kojima se vijek
trajanja ne mjeri desecima već u milijunima godina.
OČEKIVANJA OD MEHANIKE STIJENA U NAREDNOM PERIODU
Nakon prvih 50 godina, nameće se pitanje, kako će se mehanika stijena i ISRM razvijati u sljedećih polja stoljeća.
Prognozirati budućnost ove discipline znači prognozirati razvoj tehnologija koje će sigurno podariti nove
mogućnosti. Ove su prognoze vrlo nepouzdane s obzirom na eksponencijalni razvoj novih tehnologija. Hoće li one
biti sposobne pomoći rješavanju još uvijek neriješenih problema, ostaje da se vidi.
U referatu posvećenom obilježavanju 50 godina mehanike stijena, Hudson (2008, 2011) izdvaja sljedeća područja u
kojima se krije najviše neriješenih problema: geologija, naprezanja u stijeni, intaktna stijena, ispucanost, tečenje
vode, modeliranje i projektiranje. Točno znamo što nam treba od geoloških podloga za projektiranje i izvođenje
neke građevine ali još uvijek nemamo pouzdane metode identifikacije svih bitnih parametara. Međutim, ono što
možemo već sada učiniti na poboljšanju je uključivanje inženjerskih geologa u ranoj fazi projekta radi definiranja
inženjerskogeološkog modela. Poznavanje in-situ (primarnih) naprezanja osnovni je preduvjet pouzdanog
modeliranja bilo koje vrste. Međutim, mi još uvijek nemamo pouzdane metode za mjerenje i određivanje primarnih
naprezanja. Hudson (2011) naglašava da još uvijek nemamo pouzdan način za određivanje šest komponenti tenzora
naprezanja niti u potpunosti razumijemo utjecaj diskontinuiteta, heterogenosti i anizotropije na naponska stanja.
Iako je još davno uočeno da diskontinuiteti kontroliraju ponašanje stijenske mase, još uvijek nismo u mogućnosti
pouzdano odrediti geometriju (položaj u prostoru) i mehanička svojstva diskontinuiteta. Ispucanost stijenske mase
kontrolira i njenu vodopropusnost tako da bez pouzdanog modela ispucanosti stijenske mase nije moguće odrediti
putove vode. Modeliranje u mehanici stijena započelo je s fizikalnim i analognim modelima (fotoelastični) da bi
kasnije bili gotovo u cijelosti zamijenjeni numeričkim modelima i metodama osnovanim na klasifikacijama
(Barton, 2011). Što se numeričkih modela tiče, oni danas uglavnom modeliraju samo jednu disciplinu, na primjer
stanje naprezanja i deformacija u zoni utjecaja inženjerskog zahvata. Drugi model modelira, na primjer, tečenje
vode. Cilj je napraviti jedinstvene programe koji će modelirati i jedno i drugo. To su tzv. vezani (coupled) modeli.
Ako se zna da promjenom naponskog stanja dolazi do otvaranja ili zatvaranja diskontinuiteta što izravno utječu na
vodopropusnost, onda je jasno zašto je dobro imati jedinstven model. Za očekivati je da će se razviti vezani modeli
koji će uključiti i druge poddiscipline a ne samo mehaničku i hidrauličku.
Međutim, i pored gornjih ograničenja, podzemne građevine su sve većih dimenzija, iskopi su sve dublji i strmiji,
grade se brane sve većih visina. Kako se to može objasniti? Prije svega je odlučujuću ulogu odigrao razvoj
modernih tehnologija. Tako su strojevi za iskop tunela (TBM) sve veći i moćniji, razvojem novih tipova sidara
njihova ugradnja postaje sve jednostavnija, tehnologije ugradnje mlaznog betona omogućavaju lakši i čistiji rad.
Novi materijali i patenti kojima se postiže popustljiva podgrada omogućavaju kontrolirano rasterećenje podgrade.
Često se puta ugrađuje sekundarna podgrada iako je primarna u cijelosti stabilizirala tunel.
Hudson (2011) očekuje da će se u narednih 50 godina razvoj mehanike stijena očitovati kroz: Poboljšanje metoda
za sakupljanje informacija; Razvoj geofizičkih metoda; Integraciju različitih pod disciplina (fully coupled
numerički model); Više međunarodne suradnje; Češću upotrebu neuralnih mreža; Povećanje dubine i dužine
iskopa; Povećanje brzine mehaničkog iskopa; Naglasak na važnost očuvanja okoliša; Prilagodbu ISRM-a novim
vremenima; Prednosti koje donosi neslućena snaga budućih računala; Konferencije; Primjenu mehanike stijena na
drugim planetima i asteroidima.
U intervjuu koji je autoru ovog referata dao Nick Barton 2011. prilikom njegova boravka u Zagrebu, na pitanje:
„Kako gledate na daljnji razvoj mehanike stijena i stijenskog inženjerstva? Što su prioriteti u bliskoj budućnosti?”,
Barton je odgovorio: U toku nedavno održane radionici koju je organizirao predavač iz jednog od najvećih
poduzeća koje pruža usluge u naftnoj industriji, rečeno je da je geomehanika jako važna ali da se "zapravo uopće
58
nije razvijala u posljednjih 100 godina". U stvari, sudeći i po tome što koriste neodgovarajuće metode,
multidisciplinarnim timovima naftnih kompanija očito nije poznato u kojoj se mjeri ovo područje razvilo. Naime,
upravo je ove godine uveden novi kriterij čvrstoće stijena koji je bolji od Mohr-Coulomb-ovog i Hoek-Brown-
ovog, jer mu je zakrivljenost točnija pa je potreban manji broj troosnih ispitivanja. Osim toga u nekim su
područjima pokrenute inicijative (kao na pr. u Kanadi, SAD-u, Švedskoj, Norveškoj, Indiji) radi modeliranja
posmičnog popuštanja stijenske mase na realniji način, i to bez uključivanja kohezije i trenja, ali sa zasebnim
degradiranjem i mobilizacijom. U ovom se segmentu još dosta treba napraviti jer dilatacija, godinama modelirana u
sklopu određivanja ponašanja stijenskih pukotina, treba također biti uključen u modeliranje stijenske mase kao
varijabla ovisna o naprezanju i deformaciji. Treba također shvatiti da se modul deformacije (i seizmičke brzine)
može povećavati s dubinom i to samo zbog naprezanja, a ne samo zbog poboljšanja kakvoće stijene. Treba još dosta
toga napraviti u ovoj složenoj problematici, pa će se tu naći i dosta tema za buduće doktorate. Ponašanje pukotina i
dalje ostaje, nakon 50 i više godina, ključ za bolje razumijevanje ovog pitanja. Modeliranjem izotropnog
kontinuuma i dalje nećemo puno toga saznati, jer će stijenska masa i dalje odbijati suradnju (Barton, 2011).
ZAKLJUČCI
Svaka moderna disciplina treba biti temeljena na teoriji, edukaciji i praksi jer to osigurava njenu obnovu i razvoj
(Bieniawski, 2008). Mehanika stijena je mlada disciplina opterećena još uvijek ne rješivim problemima. Zato
edukacija treba imati posebno mjesto kako na sveučilištima i istraživačkim institutima tako i u svakodnevnoj praksi.
Teško je danas ocijeniti dali mehanika stijena kao znanstvena disciplina više doprinosi stijenskom inženjerstvu kao
inženjerskoj disciplini ili je to obrnuto. Sigurno ja da jedna disciplina ne može bez druge i samo čvrsta međusobna
suradnja garantira njihov razvoj. U proteklih pola stoljeća puno je toga napravljeno i nikome više ne pada na pamet
da mehaniku stijena smatra poddisciplinom geologije ili mehanike tla. Klasifikacijski sustavi, čvrstoća i
deformabilnost diskontinuiteta, kriteriji čvrstoće stijenske mase, mnogobrojne laboratorijske i terenske metode
ispitivanja mehaničkih svojstava stijena i stijenskih masa, podzemne građevine enormnih dimenzija, strojevi za
iskop tunela u punom profilu promjera do 15 m i drugo, pozicionirali su mehaniku stijena kao priznatu znanstvenu i
stijensko inženjerstvo kao relevantnu inženjersku disciplinu.
Nesumnjivo je da će nove tehnologije značajno utjecati na razvoj mehanike stijena u narednom periodu. Naročito
su velika očekivanja od geofizičkih ispitivanja inženjerskogeoloških i geotehničkih svojstava stijenske mase. Samo
dobar geotehnički model može osigurati pouzdane ulazne parametre i rubne uvjete sve snažnijim računalnim
programima. Prije 50 godina, ispitivanja stijena i stijenskih masa prednjačila su u odnosu na mogućnosti proračuna.
Danas je to obrnut slučaj. Programi koje danas imamo neizmjerno pomažu inženjerima i znanstvenicima ali uvijek
treba voditi računa da su rezultati onoliko dobri koliko je dobro definiran geotehnički model. Svaki rezultat treba
kritički promatrati. Ovo se posebno odnosi na mlade generacije koje su odrasle uz računala i pretraživače koji
stvaraju iluziju da su sva znanja na dohvat ruke i da će programi sve sami riješiti. Svaki je program napravljen uz
brojna pojednostavljenja i pretpostavke a njih bi svaki korisnik trebao dobro poznavati.
LITERATURA
Barton, N. 2011. From empiricism through theory to problem solving in rock engineering. ISRM Müller Lecture.
Proc. 12th ISRM Int. Congress on Rock Mechanics: Harmonising Rock Mechanics and the
Environment. London: Taylor & Francis.
Barton, N., 2011, Interview, ISRM News Journal, Vol 13, December 2010.,
http://www.isrm.net/adm/newsletter/ver_html.php?id_newsletter=63&ver=1#nickbarton; www.hgd-
cgs.hr (prijevod na hrvatski).
Barton, N.R. 1973. Review of a new shear strength criterion for rock joints. Engng Geol. 7, 287-332.
Barton, N.R. 1974. A review of the shear strength of filled discontinuities in rock. Norwegian Geotech. Inst. Publ.
No. 105. Oslo: Norwegian Geotech. Inst.
Barton, N.R., Lien, R. and Lunde, J. 1974. Engineering classification of rock masses for the design of tunnel
support. Rock Mech. 6(4), 189-239.
59
Bieniawski Z.T. 2008. Reflections on new horizons in rock mechanics design:theory, education and practice. In A.
Majdi & A. Ghasvinian (eds.), Proc. ARMS5 New Horizons in Rock Mechanics. Tehran: Iranian Soc.
Rock Mech., p. 105–118.
Bieniawski, Z.T. 1976. Rock mass classification in rock engineering. In Exploration for rockengineering, proc. of
the symp., (ed. Z.T. Bieniawski) 1, 97-106. Cape Town: Balkema.
Brown, T. 2011. 50 Years of the ISRM and Associated Progress in Rock Mechanics. In Proc. 12th ISRM
International Congress on Rock Mechanics "Harmonizing Rock Mechanics and the Environment" 18 -
21 October 2011, Beijing, China p. 29-45.
Fairhurst, C. 2010. First Vienna-Leopold-Müller Lecture: What is the strength of a rock mass? Progress in
answering Müller’s (implicit) question. Proc. 5th Colloquium, Rock Mechanics –Theory & Practice,
Vienna, 26–27 November 2009, Mitteilungen für Ingenieurgeologie und Geomechanik, Band 9: 87–110.
Hoek E. and Brown E.T. 1980. Underground Excavations in Rock . London: Institution of Mining and Metallurgy
527 pages.
Hoek E., 1994a. The challenge of input data for rock engineering. Letter to the editor. ISRM, News Journal,. Vol. 2,
No. 2, 2 p.
Hoek, E. 1983. Strength of jointed rock masses, 23rd. Rankine Lecture. Géotechnique 33(3), 187-223.
Hoek, E. 1994. Strength of rock and rock masses, ISRM News Journal, 2(2), 4-16.
Hoek, E., Kaiser, P.K. and Bawden. W.F. 1995. Support of undergroundexcavations in hard rock. Rotterdam:
Balkema ,215 p.
Hudson and Lamas (editors), 2012, ISRM 50th Anniversary Commerative Book, International Society for Rock
Mechanics, Lisboa, 191 p.
Hudson, J.A. 2008. The future for rock mechanics and the ISRM. In A. Majdi & A. Ghasvinian (eds.), Proc.
ARMS5 New Horizons in Rock Mechanics. Tehran: Iranian Soc. Rock Mech., 105–118.
Hudson, J.A. 2011. The next 50 years of the ISRM and anticipated future progress in rock mechanics. In Proc. 12th
ISRM International Congress on Rock Mechanics "Harmonizing Rock Mechanics and the Environment"
18 - 21 October 2011, Beijing, China, p.p.47-55.
Kovari, K., 1993, Is there a NATM, Geomechanical Colloquium, Salzburg.
Kovari, K., 1994, On the Existence of the NATM: Erroneous Concepts behind the New Austrian Tunnelling
Method, Tunnel 1/94 p. 16-25.
Lorig, Loren J. "Using numbers from geology- Synthetic Rock Mass". Proc. 11th ISRM Congress, Lisbon, 2007,
vol. 3, pp. 1369-1377. Also see: vol. 1, pp. 485-490, The Synthetic Rock Mass Approach, by D. Mas
Ivars et al.
Panet, M. 1993. Understanding deformations in tunnels. In J.A. Hudson, E.T. Brown, C. Fairhurst & E. Hoek (eds),
Comprehensive Rock Engineering, 1: 663–690. Oxford: Pergamon Press.
Peck, 1969, Advantages and limitations of the Observational Method in applied soil mechanics, Geotechnique,
19(2), pp171-187.
Rabcewicz, L. v.: Patentschrift Nr. 165573. Österr. Patentamteinge-reicht 1948.
Ulusay, R.&Hudson, J.A. (eds) 2007.The Complete ISRM Suggested Methods for Rock Characterization, Testing
and Monitoring: 1974–2006, 628 p. Ankara: ISRM Turkish National Group.
60
61
UDK: 624.131.5
Pregledni (naučni) rad
SLIJEGANJE TERENA GRADA TUZLA

Enver Mandžić
Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine
REZIME
Slijeganje terena grada Tuzla nastalo je eksploatacijom slane ovde iz podzemlja gdje se nalaze naslage
soli. Slijeganje je prvi puta evidentirano 1907. godine. Uslovljeno je to prelaskom na indistrijsku
eksplotaciju slane vode od 1879.godine, kada Bosna i Hercegovina postaje dio Austrijskog carstva, taj
proces slijeganja se intenzivirao. Krajem 19. i početkom 20 vijeka, za vrijeme Austrije, dvije solane
podignute su za proizvodnju soli ukuhavanjem slane vode a zatim je sa vremenom podignuta i druga
vrsta industrije koja koristi slanu vodu kao mineralni resurs; fabrika sode a zatim i hemijska industrija
modernog doba. Intenzivno slijeganje terena rezultiralo je rušenjem velikog broja individulanih,
istorijskih, školskih, medicinskih, i drugih objekata. Tuzla je u užem gradskom jezgru postepeno
nestajala a nastajala je druga Tuzla na perifieriji, izvan zone zahvaćene slijeganjem. Ta površina,
zahvaćena slijeganjem, osamdesetih godina 20. vijeka, prostirala se na oko 500 hektara. Izučavanje
procesa slijeganja grada od 1945. do 1992. godine bila je „zabranjena tema“ i ako su rezultati slijeganja
vidljivi na svakom koraku gdje se to slijeganje odvijalo. Godine 1955. pokrenuta je akcija koja je
rezultirala jednom godišnje geodetskim mjerenjima od 1956. godine, koja su tačno ustanovila upravo ta
godišnja slijeganja grada i kumulativna slijeganja od te godine na dalje. Nakon 1995. godine pokreće se
akcija da se prekine sa eksplotacijom slane vode iz podzemlja i sa vremenom zaustavi proces slijeganja.
Konačno je 29.5.2007. godine potpuno prestalo bilo kakvo crpljenje slane vode iz podzemlja. Tako je
konačno moglo da se kaže da je crpljenjem slane vode iz podzemlja proizvedeno 80.000.000 m³ slane
vode i ostvaren deficit sone mase od oko 12.000.000 m³ (što znači ostvareno je 12.000.000 m³ praznog
prostora u podzemlju). Najveća slijeganja zabilježena su u starom dijelu grada od 1941. do 1991. koji je
za to vrijeme potonuo preko 12 m. Slijeganje i površinske deformacije uzrokovale su rušenje od 2.700
stambenih jedinica, oko 67.000 m² proizvodnih objekata i 130.888 m² obrazovnih, zdravstvenih,
kulturnih i sportskih objekata. Sa područja slijeganja iseljeno je oko 15.000 stanovnika.
Ovim radom želimo prikazati problem slijeganja i konsolidacije masiva, što će biti predmet izučavanja
još duži niz godina.
UVOD
Područje Tuzle se u pisanim dokumentima prvi puta pominje sredinom 10 vijeka i vezano je za so. Razni nazivi,
rimski, persijski, turski uvijek su značili so. U grbu Tuzle nalazi se godina 950. a tava za iskuhavanje soli pokazuje
da je ovo područje mnogo starije od zabilježene godine. Po istorijskim nalazima područje je bilo nastanjeno i u
doba neolita.
So je uvijek bila strateška sirovina i kod primitivnih naroda i kasnije kod onih visoko tehnološki razvijenih, jer se
na bazi soli mnogo toga moglo proizvesti u hemijskoj industriji.
62
Slika 1. Grb grada Tuzla
OSNOVNI PODACI O GEOLOGIJI
I ako u svjetskim razmjerama spada u mala ležišta, so u Tuzli je značajna jer ne postoji drugo ležište u vrlo širokom
pojasu a bila je jedini ležište za svu hemijsku industriju bivše Jugoslavije. Nastanak basena soli vezan je za više
orogenih faza koje su se smjenjivale nakon mezozoika. U srednjem miocenu (badenu) nastaju tvorevine koje su
svrstane u burdigal-helvetske stijene, stvarajući tz. sonu formaciju u području Tuzle. Stijene koje su zastupljene u
krovini slojeva kamene soli su: slojeviti laporci, glinci i anhidriti.
Slika 2. Karakterističani geološki presjeci kroz ležište soli.

63
USLOVI I NAČIN EKSPLOATACIJE LEŽIŠTA SOLI
Dobivanje soli na području današnjeg grada Tuzla seže u daleku prošlost, do neolita. Pisani dokumenti o dobivanju
i početnim uslovima „prave“ eksplotacije soli vezani su za osmanski period, kada su ručno kopani bunari iz kojih se
crpila slana voda. Od 1879. godine, dolaskom Austrije, počinje industrijska eksplotacija soli tako što su u gradskom
području bušene duboke bušotine i iz njih crpila slana voda za potrebe prve solane podignute 1885. i druge u Tuzli
1891., kao i fabrike sode u Lukvacu (blizu Tuzle) 1891. godine.
Iz bušotina je crpljena slana vode koja je prirodnim dotokom otapala sone naslage što je nazvano nekontorlisana
eksplotacija soli. Karte iz 1910. i 1912. pokazuju porast broja bušotina iz kojih se crpila slana voda. Bušotine su se
nalazile i u strogom centru urbanog naselja grada Tuzla.
Slika 3. Karta grada Tuzla sa 27 bušotina 1910 godine
Slika 4. Karta grada Tuzla sa 51 bušotinom 1912 godine

64
POSLJEDICE EKSPLOTACIJE LEŽIŠTA SOLI
Prva slijeganja terena nastala usljed eksplotacije slane vode iz podzemlja, na području grada Tuzla, evidentirana su
1907. godine. Gradska uprava je već tada angažirana najbolje stručnjake da analziraju pojavu i daju rješenja.
Godine 1914. slijeganja su bila već značajno evidentna ali ratni uslovi su obustavili svaku aktivnost na daljem
istraživanju te pojave. Tek 1955. godine Prof. dr Fehtulah Smailbegović obilazi teren i locira geodetske tačke za
opažanje ponašanje terena i da se utvrde granice do kojih slijeganje dopire, kao i da se utvrdi godišnja veličina
slijeganja u pojedinim zonama grada. Više od 20 godina podaci o slijeganju bili su strogo čuvana tajna tadašnjeg
režima i ako je već početkom šezdesetih godina počelo rušenje pojedinih objekata koji su toliko deformisani od
uticaja slijeganja da njihov opstanak ugrožava ljude i okolinu. Centar grada je polako nestajao jer su srušene zgrade
iz osmanlijskog a zatim i iz austrijskog doba; kameni sud, izuzetna građevina hotela „Bristol“, zgrada Gimnazije i
mnoge druge. Posljedice slijeganja bivaju sve očitija. Deformacije na terenu su se mogle svrstati u tri kategorije;
- Zona kontinualnih deformacija, sa zakonitošću razvoja koje se mogu opisati nekom o postojećih teorijskih rješenja
(Salustović, Bubrik –Knote, NCB, Patarić, i dr.)
- Zone razloma, sa izraženim skokovima, kao rasjedi gdje se linije razloma mogu pratiti dužinski na površini terena,
od mjesta nastanka, preko područja sa izraženim maksimumom skoka, do potpunog nestaka razloma,
- Zona klizišta, nastala iz različitih uzroka, gdje je slijeganje terena jedan od mogućih uticajnih faktora, u sadejstvu
sa drugim faktorima koji nastaju kao posljedica slijeganja.
Svakao od ovih zona ima svoje karakteristike i područje izraženih karakteristika.
Slika 4. Hotel „Bristol“ podignut u vrijeme Austrije srušen šezedestih godina 20.vijeka.
65
Slika 5. Zgrada Gimanazije podignuta 1898. godine, srušena 1965. godine.
Slika 6. Ulica sa zgradama podignutim za vrijeme Austrije prije 1900. godine

66
Slika 7. Današnji terena sa slike 6.
Slika 8. Izdizanje stepeništa, izdizanje ivičnjaka, utiskivanje ivičnjaka, guranje asfalta
STANJE NIVOA PODZEMNE VODE U PODRUČJU ZAHVAĆENOM SLIJEGANJEM
Stanje nivoa ovde u području zahvaćenom slijeganjem direktno je vezano za broj bunara koji su crpili slanu vodu,
dubina bunara, način prihranjivnaja podzemlja vodom. U početku su to bili kopani bunari (Osmanski period), zatim
bušeni bunari, Austrijski period, da bi se dalje isti način održao svo vrijeme eksploatacije soli. Bunari postaju
dublji, broj aktivnih bunara postaje veći zbog potrebe za slanom vodom, prirodno prihranjivanje podzemlja vodom
postaje nedovoljno pa se u ležište vještački upumpava slatka voda koja rastvara so i daje dovoljne količine slane
67
vode za nezasitu hemijsku indistriju. Upravo u vrijeme izvođenja vještačkog prihranjivanja ležišta slatkom vodom i
intenzivnog crpljenja nastaju i najveća slijeganja površine terena u gradu. Tako je 1979. godine zabilježeno
slijeganje površine ne nakim geodetskim tačkama u iznosu od 645 mm za jednu godinu a 1983. godine ta slijeganja
su iznosila 1.100mm.
Mehanizam otapanja soli i crpljenja bušotinama šematski je prikazan na slici 9. Prestankom crpljenja slane vode i
stavljanjem van funkcije svih bunara 29.5.2007. stvoreni su uslovi da se nivo podzemne vode u ležištu podigne na
tz. stacionarni nivo, tj da nivo podzemene vode dobije svoju prirodnu pizometrijsku liniju. Problemi koji su bili
vezani za ovaj proces su posebno izučavani.
Slika 9. Prikaz crpljenja slane vode iz podzemlja sa nastajanjem šupljina u zoni rastvorene kamene soli.
RAZLOMI U PODRUČJU SLIJEGANJA
Razlomi su specifična pojava deformacije terena na području zahvaćenom slijeganjem u gradu Tuzla. Evidentirani
na površini terena imaju svoje elemente: pravac pružanja, skok, veličinu skoka, postojanost, područje nastanka i
područje isčezavanja. Razlomi predstavljaju diskontinuitet nastao klizanjem blokova, u blokovskom otkidanju u
masivu, u uslovima intenzivnog slijeganja površine terena. Obično su ešalonirani tj. pojavljuju se paraleno jedan za
drugim. Razlomi su najteži oblik deformacija terena u gradskom području po posljedicama koje ostvaruju na
objekte, cestu, vodovodne i kanalizacione cijevi, kablovsku mrežu i dr. Moguće ih je kartirati na površini terena
tako da su u gradu razlomi evidentirani na dva područja;
Područje „Trnovac, koje zahvata površinu od 88,4 hektara,
Područje „Hukalo“, koje zhavata površinu od 22,8 hektara.
Za oba područja razlomi imaju približno oblik izdužene elipse i djeluju kao zatvorene linije. Na osnovu karte
razloma evidentirani su tz. centri maksimalnog slijeganja terena. Pojavljuju se kao gušće i rjeđe ešalonirani, što je
od velikog značaja za stabilnost terena na kome se pojavljuju.
68
Slika 10. Kontinualno pružanje razloma na površini terena u centru grada.
Slika 11. Detalj razloma sa „uvijanjem“ objekta u pozadini. Na ovom mjestu je prije bila prva robna kuća u Tuzli na
tri sprata koja je srušena.
GEODETSKA MJERENJA PODRUČJA SLIJEGANJA
Program geodetskih praćenja ponašanja površine terena u gradu Tuzli razradio je Prof. dr Fehtulah Smalibegović
1955. godine. Prema tom programu, u širem području eksplotacionih bunara za slanu vodu, stabiliziran je veći broj
geodetskih tačaka. Tačke su grupisane tako da obrazuju:
- trigonometrijsku mrežu sa tačkama izvan područja slijeganja na koju se naslanja mreža za opažanje slijeganja
(poligona i nivelmanska mreža),
- poligonsku mrežu za razvoj poligonih vlakova sa određivanjem koordinata tačaka x;y,
69
- nivelmansku mrežu, za određivanje vertikalnih pomaka terena, pomak po koti z.
Položaj svake opažane tačke u državnom koordinatnom sistemu određivan je jednom godišnje, obično u mjesecu
julu. Tačnost određivanja visina tačaka bila je +/- 3 mm.
Slijeganje terena za period 1956-1957.godina, u gradskom području, iznosilo je 150 mm, a za period 1982.-1983.
godina 1.100 mm.
Poslednja kompletna mjerenja za cijelu mrežu za grad Tuzlu izvedena su 1991. godine. Ratni uslovi 1992.-1995.
nisu omogućavali bilo kakva mjerenja. Uže gradsko jezgro obuhvaćeno je geodetskim mjerenjima 1999., 2002.,
2003., djelimično 2006., 2007., 2008. godine. Kasnija mjerenja bilo je veoma teško uklopiti u dotadašnja mjerenja
pojedinih tačaka.
Za svaku tačku, koja je obuhvaćena mjerenjima mogao se napraviti kumulativni dijagram slijeganja, kao što je to
pokazano za jednu tačku, sl. 13.
Slika 12. Geodetska mreža opažanja tačaka sa zonom slijeganja grada, sa kumulativnim slijeganjem terena i sa
izlonijama ulijeganja sa ekvidistancom 0,1 m za godinu 1990.
UK1957
UK1959
UK1961
UK1963
UK1965
UK1967
UK1969
UK1971
UK1973
UK1975
UK1977
UK1979
UK1981
UK1983
UK1985
UK1987
UK1989
UK1991
UK1993
UK1995
UK1997
UK1999
UK2001
UK2003
0
-1
-2
-3
-4
-5
slijeganje (m)
-6
-7
-8
-9
R92
-10
Slika 13. Kumulativni dijagram slijeganja jedne tačke (reper R92) za period 1957. – 2003. godina. Sa dijagrama je
vidljivo da se reper slegao 9 m.
70
Pored slijeganja svaka tačka ima pomak i u ravni x;y. Karta slijeganja tačaka sa vektorima pomaka u ravni x;y, za
period 1956.- 1990. godina prikazana je na slici. Izlolinije na karti predstavljaju linije iste vrijednosti slijeganja, tj.
vertikalnog pomaka tačaka izraženo u metrima
Ulijganja 56-90. i horizontalna. pomjeranja tacaka po godinama.

Granica promjene smjera horizontalnih pomaka
6800 Opazane tacke
6600
PN25
Rudnik
6400 Tušanj
6200
pp26
6000
ške
II Kraji
VI Bosa
nske
5800
5600
SKVER
5400
RGGF
Mjerilo za hor. pomake

va
G. Park
kero
P1
Ban
5200
0 5m
2200 2400 2600 2800 3000 3200 3400 3600 3800 4000 4200 4400 4600 4800 5000
Slika 14. Područje tonjenja grada Tuzla u periodu 1956. – 1990. godina.
Oblik slijeganja terena po profilu pokazan je na tri profila P1, P25 i P 26. Na oba profila dati su vertikalni pomaci
tačaka za petogodišnji period. Iz profil P1 i P25 vidljivo je da je slijeganje od 1956. do 1990. godine, na profilima
zahvaćenom terenu, iznosilo do 8 m. Na profilima su pokazana i horizontalna pokretanja tačaka, tj. premiještanja
tačaka u ravni x;y, što je iznosilo i do 4 m.
4
Profil P1 Pomjeranja na profilu P1 za petogodišnje periode
Ulijeganja i horizontalna pomjeranja 60
3
65
107.00 70
75
2 80
85
90
1
107.00
104.00
102.00 103.00 110.00
104.00 105.00 106.00 108.00 109.00
1296.10
4784.00 103.00
102.00 103.00 104.00 105.00 108.00 109.00 224.80
0 106.00 107.00
110.00 182.00
104.00
245.10
-1
106.00 107.00
181.10
Sl. 4.20
51
-2
182.00
-3
-4
4790.10
-5
110.00
-6
-7
-8
0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2200
Slika 15. Slijeganje terena duž profila P1 sa horizontlanim pomacima u periodu 1956. 1990. godina.
71
6
P Pomjeranja na profilu PN25 za petoggodišnje periode
(m)
60
65
75.00 70
4
75
191.00 80
76.00 85
90
2
55.00
76.00
75.00
60.00 54.00
60.00 56.00
60.00
60.00 56.00 568.00 212.80
0 55.00
54.00
Sl. 4.25
75.00
58
55.00 76.00
564.00
-2
563.00
204.80
54.20 547.00
546.00
545.00
-4
543.00
76.00
-6
191.00
75.00
-8
U
(m)
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600
Slika 16. Slijeganje terena duž profila PN25 i horizontalni pomaka tačaka za period 1956. – 1990 godina.
ulijeganja po profilu pp26
0
108.00 111.00 112.00 72.00 44.00
113.00 114.00
535 52.00
77.00
100.00 96.00 99.00
-2
-4
Sl.4.28
61
-6
Ulijeganja na profilu PP26 za petogodišnje periode
60
65
70
75
-8 80
85
U 90
(m)
3300 3400 3500 3600 3700 3800 3900 4000 4100 4200
y (m)
Slika 17. Slijeganje terena po profilu PN 26. Vidljiva su dva centra slijeganja.
Na osnovu mjerenja u periodu 1956. – 1990. godina može se napraviti prostorna slika ulijeganja terena na području
na koje je uticala eksplotacija slane vode iz podzemlja.
72
Slika 18. Prostorni prikaz ulijeganja terena gradskog područja Tuzle sa izlolinijama ulijeganja ekvidistancije 0,5 m.
Ako izdvojimo samo taj prostor koji je obuhvaćen slijeganjem možemo utvrditi da je za period 1956. – 1990.
godina izlužen podzemni prostor od oko 9.000.000 m³ a da ulegli prostor terena iznosi oko 7.000.000 m³, slika 23
.
Slika 19. Prostorni prikaz ulegnuće gradskog područja Tuzle za period 1956.-1990.god.
73
ŠTA JE SLIJEGANJE URADILO GRADU?
Šta je slijeganje uradilo gradu Tuzla najbolje se može vidjeti sa slike 24. Srušene su najznačajnije historijske
zgrade. Jedan dio naselja je potpuno nestao. Danas se na tom mjestu nalaze slana jezera koja su vještački podignuta
da bi u ljetnom periodu privukla veliki broj kupča. Voda je slana i ljekovita. Grad se razvio u drugom pravcu.
Ostala su neplaćene mnoge stambene kuće. So je trebala Jugoslaviji koje više nema pa nema ni poreza na so. Za
potrebe hemijske industrije u Tuzli (koja je u glavnom propala nakon 1995. god., kao na primjer čuveni hlor-alkalni
kompleks, tvornica deterdženata i dr.) za potrebe industrije u okolnim gradovima (fabrika sode) so se eksplotiše sa
drugog ležišta koje je dalje od grada u rijetko naseljenom području. Sistem eksplotacije je takav da ne izaziva
deformacije na površini terena.
Grad čeka konsolidaciju terena da počne graditi tamo gdje je nekada sve srušeno. Na žalost potrebno je dosta
vremana da bi sve bilo sigurno a i tada kada bude proglašeno sigurnim pitanje je koliko je to sigurno ako se ne bude
raspolagalo relevantnim podacima o procesu konsolidacije masiva. Na žalost za ta istraživanja nema sredstava pa se
u pomoć poziva ono što često ne liči niti na struku niti na na nauku. Generacije će graditi a druge će možda morati
ponovo rušiti to što je sagrađeno. Konsolidacija masiva je vremenski proces i zavisi od mnogo faktora, onih
poznatih i onih koji nas mogu vrlo neprijatno iznenaditi. Za neka ozbiljnija, a potrebna, istraživanje nema para a
entuzijasta skoro više i da nema.
Slika 20. Plan grada sa srušenim objektima. Sve crne tačke su srušeni objekti do 1990. godine.
74
ZAKLJUČAK
Čovjek gradi da ostavi pečat svoj o jednom vremenu. Što više vremena proteče to pečat postaje značajniji. Na žalost
drugi čovjek može sve to da sruši djelatnošću koja treba da posluži napredku ili poslušnošću režimu kojem služi.
Grad Tuzla je građen i rušen, srećom ili nesrećom, što ispod mjesta, koje su još u vrijeme neolita ljudi odabrali da
tu žive, ima naslage soli. A so je uvijek bila sirovina kojom se trgovalo a kasnije i služilo da bi hemijska industrija
proizvodila ono što je potrebno za široke narodne mase. Takoje od 1946. do 2007. godine proizvedeno oko
30.000.000 tona soli što je uzrokovalo rušenje objekata i druga destruktivna dejstva navedena u ovom tekstu. Danas
se polahko liječe rane od tog nerazumnog rušenja i potrajati će dugo dok Tuzla ponovo ne bude grad sa centrom i
stanovnicima oko tog centra.
LITERATURA
Napomena autora
Literatura, publikovana i nepublikovana, je vrlo obimna i svima koji su zainteresovani za ovu problematiku stojim
na raspolaganju da ga uputim na relevantnu literaturu.
Tako je svakako najobimnija zbirka geodetskih podataka kojom raspolaže općina Tuzla.
Rudarski institut u Tuzli ima pohranjeno u bazi podataka;
- podaci o dinamici podzemnih voda (datum i nivo podzemne vode) oko 32.000 podataka
- fizičke i hemijske krakteristike (datum, NaCl, NaSO4, gustoća, minerali) oko 3.200 podataka
- inženjersko-geološki monitoring (datum, vertikalni i horizontalni pomak tačaka u zoni ožiljaka
nakon 2007. godine) oko 8.600 podataka
- geofizička mjerenja u tri serije na 10 profila sa oko 30 do 50 tačaka.
Autor rada je objavio više radova o ovoj problematici i bio učesnik u radu stručnog tima za prestanak eksplotacije
slane vode za šta je uradio i posebnu studiju i bio saradnik na studiji o izradi dokumentacije za urbanizaciju grada
Tuzle do 2026. godine.
75
UDK: 624.137.04. (4-672 EU)

Stručni članak
ПРЕДЛОГ ЗА ПРОРАЧУН ПОТПОРНИХ

ЗИДОВА У РЕГИОНУ ПРЕМА
ЕВРОКОДУ 7
Јован Бр. Папић*, Верка Проловић**, Љупчо Димитриевски*
* Катедра за геотехнику, Грађевински факултет, бул.Партизански одреди бр.24,

Скопље, Р. Македонија. Email: papic@gf.ukim.edu.mk
** Катедра за геотехнику, Грађевинско-архитектонски факултет, ул.Александра
Медведева бр.14, Ниш, Р. Србија
РЕЗИМЕ
У оквиру припреме Националног анекса Еврокоду 7, потребно је за сваку геотехничку

конструкцију одабрати прорачунски поступак који највише одговара досадашњем начину
димензионирања, као и да се определе одговарајући парцијални коефицијенти за оптерећења,
смичућу отпорност и отпоре тла. У раду је приказан поступак њиховог одређивања за потпорне
зидове, а кроз прорачунски пример је показана и важност правилног одабира.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: Еврокод 7, Национални анекс, прорачунских поступак, парцијални

коефицијенти, потпорни зидови
SUGGESTION FOR DESIGN OF RETAINING

WALLS IN THE REGION AFTER EUROCODE 7
ABSTRACT
For the preparing of National Annex to Eurocode 7, it is necessary to choose the most appropriate
Design approach (from the offered three) which is most like to the actual design of each geotechnical
structure, as well as to determine the value of partial factors for actions, shearing strength and
resistance. This paper presents the selection process for retaining walls, afterwhat, through numerical
example, the importance of proper decision is emphasized.
KEYWORDS: Eurocode 7, National Annex, design approach, partial factors, retaining walls
Увод
Еврокод 7 (ЕК 7) сачињавају два дела: у првом се обрађују општа правила у геотехничком
димензионирању, док су у другом обухваћена лабораторијска и теренска испитивања. Оба садрже податке
који су остављени на избор државама, тзв. национално одређене параметре (НОП), чији избор зависи од
76
сигурности, трајности и економичности објеката који су били и остају у домену државе, као и од
препоручених вредности које се траже да буду примењене. Осим тога, у првом делу су понуђена и три
поступка димензионирања геотехничких конструкција. Тиме је свакој држави омогућено да изабере
најадекватнији прорачунски поступак (ПП) и да наведене параметре делимично промени, међу којима су и
парцијални коефицијенти (ПК), што се чини преко Националних анекса (НА) које свака земља припрема
након објављивања ЕK. Пре доношења коначне одлуке о одговарајућим ПП и НОП, неопходно је урадити
велики број анализа, упоређења, прорачуна и верификација.
Приликом одређивања одговарајућег ПП, неопходно је да се одређени геотехнички проблем упоредно

анализира са постојећим и са предложеним методама. Током њих захтеваће се да се одреди који је поступак
најближи досадашњем „стилу“ прорачуна, која ће компатибилност „старог“ и новог метода прорачуна
омогућити да се одабере одговарајући ПП, а даље и да се добију приближно исте димензије конструкција,
која ће сличност пројеката дати предлог о износу ПК. При свему томе биће обезбеђена стабилност и
сигурност, као што је било и до сада, јер је досадашња пракса показала успешност примењиваних
„застарених“ поступака и доказала их вишедеценијском употребљивошћу објеката. Уједно, предложени
поступак биће прихватљив и са аспекта накнадног прорачуна постојећих конструкција приликом било какве
до/надградње, санације или реконструкције. Констатација се дугује томе што ће се након сличних
прорачуна (по којима је објекат некада пројектован и изграђен, и по којима се на објекту у данашњости
врше интервенције), добити приближно исте димензије, док би усвајање неодговарајућих ПП и ПК
проузроковало дисперзију између димензија, угрозило сигурност и реализацију објеката, а и створило
конфузију код пројектаната и извођача. Такође треба имати у виду да различити прорачунски поступци са
одговарајућим парцијалним коефицијентима не доводе увек до истог или сличног степена сигурности и
димензија који су били обезбеђени глобалним фактором (Schreiner & Meiring, 2001). Тако, уколико се
одређене конструкције реализују према појединим прорачунима, постоји извесност да би биле несигурне,
али ако су и оне сигурне, онда су остале предимензиониране и неекономичне (Simpson, 2008), због чега се
захтева посебна пажња приликом избора ПП и одређивања ПК.
ОПИС ПРОРАЧУНСКИХ ПОСТУПАКА
У прорачунском поступку 1 (ПП1) потребно је испитати две комбинације ПК:
A1 + M 1 + R1 (1)
A2 + M 2 + R1 (2)
где Аi, Мi и Ri редоследно означавају скупове парцијалних коефицијената којима се множе или деле
карактеристичне вредности акција (дејства), материјала и отпора, претварајући их у прорачунске. Њихове
изворне вредности су дате у нормативном Анексу А Еврокода 7 и износе:
Табела 1 Парцијални коефицијенти за дејства (γF) или ефекте од дејства (γE)

Table 1 Partial factors for actions (γF) or effects of actions (γE)
Скуп
Дејство Ознака
A1 A2
Неповољно 1,35 1,0
Трајно γG
Повољно 1,0 1,0
Неповољно 1,5 1,3
Повремено γQ
Повољно 0 0
77
Табела 2 Парцијални коефицијенти за параметре тла (γМ)

Table 2 Partial factors for ground parameters (γM)
Скуп
Параметар тла Ознака
M1 M2
Ефективни угао отпорности на трење a
γφ’ 1,0 1,25
Ефективна кохезија γc’ 1,0 1,25
Недренирана отпорост на смицање γcu 1,0 1,4
Једноаксијална притисна чврстоћа γqu 1,0 1,4
Јединична тежина γγ 1,0 1,0
a
Овај фактор се примењује на tan φ’
Табела 3 Парцијални коефицијенти за отпоре (γR)

Table 3 Partial factors for resistance (γR)
Скуп
Отпор Ознака
R1 R2 R3
Слом у подтлу γR;v 1,0 1,4 1,0
Клизање γR;h 1,0 1,1 1,0
Комбинација 1 (ПП1 К1) настоји да обезбеди сигурно димензионирање против неповољних одступања
дејстава од њихових карактеристичних вредности, док се комбинацијом 2 (ПП1 К2) обезбеђује безбедно
пројектовање против неповољних одступања параметара смичуће отпорности (ПСО) тла од њихових
карактеристичних вредности и против несавршености у прорачунском моделу. Како би прорачун био у
складу са ЕК 7, потребно je направити анализе за обе комбинације ПК, што значи да се иста конструкција
мора два пута рачунати, мада је неретко очигледно која је од њих меродавна. Иако је јасна позадина
„неопходности“ двојног прорачуна, ово истовремено представља велики недостатак, бар са практичне,
инжењерске тачке гледишта. То се нарочито односи на наш регион (Србија, Македонија, Црна Гора, Босна
и Херцеговина и сл.) где апсолутно нема традицију примене, јер се увек реализује само један прорачун. Из
овог разлога се исти не треба узимати као потенцијалан ПП за даље разматрање.
У поступку 2 (ПП2) се примењују следећи комплети
A1 + M 1 + R 2 (3)
па се ПК задају и спољашњим силама или ефектима од њих (γА, γЕ) и отпору тла. У ПП2, ПК везани за
геотехничка дејства и њихове ефекте су исти са онима који се наносе дејствима на конструкције или са
конструкције у ПП1 К1 и износе 1,35, 1,00 и 1,50 одговарајуће за трајна неповољна, трајна повољна и
променљива неповољна оптерећења. Карактеристичне вредности ПСО су уједно и прорачунске, док се
отпорност тла у вертикалном и хоризонталном правцу смањује за 40 %, односно 10 %. Овде постоје два
начина спровођења прорачуна. У изворном поступку 2, ПК се наносе дејствима већ на почетку прорачуна,
због чега се и анализа врши са прорачунским вредностима. Ово, међутим, води у одређену нелогичност код
носивости (Vogt et al., 2008), па је Немачка припремила алтернативу у виду ПП2* где се цео прорачун
проводи са карактеристичним вредностима јер се ПК прикључују тек у завршници анализе. Овај поступак
уједно одговара и једном делу наших досадашњих пројектантских навика с обзиром да наношење ПК на
самом крају прорачуна веома наликује концепту глобалног фактора.
Поступак 3 (ПП3) је сличан ПП1 К1 и ПП1 К2,

78
A1 или А2 + M 2 + R3 (4)
пошто се парцијални коефицијенти наносе силама или ефектима и ПСО, па је потребан само један рачун
који се, због укључења ПК већ на почетку, проводи са прорачунским вредностима.
ОДРЕЂИВАЊЕ ПРОРАЧУНСКОГ ПОСТУПКА
Потпорни зидови су типични пример испуњавања глобалних фактора сигурности чије се димензионирање
своди на контролу контактних и пресечних напона и провере стабилности клизања, претурања и оне
глобалне. Новитет ЕК 7 je и искључивање провере на превртање јер се услов за њу испуни уколико је
питање носивости подлоге задовољено. Тачније, она се пребацује у тзв. EQU проблеме: појава губитка
равнотеже конструкције или тла где су њихове чврстоће незначајне у обезбеђивању отпора. Са практичне
стране, ово би значило да ће се, због смањења броја прорачуна и анализа, убрзати димензионирање
потпорних зидова.
Прорачуни стабилности зидова према глобалном фактору сигурности дају одређене смернице које су од
круцијалног значења за избор одговарајућег и лакше прихватљивог ПП, сагласно досадашњој пракси
инжењера. При том, имајући у виду раније описане карактеристике поступака, избор се ограничава између
поступака 2 и 3.
Према класичном прорачунском моделу, нпр. приликом анализе стабилности на клизање, врши се
једноставно дељење сила трења на контакту основе зида и тла и хоризонталних сила, и упоређењем са
одређеним глобалним фактором сигурности. Вишедеценијске навике стечене њиховим коришћењем
диригују да из круга потенцијалних кандидата за избор одговарајућег ПП треба искључити и ПП3 у ком се
редукују ПСО и не примењују фактори на отпоре.
Фактори на отпоре се примењују у поступку 2, што га чини примамљивим за усвајање. Али, главно
оптерећење које стално делује на потпорне зидове је земљани притисак који је, између осталог, у функцији
од чврстоће тла, а она зависи од оптерећења, па је изузетно важно да се код његовог одређивања не врши
множење оптерећења са ПК. У супротном би резултирало са модификацијом притиска без могућности
његове даље контроле. Ово захтева да се прорачуни проводе са њиховим карактеристичним вредностима,
што из избора избацује ПП2, али не и ПП2*, јер управо он омогућава да се прорачун врши са
карактеристичним вредностима које би се тек код провере и контроле стања, кориговале са ПК. Ово
наликује актуелној пракси, а положај ПК у једначинама ионако подсећа на глобални фактор сигурности.
Дакле, како би били доследни традицији када се користе изворне величине сила и на крају упоређују
отпори, онда се одговарајући ПП лоцира у оном са ознаком 2*. Оно што такође охрабрује је да је највећи
део земаља за димензионирање потпорних зидова препоручио управо наведени приступ који је предложен
од стране Немачке и заснива се на 80 година пројектовања без ломова.
ОДРЕЂИВАЊЕ ВРЕДНОСТИ ПАРЦИЈАЛНИХ КОЕФИЦИЈЕНАТА
Досадашњи бројни прорачуни, а и пракса, су показали да је код потпорних зидова најчешће критична
стабилност на клизање која се прорачунава као
η=
∑ V ⋅ tan φ ≥ 1,50 без узимања пасивног притиска у обзир ( у супротном − 2,00)
∑H
(5)
С обзиром да из извођачких, реконструкцијских или хидролошких разлога присуство пасивног притиска
није „загарантовано“ све време, у анализи ће се пасивни отпор занемарити. Ово се донекле препоручује и у
ЕК7, где се указује да треба узети у обзир могуће уклањање тла испред зида због ископа или ерозије, као и
79
да се висина на којој се јавља пасивни притисак треба смањити за 50 cm. Приказана једначина би, применом
усвојеног ПП2* и оних ПК за дејства предложених у ЕК 7, за честе случајеве у пракси имала следећи облик
(при чему је tanϕd=tanϕ):
∑ Vd ⋅ tan φ ∑ γ G , favV ⋅ tan φ ∑ 1,0V ⋅ tan φ = 1,00 (6)

= =
γ R ,h ⋅ ∑ H d γ R ,h ⋅ ∑ γ G ,unfav H γ R ,h ⋅ ∑ 1,35 H
одакле се изводи да је
∑ V ⋅ tan φ (7)
1,35γ R ,h =
∑H
Изједначавањем нове и „почетне“ једначине [(7) и (5)] по

∑V ⋅ tan φ , добија се
∑H
1,35γ R ,h = 1,50 (8)
из које следи да је
1,50 (9)
γ R ,h = = 1, (1)
1,35
због чега се препоручује да се за ПК за клизање γR,h усвоји вредност од 1,10.
Његов износ се може потврдити и на следећи начин. Наиме, како би се задржао исти степен глобалне
сигурности, неопходно је испунити и следећи услов о вредности ПК:
γ R ⋅ γ G / Q ≈ FS (10)
где су γR парцијални коефицијент отпора тла, γG/Q је тежински средњи ПК за ефекте трајних и променљивих
дејства, а FS је до сада коришћени глобални фактор (Vogt et al., 2008). Није наодмет подсетити да се
вредности ПК за трајна и променљива неповољна дејства и њихове ефекте преузимају. С обзиром да су у
претходном случају третиране трајне неповољне силе, а за које предложени ПК износе 1,00 и 1,35, добија се
FS 1,50 (11)
γR ≈ =
γ G/Q 1,35
односно поново да ПК за отпор клизању износи 1,(1).
Уколико се разматра општији случај, тј. када су присутна и трајна и повремена дејства, онда имајући у
обзир да су трајна дејства најчешће већа од променљивих, тежински средњи ПК се може узети да је 1,40, па
1,50 (12)
γR = = 1,07
H
1,40
80
што се такође може усвојити као 1,10, чиме се даје још једна потврда о вредности парцијалног
коефицијента за смичући отпор, а која је уједно једнака оној препорученој у Анексу А ЕК 7.
Иначе, у анализима је неопходно изабрати најнеповољнији могући случај оптерећења, а то је када су

вертикална и хоризонтална променљива сила независне међусобно, што омогућава да се вертикална, као
повољна за стабилност, искључи из прорачуна (Scarpelli, Fruzzetti, 2005). Такође, у нашим прорачунима
пасивни притисак није узиман у обзир, што се може наставити за неговање досадашње позитивне традиције
и што је, свакако, на страни сигурности.
ЗНАЧЕЊЕ ПРАВИЛНОГ ИЗБОРА ПП И ПК
У продужетку је дат једноставан прорачунски пример са потпорним зидом и оптерећењем. Потребно је

проверити сигурност на клизање према актуелним прописима (глобални фактори сигурности) и упоредити
га са прорачунима према EC7 (парцијални коефицијенти сигурности).
81
С обзиром да се према досадашњим прописима и ПП2* добијају слични резултати, односно да им се

димензије и стабилност потпорног зида подударају, може се потврдити да су ПП2* и његови ПК
одговарајући за примену код нас. Насупрот овоме, резултати према ПП3 драстично одступају, а додатне
калкулације су показале да је, уз задржавање осталих димензија, потребна ширина круне зида од b=1.0 m да
би у овом прорачуну ѕид био стабилан. У кредибилитет и тачност прорачуна посумњаће, независно, и
пројектант и извођач, из чега се лако уочава важност правилног избора ПП и ПК.
ЗАКЉУЧАК
За прорачун потпорних зидова, који су изузетно често присутни у грађевинској пракси, до сада је
примењиван поступак који захтева задовољавање неколико глобалних фактора сигурности. Исти су
примењивани у великом броју европских земаља, па се највећи део њих и одлучио, слично овде изнетом, да
се за прорачун потпорних зидова према ЕК 7 примењује ПП2*. Разлог је сличност досадашњем стилу
прорачуна, а након провера димензионирања усвојени су ПК који су изворно предложени у Анексу А. Због
одређених ограничења нумеричке примене ПП2*, а како би била омогућена конзистентна анализа у
случајима када су у геотехничком пресеку присутни и косина и(ли) темељ за које се предлаже ПП3, иначе
изузетно захвалном за примену у софтверима заснованим на МКЕ, предлаже се да се приликом анализа са
МКЕ примењује ПП 3, које је решење већ понудила Аустрија (Orr, 2011). Заједнички избор за
димензионирање потпорних зидова свакако ће допринети бољој будућности ЕК приликом даљих
хармонизација.
У НА се износе и ставови о понуђеним анексима, међу којима је и Анекс C где су дати одређени предлози
око прорачуна коефицијената активних и пасивних земљаних притисака. Међутим, у овом делу Еврокода 7-
1 је учињен је корак назад јер су понуђени поступак примене готових дијаграма и нумерички поступак.
Имајући у виду да се цео поступак увођења еврокодова чини примарно за инжењере, предложени поступци
за прорачун коефицијената су непотребно искомпликовани. Коришћење дијаграма у време високе
технологије је депласирано, а ионако је овај поступак ограничен и не пружа могућност тачног одређивања
јер су на дијаграмима дате зависности за неколико случаја, док се за остале опште случајеве треба вршити
интерполација чија је исправност дискутабилна. Наведене недостатке исправља други понуђени поступак
који се заснива на линијама лома у тлу, али је његова примена отежана јер се примењују параметри који су
страни инжењерима. Ипак, и код њене примене треба бити пажљив, јер се за поједине чланове напомиње да
су „на страни сигурности“ што се уобичајено тумачи добијањем нешто већих коефицијената. Али, притом
је веома важно да тако прорачунати земљани притисци буду неповољни, јер је у супротном правилно и
тачно димензионирање конструкције онемогућено. А са друге стране, уколико се ова два поступка
82
међусобно упореде, идентични резултати ће се постићи само у ретким случајима. Имајући у виду наведено,
пажњу треба усмерити ка задржавању актуелног Куломбовог метода, чију вишевековну успешну примену
треба имати као јак аргуменат, а дугује се неспутаности јер обухвата све утицаје на интензитет
коефицијената. Уосталом, предложени дијаграми у Анексу С су веома слични са излазима по Кулону. Ипак,
без обзира који се приступ примењује, остаје немогућност да се коефицијенти земљаних притисака
прорачунају у условима када је наклон терена већи од угла трења. У оваквим случајима се, али не и само
код њих, може применити нелинеарна анвелопа лома хиперболичног типа.
ЛИТЕРАТУРА
Becker P., Gebreselassie B., Kempfert H.-G.: „Comparison of different limit state design approaches of retaining
structures“, pp.219-224
„Evrokod 0, Osnove proračuna konstrukcija“, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2006, 79p
„Evrokod 1, Dejstva na konstrukcije, Deo1-1: Zapreminske težine, sopstvena težina, korisna opterećenja za
zgrade“, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2009, 43p
„Evrokod 7, Geotehnički proračun, Deo 1: Opšta pravila“, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd,
2009, 163p
Orr T.: „Experiences with the application of Eurocode 7: Reports on experiences in Austria, Sweden and Ireland“,
ERTC 10 and SC7 Workshop at XV ECSMGE, Athens, 2011
Папић Ј. Бр.: „Развој и унапређење метода за прорачун геотехничких конструкција и примену Еврокода 7“,
докторска дисертација, Универзитет у Нишу, Грађевинско-архитектонски факултет, Ниш, 2013
Scarpelli G., Fruzzetti V.M.E.: „Evaluation of Eurocode 7 – Spread foundations design”, Proceedings of the
International Workshop on the Evaluation of Eurocode 7, 2005, pp.109-116
Schreiner H.D., Meiring J.: „The effect of global and partial factors of safety in bearing capacity calculations”,
Journal of the South African institution of Civil Engineers, 43 (1), 2001, pp.19-23
Simpson B.: „Approaches to ULS design – The merits of Design Approach 1 in Eurocode 7“, IS on EC7 and
geotechnical aspects of EC8, MAG-ISSMGE, Struga, 2008, pp.125-136
Vogt N., Schuppener B., Weissenbach A.: „Implementation of Eurocode 7-1 in Germany – selection of design
approach and values of partial factors”, 11th Baltic Sea Geotechnical Conference, Gdansk, 2008
83
UDK: 624.13:625.7 „1955/2013“

РАЗВОЈ ГЕОТЕХНИКЕ У ПУТАРСТВУ

(1955 – 2013)
Владета Вујанић, Милован Јотић
Завод за геотехнику, Института за путеве, Београд, Kумодрашка 257

e-mail: geoteh@beotel.rs , institutzaputeve@open.telekom.rs
РЕЗИМЕ
У погледу практичне примене геотехнике, код нас у грађевинарству, главни подаци и подручје
њене примене испољавају се, пре свега, са почетком убрзане изградње савремених саобраћајница,
још далеке 1935. г. Од тада, па до данас, геотехника је имала буран и динамичан ток развоја. Као
савременици, већег дела тог периода, аутори овог рада, кроз анализу решавања (неких)
одређених геотехничких проблема, а на основу својих, практичних искустава и искустава других
колега, (пре свега, из Института за путеве), дају приказ развоја методолошких поступака и
начина геотехничких истраживања, при пројектовању и градњи путева у Србији, у периоду од
1955. год, па до данас.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: Проблеми, геотехника, развој, градња путева.
DEVELOPMENT OF GEOTECHNICS IN ROAD

ENGNEERING (1955 -2012)
ABSTRACT
The first main data and practical application of geotechnics in civil engineering in our country dated
from 1935., with the progress of modern communication construction. The geotechnics has dynamic
development from that period up to now. As the contemporaries of this period, the authors of this
paper provide review of development of Methodological procedures and modes of geotechnical
testing, during design and construction of roads in Serbia in the period of 1955. up to nowadays,
through the analysis (solution) based on their own practical experience, as well as the experience of
their colleagues (first of from The Highway Institute).
KEY WORDS: Problems, geotechnics, development, construction of roads.

84
УВОД
Опште је познато да путне саобраћајнице имају својства која их разликују од већине осталих грађевинских објеката. Пре
свега, то је њихова непосредна и тесна веза са геолошком средином. Стога, пројектовање и грађење путева одражава у
том погледу одређену специфичност, зато што су путеви "линијски" објекти, велике дужине а и релативно мале ширине,
затим, што су тла (земља) и стене (основни) најчешће, коришћени материјали при њиховој изградњи.
Терен на коме се граде линијски објекти, за разлику од осталих грађевинских објеката, који се граде на
релативно малој површини, има у већини случајева израженa различита геотехничка својства, што непосредно
утиче на пројектна решења и технологију грађења.
Због тога су геотехничка истраживања за путеве од изузетног значаја, посебно, при избору оптималног
коридора трасе, при избору начина и услова провођења трасе, преко нестабилних и мало носивих терена,
пројектовању и извођењу сложених објеката на траси, избору решења, када су могуће алтернативе и др.
Посебна улога геотехнике је, у одржавању појединих путева и путне мреже у целини. За правилно планирање
радова на одржавању и реконструкцији, при одређивању приоритета радова које треба обухватити и др.,
организују се информациони системи и базе података у којима геотехнички подаци имају значајно место.
Наиме, врло често разлози који условљавају неопходне интервенције су геотехнички услови, односно
појаве клизишта, одрона и других нестабилности, продори подземних вода у постељицу или у тунел
(оштећења конструкције), слегање насипа, стубовa моста и сл.
Почеци развоја геотехнике, као научно – техничке дисциплине, датирају, још од краја IX века (Kulomb,
Konkain, Terzaghi, и др.), који су произишли из континуитета развоја механике тла, као значајне области
геотехнике. А, од половине XX века, је у свету, па и код нас, та дисциплина, дефинитивно прихваћена, под
именом геотехника.
Дакле, геотехника као мултидисциплинарна научна и стручна област, која обједињује више научних
дисциплина, зачета је крајем XIX , а обликована средином XX века, и данас у XXI веку нас, надаље под тим
именом води.
Она је, такође, и интердисциплинарна област, јер је настала и развија се у простору између природних
геолошких наука, с једне стране, и техничких наука (грађевинарства, рударства), урбанизма и др., с друге
стране. Она се данас, с правом, може сматрати делом примењене геологије, а исто тако и делом рударске и
грађевинске технике.
Геотехничка истраживања, представљају комплексна истраживања састава, својства и стања стенских маса,
односно геолошке средине, пре, за време и после изградње објеката, подразумевајући прогнозу и контролу
њеног понашања у садејству са објектом (П.Локин, В.Вујанић и др.). Она се, данас, оријентишу на
изучавање, и квантитативно процењивање и вредновање, интерактивних делова између објеката (грађевина)
и тла (терена), са циљем рационалне и економичне изградње, свих врста објеката.
Полазећи од тога, да је у геотехници (као и , у многим другим наукама), искуство, пре свега (понекад и једино), главни
начин у решавању свих проблема у овом раду, дати су (делимични) подаци о развоју геолошко – геотехничких
истраживања, кроз решавање (неких) проблема, који су се јављали током досадашње градње путева у Србији, са којима
су аутори били упознати или су непосредно учествовали у њиховом решавању, у периоду од 1955. год. до данас (током
свог рада).
ИСТОРИЈАТ РАЗВОЈА ГЕОТЕХНИКЕ У ПУТАРСТВУ СРБИЈЕ
Иако је, прва геомеханичка лабораторија за потребе радова на путевима формирана, још 1936/37. г., при II
секцији дела међународног пута, у Новом Саду, чији рад је био скромног обима и ограничен само на подручје
секције, прави почетак развоја геомеханике, односно геотехнике, у Србији биће од половине XX века, па
надаље, што ће се овде илустровано приказати.
85
У ПЕРИОДУ ОД 1955. - 1962. ГОД., у нашој земљи изграђено је и модернизовано више саобраћајница. У овом периоду
изведен је, углавном, већи део једне од најзначајнијих саобраћајница „Братство – Јединство“, осим деоница: Београд –
Колари, затим пролаз кроз Београд и неких мањих деоница у СР Македонији. У СР Србији, изграђан је, још један по
важности значајан пут – Ибарски пут.
То је период кад нису вршене студије траса и израда идејних пројекта.
Пре приступања изради главних грађевинских пројеката, представници инвеститора (Дирекција путева НРС) и
представници пројектанта вршили су комисијске прегледе терена служећи се генералштабним картама
(1:50.000), на којима су уцртаване трасе са евентуалним варијантама.
На основу извршеног избора трасе, састављан је записник који је служио као основа за израду
инвестиционог програма. По одобрењу програма, приступало се уговарању израде главних пројеката.
Пројектантска организација ступала би, тада (углавном) у контакт са Институтом за испитивање материјала
у циљу прикупљања инжењерско- геолошких и геотехничких података. Често се дешавало, због хитности
послова, да се грађевински пројекти заврше пре геотехничких подлога, те су се, оне користиле, тек
приликом извршења грађевинских радова.
Код израде геотехничких подлога, методологија истраживања састојала се од: реко- гносцирања терена,
копања истражних јама, истражног бушења и лабораторијских испитивања физичко-механичких
карактеристика тла, односно материјала за градњу путева.
Истражно бушење (скромног обима) је, углавном, вршено на локацијама мостова, тунела, активних
клизишта и мочварних делова терена. На осталим деловима трасе, истраживања су вршена, копањем јама
дубине 2,0 - 2,5 m.
Ниво геотехничких подлога, зависио је од нивоа знања и квалификације истраживача. То је период, кад су код
нас, почела масовнија "геомеханичка" испитивања. Тадашњи истраживачи, су се, махом бавили испитивањем
физичко-механичких својстава материјала у зони линијског објекта у циљу димензионисања коловозне
конструкције, без сагледавања опште стабилности трупа пута у ширем смислу.
Овакав приступ у већини случајева узроковао је да се у фази истраживања терена, пут није посматрао као
вештачки објекат на кога утичу природни услови терена (тј. међу садејство), било насипањем, засецањем
или изградњом објекта (мостова и тунела).
Тек у фази извођења грађевинских радова откривани су многи проблеми, који су отежавали рад истраживачима, а често и
на дуже време заустављали радове, уз све то, знатно поскупљујући изградњу.
Као пример, навешћемо проблеме који су се јавили на делу аутопута „Братство – Јединство“, кроз Београд и на
делу од Београда до Колара.
У тадашњим геомеханичким подлогама провођења трасе аутопута кроз Београд, због недовољне претходне
проучености инжењерскогеолошких услова терена и некоришћења постојећег фонда података о сазнањима на
овом терену, истраживачи су превидели два велика клизишта: клизиште код „Ветеринарског факултета“ у
чији ножични део се усецао аутопут, и клизиште код сервиса „Ласта“, где је пут пројектован у насипу. У
фази извођења грађевинских радова активирана су оба клизишта, што је утицало на дуже заустављање
радова и истовремено на знатније поскупљење изградње аутопута на овој деоници. Треба истаћи, да се
клизиште код "Ласте" дуго година санирало, без већих трајних ефеката. У фази изградње нове траке
аутопута извршено је премошћавање овог дела терена, те је на тај начин превазиђен проблем.
Деоница аутопута од Београда до Колара пројектована је већим делом у засеку, преко претежно ножичних
делова лабилних падина, што је у фази извођења изазвало многе невоље. На делу усека код Колара,
клизиште које је било већих размера условило је израду девијације аутопута у дужини од око 500 m.
Исти проблеми су се јавили и у фази грађења Ибарске магистрале. Велики број активираних клизишта и
одрона, те срушених насипа, санирано је у току извођења грађевинских радова или у првим данима
86
експлоатације пута.
У периоду од 1962. - 1977. год., па надаље почињу да се раде претходне студије за аутопутеве, магистралне
путеве, са израдом идејних пројеката.
По избору најпогодније варијанте приступало се изради главних пројеката и упоредо изради

инжењерскогеолошких (геотехничких) подога. Ниво ових истраживања се не мења у односу на ранија
истраживања. У методологији истраживања даје се првенство истражним јамама, дубине 2,0 - 2,5 m.
Истражна бушења се врше, углавном, на издвојеним деловима терена за специјално пројектовање (у
усецима и засецима). Уводе се теренски опити испитивања „in city“ (пенетрационо сондирање, крилна сонда и
др.), за испитивање отпорно-деформабилних својстава.
То је период, када су предузећа за путеве формирана од бивших секција за путеве, постала инвеститори, код
одржавања реконструкције и изградње путева.
У овом периоду дешавало се, да се на неким путним правцима, уопште, не врше претходна
(инжењерскогеолошка, односно геотехничка) истраживања.
Један од примера недовољног уважавања инжењерскогеолошких и геотехничких услова терена, је

изграђени пут од Новог Пазара до Рибарића. Пут је грађен, више од 10 година, а цео је пројектован на падини
палеозојских (флишолоких) шкриљаца (аргилошисти, аргилофилити и др.), који су јако убрани, изувијани,
поломљени и дубоко, неправилно распаднути.
У фази градње, на највећем делу деонице активирана су бројна клизишта, чија санација је захтевала
огромна непредвиђена средства. На овој саобраћајници се, и данас, после њеног пуштања у саобраћај врше
сталне санације активних клизишта, да би се, преко њих, омогућило безбедно одвијање саобраћаја.
Било је и примера где су теренски истражни радови, за ниво главног грађевинског пројекта на теренима са
сложеном инжењерскогеолошком грађом, такође, вршени само помоћу истражних јама (дубине 2,0 - 2,5 m).
Бушења су вршена (у скромном обиму), само на локацијама објеката (мостова, надвожњака и тунела).
Као пример, навешћемо Јадранску магистралу кроз АП Косово. У фази грађења активирана су бројна клизишта,
а због непоштовања хидролошко - хидрогеолошких услова терена, рушили су се, изведени насипи, јер су,
на природним увалама са повременим токовима представљали вештачке бране (баријере).
Квалитет инжењерскогеолошких, односно геотехничких подлога, често је био условљен нивоом стручности
инвеститора, као наручиоца и извођача истражних радова.
У прилог томе, наводимо пројектовање аутопута „Братство – Јединство“, кроз АПВ и даље, кроз СР Србију:
• За другу траку аутопута "Братство – Јединство" кроз АП Војводину, инжењерско- геолошке подлоге
су рађене у три фазе, и то:
− за пред идејни пројекат – (фаза студије и израда пројектног задатка),
− за ниво идејног пројекта,
− за главни грађевински пројекат
Код извођења грађевинских радова на првој деоници аутопута кроз Војводину непредвиђених геотехничких
проблема није било, што се и очекивало.
• За другу траку аутопута "Братство – Јединство" кроз Србију без покрајина, рађене су геотехничке
подлоге у фази израде главног грађевинског пројекта, а основни циљ им је био, пре свега, да се утврде
услови димензионисања коловозне конструкције, и дефинисање материјала за изградњу пута.
Истраживања су вршена копањем јама дубине 2,0-2,5 m, по осовини друге траке ауто- пута уз комплетно
усмерено лабораторијско испитивање. У току грађења појавили су се многи непредвиђени проблеми, пре
87
свега, коловозна конструкција је у потпуности била измењена, јер није била прилагођена условима терена.
Бројна клизишта, као што су: Бегаљица, Колари, Брачин, Ражањ и др. непредвиђено су морала да се
санирају, а такође је, био нерешен проблем изградње трупа аутопута, у долинским деловима, на мало
носивом тлу.
Код објеката, као што су Смедеревска и Пожаревачка петља, померене су њихове локације, јер су делови
тих објеката (са силазним крацима у засеку), били пројектовани у ножичним деловима дубоког клизишта,
тешког за успешну санацију.
Каснија, детаљна геотехничка истраживања на појединим проблематичним местима дуж наведене

саобраћајнице, као и за потребе изградње пратећих објеката на њој, постављали су решавање проблема на
прво место. На жалост, та истраживања су се (по правилу), често изводила у фази главног пројекта и у току
грађења (а не и у ранијим фазама – нивоима пројектовања).
НОВИЈА ИСКУСТВА О ГЕОТЕХНИЧКИМ ИСТРАЖИВАЊИМА, ПЕРИОД ОД

1977. ДО 1990. ГОДИНЕ
У то време знатно се више поклања пажња геотехнишким истраживањима (мада, још недовољно), при
изградњи савремених саобраћајница на територији СР Србије, као и на подручју града Београда, што ћемо
илустровати следећим примерима:
Код пројектовања аутопута Београд – Обреновац (Савска магистрала), истражни радови су вршени по
деоницама, у фази идејног пројектовања, без целокупног сагледавања инжењерскогеолошких услова
изградње саобраћајнице на целој дужини. Без обзира на извесне проблеме, поменути аутопут је изграђен до
Умке. Међутим, даље пројектовање и изградња ове саобраћајнице скопчана је са изузетним тешкоћама, зато
што, деоница савременог пута од Умке до Барича, пролази (кроз Умку и Дубоко), преко лабилних и
нестабилних делова терена, са израженим дубоким процесом клизања. Та сазнања су констатована
најновијим детаљним геотехничким истраживањима, обављеним током 1979/80, а потврђена касније
истраживањима 1990/91 године, што свакако упућује на чињеницу да, код оваквих теренских услова, треба,
увек, сагледавати комплексно целокупну проблематику, на целој дужини (планиране саобраћајнице), а не
парцијално.
Значајно је напоменути, да се тада у фази првих сагледавања потребе и могућности изградње нове Ибарске
магистрале, често називане студијом о вези СР Србије и Црне Горе са Јадраном, упоредно врше и студијска
разматрања инжењерскогеолошких услова, која ће пружити глобалне податке о варијантним решењима
пројектовања и изградње, ове саобраћајнице. Сличан поступак се спроводи и код пројектовања
саобраћајница у подручју Ђердапа.
На територији града Београда услови изградње саобраћајница анализирају се још у току израде ДУП-а. Већ код
нивоа УП-а, инжењерскогеолошки (геотехнички) услови изградње саобраћајница се анализирају у садејству са
околним тереном и изграђеним објектима на њему, затим у садејству са објектима постојеће инфраструктуре
(водовод и канализација), као и другим пратећим објектима, подземним пролазима, надвожњацима итд.
У методологији истраживања, заступљени су: инжењерскогеолошко картирање терена ширег подручја,

истражно бушење, истражне јаме, пијезометарско осматрање нивоа подземних вода, пенетрациона сондирања,
сеизмичка испитивања, и други опити „in city“, затим лабораторијска испитивања физичко-механичких
карактеристика тла, и материјала за изградњу и др.
Овакав приступ, већ је, указао на прве позитивне резултате, као што се види из следећих примера:
• Према ДУП-у саобраћајница Т-8 у Земуну, треба да се на једном делу (око 500 m) усеца у тло 10-12 m,
од тога 4-5 m испод нивоа подземне воде, а једним делом да иде високим насипима, од око 6 m.
Извршена инжењерскогеолошка истраживања на ширем простору су указала на то, да би овако
пројектована саобраћајница, уколико би се изградила, била узрочник многих недаћа на овом терену,
од којих је значајно напоменути следеће:
88
− На лесном платоу Земуна у зони усека морало би, да се изведе спуштање нивоа подземних вода
за око 4-5 m, што би могло врло негативно да се одрази на суседне објекте високоградње, услед
измене хидрогеолошког режима подземне воде у лесу (са свим последицама), повећавајући
вертикалне деформације тла (слегања, односно појаву „просадке“) испод њих.
− Изградња насипа од 6 m, такође би проузроковала измену хидрогеолошког режима у лесу поред
других неповољности, које би настале изградњом оваквог објекта у насељеним деловима терена.
На бази наведених сазнања, предложена је измена ДУП-а у смислу издизања – прилагођавање нивелете
саобраћајнице инжењерскогеолошким условима терена или да се одустане од градње ове саобраћајнице, с
тим што би се саобраћај усмерио на саобраћајницу Т-6.
Поред ових примера, свакако, постоји и низ других, које нисмо навели, где су геотехничка истраживања,
обављена у право време, и на прави начин, указала на рационална решења код појединих проблема. То
природно илуструје значај и место инжењерскогеолошких (геотехничких) истраживања код пројектовања и
изградње саобраћајница, нарочито ако се изводе у најранијим, фазама грађевинског планирања пројектовања.
САВРЕМЕНА ГЕОТЕХНИЧКА ИСТРАЖИВАЊА ДАНАС
У новије време, крајем осамдесетих и почетком деведесетих година, а нарочито, после 2000. године, геотехничка
истраживања за путеве у складу са важећим законским и техничким прописима, па и савременом праксом, постају
интегрални део планских и пројектантских активности. При томе, сваком нивоу планирања, пројектовања и изградње,
претходе одговарајуће геотехничке студије, детаљна истраживања или осматрања. Однос геотехничких истраживања,
према активностима планирања и пројектовања, у већини случајева, изгледао би, као на слици 1.
Истраживања по наведеној схеми редоследа активности и одлучивања, у суштини, обезбеђују доследно

поштовање основних принципа геотехничких истраживања. То су, принципи: поступности, потпуности,
равномерности и економичности истраживања, који прате основне циљеве и задатке, итеративног поступка
планирања и пројектовања.
Јер се, само на тај начин, уместо парцијалних одговора на одређена питања, може дати јединствен одговор, заправо
завршна синтеза (формирана) на заједничким основама, (уз одговарајуће, различите методе рада), односно пружи
целовит увид у садејство објекта и терена (у фази грађења и током експлоатације), обезбеђујући, истовремено сигурност
и рационалност, траженог решења.
Другим речима, геотехника овако постављена, између осталог, одражава знање и вештину инжењера, да
свестрано приђе решавању спреге објекта и терена, водећи рачуна о очувању, односно заштити природне
средине. Од те спреге, најчешће зависе избор и конструктивне карактеристике, самог путног (и другог)
објекта.
89
Слика 1 - Однос геотехничких истраживања према активностима планирања и пројектовања

Figure 1 - The relationship between geotechnical research activities by planning and design
То је период, који карактерише значајна активност планирања, пројектовања, па и градње савремених путних
саобраћајница у нашој земљи (типа аутопутева), повезаних тј. укључених у Европску мрежу (Е путева); као што су Е-70,
Е-75, Е-80 (краци коридора 10), Е-761, Е-763 (Београд - Јужни Јадран), Е-771, и др. Такође, у овом периоду се врши
пројектовање и извођење рехабилитације постојеће путне Р и М мреже у Србији, где геотехника са претходним
информацијама о терену, допунским детаљним истраживањима и испитивањима и контролом квалитета, оствареног при
градњи, те (уопште) поузданошћу геотехничких података, има значајну - битну улогу.
Све те активности, углавном се финансирају, и спроводе са доста успеха, преко Републичке дирекције за
путеве (данас, ЈП „Пуеви Србије“), односно Коридора Србије. У оквиру геотехничких истраживања за путеве,
зависно од локалних геолошких услова, (који су чак, и за један путни правац, по правилу, врло разноврсни),
примењују се данас, савремени бројни поступци и методе истраживања. Како су исти, највећим делом
стандардизовани, то ћемо их овде (глобално) приказати кроз доле табеларни преглед.
90
Табела 1. - врсте радова који се спроводе у различитим фазама истраживања

(а, б, ц, обим и значај радова у појединим фазама)
Table 1: Type of works which are performed in various investigation phases ( a, b, c, Volume and
importance of works in some phases)
МЕТОДЕ ИСТРАЖИВАЊА ФАЗЕ (НИВОИ) ПРОЈЕКТОВАЊА
КАБИНЕТСКЕ АНАЛИЗЕ GnP IdP GlP IzvP Expl.
1 Анализа расположиве документације (геолошка, а
инжењерскогеолошка, геофизичка, хидрогеолошка,
сеизмолошка, геотехничка, геодетска, пројектна).
2 Даљинска детекција а б
− анализа авиоснимака
− анализа сателитских снимака
3 Комплексна геоморфолошка анализа а
− квантитативна анализа рељефа
− квалитативна анализа
4 Методе инжењерске сеизмологије
− сеизмогеолошка испитивања ширег подручја а
− сеизмичка испитивања локације и геодинамички модел а
интеракције
1.1. Т Е Р Е Н С К А ИСТРАЖИВАЊА
5 Геолошко картирање (шире подручје) а б
6 Инжењерскогеолошко картирање локације а б
7 Детаљно инжењерскогеолошко картирање ископа а
8 Методе геофизике
− сеизмика
∗ рефракциона
∗ плитка рефлективна а б
− геоелектрика
∗ сондирање - картирање
∗ скенирање а б
− каротаж бушотина а б
а б
− геомагнетска испитивања
б а
− георадарска испитивања
9 Истражно бушење
− испитивање језгра а б ц
− испитивања у бушотинама
10 Истражни ископи
− плитки а б
− дубоки а б
11 Пенетрациона испитивања
− СПТ а б
− статичка пенетрација
12 Испитивања филтрационих својстава и стања подз. вода
− опити наливања
− опити упумпавања под притиском а б ц
− опити црпења
− осматрање режима подземних вода а б ц д
91
13 Испитивања физичко-механичких својстава и

напонских стања у стенским масама
− опити деформабилности - пресиометри - опити а б
механичких чврсто}а а б
− контрола збијености насипа а
− специјална испитивања у тунелима а б
ЛАБОРАТОРИЈСКА ИСПИТИВАЊА GnP IdP GlP IzvP Expl.
14 Фундаментална геолошка испитивања (минералошка,
петролошка, седиментолошка, палеонтолошка) а
15 Испитивања физичко-механичких својстава стена и тла
− класификационе карактеристике тла
− природна стања тла
− механичке чврсто}е а б ц
− деформационе карактеристике
− карактеристике тла као грађевинског материјала
16 Хемијска испитивања подземних вода а б
17 Моделскаиспитивања и рачунске анализе
− физички модели
− математички модели-рачунске анализе
− геостатичке а б ц
− геодинамичке
− хидродинамичке
ИЗРАДА ГЕОТЕХНИЧКЕ ДОКУМЕНТАЦИЈЕ
18 ПРОЈЕКАТ ИСТРАЖИВАЊА x x x x
19 СТУДИЈА ГЕОТЕХНИЧКИХ УСЛОВА x
20 ГЕОТЕХНИЧКИ ЕЛАБОРАТ x x x x
По овим принципима и методама рада, мање – више, се данас у пракси и ради, кад су у питању М и R
путеви, односно путеви I и II реда. За примену и развој данашње савремене геотехнике, поред других
институција из наше земље, велику, а битну улогу у томе је имао и има данас, Институт за путеве АД,
Београд, из Београда.
Кад су у питању поступци контроле квалитета, чињеница је, да код нас, до сада примењиване (уобичајене-
класичне) методе контроле квалитета, све мање одговарају садашњој брзини и технологији
високомеханизованог грађења путева. У последње време чине се напори, да се уведу брзе и савремене, а
довољно тачне методе испитивања и контроле (збијености, влажности, носивости, модула деформације,
итд.) квалитета, које су у сагласности са Европским и светским нормама и стандардима, прилагођене
савременој (актуелној) праксои.
Нажалост, и ако се данас геотехничка истраживања и испитивања врше на савременим принципима и

методама, мора се истаћи да ништа од овога код нас, још није, детаљније и прецизније регулисано у законским
и номативним прописима, него је препуштено појединцу, истраживачу, пројектанту или пак инвеститору,
да ради према свом нахођењу (вољи) и схватању о потреби за овим радовима.
ЗАКЉУЧАК
Приказани историјски развој геотехнике и њене примене у путарству у Србији, од 1955.г., до данас,
илуструје буран и динамичан његов ток, који се одвијао у изузетно тешким и сложеним, условима
привредног и техничког развоја земље, али су се, ипак, у пракси, брзо усвајала и примењивала савремена
техничка (решења) достигнућа развијених земаља.
То значи, да су код нас (у прошлости) постојали, и данас постоје такви стручни потенцијали, који са својим
92
знањем (зависно од потребе и материјалних средстава), могу геотехничка истраживања обављати по принципима
и методама, на нивоу потенцијала, далеко (богатијих) развијених земаља. Зато је неопходно, што пре, ову
материју (односно место, значај и улогу) геотехничких истраживања, уопште, у грађевинарству, а посебно у
путарству, адекватно законски и нормативно уредити, а уједно је хармонизовати са Европским ЕН нормама и
прописима. Мада, у задње време чине се у том смислу значајнији помаци. Наиме, 2010/2011. год. припремљене су
али још недовршене препоруке (сагласне европским нормама и савременој пракси), које ближе регулишу ову
материју.
ЛИТЕРАТУРА:
1. Дефиниције основних појмова које се најчешће примењују код геолошко-геотехничких истраживања

за потребе планирања, пројектовања изградње и експлоатације објеката, /Вујанић, 1997./
2. Geotechnical Investigations in Road Engineering, /Vujanić i sar., 2002./.
3. Шта се данас у свету сматра под појмом геотехничког инжењерства, /Вујанић, 2011./
4. Нека искуства и развој методологије инжењерскогеолошких истраживања за потреба пројектовања
саобраћајница, /Ливада и сар., 1982./
5. Методологија пројектовања и извођења геотехничких истраживанај за потребе планирања,
пројектовања и грађења путева – Студија I фаза, /Локин и сар., 1996./
6. Геотехничка истраживања у путном инжењерству, /Локин, Вујанић, Рокић/, Симпозијум Савремене
тенденције у путном инжењерству, Зборник радова, Београд, (91-106).
7. Геотехничка истраживања терена - баласт или потреба, /Миленковић, и сар., 2011./
8. Проблематика инжењерскогеолошких истраживања за потребе пројектовања и градње путева у
Југославији /Шутић 1987./
9. Документација Института за путеве, а.д.
93
UDK: 624.13F:519.6
624.131.54:519.6
Izvorni naučni članak
UTICAJ PROMJENE PARAMETARA TLA

NA POMIJERANJE
ARMIRANOBETONSKIH DIJAFRAGMI
Mirza Memić*, Radomir Folić**, Adnan Ibrahimović***
* Direkcija cesta,Tuzla, BiH; * The Road Directorate, Tuzla, Bosnia and Herzegovina
** Univerzitet u Novom Sadu, University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences, RS
Fakultet tehničkih nauka, RS; folic@uns.ac.rs
*** Univerzitet u Tuzli, RGGF; University of Tuzla, FMGCE, Bosnia and Herzegovina
REZIME
Pri rješavanju različitih geotehničkih problema, koriste se softwerski paketi/programi, u kojim su
raspolaživi napredni konstitutivni modeli tla, pomoću kojih mogu realno prikazati ponašanje fleksibilnih
potpornih konstrukcija pri različitim vrstama opterećenja. Međutim, obim istražnih radova neophodnih
za dobijanje relevantnih parametara koji se uvode u proračunski model. Zbog heterogenosti tla moguća
su znatnija odstupanja izmjerenih vrijednosti geomehaničkih parametara u odnosu na stvarno stanje na
terenu – izvođenja određenih geotehničkih radova. U radu je prikazana analiza uticaja variranja
osnovnih ulaznih parametara tla na vrednosti horizontalna pomjeranja fleksibilnih konstrukcija u svim
fazama njene izgradnje. Analiza se zasniva na varijaciji vrijednosti ulaznih parametara po slojevima i
fazama izvođenja radova u proračunskom modelu i usporedbi proračunatih vrijednosti horizontalnih
deformacija sa izmjerenim vrijednostima na realnom objektu. Za analizu je primjenjen MC model tla,
dostupan u programu „Plaxis V8“, jer zahtijeva unošenje samo najosnovnijih parametara tla.
KLJUČNE RIJEČI: potporne konstrukcije, sidra, modeli tla, Plaxis V8
THE IMPACT OF CHANGE IN SOIL

PARAMETERS ON DISPLACEMENTS OF RC
DIAPHRAGMS
SUMMARY
Various geotechnical problems are being addressed by using software packages/programs in which
advanced constitutive soil models are available based on which it is possible to present the actual
behavior of flexible retaining structures under various types of loads. However, the problem arises in the
94
scope of research work required to obtain the relevant parameters that are introduced into the calculation
model. Due to soil heterogeneity, significant deviations are possible between the measured values of
geotechnical parameters and the actual situation in the field, i.e. in performing the geotechnical works.
This paper analyzes the impact of varying the basic soil input parameters to the values of horizontal
displacement of flexible structures in all stages of their construction. The analysis is based on varying
the values of input parameters by the layers and stages of work in calculation model and comparing the
calculated values of horizontal deformation with the measured values of the actual structure. The
analysis is performed using the MC soil model, available in the "Plaxis V8" software because it requires
the introduction of only the basic soil parameters.
KEYWORDS: retaining structures, anchors, soil models, Plaxis V8
UVODNE NAPOMENE
Čak i pri prvim proračunima u mehanici tla javlja se problem određivanja i definisanja odgovarajućih parametara
tla, koje koristimo pri proračunima u geotehničkom modelu. Imajući u vidu heterogenost realnog tla postavlja se
pitanje vjerodostojnosti dobijenih podataka analize i proračuna sa tako odabranim parametrima. Obimniji
geotehnički istražni radovi daju potpuniju sliku stanja na terenu ali su najčešće i vrlo skupi. Prilikom izvođenja
geomehaničkih istražnih radova moguća je pojava značajno različitih vrijednosti geotehničkih parametara tla, na
određenim istražnom području, ili pak za istu geomehaničku klasifikaciju tla na tom području. Stoga se postavlja
pitanje gdje postaviti granicu u obimu istražnih radnji a pri tome dobiti relevantne parametre za proračun.
U ovom radu je provedena analiza o tome koliko eventualna neravnomjernost (variranje vrijednosti) ulaznih
parametara tla kao što su ugao unutarnjeg trenja (ϕ) i kohezija (c), te Youngov modul elastičnosti tla (E) utiču na
horizontalna pomjeranja fleksibilnih konstrukcija u svim fazama njene izgradnje. Predložen je model proračuna u
kome je u zavisnosti od faze iskopa odnosno dejstva sidara izvršena određena korekcija parametara (smanjenje
odnosno uvećanje) u zavisnosti od preraspodjele naprezanja. Imajući u vidu pitanje racionalizacije obima
geomehaničkih ispitivanja tla kroz analizu je primjenjen Mohr Coulombov (MC) model tla iz razloga što njegova
primjena zahtijeva samo prikupljanje osnovnih parametara tla (γ, c, φ, E,). Korekcija vrijednosti je urađena u
odnosu na izmjerene vrijednosti horizontalnih pomijeranja već izgrađene lamele fleksibilne potporne konstrukcije.
STANJE NAPREZANJA U TLU
Dosadašnja saznanja o interakciji potporne konstrukcije i tla još uvek uslovljavaju dalja ispitivanja i istraživanja,
kako u domenu proračunskih modela tako i u povratnoj analizi podataka dobijenih mjerenjima na već izgrađenim
objektima ili onim u izgradnji. Svakako da su ispitivanja u prirodnoj razmjeri, ispitivanja na terenu, od naročite
koristi u procjeni stvarnog ponašanja potpornih konstrukcija. Međutim, mjerenja na gradilištu su uvijek skuplja od
mjerenja u laboratoriji jer zahtevaju veće učešće radne snage, opreme i materijala pa se rjeđe realizuju [1].
Ponašanje tla može se definisati kao elastično, plastično ili elasto-plastično i to za sobom povlači i potrebu za
utvrđivanjem različitih parametara. Ipak, tlo je nemoguće okarakterisati malim brojem parametra a očekivati realnu
sliku dobivenih rezultata. Većim brojem parametara svakako možemo realnije opisati stvarno stanje, ali zbog
nemogućnosti određivanja preciznih vrijednosti za svaki dio heterogene sredine kao što je tlo, najčešće se spominju
osnovni parametri za definisanje posmične čvrstoće kao što su c, φ, E [2].
Razvijen je veliki broj modela tla (koji zahtijevaju različite ulazne parametre), koji uzimaju u obzir razne efekte kao
omekšanje, očvršćavanje, uticaj tečenja, relakasacije i dr. Neki od njih su raspoloživi u programskom paketu Plaxis:
Linearno-elastični model – LE, Mohr Coulombov model – MC, Hardening soil model tla – HS i dr. [5].
Elastični model tla je veoma praktičan za upotrebu ali se često mora odbaciti kao mogućnost u proračunima jer je
izrazito heterogeni materijal, kao što je tlo, nemoguće opisati jednim parametrom, u konkretnom slučaju modulom
stišljivosti (Ms), zajedno sa Poissonovim koeficijentom (ν). Mohr-Coulomb model je primjenjiv pri početnoj analizi
i proračunu fleksibilnih potpornih konstrukcija jer nisu potrebni opsežni istražni radovi kako bi se obezbedili
neophodni geomehanički parametri (γ, φ, E, ν, c, ψ). Nedostatak ovog modela je u tome što nedovoljno dobro
95
definiše ponašanja tla pri rasterećenju. Model tla sa očvršćavanjem (HS) omogućuje analizu uz upotrebu efektivnih
parametara tla, te uzima u obzir krutost tla u zavisnosti od stanja naprezanja, veliku krutost pri malim
deformacijama, kinematičko i izotropno očvršćivanje i sl. Osnovni parametri za HS model tla su: γ, φ, E, ν, c, ψ.
Deformabilnost tla detaljnije je definisana sa tri različita ulazna parametra krutosti: modul elastičnosti iz
triaksijalnog testa, E50, modul elastičnosti iz triaksijalnog testa pri rasterećenju, Eur i modul elastičnosti iz
edometarskog testa Eoed, što daje realne deformacije tla u modelu u odnosu na one stvarne [3].
Kroz razvoj geotehnike, pri proračunu sidrenih zaštitnih konstrukcija, proveden je veliki broj eksperimentalnih
ispitivanja u nastojanju da se potvrde teoretski dobijeni izrazi o međudjelovanju tla i konstrukcije.Velik doprinos
razvoju savremenog numeričkog modeliranja sidrenih zaštitnih konstrukcija ostvarila su istraživanja na području
naprednih konstitucijskih modela tla, teorijske mehanike tla, ispitivanja tla i opažanja izvedenih zaštitnih
konstrukcija. Upravo je uska prožetost navedenih područja glavni preduslov za provedbu kvalitetnih povratnih,
parametarskih i usporednih analiza, te ujedno glavni pokretač razvoja suvremenog pristupa modeliranju
geotehničkih konstrukcija, ali i razumijevanja realnog ponašanja tla [7].
Zbog iskopa građevinske jame i ugradnje elemenata sidrene zaštitne konstrukcije dolazi do znatne promjene
naprezanja i deformacija u okolnom tlu. S obzirom na karakterističnu promjenu trajektorija napona, okolno se tlo
može podijeliti u sljedeća područja, slika 1.:
1. područje u kojem vertikalna naprezanja ostaju gotovo stalna dok se horizontalna smanjuju zbog iskopa i pomaka
zaštitnog zida prema građevinskoj jami (aktivno područje);
2. područje u kojem vertikalna naprezanja ostaju gotovo stalna, dok se horizontalna povećavaju zbog djelovanja sila
u sidrima;
3. područje u kojem se vertikalna naprezanja smanjuju zbog iskopa, a horizontalna povećavaju uslijed pomaka
zida prema tlu ispred lamele (pasivno područje); Zid se pomjera usled natezanja sisara u dijelu njegovog
„uklještenja“ između tačaka A i B;
4. područje u kojem se vertikalna naprezanja smanjuju zbog iskopa, a horizontalna ostaju gotovo stalna [7].
Slika 1. Područja karakterističnih napona u tlu zbog iskopa građevne jame;

Fig. 1. Region of characteristic stresses in soil during pit excavating
Za tlo je karakteristično da s povećanjem opterećenja dolazi do postupnog očvršćivanja materijala. Posljedica

očvršćivanja jest da se tlo ponaša znatno kruće te približno linearno-elastično u području rasterećenja odnosno
ponovnog opterećenja. Rubne vrijednosti koje omeđuju dato područje u polju naprezanja i deformacija nazivaju se
plohama popuštanja i sastavni su element suvremenih konstitucijskih modela tla [7].
ULAZNI PARAMETRI I PRORAČUNSKI MODEL
Pri izgradnji staničnog platoa železničke stanice "Beograd", u Beogradu, projektovano je zasijecanje padine u
neposrednoj blizini već izgrađenih objekata. Visine zasjeka su i preko 10 metara. Ovakvi zasjeci uslovljavaju
obimne geotehničke mjere obezbeđenja padine. S obzirom na uslove na terenu, dinamiku građenja potporne kon-
96
strukcije i omogućavanje sigurnijih uslova za tumačenje rezultata mjerenja, a imajući u vidu finansijska
ograničenja, za ispitivanje je odabrana karakteristična lamela 18D. Proračunski i numerički model ispitivane lamele
18D, geometrijski elementi potporne konstrukcije vertikalnog zasjeka za plato nove željezničke stanice u Beogradu
i profil tla, dati su na sl. 2. Aktivna (sadejstvujuća) širina jedne lamele je 4.0 m. Prostor između dvije susjedne
lamele podgrađen je prefabrikovanim elementima. Tlo koje se zasijeca sastoji se, generalno rečeno, od gornjih
lesoidnih slojeva, ispod kojih su laporovite sredine, koje leže na proslojcima glinovito laporovito krečnjačkim
naslagama, a ispod ovih je krečnjak "pužarac". Nagibi slojeva prate nagib padine (nepovoljna orjentacija).
Podzemne vode nema.
80
12 6,4 3,6 12 46
0,5
0,8
2,5
AB dijafragma
1. SIDRO 800 kN
2.
10,5
3. SIDRA 3 x 1000 kN
4.
5.
33
30
6.
sid
ri šna
sid
ri šna dio
dio nic
a
nic
a 2,5
0,8
7. Popreèni presjek
Slika 2. Proračunski i numerički model ispitivane lamele 18D

Figure 2: Calculation and numerical model of the tested strip 18D
Prethodnim istražnim radovima registrovani su na padini tragovi umirenih klizišta. Vodeći računa o važnosti
objekta za koji se plato gradi, kao i o objektima na padini iznad zaseka (niz novoizgrađenih stambenih objekata,
plitko fundiranih), za obezbeđenje padine usvojene su armirane betonske dijafragme sa sidrima (zategama). Baze
dijafragmi se ugrađuju u laporovito-krečnjački kompleks ili u krečnjak, i usvojeno je da je nepomjerljiva, a zatege
dijafragmi se sidre u krečnjak "pužarac". Prethodni geotehnički opiti u laboratoriji, kao i rekognosciranje profila tla
u toku iskopa, omogućili su da se detaljno prouče mehaničke i fizičke karakteristike tla, te da se usvoje vrednosti
parametara tla za proračun [8]. Geomehaničke karakteristike tla za proračun i modeliranje dati su u Tabeli 1.
Tabela 1. Geomehničke karakteristike tla- preuzeto iz [8]

Table 1. Geotechnical properties of soil, after [8]
R.br. Sloj- Layer γ unstat Eref ν cref φ kh

[kN/m³ [kN/m2 [kN/m2
- º [kN/m³]
] ] ]
1 Les / Loess 18,5 13000 0,35 20 20 15000
2 Lesoidni sedimenti / Loess sediments 18,5 34000 0,35 20 16 25000
3 Glinoviti sedimenti / Clay sediments 19 34000 0,35 30 16 30000
Gline i glinoviti laporci / Clays and marly
4 20 40000 0,30 30 15 50000
clays
Krečnjak sa proslojcima lapora / Limestone
5 20 100000 0,30 200 25 150000
with interbeds of marl
Laporac sa proslojcima glinovitog lapora /
6 19 120000 0,25 150 20 -
Limestone with in. of marly clay
Krečnjak „Pužarac“ / Limestone with
7
gastropod dominance
Neophodno je napomenuti da su za potrebe numeričke analize, usljed nedostatka potpunijih geomehaničkih

karakteristika tla, usvojeni neophodni parametri tla na osnovu iskustva i podataka iz dostupne literature su dati u
tabelama: 2, 3, 4 i 5.
97
Tabela 2. Model tla sa (MC)

Table 2. Models of soil (MC)
Sloj Type γ unstat γ sat kx ky E50ref cref φ νur K0 nc
2 2
[kN/m³ [kN/m³ [m/day [m/day [kN/m [kN/m
º - -
] ] ] ] ] ]
1 Drained 18,5 18,5 0.001 0.001 13000 20 20 0,2 0,6
2 Drained 18,5 18,5 0.001 0.001 34000 20 16 0,2 0,59
3 Drained 19 19 1,010-6 1,010-6 34000 30 16 0,2 0,6
4 Drained 20 20 1,010-6 1,010-6 40000 30 15 0,2 0,61
5 Drained 20 20 1,010-6 1,010-6 100000 200 25 0,2 0,47
6 Drained 19 19 1,010-6 1,010-6 120000 150 20 0,2 0,53
7 Drained 20 20 0 0 250000 250 35 0,2 0,35
Tabela 3. Parametri AB dijafragme

Table 3 Parameters of RC diaphragm walls
EA EI w Mp
I Naziv Tip ν Np
(kN/m) (kNm2/m (kNm2/m (kNm/m
D Name Type (-) (kN/m)
) ) )
Dijafragma/diaphragm2,5x0, Elasti 3.47E+0 0.1 1.00E+1 1.00E+1
1 1,852E6 4.0
8m c 7 5 5 5
Tabela 4. Parametri ankera Tabela 5. Parametri sidrišne zone

Table 4. Anchor parameters Table 5. Anchorage zone parameters
Naziv EA L Mp Np Naziv EA Np
ID ID
Name (kN/m) (m) (kNm/m) (kN/ Name (kN/m) (kN/m
1 Sidro/Anchor 6.000E+04 1.0 1.00E+15 1.00E 1 Sidrišna(Anchrage)zona 2,88E+06 1.00E+
REZULTATI I ANALIZA
Iako danas rasploažemo sa moćnim softwerskim programima koji mogu vrlo realno prikazati ponašanje određene
vrste tla i konstrukcije u cijelosti, ostaje nam problem prikupljanja neophodnih relevantnih parametara za sam
proračunski model. Takav slučaj bio je izražen i u konkretnom primjeru izvođenja građevinske jame platoa
železničke stanice "Beograd", u Beogradu. U izvornoj literaturi su usvojeni parametri (γ, E, ν, c, φ), dati u Tabeli 1.
Isti izvor napominje da su izvjesne vrijednosti parametara tla, u nedostatku ispitivanja uzoraka tla u neposrednoj
blizini ispitivane lamele, uzeti prema podacima udaljenih bušotina staničnog platoa što je samo po sebi veliki
nedostatak u pogledu relevantnosti tih podataka. Napominjemo da su i za proračunski model ilustrovan u ovom
radu izvršene odgovarajuće pretpostavke kako bi se mogli izvršiti proračuni i usporedne analize koristeći
savremene konstitucijske modele tla.
Koliko pouzdanost usvojenih ulaznih parametara može uticati na rezultate proračuna i kakav je taj odnos naspram
izmjerenih vrijednosti pomijeranja su osnovna pitanja kojim se bavi ovaj rad. Iz gore navedenih razloga za analizu
je primjenjen MC model tla zato što njegova primjena zahtijeva samo prikupljanje osnovnih parametara tla (c, φ, E)
koji su dostupni i u izvornoj literaturi.
U konkretnom primjeru izvršena je izrada proračunskog modela sa variranjem vrijednosti ulaznih parametara
(c,E,φ) u određenom procentu. Kako bi dobili adekvatnu procjenu vrijednosti parametara, koji će u modelu
prouzrokovati pomijeranja koja će odgovarati izmjerenim pomijeranjima izvedene fleksibilne konstrukcije izvršeno
je umanjenje odnosno povećanje kohezije (c, E, φ ), za 10% odnosno 20%, za sve slojeve tla, slika 2. U tabeli 6, su
data pomijeranja vrha lamele prema usvojenim vrijednostima.
98
U modelu su parametri tla varirani sa istim procentom za sve slojeve tla. Iz tog razloga se i javljaju deformacione
linije lamele koje ne odgovaraju stvarnim-izmjerenim. Međutim, analizirajući razliku između mjerenih i
proračunskih rezultata krucijalna je činjenica da se parametri značajnije mjenjaju od pretpostavljenih a da je njihova
promjena po slojevima sekundarnog značaja.
Tabela 6. Izmjerene i proračunate vrijednosti horizontalnih pomijeranja prema usvojenim vrijednostima (c, φ, E)
Table 6. Measured and calculated values horizontal displacement according value (c, φ, E)
a) Mjereno -20% -10% MC +10% +20%

Faza I -0,0028 -0,00169 -0,00118 -0,00072 -0,00028 0,00018
Kohezija Faza II 0,0088 0,00858 0,00926 0,00995 0,01061 0,01132
(c) Faza III 0,0101 0,00677 0,00790 0,00895 0,00996 0,01093
Faza IV 0,0075 0,01247 0,01368 0,01480 0,01592 0,01695
b) Mjereno -20% -10% MC +10% +20%
Faza I -0,0028 -0,00113 -0,000896 -0,00072 -0,00059 -0,00047
Modul Faza II 0,0088 0,01196 0,010857 0,00995 0,00919 0,00857
elastičnosti Faza III 0,0101 0,01068 0,009724 0,00895 0,00833 0,00780
(E)
Faza IV 0,0075 0,01852 0,016452 0,01480 0,01347 0,01234
c) Mjereno -20% -10% MC +10% +20%
Faza I -0,0028 -0,00145 -0,001084 -0,00072 -0,00039 -0,000055
Ugao Faza II 0,0088 0,00891 0,00943 0,00995 0,01043 0,010903
unutrašnjeg
trenja Faza III 0,0101 0,00732 0,00816 0,00895 0,00969 0,010388
(φ) Faza IV 0,0075 0,01305 0,01395 0,01480 0,01563 0,016373
99
Slika 3. Horizontalna pomijeranja vrha dijafragme prema usvojenim vrijednostima ulaznih parametara (c,E,φ)
Figure 3. Horizontal displacement diaphragm top according assumed value input parameters (c,E,φ)
100
U fazi I možemo uočiti da se uvođenjem u proračun smanjenja vrijednosti (c, E, φ ), pomijeranje dijafragme u
modelu teži izmjerenim, ali i dalje sa relativno značajnim odstupanjem, što ukazuje da se vrijednost geomehaničkih
parametara u toj fazi još više smanjila. Fazu II karakteriše relativno dobro slaganje MC modela sa mjerenjima, s tim
što se najbolje poklapanje proračunskih i mjerenih rezultata dešava za vrijednosti geomehaničkih parametara
umanjenih za 10%. Kod faze III, za razliku od Faze I, uvećanje vrijednosti parametara pokazuje da pomijeranje
dijafragme u modelu teži izmjerenim, a rezultati pokazuju da se u ovoj fazi može kazati da je došlo do povećanja
vrijednosti geomehaničkih parametara, u odnosu na početne, za 20%. U fazi IV, u modelu je došlo do znatnije
deformacije dijafragme nakon aplikacije sile u sidru. Smanjenjem vrijednosti parametara model teži izmjerenim
vrijednostima. Treba napomenuti da u ovoj fazi, kao i u fazi I imamo značajna odstupanja mjerenih i proračunskih
rezultata bez obzira na promjenu ulaznih geomehaničkih parametara. Naime, ove dvije faze ukazuju na činjenicu da
je došlo do značajenije promjene ovih parametara od naših pretpostavljenih relativnih vrijednosti.
Sl. 4.Model raspodjele uvećanja (+) odnosno umanjenja (-) geomehaničkih parametara po slojevima i fazama
Fig. 4. Distribution of increasing (+), i.e. decreasing (-) geotechnical parameters in layers and phases
Slika 5. Horizontalna pomijeranja vrha dijafragme prema predloženom modelu

Figure 5. Horizontal displacement diaphragm top according to proposed model
PREDLOŽENI MODEL
Na osnovu prikazanih rezultata proračuna, zaključujemo da pomijeranje dijafragme u modelu, u zavisnosti od

promjene ulaznih parametara (c, E, φ ), zavisi od faze napredovanja iskopa odnosno instalacije sidara u određenim
fazama adekvatnije opisuje smanjenje a u pojedinim uvećanje parametara. Iz tog razloga nameće se zaključak da
rješenje problema treba tražiti u kombinovanju relativnog povećanja ili smanjenja vrijednosti ulaznih
101
geomehaničkih parametara u zavisnosti od faze iskopa i preraspodjele naprezanja. Neophodno je formirati

proračunski model za svaku fazu i pridružiti mu odgovarajuće parametre. Na slici 10 dat je šematski prikaz
numeričkih modela i usvojena raspodjela uvećanja (+) odnosno umanjenja (-) ulaznih geomehaničkih parametara
tla.
Raspodjela je izvršena na osnovu oblika deformacione linije dijafragme dobijene primjenom MC model tla,
proračunom u Plaxis-u. Izvršena je podjela proračunskog modela po vertikali na dva dijela (ispred i iza dijafragme)
kako bi bilo moguće dodijeliti istim slojevima različite geomehaničke parametre tla, Slika 4.
Složena preraspodjela i različitost naprezanja jedan je od glavnih uzroka poteškoća koje se javljaju kod numeričkog
modeliranja sidrenih zaštitnih konstrukcija. Napredovanjem iskopa dolazi do promjene naponskog stanja nakon
svake faze izvođenja, što direktno utiče na interakciju konstrukcije i tla kao i na geomehaničke osobine slojeva tla
(omekšavanje i očvršćavanje).
Prva faza izvođenja radova podrazumijeva iskop tla do projektovane dubine. U području uz zaštitni zid, prvobitno
dolazi do smanjenja horizontalnog naprezanja (rasterećenja) zbog iskopa i pomaka zaštitnog zida prema
građevinskoj jami, (-), što je determinisano smanjenjem vrijednosti geomehaničkih parametara za -25%. Iz tog
razloga u dnu iskopa ispred zida dolazi do povećanja naprezanja, (+) +5%. U drugoj fazi, zbog djelovanja sila u
sidrima, došlo je do tečenja opterećenog tla iza zida, usljed čega dolazi do povećanja horizontalnih naprezanja i
pomijeranja konstrukcije prema njenom zaleđu, kao i postupnog očvršćivanja tla, (+), odnosno relativna promjena
vrijednosti geomehaničkih parametara je povećana za 5%.
U III fazi građenja, posle iskopa do predviđene dubine građevinske jame, dolazi do novog oblika savijanja
ispitivane lamele. Došlo je do rotacije dijafragme oko gornje zatege, pa je gornji dio lamele još više krenuo ka
zaleđu, (+), gdje je za prva dva sloja registrovano povećanje vrijednosti geomehaničkih parametara u značajnom
procentu (30%), dok se iza zida javljaju (-) pomijeranja. U dnu jame ispred zida u ovoj fazi se javlja povećanja
naprezanja, (+), dok u trećem i četvrtom sloju imamo smanjenje vrijednosti tih parametara. U IV fazi građenja posle
instalacije donjeg reda sidara, izmjereno je manje pomijeranje glave lamele ka iskopu ali je i dalje u (+) zoni, ali sa
manjim rasterećenjem 5% u odnosu na prethodnu fazu, kao i u dnu iskopa ispred zida. U ovoj fazi značajne su
promjene u trećem i četvrtom sloju u zaleđu dijafragme kao i ispred nje, jer je došlo do značajnog povećanja
vrijednosti geomehaničkih parametara u odnosu na prethodnu fazu. Na ovaj fenomen treba dodatno obratiti pažnju
jer je očigledno da ova faza predstavlja najosjetljiviju fazu izgradnje dijafragme. Generalno se može zaključiti da
ova faza predstavlja „najproblematičniju fazu“, jer su u njoj odstupanja proračnskih i mjerenih pomjeranja
najznačajnija, odnosno predloženi proračunski model najnesavršeniji u odnosu na modele prethodnih faza. U tom
pravcu treba nastaviti istraživanja.
Tabela 7. Izmjerene i proračunate vrijednosti horizontalnih pomijeranja vrha lamele prema predloženom modelu
Table 7. Measured and calculated values horizontal displacement of top strip according proposed model
Mjereno MC Model
Faza I -0,0028 -0,00072 -0,00321
Faza II 0,0088 0,00995 0,0090
Faza III 0,0101 0,00895 0,0096
Faza IV 0,0075 0,01480 0,0064
ZAKLJUČCI I PREPORUKE
U radu su naznačeni glavni problemi koji se pojavljuju pri modeliranju sidrenih zaštitnih konstrukcija, a koji
proizlaze prvenstveno iz složenosti trajektorija naprezanja, što se pojavljaju u tlu pri iskopu građevinske jame, te
potrebe za poznavanjem ponašanja tla za proizvoljno stanje i smjer naprezanja i deformacija. Naglašena je
102
velika važnost adekvatne procjene obima geotehničkih istražnih radova jer oni mogu znatno uticati na konačnu
ekonomsku vrijednost objekta.
Predložen je model koji može pružiti pomoć za orijentacionu procjenu horizontalnih pomijeranja fleksibilnih
konstrukcija u slučajevima kada se ne raspolaže sa dovoljnim brojem ulaznih geotehničkih parametara neophodnih
za proračune sa naprednim konstitutivnim modelima tla. Predloženo je optimalno rješenje sa ekonomskog aspekta
jer nudi takav model proračuna za koji su neophodni osnovni parametri tla i kao takav daje zadovoljavajuće
rezultate za praktičnu upotrebu.
Međutim, važno je istaknuti da predložene korelacije treba prihvatiti samo kao grube smjernice, a proračunske
parametre ako je to moguće odrediti primjenom suvremenih geotehničkih ispitivanja tla te ih kontrolisati
mjerenjima konstrukcija tokom izgradnje i upotrebe. Rezultati istraživanja vrijede za konkretan slučaj te ih treba
uporediti i kontrolisati sa nekim drugim primjerima zaštite iskopa gdje su vršena mjerenja. Nadamo se da će
nevedene preporuke biti od koristiti u inženjerskoj praksi pri rješavanju sličnih geotehničkih problema.
Zahvalnost
Ovaj rad je deo istraživanja u okviru projekta TR 36043 koji podržava Ministarstvo za obrazovanje, nauku i
tehnološki razvoj Srbije. Autor, Radomir Folić, zahvaljuje na tome.
LITERATURA
[1] Folić, R., Memić, M., Ibrahimović, A.,: Komparativna analiza metoda za procjenu pomijeranja
fleksibilnih sidrenih betonskih dijafragmi, Građevinski materijali i konstrukcije 56, str.19-43.
Beograd.2013. godine.
[2] Memić, M., Folić, R., Ibrahimović,A.: Neke metode procjene pomeranjnja fleksibilnih sidrenih potpornih
konstrukcija, U Zborniku radova (in Proceedings of Intern. Conference, „Assessment, maitenance and
rehabiltation of structures and settlements“), Ed. R. Folić, Borsko jezero, 13 – 16 maja, 2013, pp. 293-302.
[3] Memić, M., Folić, R.: Numeričko modeliranje i analiza sidrenih armiranobetonskih dijafragmi GEO-
EXPO 2012, jun 2012. godine. str 317-328.
[4] Memić, M., Folić, R., Ibrahimović, A.: Metode numeričkog modeliranja i sanacije nestabilne padine u
izmenjenoj serpentinskoj stenskoj masi Građevinski materijali i konstrukcije, Beograd, Vol.50, Br.4,2012,
str.23-45.
[5] PLAXIS version V8: Reference manual , Material models manual.
[6] Roje-Bonacci, T.: Modeli tla, IGH d.d.Zagreb, Split 2003.
[7] Sokolić,I.,Szavits-Nossan,A.:Suvremeni pristup numeričkom modeliranju sidrenih zaštitnih konstrukcija
GRAĐEVINAR 63 (2011) 9/10, 847-85.
[8] Vujičić. Č.: Doprinos optimalizaciji proračuna armiranih betonskih zidova direktno građenih u tlu,
Doktorska disertacija, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 1980. g.
103
UDK: 624.131.542
ИСПИТИВАЊЕ КАРАКТЕРИСТИКА
СМИЦАЊА НА КОНТАКТУ БЕТОН –
СТЕНСКА МАСА
В. Анђелковић, Д. Дивац, Ж. Лазаревић, В. Недовић
Институт за водопривреду „Јарослав Черни“, Београд, Јарослава Чернoг 80, 11226

Пиносава е-mail: Andjelkovicvlada49@gmail.com
РЕЗИМЕ:
У раду су приказани резултати испитивања карактеристика смицања на контакту бетон- стенска
маса у циљу симулације понашања темеља бетонске бране под дејством хоризонталног и
вертикалног оптерећења. Испитивања су извршена у једној серији од четири бетонска блока
лоцираних на преградном месту за изградњу бетонске бране „Пошћење“ у систему објеката за
ХЕ „Дабар“ код Невесиња (БиХ). Као резултат добијени су подаци о деформабилности и
чврстоћи на смицање стенске подлоге на контакту са бетоном, потребни за ниво Идејног пројекта
бетонске бране. Испитивања је извршио Институт за водопривреду „Јарослав Черни“ из
Београда, у периоду август-септембар 2013. године.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: смицање, притисак, померање, напон, деформабилност,

чврстоћа, трење.
TESTING OF SHEAR PROPERTIES AT THE

CONCRETE – ROCK MASS INTERFACE
ABSTRACT
This paper presents the results of the shear testing at the concrete – rock mass interface in order to
conduct simulations of concrete dam foundation under the action of horizontal and vertical loads. The
tests were performed in a series of four concrete blocks located on the site dam "Poscenje" which will be
in the system of facilities for HР "Dabar" in Nevesinje (BiH). As a result, data were collected on the
shear deformation and strength of bedrock in contact with the concrete, the level required for
Preliminary Design of сoncrete dam. Tests where conducted by the Institute for Development of Water
Resources "Jaroslav Cherni" from Belgrade, in the period August-September 2013th year.
КЕYWORDS: shear, pressure, displacement, stress, deformability, strength,

friction.
УВОД
Познато је да се у пројектовању бетонских брана полази од основне претпоставке да су то релативно круте

конструкције које допуштају мала померања на контакту са стенском масом. Због тога код фундирања ових
конструкција оправдано је сматрати да најважнији податак у пројектовању представљају карактеристике
104
смицања на контакту бетон-стенска маса. Наиме, у темељима неких типова бетонских брана смичући
напони представљају најзначајније оптерећење које не сме довести до недозвољено великих смичућих
померања, опасних по стабилност конструкције. Ако се конструкција бране и стенски фундамент третирају
као целина, тада је за пројектовање, статичку анализу и интерпретацију понашања конструкције од великог
значаја начин увођења деформационих својстава стенске масе у статички прорачун, односно одређивање
модула деформације на смицање и притисак у рачунски поступак. Код лучних брана модули деформације
стенске масе одређују контурне услове, док код вишелучних, гравитационих и олакшано гравитационих
брана вредности модула утичу на вредности деформација и померања.
У раду је приказана анализа карактеристика смицања на контакту бетонских блокова и стенске масе која
обухвата анализу деформабилности на смицање и притисак, као и граничну отпорност контакта бетон-
стена, односно чврстоће на смицање на контакту ова два материјала. Блокови (4 бетонска блока у једној
серији) су димензија у основи 80 x 80 cm и висине 32 cm, а били су лоцирани у истражној галерији на левој
обали реке Заломке, на преградном месту за бетонску брану „Пошћење“, која припада систему објеката ХЕ
„Дабар“ (БиХ). Испитивања ин ситу извршена су од стране Института за водопривреду „Јарослав Черни“ из
Београда, у периоду август-септембар 2013. године.
ЛОКАЦИЈЕ МЕРНИХ МЕСТА
Огледи смицања на контакту бетон – стена извршени су укупно 4 (четири) локације у истражној галерији на
десној обали реке Заломке. Област преградног места за брану „Пошћење“ чине кречњачки конгломерати,
састављени од камених облутака обавијених кречњачким везивом (слика 1), а делимично су заступљени и
пешчари. Огледи су вршени у специјалним нишама ископаним у десном боку галерије. Положај ниша у
односу на истражну галерију дат је на слици 2.
На првом мерном месту (ст. 0+011 км) заступљене су зоне испуцалог конгломерата због близине улаза у
галерију, односно површинске зоне преградног места, тако да су ту добијене и најслабије карактеристике
смицања на контакту бетон – стенска маса. Остала мерна места (ст. 0+028, 0+032 и 0+048) налазе се у зони
компактног конгломерата са слабом испуцалошћу, што је резултирало веома добрим карактеристикама
смицања.
Слика 1. Стенска маса (кречњачки конгломерат)

уобласти преградног места за брану „Пошћење“.
Figure 1 . Rock mass (limestone conglomerate) at the
dam site „Poscenje“.
Слика 2. Локације огледа смицања (бочне нише)у

истражној галерији на десној обали реке Заломке.
Figure 2 - Figure 2 Locations of shear tests (lateral
niches) in the investigation gallery on the right bank of
the river Zalomka.
105
ДИСПОЗИЦИЈА ИСПИТИВАЊА
Огледи смицања ин ситу на контакту бетон – стена вршили су се оптерећивањем бетонских блокова (4
блока у серији) вертикалним и смичућим оптерећењем. Блокови су димензија 80 x 80 cm у основи и висине
32 cm и бетонирани су у нишама истражне галерије са хоризонталним опорцима у челу нише и
вертикалним у слемену.
Вертикално и хоризонтално оптерећење наносило се преко хидрауличких преса. Вертикалне пресе (4 пресе)
носивости по 1000 KN деловале су преко монтажног блока на огледни блок и биле су равномерно
распоређене по његовој површини (слике 3 и 4). Хоризонталне пресе (3 пресе) носивости по 1000 KN биле
су ослоњене на бочни опорац и деловале су у равни контактне површине. Мерење померања вршено је
механичком опремом (угибомерима) са тачношћу мерења од 0,01 mm. Током испитивања мерила су се
вертикална и смичућа померања, према распореду инструмената на слици 4. Поступак испитивања је у
потпуности прилагођен стандарду ИСРМ за ову врсту огледа [2]. Изглед опреме у фази мерења дат је на
слици 3, а диспозиција испитивања на слици 4.
Слика 3. Оглед смицања на контакту бетон-стена

Figure 3. Shear tests at the concrete – rock mass
interface. Слика 4. Диспозиција огледа смицања на контакту
бетон – стена. 1. Контактни армирано-бетонски блок
80 x 80 x 32 cm. 3. Челични посредник за пренос
смичуће силе. 4. Хидрауличке пресе носивости 1000
KN, 7 ком. 9. Инструменти за мерење померања, 6
ком.
Figure 4. Setup of sliding test at the concrete-rock mass

interface. 1. Concrete specimen 80x80x32 cm. 3. Shear
load transfering steel. 4. Hydraulic ram (1000 KN)
capacity, 7 pieces. 9. Displacement registering dial
gauges, 6 pieces.
ПРОГРАМ ИСПИТИВАЊА
Програм испитивања се састојао из 4 фазе и то: 1. Испитивање деформабилности на притисак, 2.

Испитивање деформабилности на смицање, 3. Испитивање чврстоће на смицање и 4. Огледи трења.
У првој фази огледи притиска вршили су се у два циклуса и то до максималног оптерећења: р1 = 1,0 МРа и
р2 = 2,0 МРа. Огледи притиска су се вршили у циљу одређивања деформабилности подлоге на притисак на
месту темељења бране на стенски фундамент, односно модула деформације и еластичности.
106
У другој фази вршено је испитивање деформабилности на смицање по завршетку прве фазе. Испитивање се
вршило у три циклуса смичућег оптерећења под једним нормалним напоном који се држао константним у
току испитивања. Нормални напони су се бирали за сваки бетонски блок посебно, у циљу покривања
потребног опсега нормалног оптерећења на стенски фундамент. Вредности нормалног напона под којима су
вршени огледи смицања кретале су се у распону од σ = 0,4 до 1,6 МРа. Максимално оптерећење на сваком
циклусу смицања (три циклуса) под одређеним нормалним напоном одређивало се тако да се смичућим
померањима покрију све области смицања на контакту и то: еластично смицање, еласто-пластично и по
могућности пластично стање близу лома. За свако ово стање одређивале су се вредности модула
деформабилности на смицање.
Трећа фаза испитивања, односно смицање до лома на контакту бетон – стена вршило се у наставку друге
фазе, односно под истим вредностима нормалних напона за сваки блок. Смичуће оптерећење је, као и у
другој фази, наношено поступно (у степеницама) до лома смицањем, односно прекида везе контакта бетон –
стена. После добијене вршне вредности смицања оптерећење се наносило до добијања резидуалне
вредности после лома. Испитивањима су добијене чврстоће на смицање сваког блока (4 вредности) тако да
је било могуће одредити анвелопу чврстоће смицања у датом опсегу нормалних напона.
У четвртој фази вршили су се огледи трења. На сваком блоку извршена су по три огледа, под различитим
нормалним напонима, распоређеним тако да покрију опсег нормалних напона датих у фази II и III.
РЕЗУЛТАТИ ИСПИТИВАЊА
Резултати ин ситу огледа притиска и смицања на контакту бетон – стена приказани су у овом раду
одговарајућим графичким прилозима. На основу обрађених података из огледа израчунате су најпре
вредности модула деформације и еластичности на притисак. Из података смицања у другој фази израчунате
су вредности модула деформације и еластичности на смицање. И на крају, у трећој и четвртој фази
израчунате су вредности параметара чврстоће на смицање и трење. Резултати испитивањима су показали
велике разлике у карактеристикама смицања и притиска између блока 1 који се налази на улазном делу
галерије (ст. 0+011) и осталих блокова који се налазе даље од ове стационаже. Због тога се резултати дају
упоредно за блок 1 који се налази у испуцалој области конгломерата и блок 3 који је типични показатељ
карактеристика компактне стенске масе. За прорачун модула деформације на притисак и смицање
коришћене су Фокт – ове једначине за вертикалну и смичућу деформацију у равни фундамента оптерећеног
нормалном и смичућом силом [2] (слика 5). Поступак одређивања модула преко ових једначина уведен је у
пројектанску праксу од стране Проф. Д. Миловановића [3],[4] и састоји се у следећем:
Слика 5. Дејство нормалних и смичућих сила на контакту бетон – стенска маса.

Figure 5. Load the normal and shear forces at the contact concrete - rock mass.
На основу израза за просечну вертикалну деформацију од вертикалног оптерећења

107
Nz
v = k2 (1)
D
добија се модул деформације и еластичности на притисак у облику:
σ zN
D, E = k 2 a (2)
v d ,e
где су:
D, Е - модули деформације и еластичности на притисак (MPa), Е - модул еластичности на притисак (МРа),

σzN - нормални напон на контакту бетон-стена, vd,e - просечнo вертикалнo померање при оптерећењу (vd) и
растерећењу (ve) (слика 6) и k2 - коефицијент који зависи од односа b/a (ширина/дужина) контактне
површине и Пуасон – овог коефицијента стенске масе ν. Одређује се из номограма датих у литератури [1].
За b/a = 1,0 i ν = 0,25 вредност k2 = 0,88.
Меродавне вредности померања v и оптерећења р за прорачун модула деформације и еластичности
приказане су на дијаграму р – v на слици 6.
Слика 6. Дијаграм р - v за одређивање

модула D и E. Слика 7. Дијаграм τ – u за одређивање модула Ds и Es.
Figure 6. Diagram p-v in determination of the Слика 7. Diagram τ – u in the determination of the modulus Es
modulus D and E and Ds
За дејство оптерећења од смичуће силе Sy и момента савијања Mx (у општем случају) Фокт-ова једначина је
облика:
Sy Mx
u = k3 + k5 (3)
Ds Ds ⋅ a
Једначина (3) може се приказати у функцији напона смицања τzy према:
τ zy
u= ( k 3 ⋅ a + k 5 ⋅ e) (4)
Ds
одакле се добија модуо деформације и еластичности на смицање у облику:
τ zy
Ds , E s = ( k 3 ⋅ a + k 5 ⋅ e) (5)
u d ,e
За случај да оптерећење смицања делује у равни контакта (без ексцентритета) као што је то случај у овим
огледима, тада је k5 = 0, па је модуо деформације и еластичности на смицање облика:
108
τ zy
Ds , E s = k3 ⋅ a (6)
u d ,e
где су:
Ds, Es - модули деформације и еластичности на смицање, ud,e - смичућа померања релевантна за прорачун
модула Ds i Es, τzy - напон смицања на контактној површини, a - дужина на контактној површини смицања, a
= 80 cm и k3 - коефицијент који зависи од димензија контактне површине b/a и Пуасоновог коефицијента ν.
За b/a = 1,0 и ν = 0,25 вредност k3 = 1,03.
Модули деформације и еластичности на смицање прорачунавају се за три циклуса смичућег оптерећења

(слика 7), и то: за почетно стање када су смичућа померања слабо изражена услед малог односа τ/σ
(еластична област), затим за веће односе τ/σ (еласто-пластична зона) и на крају, ако је могуће, за
најизраженија смичућа померања (највећи однос τ/σ), после којих настаје лом смицањем.
ИСПИТИВАЊЕ ДЕФОРМАБИЛНОСТИ НА ПРИТИСАК
Оглед притиска извршен је у 2 (два) циклуса оптерећивања и то: σI = 1,009 MPa и σII = 2,002 MPa.
На блоку 1 забележено je максимално вертикално померање од v = 1,30 mm (слика 8). Због веће
испуцалости подлоге (ст. 0 + 011) на овој локацији добијене су доста слабије карактеристике
деформабилности на притисак и смицање, као и већа храпавост површине после лома, односно веће учешће
стенске масе у лому. На дијаграму нормални напон – средње нормално померање (σ – v) (слика 8) уочава се
да облик дијаграма не указује на еластичну природу деформабилности за опсег оптерећења од 0 до 2,002
МРа, јер је удео трајних деформација у односу на укупну при растерећењу доста велики (73 %).
Исто тако, добијени модули деформације на притисак D (прилог показују пораст са повећавањем
оптерећења, што је типична карактеристика за испуцалу средину. Вредности модула деформабилности D и
еластичности E су следеће:
За ниво нормалног напона σI = 1,009 MPa: D = 900 MPa, E = 3200 MPa,
За ниво нормалног напона σII = 2,002 MPa: D = 1100 MPa, E = 3700 MPa.
За репрезентативну вредност модула D одређена је вредност добијена из устаљеног правца

деформабилности после првог циклуса (испрекидана линија на слици 8), док је за репрезентативну вредност
Е усвојена средња вредност из два циклуса, односно:
Модул деформације: D = 1400 MPa, модул еластичности: Е = 3450 МРа.
На блоку 3 максимално вертикално померање из два циклуса износи v = 0,019 mm, што је вишеструко мања
вредност од померања на блоку 1 и карактеристика компактне и слабо испуцале стенске масе. На дијаграму
нормални напон – средње нормално померање (σ – v) (слика 9) уочава се да облик дијаграма показује
практично еластичну природу деформабилности за опсег оптерећења од 0 до 2,002 МРа. јер је удео
еластичних деформација у односу на укупну при растерећењу доста изражен (41 %).
Вредности модула деформабилности D и еластичности E су следеће:
За ниво нормалног напона σI = 1,009 MPa: D = 6500 MPa, E = 28000 MPa,
За ниво нормалног напона σII = 2,002 MPa: D = 7500 MPa, E = 17300 MPa.
За репрезентативне вредности модула D и Е одређене су средње вредности ових величина, тако да је модуо
деформације D = 7000 MРa и модуо еластичности Е = 22700 МРа.
109
ИСПИТИВАЊЕ ДЕФОРМАБИЛНОСТИ И ЧВРСТОЋЕ НА СМИЦАЊЕ
Испитивање деформабилности на смицање вршило се у 3 (три) циклуса наношења смичућег оптерећења,

при константном нормалном напону који се држао до лома смицањем. На блоку 1 вршне вредности напона
смицања су биле следеће:
За σ = 0,81 МРа: τ I = 0,319 MPa, τII = 0,574 MPa, τIII = 0,787 MPa.
Из слике 10 се може видети да је смицање еласто-пластичног карактера, односно да се са повећањем односа

τ /σ при смицању вредности модула деформације и еластичности смањују. При растерећењу је еластичност
доста изражена, нарочито на трећем циклусу, на коме је учешће еластичне деформације у укупној 64 %.
Вредности модула деформације и еластичности на смицање износе:
за (τ – τ0) / σ = 0,315 Ds = 1800 MPa, Es = 3000 MPa,

Вредности модула Ds и Es су као и вредности модула D и E (деформација на притисак) изразито мање у

односу на ове вредности на блоковима који су удаљенији од улаза у галерију, што је последица више
испуцале стенске масе у овој површинској области.
У четвртом циклусу смицање се наставило до лома под нормалним напоном од σ = 0,81 МРа. На слици 12
где су приказане криве лома и трења, уочава се да је лом смицањем еласто- пластичног карактера, који
условљава веће померање (око 5 mm) до прекида контакта бетон – стена. Вршна вредност напона смицања
после које настаје лом износи τL = 1,745 MPa, док је за стање резидуалног трења τR = 1,309 MPa. У односу
на померања до лома која су забележена на осталим блоковима, овде су померања изразито већа, због
смицања које се на мањем делу контактне површине вршило и кроз стенску масу. После постигнутог лома и
одвајања бетона од стенске подлоге извршени су огледи трења, под три нормална напона који су се бирали
да покрију опсег нормалних напона од 0 до 1,5 МРа (слика 12). При томе су забележене следеће вредности:
(σ, τtr)(MPa): (0,512 ; 0,830), (1,009 ; 1,383) и (1,505 ; 1,915)
које заједно са резидуалном вредношћу после лома дају анвелопу трења са следећим карактеристикама: c =
0,352 MPa и φ = 46,4 °.
На блоку 3 при испитивању деформабилности на смицање вршне вредности напона смицања су биле
следеће:
За σ = 1,576 МРа: τ I = 1,064 MPa, τII = 1,702 MPa, τIII = 2,340 MPa.
Резултати испитивања деформабилности на смицање приказани су на слици 11. Може се видети да је

смицање изразито еластичног карактера, односно да се са повећањем односа τ /σ при смицању вредности
модула практично не смањују. При растерећењу еластичност је веома изражена, нарочито на трећем
циклусу, где је учешће еластичне деформације у укупној 87 %.
Вредности модула деформације и еластичности на смицање износе:
за (τ – τ0) / σ = 0,641: Ds = 5300 MPa, Es = 11300 MPa,

Вредности модула Ds и Es су као и вредности модула D и E (деформација на притисак) изразито веће у

односу на први блок, што је доказ да је деформабилност стенске подлоге веома битна за карактеристике
смицања на контакту бетон – стена. После испитивања деформабилности на смицање оглед се наставио под
истим нормалним напониом до лома смицањем, односно до одређивања чврстоће на смицање. После тога
110
изведени су огледи трења (три огледа), под различитим нормалним напонима. У овом циклусу смицање до
лома се вршило под нормалним напоном од σ = 1,576 МРа. На слици 13 где су приказане криве лома и
трења, уочава се да је лом крто-еластичног карактера који условљава мала померања (испод 1 mm) до
прекида контакта бетон – стена. Вршна вредност напона смицања после које настаје лом износи τL = 2,553
MPa, док је за стање резидуалног трења τR = 1,755 MPa. У односу на померања до лома која су забележена
на првом блоку, овде су померања много мања због чврсте стенске подлоге која има већу чврстоћу на
смицање у односу на контакт бетон – стена.
После постигнутог лома и одвајања бетона од стенске подлоге извршени су огледи трења, под три нормална
напона који су покривали опсег нормалних напона од 0 до 1,4 МРа. При томе су забележене следеће
вредности:
(σ, τtr)(MPa): (0,442 ; 0,553), (0,923 ; 1,021) и (1,434 ; 1,479)
Из ових података и резидуалног трења добијена је анвелопа трења са следећим карактеристикама: c = 0,153
MPa и φ = 49,6 °.
На крају формиране су анвелопе смицања и трења од података огледа извршених на 4 бетонска блока и
приказане на слици 14. Резултати чврстоће на смицање су следећи:
с = 0,463 МРа, φ = 54,3 ° - чврстоћа на смицање при лому,

с = 0,273 МРа, φ = 43,4 ° - чврстоћа на трење.
ЗАКЉУЧАК
На основу датих резултата могу се извести следећи закључци:
Деформабилност на смицање је у директној вези са деформабилношћу стенске подлоге, представљеној

модулима деформабилности на притисак. Тако на пример, код смицања по подлози слабије
деформабилности смичућа померања су више изражена, јер у смицању учествују и делови стенске масе који
имају слабију чврстоћу на смицање од кохезије бетона и стене. Облик криве смицања је у том случају
еласто-пластичан до лома, а лом се дешава при релативно великој деформацији контакта и малом односу
τ/σ. Са друге стране, код смицања по компактној стенској подлози, смичућа померања су слабо изражена,
померања до лома су мала, а лом је крто-пластичан и дешава се при већем односу τ/σ. На сликама 15 и 16
приказани су дијаграми смицања у облику везе модула деформације на смицање Ds i Es и односа τ/σ при
смицању. И на једној и на другој слици може се уочити да вредности модула смицања у општем случају
директно зависе од односа τ/σ при смицању, као и од деформабилности стенске подлоге дефинисане
модулима D и Е. Код слабијих подлога (блок 1) модули смицања Ds и Еs опадају са порастом τ/σ, јер је
природа смицања еласто-пластична. Код компактних подлога (блокови 2, 3 и 4) код којих је смицање
углавном еластично, вредости модула смицања практично не зависе од односа τ/σ. У општем случају, може
се закључити да је за моделирање деформабилности смицања на контакту бетон-стена потребно увести
утицај нормалног и смичућег напона, као и деформабилност подлоге.
111
Слика 8.Дијаграм притисак – вертикално померање Слика 9.Дијаграм притисак – вертикално померање
(р – v) на блоку 1. (р – v) на блоку 3.
Figure 8. Diagram of pressure - vertical displacement (p Figure 9. Diagram of pressure - vertical displacement (p
- v) in block 1. - v) in block 3.
Слика 10. Дијаграм Смичући напон-смичуће Слика 11. Дијаграм Смичући напон-смичуће
померање (τ – u) на блоку 1. померање (τ – u) на блоку 3.
Figure 10. Diagram of shear stress-shear displacement Figure 11. Diagram of shear stress-shear displacement
(τ – u) in block 1. (τ – u) in block 3.
Слика 12. Дијаграми смицања и трења на блоку 1 Слика 13. Дијаграми смицања и трења на блоку 3
Figure 12. Diagrams of shear and friction.in block 1 Figure 13 Diagrams of shear and friction.in block 3
112
Слика 14. Анвелопе смицања и трења на контакту бетон-стена.

Figure 14. Anvelopes of shear and friction at the concrete-rock interface.
Слика 15. Дијаграми везе Ds – τ/σ Слика 16. Дијаграми везе Es – τ/σ
Figure 15. Diagrams Ds – τ/σ Figure 16. Diagrams Es – τ/σ
1. DESIGN OF GRAVITY DAMS, United State Department of the Interior, Bireau of Reclamation.
2. ISRM. Suggested Method for in situ Determination of Direct Shear Strength, RTH 321-80.
3. Миловановић, Д., 1967. Неке механичке карактеристике својства стенске масе подвргнуте великим
смичућим оптерећењима у темељима конструкција , Саопштења са Другог Југословенског
Симпозијума из механике стена и подземних радова, стр. 81-86, Београд.
4. Миловановић, Д., 1972. О проблемима деформација у функцији нормалних и смичућих напона у
истраживањима механичких својстава стенске масе за фундирање брана, Саопштења са Трећег
Југословенског Симпозијума из механике стена и подземних радова, Тема 1, рад 14, Тузла.
113
UDK: 624.21-15 (497.11)

Prethodno saopštenje
FUNDIRANJE MOSTA ‘M13’ PREKO

KIJEVSKOG POTOKA, SEKTOR B5.1,
OBILAZNICA OKO BEOGRADA
Zoran Kovrlija, Andrijana Tomanović
MBA Miljković d.o.o., Bulevar Mihajla Pupina 181, Novi Beograd

e-mail: zoran.kovrlija@mbamiljkovic.rs
REZIME
U ovom radu date su najbitnije pojedinosti Glavnog projekta vijadukata M13 ˝Kijevski potok˝, koji se izvodi
u okviru obilaznice Beograda, a u sklopu autoputa E-70 i E-75, Novi Sad-Niš. Razmatrana konstrukcija je
prvi od dva vijadukta, svaki dužine od oko 560 m. Glavni nosač konstrukcije vijadukata je prednapregnuti
armiranobetonski sanduk, kontinualno oslonjen na ukupno 17 stubova. Srednji rasponi glavne konstrukcije su
35 m, dok su početni i krajnji oko 34 m dužine. Visine ošupljenih armiranobetonskih stubova mosta su od 8.3
m do 39.4 m. Fundiranje na mostu je rađeno na plitkim temeljima i šipovima.
KLJUČNE REČI: vijadukt, betonski most, autoput
FOUNDATIONS OF THE VIADUCT ‘M13’ -

‘KIJEVSKI POTOK’, SECTOR B5.1,
BELGRADE BYPASS
ABSTRACT
This particular project summarizes general facts of the M13, “Kijevski potok” viaduct final design project
which was built as a part of Belgrade’s bypass route, a part of the E-70 and E-75 motorway. Analyzed
structure is the first of two viaducts both 560m long. Main viaduct structure is pre-tensioned reinforced
concrete box supported by 17 columns. Main span length is 35m, and end-spans are 34m long. Hollow
reinforced concrete piers heights vary from 8.3 m to 39.4 m. Bridge piers were founded on foundation pads
and on piles.
KEY WORDS: viaduct, concrete bridge, motorway
UVOD
Most M13 ˝Kijevski potok˝ izvodi se u sklopu 70 km duge obilaznice Beograda, kojom se teški saobraćaj izmešta
iz urbanog jezgra grada. Nalazi se na početku sektora B5.1, Orlovača - Straževica, dugog 5.4 km, koji povezuje
autoput E-75 (Novi Sad - Beograd) i E-70 (Beograd - Zagreb).
114
Slika 1 – Obilaznica Beograda (most M13 - ˝Kijevski potok˝)

Figure 1 – Belgrade bypass (bridge M13 - ˝Kijevski potok˝)
KONSTRUKCIJA VIJADUKTA
Konstrukcija vijadukta ima profil polovine autoputa. Ukupna dužina glavne konstrukcije je 560 m.
Ukupna širina mosta je 13.9 m.
Širina kolovoza mosta je 12.5 m. Kolovoz na mostu je promenljivog jednostranog pada, i to od 2.82 - 4.36 %, kao i
podužnog pada od ~3 %.
Poprečni presek vijadukta je prednapregnuti armiranobetonski sanduk visine 1.8m. Širina konzolnih prepusta ka
razdelnom pojasu je 300 cm, a ka spoljnoj strani autoputa varira od 360 cm do 325 cm, u zavisnosti od širine
kolovoza. Poprečni presek mosta je jendokomorni sandučasti presek u svim poljima osim prvog u kojem je dodato
srednje rebro zbog širine preseka mosta.
Slika 2 – Tipski poprečni presek glavne konstrukcije (u polju i nad stubovima)

Slika 2 – Tipski poprečni presek glavne konstrukcije (u polju i nad stubovima)
Srednjih pet stubova su fiksno vezani za gornji stroj preko a.b. zgloba, susedna tri stuba sa leve i desne strane
centralne grupe stubova su preko elast. ležišta povezana sa konstrukcijom, a prva i poslednja tri stuba sadrže
pokretna ležišta. Sva ležišta su podužno usmerena i mogu preuzeti poprečne sile.
115
Most je projektovan i izvođen tehnologijom “polje po polje” - betoniranjem raspona mosta i 6.5 m metara
narednog rapona i naizmeničnim utezanjem polovine od ukupno 12 kablova 12φ15.7.
Slika 3 – Izgled mosta M13 - “Kijevski potok” u toku izvođenja radova

Figure 3 – Snapshot of the bridge M13 - “Kijevski potok” during construction
Krajnji stubovi oslonjeni na bateriju šipova propuštaju klin koji formira keglu. Obalni stub S1 je projektovan sa
“anđeoskim” krilima dok je S17 zbog svoje visine konstruisan sa kontraforima za nošenje ležišne grede kao i
kontraforom za prihvatanje uticaja od krilnih zidova koji se oslanja na zategu u ravni naglavne grede. Srednji
stubovi od S2 do S6, visine do 18 m, su projektovani kao platna d = 80-110cm. Stubovi od S7 do S16, visine od 18
do 40 m, su šupljeg preseka d = 160-180 cm.
Projekat i izvođenje objekta je radilo preduzeće “MBA Miljković” d.o.o. – Sektor za mostove - odgovrni projektant
Zoran Kovrlija; projektanti Nebojša Hadži-Antić i Andrijana Tomanović.
Slika 4 – Izgled mosta u poslednjim fazama gradnje

Figure 4 – Photo of the bridge in the last construction phases
SPECIFIČNOSTI FUNDIRANJA VIJADUKTA
Prema podacima iz istražnih radova iz Geomehaničkog elaborata, teren je sastavljen od peskovito – prašinastih
glina, glinovitih drobina i koluvijalno – peskovitih glina, i to u različitim debljinama od površine terena – od 4 do 8
m. Nosivi slojevi tla, sastavljeni od krednih sedimenata različitog stepena jedrosti (peščara, laporaca) i miocenih
peskovito – glinovitih sedimenata, nalaze se na dubinama većim od 4 – 5 m, zavisno od stubnog mesta. Na mestima
gde su nosivi slojevi do 4m dubine vrši se široki otkop i stubovi fundiraju na plitkim temeljima, u zonama gde su
nosivi slojevi do 8m fundiranje se izvodi na otvorenim bunarima, koji se spuštaju sukcesivno sa iskopom unutar
njih, a u zonama stubova gde su nosivi slojevi na većoj dubini izvode se temelji na bušenim šipovima Φ1200 mm.
KLIZIŠTE – Zapadna padinska strana koja obuhvata zone stubova S3 – S8, sadrži vidljive površinske ožiljke, što
ukazuje da je ova padina mestimično aktivno, a mestimično primireno klizište (što je registrovano u
116
Geomehaničkom elaboratu), sa kliznom površinom na dubini od 5 – 6 m od površine terena. Potencijalno klizište se

ne sanira, već se sile od pokretanja tla u zoni iznad klizne ravni prihvataju temeljima konstrukcije.
Sam proračun sila aktiviranih potencijalnim klizanjem tla računat je na dva načina – uobičajenom metodom Janbu-
a, čime su dobijene vrednosti sila od 180 – 220 kN/m širine, kao i metodom prezentiranom na „1.st North American
Landslide Conference“ – june 2007, Colorado :
Slika 5 – Proračun sila na šipove od klizanja tla – A.Vessely, K.Yamasaki, R.Strom

Figure 5 – Landslide forces on piles calculation – A.Vessely, K.Yamasaki, R.Strom
Postupak pretpostavlja postojanje klizne mase tla (slide mass), stabilne mase tla (stable ground), kao i smičuće zone
izmedju njih (plastic shear zone), koja se modelira kao plastificirana zona bez smičuće čvrstoće. Obema zonama
(stabilnoj i klizajućoj) potrebno je odrediti nedrenirane parametre čvrstoće. Maksimalna sila koju klizajuća masa tla
može činiti na šip ograničena je pasivnom nosivošću tla neposredno iznad smičuće kontaktne zone, i to je
„trenutak“ kada tlo klizne mase počinje da „teče“ oko šipa (podrazumevajući odgovarajuću nosivost samog šipa,
koji tu silu, kao a.b. element može nositi). Položaj rezultante te sile zavisi od čvrstoće tla iznad smičuće zone.
Ukoliko je ta čvrstoća veća – sila je bliže kontaktnoj zoni, i obrnuto – u slučaju klizanja stene po steni rezultantna
sila je neposredno iznad kontaktne zone, a u slučaju vrlo mekog tla koje kliza ta je rezultanta oko 1/2 do 1/3 visine
izmedju kontaktne zone i površine terena.
Maksimalni otpor tla opada ukoliko se razmak šipova smanjuje ispod 3b (gde je „b“ prečnik šipa), i to na vrednost
4cb ukoliko su šipovi jedan uz drugi. Kako masa tla kliza i vrši pritisak na šipove, stabilna masa tla obezbedjuje
otpor kroz pasivni potisak. Maksimalna sila otpora je ograničena na 9cb.
117
ŠIPOVI - Dopuštene nosivosti šipova za aksijalno opterećenje su sračunate na bazi podataka iz Geomehaničkog
elaborata, i to preko više metoda – metodom iz domaćeg Pravilnika o temeljima, metodom Brinch – Hansena,
metodom statičke penetracije, empirijskim metodama iz rezultata standardne penetracije, preko jednoaksijalne
čvrstoće stene i preko postupka iz obrasca za mobilizaciju otpornosti tla. Lateralno opterećenje na šipove, usled
uticaja od aktiviranja klizišta ili horizontalnih opterećenja sa gornjeg stroja, računati su iterativnim postupkom koji
će u daljem tekstu biti objašnjen (vidi PRORAČUN).
BUNARI I PLITKI TEMELJI - Nosivosti tla u temeljnoj spojnici bunara i plitkih temelja sračunate su za
merodavne kombinacije opterećenja, uobičajenim postupkom iz karakteristika temeljnog tla.
PRORAČUN - Donji stroj u modelu čini zajednički sklop sa gornjim strojem. U prvoj iteraciji proračuna donjeg
stroja na horizontalne uticaje od temperature, skupljanja, kočenja ... , pretpostavljeno je „puno“ uklještenje u dnu
stubova koji imaju baterije šipova za temelje. Stubovi koji su oslonjeni na plitke temelje i bunare odmah (bez
postupka iteracija) „dobijaju“ elastična uklještenja u vidu „spring“ - ova Kmx i Kmy, koji proističu iz obrtanja usled
jediničnih momenata u dva pravca, a uzimajući u obzir dimenzije temelja i elastične karakteristike stenske mase na
koju se oslanjaju.
Slika 6 – Konstante koje modeliraju ponašanje grupe šipova, DFSAP software

Figure 6 – Constants modelling pile group behaviour, DFSAP software
Uticaji koji se dobijaju iz prve iteracije u fiktivnim „punim“ uklještenjima na mestima naglavnica šipova, unose se
kao input u program „Deep Foundation System Analysis Program“ - Washington State Department for
Transportation (WSDoT), gde su izmodelirani šipovi u „realnim“ slojevima tla. Ovaj program nije uobičajeno
baziran na linearnim „p – y“ krivim (koje su, uzgred rečeno, razvijene za šipove prečnika 60cm i velike dužine, a ne
i za šipove velikog prečnika), već uzima u obzir nelinearno ponašanje tla zavisno od nivoa opterećenja koji šipovi u
svom pomeranju vrše na njega. Dodatne prednosti predmetnog načina proračuna su uzimanje u obzir vertikalnog
trenja duž šipa, uzimanje u obzir krutosti samog šipa kao i eventualnog „omekšavanja“ usled pojave prslina u
velikom ekscentricitetu .... Tradicionalne „p – y“ krive ne uzimaju u obzir interakciju šipa i tla, i kao takve ne
118
mogu uzeti u obzir potencijalnu mogućnost likvifakcije peskovitog tla, kao ni varijacije pornog pritiska u takvom
tlu. Takodje, ali ne i nebitno, ovom metodom je moguće mnogo preciznije uzeti u obzir uticaj grupe šipova, a ne
samo empirijski.
Sa navedenim uticajima program DFSAP sračunava konstante Kix / Kiy / Kiz koje se sada stavljaju kao „spring“-ovi
u „omekšana uklještenja“ u dnu stubova koji za oslonce imaju šipove. U drugoj iteraciji se ponovo zadaju na ceo
model horizontalni uticaji i ponovo dobijaju uticaji (ovog puta manji momenti) u „uklještenjima“, koji sada opet idu
u DFSAP. Tako se iz nekoliko iteracija (max 3 – 4) dospeva do konačnog nivoa uklještenja u dnu stubova koji
imaju šipove, gde je cela baterija šipova predstavljena „spring“-ovima koji simuliraju njene karakteristike –
naravno, za odgovarajući nivo opterećenja. Jasno je da se, obzirom na nivo opterećenja, ovi „spring“ - ovi moraju
razlikovati za uticaje „t° + Hk + skupljanje“ i za uticaje od zemljotresa !
Za proračun uticaja i dimenzionisanje elemenata donjeg stroja, kao i kontrolu nosivosti (ULS), sastavljeno je devet
relevantnih kombinacija opterećenja. Za svaku od njih je izvršena kontrola napona u merodavnim presecima
stubova, temelja i šipova. Takodje, za svaku od njih je izvršena i kontrola nosivosti preseka (za stubove preko
konstruisanja interakcionih dijagrama N / M).
Seizmički uticaji su sračunati na osnovu aktuelnog domaćeg „Pravilnika o tehničkim normativima za izgradnju
objekata visokogradnje u seizmičkim područjima“ (poslednji put inoviranog 1990.) za VIII zonu MCS skale.
Period prvog podužnog tona oscilovanja je 3,68 sec. Metodom ekvivalentne statičke sile dobijen je period
oscilovanja od 3,94 sec (razlika 7 %). Uporedo, konstrukcija je proverena i na seizmičko opterećenje prema „EN
1998 - 2“ normama, a za ubrzanje tla od 0,18 g. U prvoj iteraciji pretpostavljeno je „duktilno ponašanje“
konstrukcije sa faktorom ponašanja q = 3, ali kako uticaji indukovani seizmičkim silama jedva da poneki stub
dovode u stanje plastičnosti, to je kontrola sprovedena sa faktorom ponašanja q = 1.5, tj. pretpostavljajući
„ograničeno duktilno ponašanje“.
Ni po jednom ni po drugom proračunu (metoda spektralne analize i metoda ekvivalentnog statičkog opterećenja)
stubovi konstrukcije ne ulaze u plastičnu oblast, samo se po proračunu po EC8 može desiti da zone uklještenja
stubova S7 i S11 dospeju u stanje plastifikacije. Imajući i tu mogućnost u vidu, svi su stubovi adekvatno poprečno
armirani u potencijalnim zonama pojave plastičnih zglobova, na način da beton izdrži znatnije dilatacije pritiska, i
za nivoe znatno preko 3,5 ‰.
LITERATURA
A.Vessely, K.Yamasaki, R.Strom – Landslide Stabilization Using Piles, „1.st North American Landslide
Conference“ – June 2007, Colorado
Deep Foundation System Analysis Program – WSDoT, Washington State Department of Transportation
EN 1990, EN 1991 – 1, EN 1992 – 2 , EN 1997 – 1, EN 1998 – 2
Zoran Kovrlija - Glavni projekat vijadukta M13 – Kijevski potok, sektor B5.1
119
UDK: 624.131.537. (497.11)

928.143. (497.11)
Stručni članak
GEOTEHNIČKE PODLOGE ZA GLAVNI

PROJEKAT CEVOVODA ø300mm U
VRANIĆU
Bogdanović Vojislav
JKP Beogradski vodovod i kanalizacija, Kneza Miloša 27,Beograd,

vojislav.bogdanovic@bvk.rs
REZIME
U radu je dat primer rešavanja stabilnost padine iznad i ispod novoprojektovanog cevovoda ø300mm, na
deonici od oko 150m., u ulici Milinka Jelića, u naselju Vranić, SO Barajevo, grad Beograd.
KLJUČNE REČI: Glavni projekat, cevovod ø300mm, stabilnost padine
GEOTEHNICAL SUBSTRATUMS FOR MAIN

DESIGN OF PIPE-LINE ø300mm IN VRANIĆ
ABSTRACT
This paper presents the example of the decision from the slope stabillity under and above of the new
design pipe-line ø300mm, on the part about 150m, in the Milinka Jelić street, in the settlement Vranić,
in the Barajevo district, in the Beograd city.
KEYWORDS: Main design, pipe-line ø300mm, slope stability.
UVOD
U cilju rešavanja problema snabdevanja vodom za piće dela sela Vranić, JKP BVK je dao projektni zadatak (koga
sam ja bio jedan od autora), za izradu geotehničke dokumentacije za Glavni građevinski projekat cevovoda
prečnika 300mm.
Za Glavni projekat cevoda izvedena su detaljna geotehnička istraživanja terena po trasi projektovanog cevovoda
ø300mm. Projektovana trasa cevovoda treba da pređe preko deonice terena koji je označen kao klizište.
Na predmetnom području (deo ulice Milinka Jelića), prema projektnom zadatku, istraživanja su obuhvatila prostor
iznad i ispod dela ulice Milinka Jelića. Rezultati izvedenih istraživanja su prikazani u elaboratu “Geotehničke
podloge za Glavni projekat cevovoda ø300mm u Vraniću”. Ovaj elaborat je izradilo preduzeće “Geting” iz
Beograda, septembra 2012.god.
120
Pošto je prema navedenom projektnom zadatku, trebalo uraditi i geodetske radove, koji su izvedeni u cilju
utvrđivanja vertikalnih pomeranja tla na pomenutoj lokaciji. Ove radove kao i Elaborat-Odredjivanje vertikalnih
pomeranja tla na lokaciji u ulici Milinka Jelića u Vraniću, uradilo je preduzeće “Geomer-group” iz Beograda,
septembra 2012.god.
Koordinator i intepretator svih navedenih radova, bilo je preduzeće „Hidroplaning“ iz Beograda, septembra
2012.god.
Obim geotehničkih istraživanja prilagođen je dosadašnjem stepenu istraženosti terena i građevinske sredine koja je
u sadejstvu sa budućim cevovodom.
Elaborat, u kojem su definisani geotehnički uslovi izgradnje cevovoda, urađen je na osnovu podataka postojeće
geološke dokumentacije i rezultata izvedenih istražnih radova.
VRSTA I OBIM IZVEDENIH ISTRAŽIVANJA
Shodno utvrđenoj koncepciji za potrebe izrade ovog Elaborata, izveden je sledeći obim istraživanja:
- analiza postojeće dokumentacije
- inženjerskogeološko kartiranje terena
- istražno bušenje
- detaljno inženjerskogeološko kartiranje jezgra iz istražnih bušotina
- laboratorijska geomehanička ispitivanja uzoraka uzetih iz jezgra istražnih bušotina sa prikazom rezultata
- geodetska merenja istražnog prostora, izvedenih istražnih bušotina i novo postavljenih geodetskih repera
REZULTATI ISTRAŽIVANJA
Morfološka svojstva terena
Prostor koji je predmet neposrednog istraživanja, obuhvata gornji uzbrdni deo desne padinske strane dela ulice
Milinka Jelića, a takođe i levi padinski deo strane od iste ulice.
Savremeni morfološki izgled padine je rezultat različitih faza sedimentacije i erozionih procesa. Na sadašnji izgled
mikro reljefa bitno su uticali procesi klizanja i “puženja” površinskog dela terena koji se odigravao u bliskoj
prošlosti. Površina terena je talasasto neravna. Na morfološki izgled padine ima i antropogenih uticaja (izgradnja
ulice, objekata i obrada zemljišta).
Hidrogeološka svojstva terena
Hidrogeološka svojstva stenskih masa i njihova funkcija u sklopu istraživanog terena, sagledani su kroz analizu
litološkog sastava, morfološke građe, prostornog položaja i načina prihranjivanja vodom i poroznosti.
Različiti stepen zaglinjenosti sedimentnih naslaga uslovio je i različiti stepen vodoproputljivosti.

U hidrogeološkom pogledu, u terenu se mogu izdvojiti:
− Slabi hidrogeološki kolektor sprovodnik su: telo klizišta-koluvijum (Ko), eluvijalno deluvijalne prašinasto
peskovite gline (d pg) i laporovite gline (M GL)
− Hidrogeološki izolator: lapor (M L).
121
Seizmičnost terena
Za istraživanu lokaciju nisu rađena mikroseizmička ispitivanja, ali, prema postojećim rezultatima geofizičkih
ispitivanja po raznim osnovama na širem prostoru, istražni prostor karakterišu: intezitet seizmičnosti I = VIII° po
MCS skali i koeficijent seizmičnosti Ks = 0,04-0,05. Za projektovanje usvojiti Ks = 0,04.
Inženjerskogeološka svojstva izdvojenih sredina
Na inženjerskogeološka svojstva stenskih masa bitan uticaj imaju litološki sastav, sredina stvaranja kao i sve
promene kojima su bile izložene u toku svog postojanja. Analizom svih rezultata dosadašnjih istraživanja utvrđeno
je da teren izgrađuju sledeći sedimenti:
Humus (h)
Veštačko tlo (vt)
Koluvijalni nanos klizišta (Ko)
Jezerski neogeni sedimenti (M GL) i (M L).
UZROCI NASTANKA KLIZANJA NA PREDMETNOJ PADINI
Proces klizanja na predmetnoj padini javlja se, jer se na površini terena nalazi rastresit sloj zemljišta, čije klizanje je
izazvano zemljinom težom, savlađujući njegovu unutrašnju koheziju i trenje. Ovo je posledica tri faktora: debljine
rastresitog sloja, raskvašenosti tog sloja i veličine nagiba padine. Ova tri faktora su međusobno uslovljena i
dopunjuju se, pri čemu je za svako stanje jednog od njih, potrebno da druga dva budu tako izražena, da omogućuju
kretanje rastresitog sloja. Prema uzrocima nastanka, klizište je sezonskog karaktera.
Značajni elementi koji su iticali na stvaranje klizišta su: nagib i ogoljenost padine, kao i nepovoljan litološki sastav.
Neujednačeni i sa vremenom promenljivi hidrološki uslovi u terenu, prouzrokovani su neravnomernim i
neujednačenim vlaženjem od padavina. Ovodnjenost, tj., zasićenost vodom, značajan je geodinamički proces.
Na telu klizišta, stvorene su pukotine koje su lučno povijene, sa zevom od nekoliko mm do 10cm i dubine
promenljive do 1,00m. U njih voda lako prodire, što dovodi do koncentrisanog raskvašavanja stenskih masa.
Poreklo vode vezano je za atmosferske vode koje padaju direktno na telo klizišta, kao i za površinske vode koje ka
njemu idu sa veće sabirne površine. Ove slobodne vode poniru u tlo kroz pukotine i prsline, stvorene u sušnim
periodima i na taj način, znatno utiču na promenu vodnog režima u tlu. Posledice ove pojave su promene stanja
naprezanja u tlu povećanjem filtracionog pritiska, smanjenje čvrstoće na smicanje vremenom, povećanje vlažnosti
usled povećavanja padavina i promene sila koje deluju na padini. Voda smanjuje trenje između čestica hidrofobnih
minerala, što je često i presudno za klizanje stenskih masa. Voda omogućava bubrenje materijala sa kaolinskim
mineralima, što izaziva značajne napone i olakšava pokretanje masa, odnosno, obrazovanje klizišta. Proces
dezintegracije se ubrzava-povećava pod uticajem dnevnih i sezonskih kolebanja, sušenja, zamrzavanja, kravljenja i
bubrenja, pojedinih minerala pri njihovoj hidrataciji.
Procesom klizanja padine, zahvaćen je samo rastresit, površinski sloj zemljišta, tako da je klizište relativno plitko,
ali i promenljive debljine. U sadašnjim uslovima, klizište je u stabilizujućem stadijumu. Da li će se proces umirenog
stanja klizišta aktivirati, teško je prognozirati, jer zavisi od više faktora.
Za prognozu razvoja klizišta, u telo klizišta su ugrađeni reperi. Na reperima će se vršiti sistematsko opažanje, a time
i pratiti pomeranje repera i terena.
Mere za saniranje klizišta
Saniranje labilne padine, odnosno, aktivnog i potencijalnog klizišta, nije jednostavan posao. Prema podacima o
terenu, u kome se klizanje događa, kao i prema podacima o samom procesu klizanja i dubini klizanja, predlažu se
mere sanacije koje bi mogle da zaustave ponovni proces aktiviranja klizišta, a koje je u sadašnjim uslovima
stabilizovano-umireno. Mere koje treba preduzeti radi preventivnog saniranja su:
- Obnova uništene vegetacije, odnosno, pošumljavanje terena
122
- Sprečavanje raskvašavanja terena površinskim vodama izradom odvodnih objekata-kanala

- Sprečavanje daljeg zasecanja padine.
- Regulisanje površinskih voda u cilju sanacije klizišta obuhvata:
- Planiranje površine terena radi usmeravanja toka površinskih voda
- Izrada kanala za prihvatanje padavina i površinskih voda sa samog tela klizišta i sa njegovog zaleđa. Kanali
mogu biti različite vrste, od nabijene gline do betonskih. Kanale treba dimenzionisati tako da mogu da
prihvate i veće količine vode.
- Za prihvatanje vode sa tela klizišta, najbolje je koristiti montažne kanalete koje se lako postavljaju, teže
oštećuju i brzo popravljaju u slučaju oštećenja.
- Saniranje klizišta izradom drenažnih rovova za dreniranje terena. Dubina drenažnih rovova treba da je nešto
veća od dubine površine klizanja.
- Po dnu drenažnih rovova stavljaju se stajače od kamena ili perforirane cevi, radi odvođenja vode, a iznad se
stavlja filterska ispuna. Drenažnim rovovima se vrši oceđivanje terena, zatim se vrši povećanje trenja i
praktićno zamena zemljanih masa podložnih klizanju.
- Saniranje klizišta izradom betonske potporne konstrukcije na delu klizišta, duž ulice Milinka Jelića,da se
spreči dalje pomeranje nestabilne mase.
- Oblik i dimenzije betonskih potpornih zidova mogu biti raznovrsni. Potporni zid treba prilagoditi pravcu
padine. Iskope za temeljenje potpornih zidova treba vršiti tako da se ne pogoršava stabilnost terena. Poželjno
je iskope za temeljenje raditi u što kraćim lamelama sa preskokom uz obavezno razupiranje.
- Kao potporne konstrukcije se mogu izvesti i razne vrste šipova, kojima se može sprečiti ili usporiti proces
klizanja.
- Takođe, šipovi se mogu koristiti i za fundiranje potpornih konstrukcija.
GEOTEHNIČKI USLOVI IZGRADNJE CEVOVODA
Opšti podaci o objektu

U naselju Vranić planirana je izgradnja cevovoda prečnika 300mm za vodosnabdevanje. Idejnim projektom je
predviđeno da se cevovod gradi duž ulice Milinka Jelića. Na delu ulice, u širini od oko 120m, na terenu je
registrovano klizište.
Interakcija objekat – teren

Na geotehničkom preseku terena, prilog 1., prikazana je konstrukcija terena sa položajem cevovoda. Dubina
ukopavanja je 2,00m. Merodavne vrednosti osnovnih fizičko-mehaničkih parametara za zastupljene litološke
članove, date su u tabeli 1:
123
Table 1 Geotehnical model of the ground
Na osnovu svih raspoloživih podataka o konstrukciji terena i građevinskih karakteristika objekta, daju se sledeći
uslovi.
Uslovi izgradnje cevovoda
Vodovod koji treba da prođe ulicom Milinka Jelića, na delu klizišta, dužine je oko 120m. Na ovom delu treba
ugraditi cevovod prečnika 300mm. Za izvođenje radova na postavljanju cevovoda postoje dve mogućnosti. Prva je:
- Cevovod treba postaviti na dubini ispod sredine koja je označena kao nestabilna.
- Postavljanje cevovoda bilo bi u otvorenom kanalu dubine do 3,00m što bi moglo da poveća
nestabilnost iskopa i padine na delu iskopa.
- Geološki sastav, moguće prisustvo podzemne vode, dubina ukopavanja i poremećena stabilnost
padine, nameću potrebu za primenu odgovarajućih zaštitnih mera, u cilju očuvanja stabilnosti
iskopa i padine.
- U tom smislu, neophodno je ovaj iskop raditi pod zaštitom podgrade uz obavezno razupiranje i po
potrebi crpljenje podzemne vode.
- Litološke sredine u kojima će se vršiti iskop prema GN-200, pripadaju II i III kategoriji zemljišta
za iskope.
Druga mogućnost je:
- Da se ugradnja cevovoda ne izvodi u otvorenom kanalu, već da se postavljanje cevovoda od
300mm, izvede sistemom podbušivanja.
- Ovim načinom postavljanja cevovoda, neće doći do remećenja postojećeg stanja stabilnosti na
predmetnom delu terena.
ZAKLJUČAK
Iz svega što je napred izloženo o istraživanoj lokaciji, može se izvesti zaključak:

- Na postojećoj padini se nalazi rastresiti sloj zemljišta čije klizanje niz padinu zavisi od debljine i vrste
ratresitog sloja, raskvašenosti tog sloja i veličine nagiba padine.
- Povećana raskvašenost utiče na smanjenje kohezije i ugla unutrašnjeg trenja, što dovodi do pomeranja
raskvašene mase.
- Kako je procesom klizanja zahvaćen samo rastesiti sloj i debljina klizanja je mala, jer je debljina zone
raspadanja od 0,50m do 2,00m.
- U sadašnjim uslovima, padina je u stadijumu uslovne stabilnosti.
- Postavljanje cevovoda prečnika 300mm., moći će da se izvede na delu ulice Milinka Jelića, uz uslove koji su
dati u tekstu elaborata.
- Za saniranje klizišta treba primeniti mere koje bi sprečile ponovno aktiviranje procesa klizanja niz padinu ili
mere koje bi zaustavili proces klizanja.
- Ovde navedeni primer je čisto praktična i operativna potvrda, kako se može izvesti linijski objekat u zoni
aktivnog klizišta, a da se ne naruši postojeća stabilnost padine (kosine), u deonici ulice Milinka Jelića u
naselju Vranić, SO Barajevo, grad Beograd.
124
125
UDK: 624.159.2
POOR FOUNDATIONS AS A CAUSE OF

COLLAPSE OF THE LATTICE MAST ON
VRTOP PEAK
Predrag Petronijević, Verka Prolović, Slavko Zdravković
Faculty of Civil Engineering and Architecture of Niš, A. Medvedeva 14, Niš, Serbia
ABSTRACT
The paper presents the collapse of a lattice mast 84 m high, built on Vrtop peak, for the purpose of
recording data for the wind atlas of Serbia. The principal cause of the structure collapse was poor
foundation of anchoring blocks used for anchoring of stays. Form of the foundations, their size and
inexpertly performed remediation of the foundations immediately after the assembling of steel structure
were key for the very short service life of the structure. The direct cause of collapse is the insufficient
capacity of the foundations to resist the extraction forces.
KEY WORDS: Foundation errors, tension-loaded foundations, shear soil strength parameters
LOŠE FUNDIRANJE KAO RAZLOG RUŠENJA

JARBOLA NA VRHU VRTOP
REZIME
U radu je dat prikaz rušenja čeličnog jarbola visine 84m sagrađenog na vrhu Vrtop za potrebe izrade
atlasa vetrova Srbije. Osnovni razlog pada konstrukcije je loše fundiranje oporaca koji služe za
ankerovanje zatega. Oblikovanje temelja, njihova veličina kao i nestučno izvedena sanacija temelja
urađena odmah nakon montaže čelične konstrukcije su bili presudni za jako kratak životni vek
konstrukcije. Direktan uzrok pada je nedovoljna sposobnost temelja da prihvate sile čupanja.
KLJUČNE REČI: Greške fundiranja, zatežuće opterećeni temelji, parametri smičuće čvrstoće tla
INTRODUCTION
In the recent years, we have witnessed a sharp increase in the numbers of constructed towers, poles and masts
mostly serving for the needs of the electro-magnetic system and for installation of antenna and telecommunication
equipment. Such structures may have deep or shallow foundations, and one of the most important criteria for the
choice of the foundation method of such buildings is the machinery and equipment access to the building site. In
most cases, the mentioned structures are located outside the urban areas, in hardly accessible terrain, so as a rule, it
is impossible to reach the construction site with the machinery required for construction of deep foundations (e.g.
piles or geotechnical anchors). In such cases, shallow foundations are constructed, where each anchor has its
foundation structure. In this way, due to the action of horizontal forces, primarily the wind, tensile forces are
generated on individual foundation elements.
The subject of this paper is inexpert construction of anchor blocks which are the direct cause of the collapse of steel
structure of the mast on Vrtop peak. The structure was a temporary one, and the structure can be assembled and
dismantled. The structure has the lowest reliability class - 1 that is, it is built as the unmanned facility in an area
126
where failure cannot cause human injury. By the way, the structure was built for the purpose of detailed data
mapping of the winds in the area of potential wind farm on Gramada mountain. Gramada mountain extends from
the Vlasina lake dam to Preslap village, where it connects to mountains Rudin, Gradske i Talambas. This mountain
extends in SW-NE direction, and the highest peak is Veliki Vrtop, 1721 meter high. The research, for which the
structure was built, was conducted in the framework of a wider project of wind measurement at the heights of 50+
meters for the purpose of creating a wind atlas, and creation of conditions for investments in power generating
facilities, using wind power. The mast collapsed by the end of 2012 in the winter season. Since there is no road
infrastructure whatsoever, it was possible to access the structure as late as in May 2013, after thawing of the snow.
A detailed inspection of the structure indicated that apart from inexplicably small anchoring blocks, there was no
obvious cause of structural collapse. All the stays were still present on the collapsed structure, so the attempted theft
is a rejected reason of collapse. All the installed equipment was devastated and taken away, so nothing was found
of electronic equipment, anemometer and solar panels for battery recharging.
Figure 1 Structural layout after collapse (left), Appearance of the structure (right)
Slika 1. Osnova konstrukcije nakon rušenja (levo), Izgled konstrukcije (desno)
BASIC CHARACTERISTICS OF THE STELL STRUCTURE AND FOUNDATIONS
The steel part of the structure is designed as a three span spatial truss. The total height of the mast is 84.0 m and it is
formed of fourteen prefab sections of 6 m, jointed by riveting. The truss members dimensions are constant along the
entire height, and those are: the section members are made of ø50x5 tubes and latticework of ø 30x2mm tubes.
Figure 2 Collapsed mast structure (left), collapse of the foundation soil (right)
Slika 2. Porušena konstrukcija jarbola (levo), lom temeljnog tla (desno)
127
At each twenty meters, there are three steel stays providing spatial stability of the structure. The transferred of
pressure forces from the truss segments into the concrete foundations is realized via the plates on the upper surface
of the concrete foundations. The anchoring blocks were originally cast in 60x60x60 cm dimensions. After refusal of
the workforce engaged to mount equipment to climb the mast because it was unsafe, and because of the obviously
insufficient foundations, a very inexpert remedy was used. The remedial measures amounted to subsequent casting
of lateral flanges so as to increase the mass of the foundation block (Figure 3). The figure clearly presents the
border between the original concrete block and the subsequent insufficient addition of ballast. All the bearing
elements of the basic structural system: metal truss members, welds, joining connectors, foundation plates, stays,
anchors as well as cable tensioning systems remained in function. The entire foundation blocks were extracted
from the soil, and pulled by the stays, ejected to around 16m in the direction of the mast fall.
Figure 3 Extracted foundation block (left), foundation pit (right)

Slika 3. Isčupani oporac zatege (levo), temeljna jama (desno)
The central foundation of the mast was done as load bearing element of non-reinforced concrete, and it is also of
incredibly small dimensions. The shape of the foundation is a cube having sides of 1m at the foundation depth of
1m. At the moment of collapse due to wind pressure and after the anchoring blocks were extracted and stays failed,
the static system was changed – i.e., the structure became a classic console instead of the mast. The main
foundation dimensions were too small to provide any level of restraint and the fall was imminent. The foundation,
due to the fall of the truss, rotated and ended above the ground level (Figure 4). In the process, no failure occurred
at the joint of foundation plates and the foundation structure, nor at the joint with metal truss. The form of the
foundation is the most unfavorable one, where instead of expanding the sharp arms in the terrain it was, quite
contrary, rounded at the bottom. This moved the toppling point towards the gravity center of the foundation cross
section and significantly reduced the toppling resistance.
Figure 4 Rotation of the truss foundation (left), extracted anchoring block (right)
Slika 4. Rotacija temelja rešetke (levo), isčupani oporac zatege (desno)
128
The initial permanent rotation of the foundation due to the constant load is frequent, and it is marked as
imperfection in the calculation, that is, the central column is assumed to be inclined. The special attention must be
paid to the foundation rotation due to live load in loose soil in case of failure of one stay. For a short term wind
load, the foundation rotation is calculated as:
M Gr
ϕ= (1)
cs ⋅ I Gr
Where:
MGr is the bending moment at the contact of soil and foundations
Igr momentum of the cross-section of foundations at the contact with soil
Cs rigidity of soil to rotation
The wind load for towers, masts and antennae poles is relevant and dominant horizontal load, both in terms of
bearing capacity criteria and serviceability criteria (Mendis et all. 2007). The intensity of wind load is usually two
or three times larger than the seismic load, so it requires special attention. The masts are particularly sensitive due
to their slenderness (in this case H/b=30) to the resonant effect impact (Sundina et all. 1998). Due to the great
elevation above sea level of 1721m, the rainfall/snowfall is considerable. The temperature in the winter season is
constantly below zero, and considerable amounts of ice form on the members of the truss (Sundina et al, 1998).
This increases the area exposed to wind action. As opposed to towers, the masts and poles with stays are much
more sensitive to ice load. Statistically, the most of collapses are caused by ice formation, or joint ice and wind
action. The asymmetric distribution of ice on stays can cause considerable bending moments in the pole and it can
also cause dynamic effect. The Vrtop peak ground in topographical terms looks as hill where air streams converge,
and this causes increase of wind velocity and wind load increase in general. Regarding that entire area is deforested,
the ground roughness class is B. This and dynamic characteristics of the structure itself, which is not a subject of
this paper, created all the preconditions for considerable ice and wind load which, in combination with errors in
founding, lead to the collapse of the structure. When designing the mast stays and its anchoring blocks and anchors
to fatigue, it is necessary to examine the stays reaction to high frequency vibrations caused by vortex excitation and
to galloping oscillations, particularly if the stays are frozen. The stays can be under the influence of resonant
vibrations of low amplitudes at low wind velocities caused by vortex excitation of high frequency. Since the
excitation can emerge at high tones, there are no general rules. The experience shows that such vibrations very
likely occur if the stress in cables in still conditions exceeds 10% of their failure force. Galloping stay vibrations,
including the rain caused vibrations can occur in cases when the stays are covered in ice. Ice cover can cause
aerodynamic forms causing lift and drag instabilities, resulting in low frequency vibrations of high amplitudes.
Similar vibrations can occur in rainfall. General rules cannot be given, because the galloping considerably depends
on ice cover. Mostly, they occur in larger diameter stays and they are relatively insensitive to the initial force in the
stay. If vibrations are identified during structure operation, it is necessary to install dampeners and stabilizers to
stays in all cases when the initial tensile force is higher than 10 % of the stay breaking failure force. The
examination of the anchors’ fatigue must conducted if such vibration took place and if no remedial measures were
undertaken. The stays must be examined during the first year of service to determine that no excessive frequencies
and/or amplitudes of vibrations occur. Otherwise, installing of dampeners may be necessary. Partial control of
galloping and vibrations caused by wind or rain can be achieved by installing cables between the stays, connecting
the points of maximum amplitude of two or more stays.
TENSIONING FOUNDATIONS FORMATION
Up to a certain value of tensile force, the problem can be solved by a massive anchoring block. When such a block
is too bulky or non cost-effective, other solutions are resorted to, whereby the surrounding soil cooperates in
transfer of force, with its own weight and shear resistance. Various forms of foundations are used, depending on the
type and bearing capacity of the soil and of oscillations of force value in stays. Tensioning foundations, due to their
form, are constructed in a foundation pit which is subsequently filled flush with the terrain level. The research
demonstrated that foundations with tapered sides (wide at the bottom) are much more favorable than those having
vertical sides (Figure 5). Foundations shaped in this way can receive two to three times more tensile force, and have
significantly smaller vertical displacements. The shortcoming of such foundation is difficulties in creating the
foundation pit profile according to the given geometry. Each form of foundations requires in situ examinations, for
129
each location separately. It is important that the foundation blocks provide secure stay anchoring and its proper
position and inclination.
Figure 5. Formation of the foundation pit – vertical or inclined wall pit, foundations with or without footing
Slika 5. Oblikovanje temeljne jame vertikalna ili jama izvedena u nagibu, temelji sa i bez proširenja stope
In massive foundations, tensile forces are mostly received by the concrete weight, while sliding is opposed by the
passive resistance of soil and friction along the bottom of the foundation, and the concrete weight combined with
soil pressure counter the foundation toppling. The lack of massive concrete foundations is a large quantity of
material and labor invested, as well as time required for their construction. The amount of material can be reduced
by using the inverted T profile where the pressure of the earth fill on the footing replaces the concrete weight. For
lower tensile forces values, foundation anchoring plate can be used. Anchoring force is received by forming the soil
cone on the anchoring plate and by friction. It is necessary to provide for the sufficient anchoring depth. The
deficiencies of the anchoring approach are deep excavation and anti-corrosive protection of the anchoring element
which is always made of metal. The anchoring element can be flexible, as a steel rod, or rigid as a steel tube.
Special attention should be paid to the precision of construction, that is, position and inclination of the anchor
should be ensured. Construction can be simplified by using the prefab basis installed at a precise depth. The base
form is adapted to the inclination of the stay for which the anchoring element is placed and rotated into the required
position (Figure 6).
Figure 6. Detail of the anchoring block for stay anchoring

Slika 6. Detalj temeljnog oporca za sidrenje zatege
Check of the massive foundation to lift:
Gb
γ
= ≥ 1.5 (2)
V
Check of the massive foundation to sliding:
µ (Gb − V ) + ( E p − Ea )
=γ ≥ 1.5 (3)
H
130
Check of the massive foundation to toppling:

Gb ⋅ c
=γ ≥ 1.5 (4)
H ⋅ a +V ⋅b
For the calculation of the bearing capacity of foundations to extraction, that is, tensile force, it is necessary to
determine non-drained parameters of shearing strength. Physico-mechanical parameters of the environment, where
the foundations are constructed are relevant for the conditions occurring in soil, and it relates to the most
unfavorable case when the antennae pole is exposed to abrupt and brief wind gusts. The limit state of the lift
according to EC 7 is the ultimate limit state defined as a loss of structural balance, or of soil due to the lift under the
water pressure action or other vertical actions. Due to the fact that the lift includes mostly vertical action, stability
check for lifting is expressed in EC 7 with the inequation:
Vd , dst = Gd , dst + Qd , dst ≤ Gd , stb + Rd (5)
Where:
Vd,dst – is the design vertical destabilizing action
Gd,dst – is the design permanent destabilizing action
Qd,dst – is the design variable destabilizing action
Gd,stb – is the design permanent stabilizing action
Rd – is the design resistance helping in stabilization of the structure
DESIGN OF SHALLOW TENSIONING FOUNDATIONS
The calculation of anchoring blocks is conducted according to two criteria: according to permissible displacement
and limit extraction force. For the masts and similar suspended structures, the displacements are mostly relevant
because the forces in the stays can significantly decrease due to small displacements of the anchoring blocks. This
can result in large displacements of the structures itself which is unacceptable because of the sensitive electronic
equipment, and because the stability of the structure itself can be compromised. For this reason, it is necessary to
provide the tensioning means at the points where the stays are anchored. The soil failure due to the vertical tension
force can be double. According to (Pacheco et all. 2008) the critical depths is two to three widths of the foundation
basis. The plasticization zone shape depends on the inclination of the resulting tensile force (Figure 7).
Figure 7. The plasticization zone shape for different inclination of the tensile force (Pacheco et all. 2008)
Slika 7. Oblikci zone plastifikacije za različite nagibe zatežućeg opterećenja (Pacheco et all. 2008)
131
Figure 8. Shallo and deep soil failure: rigid soil (α<0), a1) shallow failure, a2) deep failure, soft soil (α>0), b1)
shallow failure, b2) limit case, b3) deep failure (Pacheco et all. 2008)
Slika 8. Plitki i duboki slom tla: kruta tla (α<0), a1) plitk slom, a2) duboki slom, meka tla (α>0), b1) plitki slom,
b2) granični slučaj, b3) duboki slom (Pacheco et all. 2008)
The calculation of shallow tensioning foundations where the founding depth is lower than the critical depth,
because the extraction force is opposed exclusively by the dead weight of the foundations and by the soil filling
above it. . For the shallow foundations with the foundation depth bigger than critical, there are three bearing
capacity calculation methods: load method, soil resistance method and passive failure in soil method. The load
method takes into calculation the weight of foundations and soil above its extensions. It is necessary to determine
the angle β depending on the type of soil, which is in the function of cohesion and internal friction, and which helps
determine the engaged volume of soil (Figure 9). The soil pressure method takes into account the weight of the
foundations and the weight of the part of soil above the foundation plate inside the vertical sides of the envelope of
thus formed geometrical solid. The calculation also includes the friction along the envelope of thus formed
geometrical solid due to the horizontal pressure, perpendicular to the envelope (Müller’s procedure). There is a
problem in choice of the coefficient of the lateral pressure K, especially because it is the filling material, and not
autochthonous soil. The analysis method of passive failure in soil (Dž. Sarač method), assumes soil compaction
above the foundation footing. According to the Rankin theory of limit states of plastic equilibrium, this generates
plasticized zones and passive failure, eventually. The conclusion is that the failure surface is not flat by curved
surface with the minimum strength to shearing at the passive failure condition. (Sarač Dž. 1979).
Figure 9 Bearing capacity calculation methods: a) load method, b) soil resistance method, c) passive failure in soil
method
Slika 9. Metode proračuna nosivosti: a) metoda opterećenja, b) metoda otpora tla, c) metoda pasivnog loma u tlu
CONCLUSION
The quality of designing and construction of buildings depends on the quality of geotechnical prospecting works,
and thus their durability. Construction of antennae poles and masts for the purpose of monitoring wind velocities at
high altitudes in the area of the Republic of Serbia is a large and complex project. It comprises construction of
several tens of measuring poles in the areas of potentially profitable regions. Each pole is a structure of impressive
height whose stability must be secured by proper foundation construction. In order to obtain calculation parameters
for the purpose of foundation design require extensive geotechnical examinations. The example of the collapse of
the mast on Gramada mountain implies that this issue is not paid sufficient attention in our country. In the last half a
132
century, over three hundred masts of various heights collapsed, from the lowest ones to the highest one in Poland,
646m high in1991. The collapse causes vary: wind, ice and wind, oscillations, stay failures, damage, lightning,
vandalism, and others. In many cases, the cause of collapse could not be precisely determined. The height of the
mast also is not critical, so the collapse risk does not rise with the height rise. Statistically, around ten masts
collapse, annually. Beside these factors, in designing, all the values determining wind load are analyzed in detail:
basic wind velocity, terrain roughness, return periods for certain states of bearing capacity and serviceability, ice
load, aerodynamic characteristics, wind load, aeroelastic stability, horizontal accelerations. While the foundation
construction problems of such structures are pushed to the background. The cause of a large number of collapses is
the omnipresence of this type of structures due to the massive construction activity for the needs of TV networks
and mobile telecommunications networks. The deficiencies in founding o this type of structure are very rare, and
there are almost no record of a case where poor foundations caused collapse of the mast. For this reason, it is very
important to emphasize the issues related to geomechanical prospecting works. Designing and construction of
foundations resistant to lifting. A large number of collapses of such structures indicates that it is necessary to take
particular care in their design, workshop works, construction and maintenance. The power lines pylons, antennae
poles, wireless telephony towers are the examples of structures occurring in contemporary engineering practice, and
for which, except the standard requirements for safety and durability of structure there are also requirements
regarding optimum consumption of time and materials necessary for their construction. The low price is most
frequently the only criterion in choosing the best offers. Sometimes even small increase of structural cost (the
structural costs are most often lower than the cost of antennae and other equipment installed on the pole)
considerably reduces the risk and results in better and safer structure. The particular problem is the investors’ wish
to subsequently install additional antennae to existing poles, which must be done with great caution.
Acknowledgement:
This research is supported by the Ministry of Science and Technological Development of the Republic of Serbia,
within the framework of the Technological Development project TR36016 for project cycle 2011-2014,
“Experimental and theoretical investigation of frames and plates with semi-rigid connections from the view of the
second order theory and stability analysis” and TR36028 for project cycle 2011-2014, “Development and
improvement of methods for analyses of soil-structure interaction based on theoretical and experimental research”
of the research organization The faculty of civil engineering and architecture of University of Nis.
REFERENCES
SRPS U.H2.110:1991, Čelične konstrukcije za nošenje antena. Proračun, konstruisanje i izvođenje.
EN 1993-3-1:2006 Eurocode 3 - Design of steel structures - Part 3-1: Towers, mast and chimneys - Towers and
masts.
Mendis, P., Ngo,T., Haritos,N., Hira,A., Samali,B., Cheung,J.: Wind Loading on Tall Buildings. EJS Special Issue:
Loading on Structures (2007).
Pacheco et all. (2008) Design of shallow foundations under tensile loading for transmission line towers: An
overview. Engineering Geology 101, 3-4, pp 226-235.
Sarač Dž.: The uplift capacity of shallow buried anchor slabs, Proc. 12th ICSMFE, Rio de Janeiro, Vol. 2, (1989),
1213.-1216.
L. Frgić, J. Pranjić, F. Verić, Nosivost betonskih blokova na izvlačenje, GRAĐEVINAR 53 (2001) 12, 773-782
E. Sundina and L. Makkonen, 1998: Ice Loads on a Lattice Tower Estimated by Weather Station Data. J. Appl.
Meteor., 37, 523–529.
EN 1997-1-2004, Eurocode 7: Geotechnical design - Part 1: General rules
133
UDK:624.131.38
725.42:628.16 (497.113)
GEOTECHNICAL CONDITIONS FOR THE

CONSTRUCTION OF A NEW DRINKING
WATER PLANT IN ZRENJANIN
Milinko Vasić, Mitar Đogo
Fakultet tehničkih nauka, Departman za građevinarstvo, Univerzitet u Novom Sadu
SUMMARY
The drinking groundwater in Zrenjanin is of poor chemical quality and long-term attempts are being made to
construct a drinking water plant. With that in mind, this paper presents an overview of previous analyses for
the purpose of building such a plant in Zrenjanin and the latest terrain analyses on that same location. The
plant consists of a large number of individual structures of which the geotechnically most interesting one is
the large tank whose foundation is a 6 m-deep foundation slab. The dilemma in previous analyses was
whether to build the foundation on a foundation slab or on piles.
KEY WORDS: site investigation, founding conditions, soft and hard clay
GEOTEHNIČKI USLOVI IZGRADNJE NOVE

FABRIKE ZA PREČIŠĆAVANJE VODE U
ZRENJANINU
REZIME
Podzemna voda za piće u Zrenjaninu je hemijski lošeg kvaliteta i čine se pokušaji u dužem periodu da se
izgradi fabrika za njeno prečišćavanje. U tom cilju u radu je dat osvrt na prethodna ispitivanja za potrebe
izgradnje fabrike u Zrenjaninu i najnovija ispitivanja terena na istoj lokaciji. Fabrika ima veći broj
pojedinačnih objekata od kojih je u geotehničkom smislu najinteresantniji veliki bazen koji se fundira na
temeljnoj ploči na dubini 6 m. Prethodnim ispitivanjima dilema je bila u tome da li treba fundiranje izvesti na
temeljnoj ploči ili šipovima.
KLJUČNE REČI: ispitivanja terena, uslovi fundiranja, meke i tvrde gline
INTRODUCTION
This paper represents a synthesis of the terrain analyses carried out for the purpose of constructing a new drinking
water plant in Zrenjanin. The plant consists of an entry chamber, a cascade aerator, the technical facility, the
drinking water tank, the mixing reservoir, the administrative building, etc. (figure 1). The results of the terrain
analysis were presented in their entirety in a corresponding geotechnical study which was carried out at the Faculty
of Technical Sciences in Novi Sad [1]. The activities associated with the construction of the plant date back to 1986
when a geomechanical study was carried out at the Faculty of Civil Engineering in Belgrade [2] for the same
134
purpose of constructing a drinkig water plant and improving the chemical composition of drinking water. A total of
6 boreholes were made in an area measuring 155m by 305 m [2]. A drinking water plant is to be constructed in one
part of that larger area measuring 93 m in length and 183 m in width [1].
The results of previous studies [2] were insufficient for determining precisely the conditions for the foundations of
the plant structures. Namely, these previous studies allowed for the possibility that the part of the Main construction
design may include a foundation built on piles. The latest analyses determined precisely the conditions for building
the foundations of all the structures that make up the plant. Complex methodology was applied this time and the
investigation works were carried out at a significantly higher depth than in the previous stage. These analyses have
shown that all the structures can have a shallow foundation and not one built on piles.
Additional detailed analyses included 6 cone penetration tests, 5 investigation boreholes and 4 deep excavations. In
addition, the wide excavation of a brick factory was examined in detail, where the steep sides of the excavation are
about 8 m in height and the area of the excavation is about 200 m x 400 m. The excavation in question is in fact on
the plot directly adjacent to the drinking water plant. This paper places a special emphasis on the significance of the
results obtained by examining that deep excavation and the comparison with the results from the boreholes,
penetration tests and groundwater level measurements made by the installed piezometers.
INVESTIGATION RESULTS
This paper has presented only the most significant results of the analyses. In addition it points out the specific soil
composition of the greater Zrenjanin area. Namely, a number of terrain analyses have been carried out in the area of
Zrenjanin to date for a wide variety of structures (silos, bridges, roads, wastewater treatment plant, gas stations,
halls, residential buildings, etc). All these analyses lead to the conclusion that the new Quaternary sediments in the
Zrenjanin area have their own specific features and that this results in a number of regularities. Generally speaking,
the low-lying area along the River Begej has its own specific features and the areas with a higher elevation which
include the area where the plant is, have theirs. The existence of the following sediments has been confirmed in the
soil composition of these areas with a higher elevation, as is the case with the plant in question:
0.00 - 0.50 Organic soil, black in colour.
0.50 - 2.00 Loess sediments

0.5 – 1.20m Clay, with added organic matter, soft, crumbly, brown in colour.
1.20 – 2.00m Degraded loess, silty sand, soft, crumbly, shades of yellow colors,
with CaCO3 to 5cm.
2.00 - 6.50 Alluvial silt and clay

Marly clay, blocky structure, with CaCO3 to 2cm, with accumulation limonite
sandy silt, with the remains of local shellfish and snail. Shallower zone is yellow
limonite, a deeper zone is yellow shades of gray.
6.50 - 9.00 Alluvial silt and sand

Sandy silt, with interbeds and laminated sand. Laminae dimensions are mm, layers
have a thickness of 2 cm to 10 cm, horizontal stratification, gray in colour.
9.00 - 18.6 Alluvial sand

The sand has laminae and thin interbeds sandy silt. Sand is shades of brown and
gray.
The layout of the investigation field works are presented in figure 1 and the characteristic geotechnical cross-
section of the terrain is presented in figure 2.
135
Figure 1. The layout of the plant and the investigation works

Slika 1. Situaciona osnova fabrike i istražni radovi
136
Figure 2. The characteristic geotechnical cross-section of the terrain

Slika 2. Karakteristični geotehnički presek terena
Figure 3 shows the characteristic diagram of the cone penetration test.

137
qc (MPa)
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 CPT4
z (m ) 10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Figure 3. Diagram of resistance to cone penetration

Slika 3. Dijagram otpornosti na prodor konusa
Figure 4 shows a photograph of the deep excavation for the brick factory.
Figure 4. A photograph of the deep excavation

Slika 4. Fotografija dubokog iskopa
The investigation works have determined precisely the lithogenetic composition of the terrain, its
hydrogeological properties, excavation conditions and the stability of the excavation. The bearing capacity and the
138
settlement of the soil were calculated for the purpose of foundations for all the plant structures and especially for
the large tank with an excavation depth of 6m. On this location, like in many others in Zrenjanin, investigation
works have determined the precise depth – the boundary between the clayey sediments with a block structure and
the shallower zone where the clayey sediments have a crumbly or dispersive structure. The results of our analyses
of foundation soil in Vojvodina carried out throughout a number of years have shown that defining this boundary is
very useful. Namely, if the foundations for structures are laid so that the zone of interaction exists only in the
deeper sediments with a blocky structure or in the sand, then the settlement is relatively low. Conversely, when the
clayey soil beneath the foundation has not consolidated and does not have a blocky structure, there is much more
settlement. The comparative analysis of the borehole results, penetrations, excavations on the microlocation and
especially the survey of the long and tall slopes at the former brick factory which is adjacent to the analyzed
microlocation confirm the conclusions presented in this paper.
CONCLUSION
The terrain analyses on the microlocation of the drinking water plant have determined the lithogenetic composition
of the terrain, its hydrogeological properties and the conditions for the foundation of the structures.
Determining the boundary between the blocky clay sediments and the unconsolidated soft surface sediments is of
great importance.
Acknowledgments
This work was ﬁnancially supported by research grant No. TR36043 of the Serbian Ministry of Science and
Technological Development.
REFERENCES
1. Geotechnical report - investigation for the drinking water system on the district of the municipality of
Zrenjanin, FTN Novi Sad, 2013.
2. Geomechanical investigation for the drinking water system on the district of the municipality of Zrenjanin,
Građevinski fakultet Beograd, 1986.
139
UDK: 628.22:624.131.3 (497.6)

Stručni članak
GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA TERENA

NA LOKACIJI POSTROJENJA ZA
PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA V.
OBARSKA KOD BIJELJINE
Neđo Đurić
Tehnički institut Bijeljina, e.mail. nedjo@tehnicki-institut.com
REZIME
U sklopu izrade kanalizacionog sistema u gradu Bijeljina, gradi se Kolektor otpadnih voda u selu Velika
Obarska, desetak kilometara udaljeno od grada. Zadatak kolektora je da otpadne vode prečisti do nivoa
koji zadovoljava njihovo ispuštanje u vodotoke. Kolektor pored velikog rezervoara prate i drugi manji
objekti. Oni nisu manje značajni, kako sa aspekta njihove uloge, tako i načina temeljenja, obzirom na
sredinu u kojoj se temelje. Obim istražnih radova je definisan zakonskim propisima za ovakve objekte i
sredine u kojima se grade. Ipak investitori i izvođači radova su imali različiti prilaz obimu istražnih
radova. Izvođači su zahtijevali manji obim radova, posebno istražnih bušotina, pravdajući se time da je
teren jednostavan i dovoljno poznate geološke građe. Investitor je nakon izrade elaborata o provedenim
geološkim i geotehničkim istraživanjima, zatražio dodatne radove, a sve shodno važećim zakonskim
propisima i značaju objekata. U radu će se dati prikaz istraživanja u I fazi, te koja su ostala neriješena
pitanja, što je zahtijevalo i II fazu istraživanja.
KLJUČNE RIJEČI: kolektor, otpadne vode, geološka sredina, podzemne vode
GEOTEHNICAL FIELD EXPLORATIONS ON

PLANT FOR WASTEWATER TREATMENT
LOCATION V. OBARSKA NEAR BIJELJINA
ABSTRACT
As a part of sewage system in the town of Bijeljina a collector of waste water is being built in the village
Velika Obarska, about ten kilometers from the town. The task of the collector is to purify wastewater to
a level that meets their discharge into water bodies. Addition to a large collector tank there are other
small objects. They are not less important, both in terms of their role, and the way of foundation,
considering the environment where are based. The scope of research works is defined by legal
regulations for such facilities and environment where they are built. Yet investors and contractors had a
different approach to the scope of research activities. Contractors required smaller volume of works,
particularly exploratory boreholes, justifying the fact that terrain is simple and its geological structure
already known enough. After the elaboration on conducted geological and geotechnical investigations,
investor requested additional work, all in accordance with applicable law and the importance of
facilities. The paper will provide a review of the research in the first phase, and outstanding issues which
remained, and which required the phase II of researsh.
KEY WORDS: collector, wastewater, geological environment, ground waters

140
UVOD
Postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda je završni dio kanalizacionog sistema Bijeljina, koje je smješteno na
periferiji sela Velika Obarska desetak kilometara od grada Bijeljine. Izbor lokacije vezan je za ranije korišteni
prostor za muljno polje Šećerane Bijeljina. Pored lokacije prolazi „Majevički obodni kanal“ preko koga će se
prečišćene vode usmjeravati dalje u vodotote. Teren na kome će se graditi objekti predstavlja rubni dio
subhorizontalne akumulativno-aluvijalne nizije koju karakteriše blag pad od juga ka sjeveru i od zapada ka istoku.
Izgrađuju ga aluvijalni sredmenti sa karakterističnim litološkim profilom semberske ravni.
U okviru postrojenja nalazi se veći broj objekata, od kojih je najznačajniji rezervoar (SBR Bio tank), dimenzija
37,30 x 52,70, oko koga su postojala različita mišljenja o načinu i dubini njegovog temeljenja. Takođe pored
navedenog objekta postoji još petnaest (15) različitih manjih objekata koji čine kompleks postrojenja.
Pored načina i dubine temeljenja objekata, pojavio se različit pristup načinu istraživanja terena u cilju sagledavanja
geoloških i geomehaničkih karakteristika. Imajući u vidu da je teren jednostavnije geološke građe, pristupilo se
izradi majeg broja bušotina, a više raskopa dubine do osnovnog tla, odnosno šljunka. Nakon provedenih istraživanja
i izrade potrebne geomehaničke dokumentacije, ostala su određena pitanja neriješena, obzirom da se litološki
članovi na ovakvim terenima često izmjenjuju na malom prostoru. Dopunska istraživanja obuhvatila su izradu
većeg broja bušotina na karakterističnim mjestima do dubine uticaja objekta. Objedinjavanjem prethodnih i
dopunskih istraživanja, kompletirana je slika o geološkim i geomehaničkim karakteristikama terena. Projektantima
je ostala dilema na kojoj dubini da se temelje objekti, posebno rezervoara – SBR Bio tanka, tražeći optimalnu
dubinu temeljenja kako zbog sigurnosti objekta, tako i ekonomskih efekata.
PROVEDENI ISTRAŽNI RADOVI NA TERENU
Provedena istraživanja u prvom dijelu, koja ćemo ovdje nazvati I faza istraživanja, obuhvatila su izradu tri (3)
istražne bušotine dubine do 12,0 m i trideset (30) istražnih jama, pojedinačnih dubina oko 5,0 m, slika 1. Istražni
radovi su locirani tako da se raskopima obuhvati šira lokacija terena, a bušotine postave na mjestu značajnijih
objekata.
Nakon provedenih istraživanja i postavljenih geoloških profila, uočilo se da nije dovoljan obim istražnih radova da
se sagledaju geološke karakteristike po dubini. Očekivalo se da je šljunak osnovno tlo, te da je značajnije moćnosti,
što bi bilo veoma povoljno obzirom da se nalazi na maloj dubini. Svim istražnim radovima je to potvrđeno, ali
istražne bušotine su pokazale da je sloj šljunka male moćnosti i da se ispod njega nalazi sloj pijeska, a dalje sloj
visokoplastične pjeskovite gline. Obzirom da se ovaj teren nalazi u aluvijalnoj ravni, to su prisutne česte smjene
manjih proslojaka pijeska u glini, gline u pijesku ili neke druge kombinacije. Posmatrano u širem smislu nemaju
veći značaj, a svi proslojci će biti uklonjeni prilikom temeljenja objekata, obzirom da će slojevi do šljunka biti
zamijenjeni nasipom.
Dopunska istraživanja, odnosno II faza istraživanja su planirana sa zadatkom da se definišu slojevi ispod sloja
šljunka, posebno u dijelu rezervoara, kao najznačajnijeg objekta postrojenja. Urađena su u obimu šest (6) istražnih
bušotina od koji četiri (4) pojedinačne dubine 22,0 m i dvije (2) dubine 9,0 m.
Na svim istražnim radovima detaljno su snimljeni jezgro bušotina i otvoreni profili šahta. U bušotinama su urađeni
opiti SPT i uzet dovoljan broj poremećenih i neporemećenih uzoraka za laboratorijska ispitivanja, tabela 1.
Obzirom da su se istraživanja vršila u zimskom periodu praćen je nivo podzemnih voda, koji je oscilirao
odražavajući stanje nivoa u obližnjem Majevičkom obodnom kanalu.
141
Slika 1. Raspored istražnih radova na lokaciji postrojenja

I faza istraživanja: TP 1-30 istražni raskopi, B 1-3 istražne bušotine
II faza istraživanja B 4-9 istražne bušotine
Figure 1 Schedule of research works on the the installation site
Phase I research: TP 1-30 investigative pits, B 1-3 exploration wells
Phase II research: B 4-9 exploration wells
Tabela 1. Pregled izvedenih terenskih istraživanja i laboratorijskih istraživanja

Table 1 Overview of performed investigations and laboratory testing
I faza
II faza
Terenski Uzorci tla Uzorci tla

Urađeno SPT
radovi Porem. Nepor. Urađeno SPT Porem. Nepor.
Bušotine 3 - 5 5 6 15 16 12
Jame 30 - 24 - - - -
Laboratorijski
ispitivanja
Bušotine 3 - 5 4 6 - 12 12
Jame 30 - 17 - - - - -
142
Laboratorija ispitivanja urađena su na skoro svim uzetim uzorcima. Određene su fizičke i otporno-deformabillne
karakteristike tla. Nije bilo rasipanja rezultata na uzorcima iz istog sloja, tao da korelacija podataka daje veoma
pouzdane vrijednosti parametara koji se koriste za geostatičke analize.
OSNOVNE KARAKTERISTIKE TERENA
Prema Osnovnoj geološkoj karti SFRJ, list Bijeljina R 1:100.000, njenom Tumaču, te prema rezultatima istražnih
radova, u građi izučavane lokacije učestvuju pliopleistocenski – kvartarni (Pl,Q) i sedimenti prve terase (t1), na
teritoriji Semberije izdvojeni kao terasa rijeke Drine.
Pliopleistocensko - kvartarni sedimenti (Pl,Q) izgrađuju dublje dijelove istraživane lokacije. Registrovani su
bušotinama BN – 1,4,5,6,7,8 na različitim dubinama od 6,0 – 12,0 m i predstavljaju paleoreljef preko kojeg je
istaložen depozit aluvijalnih sedimenata. S obzirom da su na površini terena izdvojeni u jugozapadnom zaleđu
istraživane lokacije, a da nisu nabušeni bušotinama BN – 2,3,9 može se reći da ravan paleoreljefa ima pad u pravcu
sjevera i istoka. Prema Osnovnoj geološkoj karti list Bijeljina debljine su oko 30 m i leže na naslagama ponta.
Predstavljene su žutim alevritskim glinama sa karbonatnim konkrecijama.
Sedimenti prve terase (t1) koji predstavljaju Semberijski dio prve drinske terase nalaze se 4,0 do 5,0 m iznad
normalnog nivoa rijeke Save i Drine i situirani su između Drine i aluvijalno plavnih sedimenata Save. Sedimenti
koji izgrađuju ovaj dio terase su nesumnjivo akumulacionog karaktera sa monocikličnim tipom deponovanja
materijala, istaloženi u dolini ravni koju formira rijeka Sava. Predstavljeni su heterogenim šljunkom sive boje,
povodanjskim pijeskom žute boje, alevritsko-psamitskim glinama sive boje i alevritskim glinamama žute do smeđe
boje, koje izgrađuju tjeme terase. Saglasno sklopu terena moćnost terasnih naslaga se uvećava u pravcu
sjeveroistoka, a smanjuje u pravcu jugozapada, sa tendencijom isklinjavanja u pravcu granice između sedimenata
pleistocen – kvartara (Pl,Q) i terasnih sedimenata (t1), slika 2.
TP - 14 (85.00) BN - 4 (85.24)
BN - 6 (85.16) TP - 9 (85.02) BN - 1 (84.90)
86.00
84.00 1.2 1 1 1.4 1
1.65 1.5
2 1.8
82.00 2.2 2.7 2 2.9 2
3.4 3.3 3.0
80.00 5.0 3
3 3 5.0
6.2 6.5
78.00 6.9
4 4
76.00 9.2 8.1
74.00
12.1 12.0
72.00
70.00
68.00
5
66.00
64.00
22.0 22.0
62.00
60.00
Slika 2. Geološki profil terena

1. glina prašinasta, 2. pijesak prašinast, 3. šljunak pjeskovit, 4. pijesak, 5. glina prašinasta – supstrat terena
Figure 2 Geological terrain profile
1. pulverulent clay, 2. sand dust, 3. sandy gravel, 4. sand, 5. clay, pulverulent - substrate field
U litološkom profilu od površine terena do dubine istraživanja prostiru se sedimenti gline prašinaste, pijeska
prašinastog, šljunka pjeskovitog, pijeska i gline prašinaste koja predstavlja supstrat terena.
Krovni član paketa sitnozrne frakcije alvijalnih sedimenata rijeke Drine u litostratigrafskom stubu izgrađuje glina
prašinasta. Obrazuje sloj promjenjive moćnosti od 0,3 – 1,5 m, koji se kontinuirano rasprostire na istraživanoj
lokaciji. U zoni rezervoara njena moćnost je oko 1,5 m. Donji član sitnozrne frakcije ovih sedimenata u
143
litostratigrafskom stubu izgrađuje glina prašinasto pjeskovita, muljevita. Obrazuje sloj promjenjive moćnosti koji se
kontinuirano rasprostire na istraživanoj lokaciji. Muljeviti dio sloja povremeno se pojavljuje, ali nije kontinuiran.
Pogoršava geomehaničke karakteristike sloja.
Osnovni geotehnički parametri za geotehničke analize su:
• zapreminska težina γ = 19,11 kN/m3

• ugao unutrašnjeg trenja ϕ = 17 0
• kohezija c = 20 kN/m2
• modul stišljivosti Mv(0-100) = 3000 kN/m2
Gornji član paketa krupnozrne frakcije alvijalnih sedimenata rijeke Drine u litostratigrafskom stubu izgrađuje
pijesak prašinast, djelimično u lokalnim dijelovima muljevit. Nema kontinuirano rasprostranjenje, a promjenljive je
moćnosti od 0,2 – 1,5 m, najčešće oko 0,5 m. Usvojeni geotehnički paranetri za geostatičke analize su sljedeći:

• kohezija c = 5,00 kN/m2
Srednji član paketa krupnozrne frakcije aluvijalnih sedimenata rijeke Drine u litostratigrafskom stubu izgrađuje
šljunak pjeskovit, sitnozrn do krupnozrn, valutice su heterogenog sastava, veličina zrna je do 10,0 cm. Zrna manjih
prečnika su srednje do dobro zaobljena, većih prečnika srednje do slabo zaobljena. Moćnost sloja je od 2,8 – 5,8 m.
Osnovni geotehnički parametri su:

• modul stišljivosti Mv(SPT) = 30000 kN/m2
Najniži član paketa krupnozrne frakcije alvijalnih sedimenata rijeke Drine u litostratigrafskom stubu izgrađuje
pijesak sitnozrn do krupnozrn Moćnost sloja kreće se od 2,4 m i povećava se do dubine 5,0 m, što nije maksimalna
moćnost, obzirom da nekim bušotinama nije potvrđena donja granica sloja. Geotehnički parametri usvojeni za
analizu su:

• modul stišljivosti Mv(SPT) = 15000 kN/m2
Supstrat terena izgrađuje glina prašinasta, čija moćnost, odnosno donja granica nije potvrđena istražnim radovima.
Gline je prašinasta, visoko plastična, sadrži sitne uklopke raspadnutog CaCO3.

144
Za sagledavanje osnovnih hidrogeoloških karakteristika terena korišteni su rezultati ranijih terenskih istraživanja
šireg prostora oko proučavane lokacije, te namjenskih prethodnih i dopunskih terenskih istraživanja koja su
obuhvatila snimanje neposredne okoline i geomehaničko bušenje. Zajedno sa rezultatima laboratorijskih ispitivanja
može se konstatovati da teren do dubine 22,00 m sa hidrogeološkog aspekta, u odnosu na njihovu hidrogeološku
funkciju, izgrađuju sledeće vrste stijena:
• Slabovodopropusne do vodonepropusne stijene intergranuralne poroznosti predstavljene glinama

prašinastim i glinama prašinasto pjeskovitim, koje izgrađuju tjeme terasnih naslaga. Zatim glina
prašinasta sa karbonatnim konkrecijama, koja izgrađuje supstrat terena preko koga su neposredno
istaloženi sedimenti prve terase (t1). Koeficijent filtracije za gline kreće se od k = 1,01 x 10-6 – 8,09 x
10-7 cm/s i obavljaju hidrogeološku funkciju izolatora, odnosno predstavljaju stijene bez vodonosnika.
• Dobro vodopropusne stijene intergranularne poroznosti predstavljene su pijeskom i šljunkom.

Koeficijenti filtracije za pijesak i šljunak kreću se u granicama k = 2,24 x 10-2 –1,85 x 10-3 cm/s. U
manjim sočivima sa visokim procentom sadržaja sitnozrne komponente k = 1,92 x 10-6. Stijene
imaju funkciju kolektora, zbijenog tipa izdani, odnosno pripadaju stijenama koje formiraju vodonosnik
većeg rasprostranjenja i debljine. Dijelovi vodonosnika gdje preovlađuje šljunkovita komponenta,
odlikuju se dobrim filtracionim karakteristikama. Vodonosnik prihranjuju atmosferske padavine i
Majevički obodni kanal u periodima visokog vodostaja.
Osnovna seizmičnost terena utvrđena je na osnovu Seizmološke karte SFRJ iz 1987. godine. Maksimalni intenzitet
očekivanih zemljotresa je I = 50 MSK – 64 i vjerovatnosti pojave 63% za povratni period od 50 godina. Vijek
trajanja objekata je 40 godina, što znači da se može graditi za nizak stepen seizmičnosti. Ipak imajući u vidu da će
vijek objekta biti znatno duži, to je analizirana seizmičnost i za povratne periode od 100 i 200 godina, gdje
maksimalni intenzitet očekivanih zemljotresa je I = 70 MSK – 64 i vjerovatnosti pojave od 63%.
OCJENA STEPENA ISTRAŽENOSTI TERENA
Posljednjih godina kod izrade većih objekata praksa je da se ugovara realizacija projekta u cjelosti. To
podrazumijeva izradu idejnog rješenja, do glavnog i izvođačkog projekta, te izgradnje objekta po usvojenom
projektu. Često se dešava da se nosioci realizacije projekta uopšte ne upoznaju sa terenom na kome će se graditi
objekat. Otuda dolazi do različitih pristupa o potrebi za geološkim i geotehničkim istraživanjima terena, uvijek
stavljajući cijenu ispred kvaliteta dobivenih podataka.
U zavisnosti od vrste objekata i terena na kome se grade predviđena su određena istraživanja terena, koja se
prethodno definišu projektom detaljnih geoloških istraživanja. Na predmetnoj lokaciji nije urađena potrebna
dokumentacija odnosno projekat detaljnih geoloških istraživanja, kojim bi se definisao obim i vrste istraživanja za
potrebe izgradnje Kolektora otpadnih voda
Kod sagledavanja lokacije na kojoj se gradi Kolektor otpadnih voda, strani investotori nisu znali šta treba
istarživati. Da li širu lokaciju na kojoj će se nalaziti objekti ili samo teren u neposrednoj zoni objekata. Uopšte nisu
prihvatali da se uradi projekat detaljnih geoloških istraživanja, iako je to zakonska obaveza.
U želji da se dobije što više podataka o terenu, a sa manje investiranja postavljena je šema istražnih radova, kao što
je prikazana u fazi I. Obim radova je sasvim zadovoljavajući sa aspekta proučavanja karakteristika terena, posebno
u litološkom profilu. Imajući u vidu veliki broj različitih objekata, obim radova nije zadovoljavajući, jer se nisu
mogle sagledati detaljnije karakterstike terena, posebno u dijelu rezervoara otpadnih voda.
Provedeni radovi iz I faze istraživanja pokazali su da je litološki sastav po dubini različit nego što se očekivalo.
Zato se ukazala potreba za dopunskim istraživanjima, kojim bi se definisala nejasna pitanja iz I faze. U nedostatku
vremena, nije se radio projekat detaljnih geoloških istraživanja, ali su planirani radovi u skladu sa zakonskim
propisima za ovakve terene i objekte. Obzirom da je navedeni projekat obavezan kao podloga za glavni projekat,
isti će se naknadno uraditi, obuhvatajući sva provedena istraživanja iz I i II faze.
145
Korelacijom podataka iz I i II faze istraživanja, jasnije je definisana geološka slika o terenu, posebno u dijelu
rezervoara za otpadne vode. Teren inače karakteriše česte promjene u litološkom sastavu, kako u horizontalnom,
tako i vertikalnom profilu. Detaljnije upoznavane litološkog sastava je značajno radi određivanje dubine temeljenja
objekata, posebno rezervoara.
Terenska istraživanja pratila su i laboratorijska ispitivanja u cilju određivanja geomehaničkih karakteristika

izdvojenih geoloških sredina tokom terenskih istraživanja. Stepen istraženosti proveden kroz dvije faze istraživanja
je zadovoljavajući, a rezultati istraživanja dovoljni za nivo glavnog projekta.
ZAKLJUČAK
Izrada postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda je sastavni dio kanalizacionog sistema Bijeljina, koji se gradi
izvan gradskog područja na udaljenosti desetak kilometara u selu V. Obarska. Zbog zanačaja objekta u sklopu koga
se nalazi više manjih objekata, neophodno je bilo provesti određena geološka istraživanja terena koja su podloga za
glavni projekat.
Terena na kome će se graditi objekti je dosta jednostavne geološke građe, posmatrano sa geološkog aspekta
proučavanja šire lokacije. Posmatrano na samu lokaciju teren je nešto složenije građe, zbog čestih izmjena u
geološkom sastavu, posmatrano u vertikalnom profilu i horizontalnom rasprostranjenu.
Istražni radovi nisu pratili složenost geološke građe terena, tako da su ostala neka neriješena pitanja o mogućnosti
temeljenja određenih objekata. Iz tih radloga provedena su dopunska istraživanja, sa obimom istražnih radova i
laboratorijskih ispitivanja dovoljim da se teren sagleda u cjelosti, te dobiju potrebni parametri za geostatičke
analize.
Sa aspekta stepena istraženosti terena, prethodna istraživanja, odnosno I faza nije bila dovoljna da bi se sagledale
sve potrebne karakteristike terena. Objedinjavajući rezultate istraživanja I i II faze postignut je zadovoljavajući
stepen istraženosti, a doviveni podaci su dovoljni za izradu projektne dokumentacije.
146
LITERATURA
[1] Dokumentacija istražnih radova: Istražne bušotine, istražne jame, laboratorijska ispitivanja. Tehnički institut
Bijeljina, 2012-2013.
[2] Dopunski izvještaj o geomehaničkim istraživanjima tla za potrebe izgradnje Postrojenja za prečišćavanje
otpadnih voda u naselju Velika Obarska, Bijeljina. Tehnički institut Bijeljina, 2013.
[3] Đurić, N. (2011). Hidrogeološka i inženjerskogeološka istraživanja. Subotica. Građevinski fakultet Subotica,
Tehnički institut Bijeljina.
[4] Đurić, N. (2011). Stepen istraženosti terena na trasi autoputa koridor Vc, dionica Svilaj – Vukosavlje. Sanski
Most. Geo-expo 2011. Društvo za geotehniku u Bosni i Hercegovini.
[5] Đurić N. (2013). Stepen istraženosti terena za Termoelektranu 2 x 200 MW, Ugljevik 3 – nivo Idejnog
projekta. IV simpozijum sa međunarodnim učešćem „Rudarstvo 2013“ Planovi razvoja i unapređenje
rudarstva. Srebrno jezero, Srbija.
[6] Izvještaj o geomehaničkim istraživanjima tla za potrebe izgradnje Postrojenja prečišćavanje otpadnih voda u
naselju Velika Obarska, Bijeljina. Tehnički institut Bijeljina, 2012.
[7] Maksimović, M. (2005). Soil Mechanics. Third Edition. Belgrade. Building Book.
[8] Mn Road – Office of Minesota Road Reaserch – User guide to the Dinamic cone Penetrometer
[9] Standard Test Procedures Manual (1992). Fondation investigation – Dynamic cone Penetrometer, Saskat
chewanHighways and Transportation.
[10] Čičić, S., Mojičević, M., Jovanović, Č., Tokić, S., Dimitrov, P. (1980). Osnovna geološka karta, OGK list
Bijeljina 1:100000. Beograd. Savezni geološki zavod.
147
UDK: 624.121.382 (497.6)

624.121.524 (497.6)
624.154.046 (497.6)
Izvorni (naučni) članak
GEOTEHNIČKE KARAKTERISTIKE
TERENA I PRORAČUN DOZVOLJENE
NOSIVOSTI NA LOKACIJI MOSTA BR. 1,
AUTOPUT KORIDOR Vc, DIONICA
TARČIN – KONJIC, PODDIONICA
TARČIN-ZUKIĆI
Zlatan Talić*, Đenari Ćerimagić**
* Divel d.o.o. Sarajevo, ul. Tešanjska br. 5a, 71000 Sarajevo, BiH, zlatan.talic@divel.ba
** Građevinski fakultet u Sarajevu, ul. Patriotske lige br. 30, Sarajevo, BiH
djenari.cerimagic@gf.unsa.ba
REZIME
U radu je dat osvrt na geotehničke karakteristike terena na lokaciji mosta br. 1 na Autoputu na Koridoru
Vc, dionica Tarčin – Konjic, poddionica Tarčin – Zukići. Također, dat je i prijedlog temeljenja objekata
za svaki stub, kao i proračunate dozvoljene nosivosti.
KLJUČNE RIJEČI: geotehničke karakteristike, temeljenje, dozvoljena nosivost
GEOTECHNICAL CHARACTERISTICS OF THE

TERRAIN AND CALCULATION OF BEARING
CAPACITY FOR BRIDGE No. 1 OF MOTORWAY
ON CORRIDOR Vc, SECTION TARČIN –
KONJIC, SUBSECTION TARČIN-ZUKIĆI
ABSTRACT
The paper presents a review of the geotechnical characteristics of the terrain at the location of the bridge
No. 1 of motorway on Corridor Vc, section Tarčin - Konjic, subsection Tarčin - Zukići. Also, given the
suggestion of foundation structures for each column, as well as the calculated bearing capacity.
KEYWORDS: geotechnical properties of soil, foundation, bearing capacity
UVOD
Kao podloga za izradu ovog proračuna služio je „Elaborat o inženjerskogeološkim i geotehničkim karakteristikama
terena na lokaciji mosta br. 1“, koji je izradio „Geotehnos“ d.o.o. Sarajevo u novembru 2011. godine [1].
148
GEOTEHNIČKI MODEL TLA
Geotehnički model terena na lokaciji mosta br. 1 čine:
- Kvartarni pokrivači, su predstavljeni smeđom pjeskovitom glinom sa drobinom (1b), humusom sa

pjeskovitom glinom (2), zaglinjenim šljunkom sa pijeskom (2a), humusom sa glinovitom drobinom (3) i
zaglinjenom pjeskovitom drobinom (3a).
- Kora trošenja geološkog supstrata, je predstavljena zaglinjenom drobinom, produktom raspadanja

matične stijene, bigroviti šupljikavi krečnjaci (4a) i zaglinjenom drobinom, produktom raspadanja
matične stijene, metamorfisani škriljavi laporoviti krečnjaci u izmjeni sa glincima (4b).
- Geološki supstrat 1, je predstavljen bigrovitim krečnjacima (5).
- Geološki supstrat 2, je predstavljen škriljavim pješčarima, glinacima, laporcima i laporovitim

krečnjacima (6) (prevladava glinovita komponenta, do 12,0 m dubine).
Na osnovu terenskih i laboratorijskih istražnih radova, inženjerskogeološke determinacije i klasifikacije jezgre

istražnih bušotina, određeni su sljedeći proračunski parametri:
- za materijale pokrivača: modul deformabilnosti Es = 10 MPa; zapreminska težina γ = 19 kN/m3;

ugao unutrašnjeg trenja ϕ = 28°; kohezija c = 5 kPa;
- za materijale kore trošenja: modul deformabilnosti Es = 15 MPa; zapreminska težina γ = 22 kN/m3; ugao
unutrašnjeg trenja ϕ = 35°; kohezija c = 10 kPa;
- za materijale supstrata 1 – sloj (5): modul deformabilnosti stijenske mase Es = 130 MPa; zapreminska
težina γ = 22 kN/m3; monoaksijalna čvrstoća qu = 25 MPa; koeficijent reakcije tla, vertikalni Cv = 150
MN/m3;
- za materijale supstrata 2 – sloj (6): modul deformabilnosti (do 12,0 m) Es = 20 MPa; modul
deformabilnosti (ispod 12,0 m) Es = 120 MPa; zapreminska težina γ = 22 kN/m3; ugao unutrašnjeg
trenja ϕ = 36°; kohezija c = 21 kPa; koeficijent reakcije tla, vertikalni Cv = 32 MN/m3; koeficijent
reakcije tla, horizontalni Ch = 24 MN/m3.
Koeficijent reakcije tla Cv je usvojen literaturno (Mazić, 2007) [2].
OPIS KONSTRUKCIJE I KONCEPCIJA TEMELJENJA MOSTA
Konstrukcija mosta br. 1 se sastoji od od dva objekta i to: lijevog i desnog spregnutog mosta. Lijevi most se sastoji
od upornjaka S1 i S14, te stubova S2 do S13. Rasponi su sljedeći: 34,00 + 9 x 42,00 + 40,00 + 34,00 + 28,00 =
514,00 m. Ukupna dužina rasponskog sklopa lijevog mosta iznosi: 517,20 m. Desni most se sastoji od upornjaka S1
i S14, te stubova S2 do S13. Rasponi su sljedeći: 33,00 + 8 x 42,00 + 43,00 + 39,00 + 34,00 + 30,00 = 515,00 m.
Ukupna dužina rasponskog sklopa lijevog mosta iznosi: 518,20 m.
Na mjestima upornjaka S1 i stubova S2, S3 i S4, dubina do supstrata sloja bigrovitih šupljikavih krečnjaka (5) se
kreće do 4,50 m. Za ove upornjake i stubove preporučuje se direktno temeljenje na temeljnim stopama. Potrebno je
da temelji objekta budu ukopani u ovaj horizont minimalno 1,00 m.
Na mjestima stubova S5 do S13 i upornjaka S14, dubina do slojeva škriljavih pješčara, glinaca, laporaca i
laporovitih krečnjaka (6) se kreće do 12,00 m. Za ove stubove, preporučuje se indirektno temeljenje objekta na
bušenim šipovima prečnika ∅1500 mm. Potrebno je da šipovi uđu u materijale supstrata sloja (6) minimalno 10,00
m.
Dužina šipova je prilagođena karakteristikama stijenske mase mikrolokacije i opterećenjima koje je potrebno
149
prenijeti u tlo. Dužina šipova je cca 15,00 m. Temeljenje stubova mosta treba da se izvrši na 6 bušenih šipova
prečnika ∅1500 mm po stubnom mjestu (2 x 3 šipa).
PRORAČUN OTPORNOSTI STIJENSKE MASE ISPOD PLITKIH TEMELJNIH STOPA
Proračuni otpornosti stijenske mase provedeni su za projektom predviđene dimenzije, opterećenja i uslove
temeljenja, te za usvojene parametre čvrstoće temeljne podloge.
Temeljenje upornjaka S1 i stubova S2, S3 i S4 izvest će se u materijalima geološkog supstrata sloja krečnjaka (5).
Proračuni otpornosti stijenske mase provedeni su za projektom predvidene dimenzije, opterećenja i uslove
Prema Hoek-Brown-ovom kriteriju čvrstoće i na osnovu proračuna u programu RockLab (slika 1), usvojene su
konzervativne vrijednosti parametara čvrstoće za poremećenu stijensku masu (D=1):
- zapreminska težina uzoraka stijene: γ = 22 kN/m3;

- ugao unutrašnjeg trenja: ϕ = 28,80°;
- kohezija: c = 37 kPa.
Slika 1 – Proračun parametara čvrstoće stijene za materijale supstrata horizonta (5)

Figure 1 – Calculation of strength parameters of rock material substrate horizon (5)
Usvojen je GSI za materijale supstrata 1 po obrascu RMR-5, pa pošto je RMR=35, tako je GSI=30.
Proračuni će se provesti prema izrazu za proračun računske nosivosti iz BAS EN 1997 [3]:
R/A' = c'⋅Nc⋅sc⋅ic + q'⋅Nq⋅sq⋅iq + 0,5⋅γ'⋅B'⋅Nγ⋅sγ⋅iγ
150
Proračun nosivosti tla
Proračuni otpornosti stijenske mase provedeni su za projektom predviđene dimenzije, opterećenja i uslove
Proračun je proveden u programskom paketu Geo5. Na slici 2 dat je model za proračun nosivosti plitkog temelja u
programu Geo5.
Slika 2 - Model za proračun nosivosti plitkog temelja u programu Geo5

Figure 2 - Model for the calculation of bearing capacity of shallow foundation in Geo5
Usvojen je pristup određivanja proračunske otpornosti po BAS EN 1997 [3], usvajajući proračunski pristup 1 (PP1)
kombinacija 2, odnosno kombinacija parcijalnih faktora za granična stanja STR i GEO: A2 + M2 + R1. Pri tome se
usvaja parcijalni faktor sigurnosti djelovanja γG = 1,00 i γQ = 1,30 i faktori svojstva materijala (γM) 1,25.
Karakteristike tla:
ϕ = 28,8° - ugao unutrašnjeg trenja
c = 37 kPa - kohezija
γ = 22,0 kN/m3 - zapreminska težina
γ' = 12,0 kN/m3 - potopljena zapreminska težina
Dimenzije temelja:
B = 7,00 m - okomito na padinu
L = 7,00 m - paralelno sa padinom
Df = 4,50 – 7,00 m - dubina temeljenja
htem = 2,00 m - visina temelja
Mobilizirani parametri:
Fϕ = 1,25
Fc = 1,25
ϕm = 23,6°
cm = 29,6 kPa
151
Proračun slijeganja temeljnih stopa
Analitički proračun slijeganja se izveo u programskom paketu GEO 5, čiji se proračunski algoritam zasniva na
teoriji elastičnosti i Boussinesq-ovoj raspodjeli opterećenja.
Procjena slijeganja se radi na osnovu pretpostavke koncentričnog ili jednoliko rasprostranjenog površinskog
opterećenja.
Kao ulazni podaci proračuna dati su intenzitet i tlocrtne dimenzije opterećenja, dubina temeljenja te modul
stišljivosti, prostorna težina i raspored slojeva tla.
Veličina slijeganja je proračunata na osnovu izraza:
s= dz
gdje je:
s - veličina slijeganja;
dσ - diferencijal dodatnog efektivnog vertikalnog naprezanja;
Mk(σ) - modul kompresije temeljnog tla, ovisan o efektivnom vertikalnom naprezanju
z - dubina
Pri tome su dodatna vertikalna naprezanja u tlu od vanjskog opterećenja pravougaonog oblika, određena
integracijom Boussinesq-ovog rješenja za vertikalno naprezanje u elastičnom, homogenom i izotropnom
poluprostoru, opterećenom koncentričnim opterećenjem na fleksibilnoj podlozi (slika br. 3).
Modul kompresije definira se kao funkcija vertikalnog efektivnog naprezanja, prema izrazu:
(1-a)
Mk = dσ/ de = m σR ( σ' / σR)
gdje je:
dσ - diferencijal efektivnog naprezanja;

de - diferencijal relativne vertikalne deformacije;
σR - referentno efektivno vertikalno naprezanje;
σ' - efektivno naprezanje za koje vrijedi Mk;
m- karakteristični deformacioni modul za σR; m = Mk(σR) / σR;
a- eksponent naprezanja.
Eksponent naprezanja a definiše mjeru povećanja modula stišljivosti zavisno o efektivnom vertikalnom naprezanju,
te se time u proračun uvodi nelinearnost.
Djelovanje gornjih slojeva koji leže iznad kote temeljenja u proračun je uzeto u obzir kao geološko opterećenje.
Kod ovog proračuna nije uzeta u obzir krutost temeljne konstrukcije odnosno objekta, pa su slijeganja računata za
tzv. karakteristične tačke. To su tačke u kojima je slijeganje za apsolutno krutu i apsolutno fleksibilnu konstrukciju,
tlocrtno pravougaonog oblika, približno jednako.
Kako se opterećenje prenosi u unutrašnjosti homogenog poluprostora, a ne na površini (što je pretpostavka

algoritma programa), proračunata slijeganja se reduciraju korekcionim faktorom k prema Fox-u, koji daje odnos
veličine slijeganja za iste parametre materijala tla, kada se opterećenje nalazi na površini i na određenoj dubini
unutar poluprostora.
152
Faktor korekcije prema Fox-u je u relaciji s geometrijskim odnosom širine, dužine i dubine temeljenja.
Proračun se provodi do dubine na kojoj dodatna naprezanja u tlu postaju manja od odabranog postotka geoloških.
Slika 3 - Boussinesq-ovo rješenje za vertikalna naprezanja u elastičnom poluprostoru

Figure 3 - Boussinesq's solution for vertical stresses in an elastic half of the space
Proračun slijeganja je izvršen prema Janbu-ovoj teoriji tangentnog modula.
Na slici 4 prikazan je model za proračun slijeganja plitkog temelja u programu Geo 5.
Slika 4 - Model za proračun slijeganja plitkog temelja u programu Geo5

Figure 4 - Model for the calculation of settlement of shallow foundations in Geo5
153
U tabeli 1 su prikazana proračunata slijeganja i maksimalni kontaktni naponi ispod temelja za opterećenja iz gornje
tabele, za svaki stub:
Tabela 1 – Rezultati proračuna slijeganja i dozvoljenih napona

Table 1 – Results of calculation of settlement and bearing capacity
Stub Slijeganje Maksimalni kontaktni Dozvoljeni napon
s napon Rd
(mm) (kPa) (kPa)
S2 7,4 521 1213

S3 8,9 563 1187
S4 8,8 588 1225
S obzirom da su slijeganja u granicama dozvoljenih (<25 mm, Pravilnik o tehničkim normativima za temeljenje
građevinskih objekata, 1990) [4], neće izazvati veće promjene na raspodjeli presječnih sila u rasponskoj
konstrukciji i stubovima mosta, te se predložene dimenzije temeljne stope mogu smatrati zadovoljavajućim.
PRORAČUN VERTIKALNE NOSIVOSTI ŠIPOVA
Nosivost ili otpornost šipa R na vertikalno opterećenje definiše se kao otpor šipa vertikalnom opterećenju na ravnini
A-A pri slomu tla, kad šip počne nekontrolirano tonuti u tlo. Prema oznakama sa slike 5.1, nosivost je data izrazom:
R = (Pbu + Pou) / Fs,

gdje je:
Pbu – nosivost po bazi šipa i
Pou – nosivost po omotaču šipa.
Slika 5 – Vertikalno opterećeni šip

Figure 5 – Vertikal loaded pile
154
Proračun šipova je izvršen u programu Geo5. Proračun predstavlja semianalitički pristup određivanju potrebne
nosivosti šipa i veličine slijeganja, ovisno od nanešenog vanjskog opterećenja.
Šip je modeliran grednim elementima, a ponašanje okolnog tla je opisano rješenjem koje se bazira na Winkler-
Pasternak modelu.
Vrijednost smičućih napona na kontaktu šipa i okolnog tla se određuje uz pretpostavku Mohr-Coulomb-ovog
kriterija elastično-idealno plastičnog modela, dok se veličina normalnog napona određuje iz geostatičkog napona i
pritisaka tla u stanju mirovanja (K0).
Proračun je proveden za šip prečnika 1,50 m i dužine date u tabeli 2, koji ulazi u supstrat minimalno 4,50 m (3D).
Usvojen je proračunski pristup PP2, odnosno kombinacija parcijalnih faktora za granična stanja STR i GEO: A1 +
M1 + R2. Opterećenja koja djeluju na objekat su pomnožena sa faktorima djelovanja (γF) i učinka djelovanja (γE) :
γG = 1,35 i γQ = 1,50. Usvojeni su faktori svojstva materijala (γM) 1,0.
Karakteristike tla pokrivača:

ϕ = 28° - ugao unutrašnjeg trenja
Karakteristike tla kore trošenja supstrata:

γ = 22 kN/m3 - zapreminska težina
Karakteristike tla supstrata 2 - sloja (6):

OG
3.00
1.50
FG
1(2)
15.00
2(3)
Slika 6 – Model proračuna u programu Geo5

Figure 6 – Model for calculation in Geo5
155
Proračunom u Geo5 se dobije nosivost šipa, po obrascu Rcd = (Rbd + Rsd). Usvojen je faktor otpora (γF) za bušene
šipove 1,1.
Ukoliko pretpostavimo da 66,67 % opterećenja daje stalna (vlastita) težina AB objekta, te 33,33 % promjenjivo
opterećenje, dobivamo prosječni parcijalni faktor vertikalnog opterećenja šipova ξ3 = ξ4 =1,4 (tabela A.10., BAS
EN 1997-1, 2007) [3]. Prosječni parcijalni faktor vertikalnog opterećenja šipova ξ3 = ξ4 je usvojen na osnovu broja
istražnih radova na terenu, odnosno na osnovu broja bušotina na stubnom mjestu (1 bušotina po stubnom mjestu).
Proračunom dobijena nosivost šipa se dijeli sa faktor otpora (γF) za bušene šipove 1,1 i faktorom vertikalnog
opterećenja šipova ξ3 = ξ4 = 1,4. Tako dobijena vrijednost nosivosti šipa je data u tabeli 2. Proračun slijeganja
šipova je proveden u programskom paketu Plaxis, za najviše opterečene šipove na lijevom mostu. Desni most nije
računat jer su opterećenja na ovom mostu manja od opterećenja na lijevom mostu. Maksimalna vertikalna sila na
svaki šip data je u tabeli 2. Kod proračuna vertikalne nosivosti šipova, pored uslova nosivosti i slijeganja, usvojen
je i uslov da šip mora uči u materijale sloja geološkog supstrata minimalno 2-3D.
Tabela 2 – Rezultati proračuna ultimnih sila za lijevi most

Table 2 – Results of calculation for ultimate forces for left bridge
Dužina šipa Nš,comb13(uls) Nosivost baze Nosivost omotača

Stubno Nosivost šipa Rcd
(lijevi most) Rcd Rcd
mjesto (kN)
(m) (kN) (kN) (kN)
S5 15 4216 4342 1917 6259

S6 15 4110 4341 1920 6261
S7 15 4025 4341 1911 6252
S8 15 3824 4341 1912 6253
S9 15 3792 4341 1917 6258
S10 15 3563 4341 1913 6254
S11 15 3430 4341 1906 6247
S12 15 3171 4015 1471 5486
S13 15 3033 4133 1631 5764
S14 15 - 4328 1879 6207
Slika 7 – Numerički model proračuna u Plaxisu

Figure 7 – Numerical model for calculation in Plaxisu
156
Tabela 3 – Rezultati proračuna radnih sila i slijeganja za lijevi most

Table 3 – Results of calculation for forces and settlement for left bridge
Dužina šipa Nš,(sls)

Slijeganje s
Stubno mjesto (lijevi most)
(mm)
(m) (kN)
S5 15 3243 9
S6 15 3162 9
S7 15 3096 8
S8 15 2942 8
S9 15 2917 8
S10 15 2741 7
S11 15 2639 7
S12 15 2440 6
S13 15 2333 6
S14 15 - -
ZAKLJUČAK
Na osnovi provedenih terenskih i laboratorijskih istražnih radova te geotehnickih analiza za most br. 1 zaključuje se
sljedeće:
- Na mjestima upornjaka S1 i stubova S2, S3 i S4, dubina do supstrata sloja bigrovitih šupljikavih
krečnjaka (5) se kreće do 4,50 m. Za ove upornjake i stubove preporučuje se direktno temeljenje na
temeljnim stopama. Potrebno je da temelji objekta budu ukopani u ovaj sloj minimalno 1,00 m.
- Na mjestima stubova S5 do S13 i upornjaka S14, dubina do sloja škriljavih pješčara, glinaca, laporaca i
laporovitih krečnjaka (6) se kreće do 12,00 m. Za ove stubove, preporučuje se indirektno temeljenje
objekta na bušenim šipovima prečnika ∅1500 mm. Potrebno je da šipovi uđu u materijale supstrata sloja
(6) minimalno 10,00 m.
- Pojava podzemne vode je konstatovana na dubini od oko 1,40 m ispod površine terena, ali se nivo može
podići u hidrološki nepovoljnijem periodu.
- Projektni uticaj djelovanja (maksimalni naponi) su manji od računske nosivosti stijenske mase.
- Za navedene uslove temeljenja i data opterećenja prema projektu, mogu se očekivati slijeganja temeljnih
stopa upornjaka S1 i stubova S2, S3 i S4 koja će biti reda veličine do 9 mm.
- Za navedene uslove temeljenja i data opterećenja prema projektu, mogu se očekivati slijeganja šipova
ispod stubova S4 do S13 i upornjaka S14, koja će biti reda veličine do 9,0 mm.
LITERATURA
[1] Elaborat o inženjerskogeološkim i geotehničkim karakteristikama terena na lokaciji mosta br. 1, „Geotehnos“
d.o.o. Sarajevo, novembar 2011. godine; Đ.Čerimagić, Z.Talić;
[2] Mazić B., (2007). Dimenzioniranje kolovozne konstrukcije, Građevinski fakultetu Sarajevu;
[3] BAS EN 1997-1:2008 Eurokod 7 – Projektovanje geotehničkih struktura - Dio 1: Opća pravila (EN 1997-
1:2007 IDT);
[4] Pravilnik o tehničkim normativima za temeljenje građevinskih objekata, (1990).
157
UDK:624.131.382 (497.6)
624.154.046 (497.6)
GEOTEHNIČKE KARAKTERISTIKE
TERENA I PRORAČUN DOZVOLJENE
NOSIVOSTI NA LOKACIJI MOSTA BR. 2,
AUTOPUT KORIDOR Vc, DIONICA
TARČIN – KONJIC, PODDIONICA
TARČIN-ZUKIĆI
Zlatan Talić*, Đenari Ćerimagić**
* Divel d.o.o. Sarajevo, ul. Tešanjska br. 5a, 71000 Sarajevo, BiH, zlatan.talic@divel.ba
** Građevinski fakultet u Sarajevu, ul. Patriotske lige br. 30,Sarajevo, BiH
djenari.cerimagic@gf.unsa.ba
REZIME
U radu je dat osvrt na geotehničke karakteristike terena na lokaciji mosta br. 2 na Autoputu na Koridoru
Vc, dionica Tarčin – Konjic, poddionica Tarčin – Zukići. Također, dat je i prijedlog temeljenja objekata
za svaki stub, kao i proračunate dozvoljene nosivosti.
KLJUČNE RIJEČI: geotehničke karakteristike, temeljenje, dozvoljena nosivost
GEOTECHNICAL CHARACTERISTICS OF THE

TERRAIN AND CALCULATION OF BEARING
CAPACITY FOR BRIDGE No. 2 OF MOTORWAY
ON CORRIDOR Vc, SECTION TARČIN –
KONJIC, SUBSECTION TARČIN-ZUKIĆI
ABSTRACT
The paper presents a review of the geotechnical characteristics of the terrain at the location of the bridge
No. 2 of motorway on Corridor Vc, section Tarčin - Konjic, subsection Tarčin - Zukići. Also, given the
suggestion of foundation structures for each column, as well as the calculated bearing capacity.
KEYWORDS: geotechnical properties of soil, foundation, bearing capacity

158
UVOD
Kao podloga za izradu ovog proračuna služio je „Elaborat o inženjerskogeološkim i geotehničkim karakteristikama
terena na lokaciji mosta br. 2“, koji je izradio „Geotehnos“ d.o.o. Sarajevo u januaru 2012. godine [1].
GEOTEHNIČKI MODEL TLA
Geotehnički model terena na lokaciji mosta br. 2 čine:
- Kvartarni pokrivači, su predstavljeni mješavinom šljunka, pijeska, gline i šljake (1c), zaglinjenim
šljunkom sa pijeskom (2a), prašinasto pjeskovitom glinom (2c), šljunkovito pjeskovitom glinom (2d),
sivom do mrkom muljevitom glinom (3c), smeđom pjeskovitom glinom (3d) i pjeskovitom glinom
(3e).
- Kora trošenja geološkog supstrata, je predstavljena zaglinjenom drobinom, produktom raspadanja

matične stijene, materijala glinaca horizonta (4b), glinovitih pješčara horizonta (4c), glinaca horizonta
(4d) i laporovitih pjeskovitih krečnjaka horizonta (4e).
- Geološki supstrat 1, je predstavljen bigrovitim krečnjacima (5a).
- Geološki supstrat 2, je predstavljen crvenkastim tankouslojenim uškriljenim liskunovitim pješčarima

(6a), glincima smeđe boje (6b) i škriljavim pješčarima i laporovitim krečnjacima (6) (prevladava
glinovita komponenta, do 12,0 m dubine).
Na osnovu terenskih i laboratorijskih istražnih radova, inženjerskogeološke determinacije i klasifikacije jezgre

istražnih bušotina, određeni su sljedeći proračunski parametri:
- za materijale pokrivača: modul deformabilnosti Es = 10 MPa; zapreminska težina γ = 19 kN/m3;

ugao unutrašnjeg trenja ϕ = 28°; kohezija c = 5 kPa;
- za materijale kore trošenja: modul deformabilnosti Es = 10 MPa; zapreminska težina γ = 21 kN/m3; ugao
unutrašnjeg trenja ϕ = 28°; kohezija c = 16 kPa;
- za materijale supstrata 1 – sloj (5): modul deformabilnosti stijenske mase Es = 100 MPa; zapreminska
težina γ = 21 kN/m3; monoaksijalna čvrstoća qu = 27 MPa;
- za materijale supstrata 2 – sloj (6): modul deformabilnosti (do 12,0 m) Es = 20 MPa; modul
deformabilnosti; zapreminska težina γ = 22 kN/m3; ugao unutrašnjeg trenja ϕ = 35°; kohezija c = 20
kPa.
OPIS KONSTRUKCIJE I KONCEPCIJA TEMELJENJA MOSTA
Konstrukcija mosta br. 2 se sastoji od od dva objekta i to: lijevog i desnog spregnutog mosta, koji su projektovani
kao prednapregnuta ramovska konstrukcija sa taktnim građenjem. Lijevi most se sastoji od dvije konstrukcije,
razdvojene dilatacijom na stubu 11. Prva konstrukcija je dužine 310 m, sa rasponima: 25,00 + 4 x 32,00 + 2 x 34,00
+ 2 x 32,00 + 25,00 = 310,00 m. Druga konstrukcija je dužine 294 m, sa rasponima: 28,00 + 7 x 34,00 + 28,00 =
294,00 m. Ukupna dužina rasponskog sklopa lijevog mosta iznosi: 310,00 + 294,00 + 4 x 1,25 = 609,00 m. Desni
most se sastoji od dvije konstrukcije, razdvojene dilatacijom na stubu 11. Prva konstrukcija je dužine 310 m, sa
rasponima: 25,00 + 3 x 32,00 + 2 x 34,00 + 3 x 32,00 + 25,00 = 310,00 m. Druga konstrukcija je dužine 276 m, sa
rasponima: 27,00 + 7 x 32,00 + 25,00 = 276,00 m. Ukupna dužina rasponskog sklopa desnog mosta iznosi: 310,00
+ 276,00 + 4 x 1,25 = 591,00 m.
Na mjestima upornjaka S1 i stubova S2 do S8, dubina do materijala geološkog supstrata slojeva laporovitih
krečnjaka i škriljavih pješčara (6) se kreće do 25,50 m. Za ove upornjake i stubove preporučuje se indirektno
159
temeljenje objekta na bušenim šipovima prečnika ∅1500 mm. Potrebno je da šipovi uđu u materijale supstrata sloja
(6) minimalno 8,00 m.
Na mjestima stubova S9 do S18, dubina do materijala geološkog supstrata sloja glinaca smeđe boje (6b) se kreće do
18,00 m. Za ove stubove, preporučuje se indirektno temeljenje objekta na bušenim šipovima prečnika ∅1500 mm.
Potrebno je da šipovi uđu u materijale supstrata sloja (6b) minimalno 10,00 m.
Na mjestima stubova S19 i upornjaka S20, dubina do materijala geološkog supstrata sloja krečnjaka (5a) se kreće
do 8,00 m. Za ove stubove, preporučuje se indirektno temeljenje objekta na bušenim šipovima prečnika ∅1500
mm. Potrebno je da šipovi uđu u materijale supstrata sloja (5a) minimalno 7,50 m.
Temeljenje stubova mosta treba da se izvrši na 4 bušena šipa prečnika ∅1500 mm po stubnom mjestu (2 x 2 šipa).
PRORAČUN VERTIKALNE NOSIVOSTI ŠIPOVA
Nosivost ili otpornost šipa R na vertikalno opterećenje definiše se kao otpor šipa vertikalnom opterećenju na ravnini
A-A pri slomu tla, kad šip počne nekontrolirano tonuti u tlo. Prema oznakama sa slike 5.1, nosivost je data izrazom:
R = (Pbu + Pou) / Fs,
gdje je:
Pbu – nosivost po bazi šipa i
Pou – nosivost po omotaču šipa.
Slika 1 – Vertikalno opterećeni šip

Figure 1 – Vertikal loaded pile
Proračun šipova je izvršen u programu Geo5. Proračun predstavlja semianalitički pristup određivanju potrebne
nosivosti šipa i veličine slijeganja, ovisno od nanešenog vanjskog opterećenja.
Šip je modeliran grednim elementima, a ponašanje okolnog tla je opisano rješenjem koje se bazira na Winkler-
Pasternak modelu.
Vrijednost smičućih napona na kontaktu šipa i okolnog tla se određuje uz pretpostavku Mohr-Coulomb-ovog
kriterija elastično-idealno plastičnog modela, dok se veličina normalnog napona određuje iz geostatičkog napona i
pritisaka tla u stanju mirovanja (K0).
160
Proračun je proveden za šip prečnika 1,50 m i dužine date u tabeli 1, koji ulazi u supstrat minimalno 4,50 m (3D).
Usvojen je proračunski pristup PP2, odnosno kombinacija parcijalnih faktora za granična stanja STR i GEO: A1 +
M1 + R2. Opterećenja koja djeluju na objekat su pomnožena sa faktorima djelovanja (γF) i učinka djelovanja (γE) :
γG = 1,35 i γQ = 1,50. Usvojeni su faktori svojstva materijala (γM) 1,0.
Karakteristike tla pokrivača:

Karakteristike tla kore trošenja supstrata:

Karakteristike tla supstrata 2 – sloja (6):

γ = 22 kN/m 3
- zapreminska težina
Slika 2 – Model proračuna u programu Geo5

Figure 2 – Model for calculation in Geo5
Proračunom u Geo5 se dobije nosivost šipa, po obrascu Rcd = (Rbd + Rsd). Usvojen je faktor otpora (γF) za bušene
šipove 1,1.
Ukoliko pretpostavimo da 66,67 % opterećenja daje stalna (vlastita) težina AB objekta, te 33,33 % promjenjivo
opterećenje, dobivamo prosječni parcijalni faktor vertikalnog opterećenja šipova ξ3 = ξ4 =1,4 (tabela A.10., BAS
161
EN 1997-1, 2007) [2] i (Gradis, 2008) [3]. Prosječni parcijalni faktor vertikalnog opterećenja šipova ξ3 = ξ4 je
usvojen na osnovu broja istražnih radova na terenu, odnosno na osnovu broja bušotina na stubnom mjestu (1
bušotina po stubnom mjestu).
Proračunom dobijena nosivost šipa se dijeli sa faktor otpora (γF) za bušene šipove 1,1 i faktorom vertikalnog
opterećenja šipova ξ3 = ξ4 = 1,4. Tako dobijena vrijednost nosivosti šipa je data u tabeli 1. Proračun slijeganja
šipova je proveden u programskom paketu Plaxis, za najviše opterečene šipove na lijevom mostu. Desni most nije
računat jer su opterećenja na ovom mostu manja od opterećenja na lijevom mostu. Maksimalna vertikalna sila na
svaki šip data je u tabeli 1. Kod proračuna vertikalne nosivosti šipova, pored uslova nosivosti i slijeganja, usvojen
je i uslov da šip mora uči u materijale sloja geološkog supstrata minimalno 2-3D.
Tabela 1 – Rezultati proračuna ultimnih sila za lijevi most

Table 1 – Results of calculation for ultimate forces for left bridge
Stubno Dužina šipa Nš,comb12(uls) Nosivost Nosivost Nosivost Nš,comb3(sls) Slijeganje

mjesto (m) (kN) baze Rbd omot. Rsd šipa Rcd (kN) s
(kN) (kN) (kN) (mm)
S1(2-2) 15 - - - - - -
S2(2-2) 15 5422 1642 3866 5508 3614 12
S3(2-2) 18 5360 2344 4537 6881 4498 13
S4(2-2) 21 6634 3298 5192 8490 5368 7
S5(2-2) 23 6637 3811 5640 9451 4810 5
S6(2-2) 27 6222 5525 6676 12201 4660 12
S7(2-2) 25 3200 3989 5999 9988 1300 9
S8(2-2) 27 6502 5511 6605 12116 5914 14
S9(2-2) 23 5951 3663 5562 9225 4456 14
S10(2-2) 23 5885 3690 5509 9199 4450 9
S11 21 - - - - - -
S12(2-1) 25 5397 4940 6139 11079 4484 13
S13(2-1) 25 5468 4990 6154 11144 4654 15
S14(2-1) 27 6018 5933 6632 12565 5216 12
S15(2-1) 29 6490 6611 7011 13622 4622 8
S16(2-1) 29 6321 6498 6977 13475 4250 9
S17(2-1) 27 5711 5524 6496 12020 5066 13
S18(2-1) 21 5483 3151 5136 8287 4664 11
S19(2-1) 12 5045 1356 10053 11409 4310 5
S20(2-1) 15 - - - - - -
Pošto su opterećenja na upornjacima (S1, S11 i S20) znatno manja od opterećenja stubova mosta, tako se dužina i
raspored šipova usvojio iz konstruktivnih razloga.
162
Slika 3 – Numerički model proračuna u Plaxisu

Figure 3 – Numerical model for calculation in Plaxisu
ZAKLJUČAK
Na osnovi provedenih terenskih i laboratorijskih istražnih radova te geotehnickih analiza za most br. 2 zaključuje se
sljedeće:
- Na mjestima upornjaka S1 i stubova S2 do S8, dubina do materijala geološkog supstrata sloja bigrovitih
šupljikavih krečnjaka (5a) se kreće do 25,50 m. Za ove upornjake i stubove preporučuje se indirektno
temeljenje objekta na bušenim šipovima prečnika ∅1500 mm. Potrebno je da šipovi uđu u materijale
supstrata sloja (5a) minimalno 8,00 m.
- Na mjestima stubova S9 do S18, dubina do materijala geološkog supstrata sloja glinaca smeđe boje (6b)
se kreće do 18,00 m. Za ove stubove, preporučuje se indirektno temeljenje objekta na bušenim šipovima
prečnika ∅1500 mm. Potrebno je da šipovi uđu u materijale supstrata sloja (6b) minimalno 10,00 m.
- Na mjestima stubova S19 i upornjaka S20, dubina do materijala geološkog supstrata sloja krečnjaka (5a)
se kreće do 8,00 m. Za ove stubove, preporučuje se indirektno temeljenje objekta na bušenim šipovima
prečnika ∅1500 mm. Potrebno je da šipovi uđu u materijale supstrata sloja (5a) minimalno 7,50 m.
- Temeljenje stubova mosta treba da se izvrši na 4 bušena šipa prečnika ∅1500 mm po stubnom mjestu (2
x 2 šipa).
- Pojava podzemne vode je konstatovana na dubini od oko 1,30 m ispod površine terena, ali se nivo može
podići u hidrološki nepovoljnijem periodu.
- Projektni uticaj djelovanja (maksimalni naponi) su manji od računske nosivosti stijenske mase.
- Za navedene uslove temeljenja i data opterećenja prema projektu, mogu se očekivati slijeganja šipova
ispod stubova, koja će biti reda veličine do 15,0 mm.
LITERATURA
[1] Elaborat o inženjerskogeološkim i geotehničkim karakteristikama terena na lokaciji mosta br. 1, „Geotehnos“
d.o.o. Sarajevo, novembar 2011. Godine; Đ.Čerimagić, Z. Talić;
[2] BAS EN 1997-1:2008 Eurokod 7 – Projektovanje geotehničkih struktura - Dio 1: Opća pravila (EN 1997-
1:2007 IDT);
[3] Geotehnička ocjena rezultata ispitivanja nosivosti testiranih šipova za potvrdu uslova fundiranja objekata na
petlji Butila, Sarajevske obilaznice. GRADIS Biro za projektiranje Maribor d.o.o., Maribor, 2008.
163
UDK: 624.131.3 )497.113)

625.745.12 (497.113)
Stručni članak
FOUNDATION OF RAILWAY-ROAD
BRIDGE OVER THE DANUBE IN NOVI
SAD
Damir Peco*, Ivan Bojović, Stevan Šijan, Miodrag Savić, Vladimir Jovanović, Nevena Lazić
*ENCODE d.o.o. , Pere Velimirovića 56 Belgrade, office@encode.rs,
ABSTRACT
The Design was developed in scope of Design and Bild (Yellow FIDIC) for the purposes of the
Contractor. Designed piers and abutments of Railway-road Bridge in Novi Sad meet construction
requierements and are in accordance with superstructure of the bridge and visual requirements of the
bridge as a whole. Foundations of the piers were designed, wherever it was possible, on existing
caissons or on newly designed bored piles.
KEY WORDS: railway-road bridge, Danube, foundation, caisson, Yellow FIDIC
FUNDIRANJE ŽELEZNIČKO-DRUMSKOG
MOSTA PREKO DUNAVA U NOVOM SADU
REZIME
Projekat je izradjen u okviru Projektuj i izvedi ugovora ( Design and bild, Yelow FIDIC) za potrebe
Izvođača radova. Projektovani stubovi Železničko – drumskog mosta preko Dunava u Novom Sadu
zadovoljavaju konstrukterske uslove i u skladu su sa konstrukcijom gornjeg stroja mosta i vizuelnim
zahtevom mosta kao celine. Fundiranje stubova je projektovano, gde je to bilo moguće na postojećim
kesonima , ili na novoprojektovanim bušenim šipovima.
KLJUČNE REČI: železničko-drumski most, Dunav, fundiranje, keson, Žuti FIDIC
INTRODUCTION
The subjects of this paperwork are the piers and foundations of the new railway – road Bridge over the Danube in
Novi Sad. The bridge is located at the site of the old railway – road bridge in Novi Sad, known as »Žeželj Bridge« -
named by the designer Branko Žeželj. The road-railway Bridge over the Danube River in Novi Sad is one of the
most important structures to be found on the Belgrade-Novi Sad-Subotica- Hungarian border international railway
line and M 22.1 Belgrade – Novi Sad – Subotica, II national category road. Seminal railway-road bridge was
constructed on 1961. with one railway track and two road lanes. The bridge was destroyed on 1999. during the Nato
bombardment which led to breakdown in traffic communications.
The Design was developed in scope of Design and Bild (Yellow FIDIC) for the purposes of the Contractor JV Azvi
, Taddei , Horta Coslada , and the Investor is „Železnice Srbije“ AD.
164
There are planned two lanes for the road traffic and two railway tracks and also two pedestrian walkways on the
new bridge. This definition of the superstructure makes the asymmetric loads on the piers and foundation of the
structure which, together with the condition to use for foundation the existing foundation of the old bridge causes
additional definition of geometry, dimensions and especially height levels of new piers and foundation.
GEOTECHNICAL REQUIERMENETS ( 2 (3
(Excerpt from the Study of geotechnical investigations in 2011.and excerpt from Addendum to study of
geotechnical research for the purposes of construction of Final Design for Railway-road Bridge across the Danube
in Novi Sad (“Hidrozavod DTD” AD, Novi Sad, November 2012.),
Sediments of Quaternary and Pliocene age have been registered on the location of the newly-designed bridge down
to the depth of 40m. On the very surface of the terrain is a made up ground of variable thickness from 5.3m to 11m.
Shallower zone of Quaternary sediments consist of facies overflooding (2). In lithological terms these are mostly
loosely connected of dust and sand partially clayed sediments, loose, compressible and thus of unfavorable
characteristics for foundation of structures that carry over large load to the ground. Propagation of these sediments
is confirmed only on the left bank of the Danube down to the max depth of 13.8m, namely to level line 66mnm.
Deeper in the structure of the terrain registered were sediments of facies of the river bed (3) and (4), medium for
fine grain sand with variable presence of the gravel fraction that increases with depth. Interposition depth of these
sediments on the banks is from 27,8m to 29,7m deep from the surface of the terrain, namely level lines 50,5-
52mnm, while in the bed of the river Danube they are interposited deeper, down to level lines 48-49mnm.
Sandy sediments of the river bed facies (3) are generally medium compact in structure, while deeper in the gravel-
sandy sediments (4) the degree of consolidation increases significantly and they are characterized as compact to
very compact and their parameters of strength are very high. Therefore, the deeper zone of gravel-sand sediments is
more favorable for supporting pile base.
Pliocene sediments (5) are found immediately below the alluvial sediments and are presented on the semi-solid,
compact marly clay which is also favorable for supporting pile base.
Based on the analysis of the results of engineering and geological mapping of the core, experiments of static
penetration and standard penetration tests and also on the basis of laboratory tests, marked are geotechnical sections
in the area of bridge piers shown on geotechnical sections of the terrain. Geotechnical terrain models for each pier
position, namely parameters of the strength of soil required for calculation of boundary load of the pile were
calculated based on the results of research.
Calculation of the limit load of the pile were carried out by methods that are based on the results of static and
standard penetration and also according to the technical standards for foundations of buildings based on soil
strength parameters.
Pile permitted load is determined by an average factor of safety Fφ = 1.50 (for the method from the Regulations of
technical standards), or with safety factor Fs =3 when determining the allowable load using methods of penetration.
Calculation was carried out for drilled concrete pile, of Ø1500m in diameter, having different lengths with bases at
different absolute levels depending on the place of the pier or abutment.
Calculations of permitted load were carried out for the pier S2 and S3 which will transfer the load to the soil
through the existing caisson constructions of the former Žeželj Bridge. Calculation was performed using the method
according to the Technical standards for foundations of construction buildings, provided that the soil strength
parameters were defined by interpretation of the penetration experiment results.
Obtained values of permitted load capacity are large and amount for pier qa=2650kN/m2, and for pier S3
qa=1320kN/m2. The obtained values are much higher than projected load so there is no danger of breaking of soil.
For piers S2 and S3 calculation of subsidence were not made considering that these piers are founded on the
existing caisson structures under which the consolidated subsidence had already been finished under the load of the
former bridge and the newly designed load which is generally lower, cannot cause additional subsidence of the soil.
Complete terrain investigations, laboratory testing and preparation of Study of geotechnical investigations for the
purpose of Final design for construction of railway-road bridge over the Danube in Novi Sad are done in period of
May-June 2011. During the 2012. in phase of boring piles on right bank of the Danube, at the position of the
abutment in axis 1, according to recommendations given in Study of geotechnical investigations, the pile load test
was done by Institute for geotechnic from Subotica. This test is used to verify results gained by calculations and for
adjustments of used parameters of soil and empirical coefficients having in mind that it reliably determines in situ
limit loads of piles. Main contractor, AZVI S.A; Novi Sad branch engaged Faculty of technical sciences, University
of Novi Sad – Chair of Geotechnical Engineering, whose team analyzed results of pile load tests and Study of
165
geotechnical investigations. They recommended that on the left bank of the Danube, in zone of pier in axis 4,
should be performed two additional static penetration tests, considering that meantime the conditions for
foundations in zone of this pier were changed. In the period of execution of basic geotechnical investigations, due
to remains of an old bridge pier, it was not possible to perform the tests in microlocation of pier in axis 4. Later, in
phase of bridge construction, remains are removed, and up to the depth of 5-6m was poured sandy material.
Analysis of the results of pile load test and additional static penetration test are shown in “Expert opinion of
geotechnical documentation” and “Report” which was prepared by Faculty of Technical sciences, University in
Novi Sad – Chair of Geotechnical Engineering, which are integral part of the Addendum to the Study.
Also, in the specified documentation are done additional calculations of permitted capacity of the pile in axis 1, 4
and 5. Calculations were made after analysis of the results of researches that were carried out by now (basic,
additional, CPT and pile load test), reinterpretation of geotechnical terrain models in the zone of mentioned pier and
abutments. Results of additional calculations show some differences from results that were obtained in basic Study.
These differences in results are understandable and expected considering higher level of exploration of the terrain
after additional investigations and tests (additional CPT and pile load lest), and the fact that calculations were made
by different methods.
DESCRIPTION OF PIERS, ABUTMENTS AND FOUNDATIONS
The appearance of the bridge in the river zone is defined by the Terms of Reference Design of construction of the
superstructure of the bridge defines the inputs for the calculation of piers and foundations of the newly-designed
bridge.
Structure system of the construction of the superstructure consists of four simple beams, of which two central are
tied arches which dominantly cause vertical reactions of the support, and axis of piers coincide with actions of the
reactions. Such a structural solution resulted in the possibility of using the existing foundations of piers in the axis 2
and 3 for the supports of new construction.
The construction of the bridge is based on two abutments and three piers: abutments in axes 1 and 5, central coast
piers in axes 2 and 4 and the river pier in axis 3.
The design of the new bridge envisages the increase of the end span between axes 1 and 2, which caused a design
of whole new abutment in axis 1.
Criteria for the selection of dimensions of substructure treated, in addition to structure analysis and structural
reasons, the conditions of compliance with construction of the superstructure, construction and condition of the
existing foundations, and especially considering the visual requirements of the bridge as a whole.
Reinforced concrete piers are of box cross-section. Since the end bearings transfer large vertical influences from the
reactions of the bridge, the ends of a pier are of solid cross section with semicircular roundings for better
distribution of effects.
Horizontal forces are transferred to the bearing beam through the system of steel anchors which are integral part of
the project design of superstructure, and its local effects in the bearing beam are provided by the special
reinforcement.
Construction of piers and abutments consists of bearing beam, pier (abutment), pile cap and bored piles in axis 1, 4
and 5.
The position of the old bridge caisson in axes 2 and 3 is favorable, and their capacity is greater than that required to,
with necessary recovery and reinforcement, accept the newly-designed loads, and will be kept as they are.
Geotechnical data gained by investigations in situ and in laboratory are surely very favorable. Regardless, based on
data from structure analysis of the old bridge, it can be said that loading capacity of the subsoil is sufficient for
calculation loads of new one.
166
BEOGRAD NOVI SAD
1 2 3 4 5
Saobracajnica
Traffic lane
Kolosek 1
Kolosek 2
Track 1
Track 2
TR (GIŠ)
TS HJ HJ TS
HS-03
Figure 1. Scheme of the Bridge and Cross section of the Bridge on pier in axis 3, Slika 1. Šema mosta i porečni
presek mosta na stubu u osi 3
The span between axes 3 and 4 is reduced compared to the old bridge. Position of the arch support in axis 4 is
displaced in relation to the old foundation and a new pier is designed.
Bearing capacity of the existing abutment in axis 5 of the old bridge is insufficient to accept the newly designed
load, so a completely new was designed and the old one is intended for demolition.
Characteristic sections of the piers and abutment are checked due to early thermal cracking regarding volume of
concrete that has to be casted.
167
Construction of superstructure is supported on piers by means of bearings according to the following scheme:
Abutments in axis 1 and 5
Final design of pier in axis 1 changed from ‘Preliminary design due to adjustment to technology of launching of
the superstructure.
PRESEK 1-1 PRESEK 4-4

STUBOVI U OSAMA 1 I 5
SECTION 1-1 ABUTMENTS IN AXIS 1 AND 5 SECTION 4-4 N. SAD
2 1/5
BRIDGE AXIS
OSA MOSTA
1 OSA LEŽIŠNE GREDE

89.13 89.13 TOP BEAM AXIS
2.0% 2.0% 5.52%
2.5% 2.5% 1.5% 2.5% (B)
(CF)
(SB) Ground level
1
1
85.30 85.30
1.5% 1.5% (MG)
HJ TS TS HJ
1.5% 1.5%
2.0%
(MT)
Ground level BUŠOTINA / BORE 1

1
Ground level x : 5013811.34 79.70 Ground level 1
2
79.30 S-5 y : 7410766.01 79.30 1

1
78.10 78.10
1 Nasut materijal
Refill material /
Fill material
Zamenjeno tlo
74.72
2 ML/CL SP
71.14
3 Pesak / Sand
Reka DUNAV
DANUBE river
64.44
Leva obala
Left bank NOVI SAD
4 Šljunkoviti pesak
Sandy gravel
56.10 56.10
52.78
5 Gl-Lg / Marly clay
Figure 2. Abutments in axis 1 and 5, Slika2. Stubovi u osama 1 i 5
The design of new bridge envisages the increase of the span between axes 1 and 2 for 7.0 m, which resulted in
designing of a whole new abutment. The existing abutment is not in use and will be removed. Since in the upper
layer of the soil, down to the depth of 14m detected were layers of low and variable geotechnical parameters,
design solution is adjusted to the construction relief from the pressure of the soil in the direction of the bridge.
The abutment consists of the wall having box cross-section, bearing beam, side covers and parapets. Design
solution is such that parapet provides the space for maintenance of the end parts of steel construction, bearing and
expansion devices. On the sides are wing walls. Two bearings are placed on the bearing beam and are located at
the ends of the abutment and they carry on vertical loads from the superstructure. Bearing in the abutment axis is
longitudinal movable and accepts horizontal forces.
168
Founding will be made on bored piles whose diameter is 1500 mm and which are placed in two rows of 5 piles.
Given the aforementioned adverse geotechnical characteristics it is planned to the soil immediately below the
helmet with a layer of gravel measuring 9,0 x 35,0 x 2,0 m. Pile will be placed after the replacement of soil, using
the method with a pipe along the whole length.
The ends of wing walls are founded on 2 bored piles having the diameter of 1500 mm.
The area bounded by the frontal and wing walls designed is an embankment which consists of the protective
layer of 30cm thickness, transitional layer of 40cm and an embankment of unbound material. As for the front
wall, from the level of helmet beam to the protective layer, in the length of 3.0 m is formed a layer of cement
stabilized material having the coefficient of internal friction of 40º. The thickness of the layer is, beyond this
length, reduced under the inclination of 1:1. Layer is made of natural mixture of sand and gravel with 50kg/m3 of
cement. Filling, spreading, wetting, planning and compression in layers of 30 cm are done according to technical
requirements given in the road design. Over the waterproof concrete coat, along the walls is placed a geotextile.
Protective layer (buffer) is 30 cm thick and is made of gravel sand of consistent type of stone with the addition of
15-30% crushed grains. Alternatively, the layer can be made entirely from the material of crushed stone – rock.
Final design of pier in axis 5 changed from Preliminary design due to adjustment to technology of launching of
the superstructure. A pier in the axis 5 is completely new. The existing pier which is located exactly at the
location of newly designed will be completely removed since the newly designed loads will be considerably
higher than those for which the pier was designed.
Pier in axis 5 is constructively exactly the same as the end pier in axis 1 except the pile length, so all the stated
for the pier in axis 1 applies also for the pier in axis 5.
Pier in axis 2
Final design of pier in axis 2 is based on data from Preliminary design, meaning that caisson is in structural
condition as assumed in Preliminary design.
Newly designed pier in the axis 2 is based on the upper surface of the existing foundation (caisson) of the old
bridge. The construction of the pier consists of bearing beam, pier and lower part of the pier that is supported on
the existing foundation, hereinafter – footing.
PRESEK 2-2
PRESEK 1-1 STUB U OSI 2 SECTION 2-2 N. SAD
SECTION 1-1 DUNAV PIER IN AXIS 2
2
PIER AXIS
2 BRIDGE AXIS
OSA STUBA 1
OSA MOSTA
84.70 84.65
HS-02
% %
BUŠOTINA / BORE
80.47 x : 5013565.49
Ground level Ground level S-2 y : 7411151.00 80.25
76.20 76.20
1 Nasut materijal
Made-up material
73.00 73.00
69.89
3 Pesak / Sand
64.00 64.00
1
2 Reka DUNAV
DANUBE river Leva obala NOVI SAD
59.05
Left bank NOVI SAD
Figure 3. Pier in axis 2, Slika3. Stub u osi 2
On the pier are placed two pairs of bearings which are located at the ends of the pier and through which vertical
loads are transferred from the bridge. This effect of vertical forces creates tension in the bearing beam, which is
accepted by the reinforcement .Two bearings in the axis of the pier accept the horizontal forces, but the bearing
that accepts the reaction of the arch between axes 2 and 3 is also longitudinally movable. The existing foundation
is designed for larger loads than the newly designed. Also, in the course of nearly 40 years of exploitation there
has been a consolidation in the soil beneath the caisson and due to action of horizontal reaction in the direction of
axis 1. The effect of consolidation is probably partly reduced after the destruction of the bridge. The footing is
169
larger than the existing foundation on which it is supported, and the position of the central line of the bridge is
eccentric in relation to the central line of the existing foundation. In this way are formed overhangs in relation to
the existing foundation measuring 2,71 m on the upstream and 1,04 m on the downstream side. Previously
described condition of the existing foundation in axis 2 requires works on the strengthening and recovery. The
plan is to construct a reinforced concrete layer for leveling of inclined parts in cascades and recovery of damages
on the upper side of caisson, with anchoring of the connection between new and old concrete.
Pier in axis 3
Final design of pier in axis 3 is based on data from Preliminary design, meaning that caisson is in structural
condition as assumed in Preliminary design.
Newly designed pier in the axis 3 is based on the upper surface of the existing foundation (caisson) of the old
bridge. The construction of the pier consists of bearing beam, pier and lower part of the pier that is supported on the
existing foundation, hereinafter – footing.
PRESEK 2-2
SECTION 2-2 N. SAD
PRESEK 1-1
SECTION1-1 DUNAV STUB U OSI 3 3
2
PIER IN AXIS 3 1
PIER AXIS
BRIDGE AXIS OSA STUBA
OSA MOSTA
85.90 85.90
HS-03
83.40 83.40
78.80 max WL 78.80 max WL
BUŠOTINA / BORE
x : 5013688.46
S-3 y : 7410975.00 74.62
Recno dno 67.00

66.40 River bed 66.40
64.00 Sandy gravel 64.00
62.66
3 Pesak / Sand
57.05
55.00 55.00
Sandy gravel
Figure 4. Pier in axis 3, Slika 4. Stub u osi 3
On the pier are placed two pairs of bearings which are located at the ends of the pier and through which vertical
loads are transferred from the bridge. This effect of vertical forces creates tension in the bearing beam, which is
accepted by the reinforcement. A pair of bearings on the axis of the pier is stationary and accepts the horizontal
forces from both arches of the bridge. In order to reduce the negative impact of possible damage of caisson
dimensions of the footing of the pier are set so that the existing foundation can be treated as a quality substitution
for the soil. A favorable circumstance in connection with the safety is a fact that the reactions of the bridge structure
are higher on the downstream side while the potential damage of the existing foundation is on the upstream side.
Connection of the footing of the new bridge with the existing foundation is made by anchors to the concrete. The
current state of caisson structure and the quality of materials are not known. It is necessary, after securing the
access to the caisson to make examination according to the technology and equipment determined by the contractor.
The scope, method and technology of strengthening and recovery of the upper surface of the caisson, or the need to
improve its support on the subsoil will be in accordance with the actual state of the old foundations.
170
Pier in axis 4
Final design of pier in axis 4 is based on data from Preliminary design, meaning that position of the caisson near the
pier is unchanged. In axis 4 there is wholly new pier. The structure consists of the bearing beam, pier, pile cap and
bored piles. On the pier are placed two pairs of bearings which are located at the ends of the pier and through which
vertical loads are transferred from the bridge. This effect of vertical forces creates tension in the bearing beam,
which is accepted by the reinforcement. A pair of bearings on the axis of the pier is stationary accepts the horizontal
forces, and the bearing which accepts the reaction of the arch between the axes 3 and 4 is longitudinally movable.
Pile cap serves for leveling of the designed loadings of the piles for different combinations of loads, and is placed
eccentrically in relation to the central line of the bridge for 1,40 m toward the downstream side.
PRESEK 1-1 STUB U OSI 4 PRESEK 2-2

SECTION 1-1 DUNAV PIER IN AXIS 4 SECTION 2-2 N. SAD
2
4
BRIDGE AXIS
OSA MOSTA
1
PIER AXIS
OSA STUBA
85.70 85.65
HJ TS TS HJ
% %
80.33 BUŠOTINA / BORE

x : 5013816.96 79.56
S-4 y : 7410825.93
77.50
1 Nasut materijal
Made-up material
75.25 75.25
73.30
2 ML/CL SP
66.80
3 Pesak / Sand
64.74
Reka DUNAV SPOLJNI ŠIPOVI 62.00
DANUBE river OUTER PILES SHOWN
Sandy gravel
Leva obala NOVI SAD
Left bank NOVI SAD
52.50 52.50
52.07
2 1
5 Gl-Lg / Marly
clay
Figure 5. Pier in axis 4, Slika 5. Stub u osi 4
Founding is made on 28 bored piles of 1500 mm in diameter set in 3 rows. Piles are placed using the method with a
pipe along the whole length
Piers and abutments of the railway-road Bridge over Danube in Novi Sad were determined and designed in order to
be in accordance with the superstructure as well as with condition and construction of existing foundations. The
Bridge itself will, with its shape and dimensions, surely become one of the symbols of the city. During the
designing of piers and abutments, beside satisfying structure conditions, the great attention was paid to meeting
visual requirements of the Bridge as whole.
REFERENCES:
1. Preliminary design for railway-road Bridge over Danube river in Novi Sad –SI CIP, 2010
2. Study of geotechnical research for additional investigations – Hidrozavod DTD AD, 2011
3. Addendum to study of geotechnical research for the purposes of construction of Final Design for Railway-road
Bridge across the Danube in Novi Sad – Hidrozavod DTD AD, Novi Sad, November 2012.
4. Final design for construction of railway-road Bridge over Danube in Novi Sad – DEL ING d.o.o. , 2011.
171
UDK: 624.155.114.059.3
Stručni članak
PROJEKAT SANACIJE TEMELJA

ZGRADE
PRIRODNO-MATEMATIČKOG
FAKULTETA
– NEKI ASPEKTI IZVOĐENJA
Željko Žugic*, Miroslav Rakic**
*Žis, biro za Geotehniku i Seizmologiju, Beograd, Dunavski Breg 5, zzugic@gmail.com

** Grading MM, Loznica, Trg Jovana Cvijića 21, rakan981@gmail.com
REZIME
Sanacije temelja zgrade bivšeg matematičkog fakulteta je dugo očekivani poduhvat iz oblasti
geotehnike. U radu je prikazano sanaciono rešenje i analizirani su određeni aspekti izvođenja mega-
šipova. Objašnjene su tehnologije čeličnih i prefabrikovanih AB mega-šipova, primenjene na ovom
objektu. Napravljen je kritički osvrt na metodologije i zakonske procedure za izadu i sprovođenje u delo
projekata sanacije u Srbiji.
KLJUČNE REČI: Matematički fakultet, sanacija temelja, mega-šipovi, zakasnela procena stanja
FOUNDATION REPAR OF THE

MATHEMATICAL FACULTY BUILDING –
SOME ASPECT OF THE EXECUTION
ABSTRACT
The repair of the foundations of the Mathematical faculty is the achivement in the field of geotenics
expected to be done during a long period of time.In the paper is shown the repair solution. and some
aspects of the execution of the mega-piles were analysed. The technologies of the stell and prefabricated
RC piles were explained that were apllied on this structure. Cirtical evaluation of methodologies and
law procedures for following out the repair projects in Serbia were mede.
KEY WORDS: Mathematical faculity, foundation repair, mega-piles, late assesment

172
UVOD
Na osnovu ugovora sklopljenog između Hemijskog fakulteta Univerziteta u Beogradu kao naručioca i
Građevinskog fakulteta kao izvršioca urađen je glavni projekat sanacije temelja objekta Prirodno matematičkog
fakulteta u ul. Studentski trg br. 12-16 u Beogradu. Potreba za sanacijom temelja je proistekla iz činjenice da je u
periodu od 1974.god. do 2007.god dolazilo do pojava naglih sleganja delova objekta. Najizraženije posledice
naglog sleganja su nastale u martu 1974.god. i julu 2007.god. U međuvremenu je bilo sličnih pojava, ali manje
izraženih. Za potrebe izrade glavnog projekta sanacije temelja i konstrukcije objekta korišćena je obimna tehnička
dokumentacija [1],[4],[5],[6].
Za izvođača radova je izabran konzorcijum GP Mostogradnja -Geomehanika DOO. Prvi autor rada bio angažovan
na ovom projektu kao predstavnik Geomehanike za izradu izvođačkog projekata, dok je drugi autor bio glavna
kontrola nad izvođenjem mega-šipova ispred GP Mostogradnja. U radu je objašnjeno sanaciono rešenje i analizirani
su određeni aspekti izvođenja sanacije pre svega tehnologija izvođenja mega-šipova.
KRATAK TEHNIČKI OPIS KONSTRUKCIJE OBJEKTA I

GEOTEHNIČKIH USLOVA
Konstrukcija objekta Prirodno matematičkog fakulteta u Beogradu sastoji se iz 6 blokova (A, B, C, D, E i F).
Blokovi su različite spratnosti:
Blokovi A, B, i C: donji podrum, gornji podrum, prizemlje, četiri sprata i peti uvučeni
Blok D: donji podrum, gornji podrum, prizemlje i sprat
Blok E: donji podrum, gornji podrum i prizemlje
Blok F: prvi sprat
Konstrukcija objekta je skeletnog sistema i sastoji se od sitno-rebrastih tavanica, armirano-betonskih podvlaka i

nosećih armirano-betonskih stubova različitih dimenzija poprečnog preseka. U delovima objekta gde su smeštena
stepeništa izvedeni su armirano-betonski zidovi. Na određenim mestima u objektu izvedena su armirano betonska
platna za prijem uticaja od horizontalnih sila. Svi armirano-betonski elementi su izvedeni od betona MB22. Objekat
je dilatiran između blokova A-F, C-F, A-B, C-B.
Prvobitnim rešenjem temeljne konstrukcije bilo je predviđeno fundiranje na šipovima. Međutim posle izvršene
revizije projekta, a postupajući po primedbama revizione komisije, izvršena je izmena temeljne konstrukcije kojom
se predviđa plitko fundiranje na temeljima samcima ispod stubova.. Temelji su delimično međusobno povezani.
Kod ovakvog rešenja fundiranja moguća je pojava neravnomernog sleganja usled različitih veličina sila u
stubovima, međusobnog uticaja temelja i nejednakih uslova fundiranja pojedinih delova objekta, što je zahtevalo
analizu uticaja sleganja na ponašanje objekta.
Geotehnički uslovi prema rasploživim podacima (dokumentacija 3) teren predmetne lokacije izgrađuje:
Nasuto tlo do dubine od 1,5 - 5,0m. Nasip je heterogenog sastava sastavljen pretežno od prašinasto glinovitih
sedimenata sa promenljivim učešćem građevinskog šuta.
Kvartarni sedimenti na predmetnom prostoru predstavljeni su prašinastim i prašinasto glinovitim sedimentima
debljine od 8,0 do 11,0m. U okviru ovog stišljivog sloja mogu se izdvojiti sledeće sredine i to:
Prašinasta glina Les zaleže do dubine 5,0-9,0m. Ovi sedimenti odlikuju se pojavom vertikalnih cevastih pora
veličine i do 0,3cm. Takođe ovi sedimenti su suvi, trošni i lako se razaraju do prašinstih čestica, vodopopustni,
slabo gnječeni. Les je svetlo žućkaste boje sa sitnim konkrecijama i prahom CaCO3. Osnovna karakteristika ovih
sedimenata je pojava naglog gubitka čvrstoće u uslovima dopunskog provlažavanja. Ova osobina lesnih sedimenata
u mnogome otežava fundiranje objekata u starom urbanizovanom jezgru grada. Stara vodovodna i kanalizaciona
instalacija predstavlja stalni izvor opasnosti koji najčešće i dovodi do pojava deformacija na starim objektima i bez
ikakve građevinske intervencije na njima (dogradnje, nadgradnje, rekonstrukcije i adaptacije).
Prema rezultatima ispitivanja datim u dokumentaciji 3 usvojeni su sledeći računski parametri za ovaj sloj:
• Zapreminska težina u prirodnom stanju g=19,0 kN/m3
• Zapreminska težina u potoljenom stanju g'=10,2 kN/m3
• Parametri otpornosti u dreniranim uslovima f’=22° c’=20,0 kPa
• Parametri deformabilnosti:
173
Modul stišljivosti Mv=4600kPa

Indeks tonjenja Im=0,025
Deluvijalne prašinste gline - lesoidne gline, prašinastog sastava, svetlo braonkaste do braon boje, uglavnom
ujednačenog sastava sa nešto više konkrecija i praha CaCO3. Na ovom prostoru deluvijalni sedimenti su
promenljive debljine 1,5-3,5m odnosno zaleže do dubine od 8,0 do 11,0m. Ove sedimente možemo tretirati kao
teško gnječive, srednje plastične, srednje do slabije stišljive, srednje vodopropustne.
Prema rezultatima ispitivanja datim u dokumentaciji 3 usvojeni su sledeći računski parametri za ovaj sloj:
• Zapreminska težina u prirodnom stanju g=19,5kN/m3
• Zapreminska težina u potoljenom stanju g'=11,0kN/m3
• Parametri otpornosti u dreniranim uslovima f’=25° c’=26,0 kPa
Podinu kvartanim sedimentima (dublje od 8,0-11,0) grade neogene laporovite gline. Ovi sedimenti odlikuju se
povećanim sadržajem konkrecija i praha CaCO3, naročito u pripovršinskoj zoni. Sedimenti su ispucali delimično
fizičko hemijski izmenjeni, teško gnječivi, visoko plastični, slabo do srednje stišljivi.
Prema rezultatima ispitivanja usvojeni su sledeći računski parametri za ovaj sloj:
• Zapreminska težina u prirodnom stanju g=19,5kN/m3
• Zapreminska težina u potoljenom stanju g'=11,0kN/m3
• Parametri otpornosti
u dreniranim uslovima f’=27° c’=50,0 kPa
Hidrogeološke karakteristike terena Sa hidrogeološkog stanovišta, a prema geološkoj konstrukciji terena,

filtracionim karakteristika zastupljenih sedimenta, predmetni teren možemo svrstati u grupu slabo do srednje
vodopropusnih terena. Takođe za ovaj teren je karakteristično relativno malo oscilovanje nivoa podzemne vode
(0,5-1,0m). Prihranjivanja izdani se vrši uglavnom infiltracijom atmosferskih padavina, međutim izvesne količine
vode dospevaju u podzemlje i iz havarisane vodovodne i kanalizacione mreže. Ovo dopunsko prihranjivanje izdani
može uticati i na podizanje nivoa podzemne vode u neposrednoj blizini havarije, što direktno kao posledicu može
imati deformaciju u tlu, odnosno objektima u zoni havarije. Na osnovu podataka iz postojeće dokumentacije nivo
podzemne vode vezan je za kotu 97,0-98,0 mnv.
TEHNIČKI OPIS REŠENJA SANACIJE TEMELJA
Prilikom izbora rešenja sanacije temelja uzet je u obzir stepen ugroženosti objekta kao i tehnički uslovi za
izvođenje sanacije. Efikasan i tehnički izvodljiv način da se spreči dodatno sleganje je oslanjanje objekta na dublje,
nedegradirane slojeve tla dobre nosivosti i male deformabilnosti preko šipova koji se utiskuju u tlo ispod postojeće
temeljne konstrukcije.
Zbog velikog opterećenja koje se sa objekta prenosi na tlo odabrani su armirano betonski šipovi kvadratnog
poprečnog preseka 0,4x0,4m sa silom utiskivanja Su=1800kN, odnosno dopuštenom silom Sdoz=1200kN (Fs=1,5).
Prema navedenoj sili utiskivanja i usvojenim računskim geotehničkim profilima dobijene su prognozne dužine
šipova. S obzirom da se objekat nalazi na padini i da su različite kote fundiranja kolonada stubova, gornjeg i donjeg
podruma, izdvojeno je pet karakterističnih profila. Za silu utiskivanja Su=1800kN dobijene prognozne dužine
šipova su (prilog B):
Za šipove ispod kolonade stubova L≈10m
Za šipove ispod gornjeg podruma L≈8,5m
Za šipove ispod donjeg podruma L≈5,0m
Računski geotehnički profili su usvojeni na osnovu rezultata geomehaničkih ispitivanja. Radi kontrole usvojenih
računskih parametara tla izvedena su dodatno dva opita statičke penetracije. Nakon izbora izvođača za potrebe
izrade dopunskog geomehaničkog elaborata izrađena su još 7 opita statičke penetracije (2 u bloku A, 2 u bloku F i 3
u bloku C).
174
Novoprojektovane grede su od armiranog betona MB30 i formiraju se između susednih stubova i temelja. Grede su
pravougaonog poprečnig preseka različitih dimenzija u zavisnosti od visine temelja, širine stubova i međusobnog
položaja susednih temelja. Širine greda su od b=90-110cm, a visine od h=150-290cm. Grede su armirane rebrastom
armaturom RA400/500. Veza novih greda sa stubovima i temeljima ostvaruje se formiranjem armirano betonskih
"kragni" oko postojećih stubova i vertikalnim ankerima na mestima spoja greda i temelja. U toku razrade projekta
odlučeno je da na mestima gde je to moguće (kolonada stubova blokovi A i F ) mega šipovi budu zamenjeni
klasičnim bušenim šipovima [3].
PROPISANI TEHNIČKI USLOVI ZA IZVOĐENJE I REALNI

USLOVI NA TERENU
Sve dimenzije i položaj postojećih konstruktivnih elemenata u projektu su preuzeti iz raspoložive tehničke
dokumentacije [1] , na osnovu čega su urađeni planovi oplate i armature dodatnih armirano betonskih greda, kao i
sam raspored šipova. U projektu je propisano je da pre izvođenja svake od greda i svakog šipa treba na licu mesta
proveriti upisane mere i , ukoliko je potrebno, izvršiti neophodne korekcije uz saglasnost projektanta. Nažalost
tokom izvođenja konstatovana su brojna odstupanja u odnosu na tehničku dokumentaciju iz 1955 godine prema
kojoj je rađen projekat. Tehnički uslovi za izvođenje vertikalnih ankera su definisani su tipskim detaljom
postavljanja ankera.
Konačne dužine šipova se određuju iz uslova postizanja propisane sile utiskivanja. Za većinu šipova propisana sila
utiskivanja je Su=1800kN, ali postoji izvestan broj šipova kod kojih je propisana sila utiskivanja Su=2500kN Ova
projektovana sila nije postignuta gotovo ni na jednom šipu kako zbog nemogućnosti konstrukcije da lokalno primi
ovoliko oterećenje tako i zbog velike dužine šipa.
U projektu je navedeno da će se detalji tehnologije izvođenja šipova definisati izvođačkim projektom šipova od
strane odabranog izvođača radova. U daljem radu je prikazana tehnologija izvodjenja mega-šipova. Na objektu su
primenjene dve vrste mega-šipova. Pored prefabrikovanih betonskih mega-šipova kvadratnog poprečnog preseka
rađeni su u šipovi sa čeličnom opnom kružnog proprečnog preseka unutar koje je armirani beton (u daljem tekstu
čelični mega šipovi). Kompletne izmene u odnosu na originalni projekat se mogu naći u projektu izvedenog stanja
sanacije [3].
ČELIČNI MEGA ŠIPOVI – Ø406/5 … 600 mm
1. Proizvodnja elemenata
- Početni segment je ustvari tipski segment koji se isporuči na gradilište a onda se formira AB čep visine
40 cm u čeličnoj cevi.
- Tipski segment
2. Iskop radne jame sa potkopavanjem

- Otvaranje rupe. Razbijanje podne ploče od asfalta, NABa i ABa (pločice, betonske kocke, ivičnjaci, ...)
- Iskop zemlje III kategorije. Postoji nekoliko tipova rupa raznih visina i površina iskopa. Prosečna
površina iskopa je 2,0x1,2 m = 2,4 m². Dubine rupa su 3,0 , 4,0 i 5,5 m. Prosečna dimenzija potkopa je visina x
širina x dubina = 1,5 x 1,2 x 1,0 m.
3. Obezbeđivanje radnog prostora - podgrade

Podgrađivanje radnih jama izvodi se fosnama po obimu i razupiranjem gredicama po visini u 2 nivoa za iskope do
4,0 m i u 3 nivoa za iskope od 4,0 do 6,0 m. Ima nekoliko tipa radnih jama od čega zavisi montaža podgrada :
a) Razupiru se 2 strane. Kada se radne jame nalaze u uglu prostorija ili je na neki drugi način obezbeđen
iskop sa dve strane (zidovi od opeke, škarpe pod uglom max. 45°, ...)
b) Razupiru se 3 strane. Kada se radne jame nalaze u uglu prostorija ili je na neki drugi način obezbeđen
iskop sa dve strane (zid od opeke, škarpe pod uglom max. 45°, ...)
c) Razupiru se sve 4 strane
Prosečna radna jama se razupire sa 10 fosni (platna) dužine 4,0m I 10 gredica (ramovi) 10x12 cm. Prilikom
podgrađivanja građa se ukraja i prosečna količina otpisanog materijala je 30%.
4. Oprema za izvođenje mega-šipova

175
- Dizalica. Konstrukcija na koju se montira električni vrabac - dizalica se sastoji od cevaste skele (8 cevi od 2,0 m i
10 obrtnih žabica).
- Orema I alat za utiskivanje AB segmenata. Osnovnu opremu čine hidraulična pumpa (na struju) sa presom, panjići
za utiskivanje i aparat za zavarivanje. Kao potrošni materijal koristi se hidrol (oko 3 litre nedeljno). Od alata koriste
se sitni majstorski alati, elektrode i monterske tanke sajle.
5. Utiskivanje I faze mega-šipa

- Utiskivanje MEGA šipova (25 min. po elementu, 10 elemenata) u prvoj fazi. U ovoj fazi utiskivanje se
vrši direktno preko čelične cevi (proračunom je predviđeno da cev Ø406/5 mm podnosi silu od 100t).
Trajanje 6h.
6. Betoniranje I faze mega-šipa

- Armiranje čelične cevi armaturnim koševima dužine 2,0m sa preklopom od 30 cm, Ukupan broj koševa
je 4 kom, što znači da je ukupna dužina armaturnog koša 8,0m (6RØ12 … 8,0m + spirala UØ8/20 cm).
- Betoniranje I faze MEGA šipa betonom marke MB40, trofrakcijski. Prosečna količina betona je 0,80 m³
korišćenjem pervibratora. Beton se ugrađuje ručnim kolicima. od miksera do mesta na kom se nalazi
radna jama (prosečno rastojanje je 40 m), a zatim se beton sipa niz levak (drvena koruba prosečne
dužine 4,0 m) do čelične cevi.
- Demontaža opreme i raspremanje opreme. Trajanje 1h.
- Čekanje 72h kako bi beton postigao marku min. MB30.
7. Utiskivanje II faze mega-šipa
- Priprema. Montaža dizalice i raspoređivanje opreme i materijala. Trajanje 1h.

- Utiskivanje MEGA šipova (45 min. po elementu, 4 elemenata) u drugoj fazi. U ovoj fazi utiskivanje se
vrši preko alata (čelični pajneri visine 63 cm Trajanje 3h.)
- Zaključavanje šipa na projektovanu silu. Trajanje 1,5h. Odležavanje MEGA šipa na projektovanoj sili.
Trajanje 24h.
8. Betoniranje II faze mega-šipa

- Armiranje čelične cevi armaturnim koševima dužine 1,5m sa preklopom od 30 cm, Ukupan broj koševa
je 2 kom, što znači da je ukupna dužina armaturnog koša 3,0m (6RØ12 … 3,0m + spirala UØ8/20 cm).
- Betoniranje II faze MEGA šipa betonom marke MB30, trofrakcijski. Prosečna količina betona je 0,80 m³
korišćenjem pervibratora. Beton se ugrađuje ručnim kolicima .Od miksera do mesta na kom se nalazi
dužine 4,0 m) do čelične cevi.
9. Izrada glave mega-šipa

- Armiranje glave MEGA šipa izvodi se tako što se postojeći armaturni koš nastavi novim armaturnim
košem dužine 1,7m (6RØ12 … 1,7m + spirala UØ8/20 cm).do donje kote temeljne spojnice
- Montaža oplate glave MEGA šipa. Prosečna površina otvora koja se šaluje je 1,5x1,3 m. Dodatni rad i
materijal koristi se za ostavljanje otvora sa levkom za betoniranje.
- Betoniranje glave MEGA šipa betonom marke MB30 (HW beton). Prosečna količina betona je 2,25 m³
korišćenjem pervibratora. Beton se ugrađuje ručnim kolicima. od miksera do mesta na kom se nalazi
dužine 4,0 m) do otvora u oplati glave MEGA šipa.
- Demontaža oplate glave MEGA šipa nakon 24h odležavanja betona. Obzirom da se oplata ukraja pri
svakoj montaži oplate u zavisnosti od uslova u radnoj jami, prosečan otpis građe je oko 50%.
10. Zatrpavanje radne jame zemljom iz iskopa sa nabijanjem u slojevim do potrebne kote.
11. Vraćanje poda u prvobitno stanje. Betonski pod se armira i prosečna debljina betona je 25 cm. Nakon toga se
izvode keramičke pločice, asfalt, betonske kocke, parket ili koja god podloga je prethodno bila pre iskopa.
176
PREFABRIKOVANI MEGA ŠIPOVI – 40x40x60 cm
1. Proizvodnja elemenata
- Početni segment
- Tipski segment
2. Iskop radne jame sa potkopavanjem
- Isto kao i kod čeličnog šipa (gore opisano pod tačkom 2)
3. Obezbeđivanje radnog prostora – podgrade
- Isto kao i kod čeličnog šipa (gore opisano pod tačkom 3)
4. Oprema za izvođenje mega-šipova
-Dizalica. Konstrukcija na koju se montira električni vrabac - dizalica se sastoji od cevaste skele (8 cevi od 2,0 m i
10 obrtnih žabica).
-Oprema i alat za utiskivanje AB segmenata. Osnovnu opremu čine hidraulična pumpa (na struju) sa presom,
panjići za utiskivanje i aparat za zavarivanje. Kao potrošni materijal koristi se hidrol (oko 3 litre nedeljno) i
EKSMAL za ispunjavanje rupa za nastavljanje armature MEGA šipa (oko 50 kg po šipu). Od alata koriste se sitni
majstorski alati, elektrode i monterske tanke sajle.
5. Utiskivanje mega-šipova
Prosečna dužina MEGA šipova na celom objektu je 8,5 m (a sa glavom šipa je 8,5 + 1,5 = 10,0 m). Faze utiskivanja
MEGA šipova su:
- Priprema. Montaža dizalice i raspoređivanje opreme i materijala. Trajanje 2h.
- Utiskivanje MEGA šipova (45 min. po elementu, 14 elemenata ukupno). Trajanje 11h
- Zaključavanje šipa na projektovanu silu. Trajanje 1,5h.
- Odležavanje MEGA šipa na projektovanoj sili. Trajanje 24h.
177
Slika 1. Proizvodnja prefabikovanih AB mega-šipova

Figure 1. Producing of prefabricated RC mega-piles
6. Izrada glave mega-šipa

- Armiranje glave MEGA šipa izvodi se tako što se 8 rupa nalije eksmalom i ubaci se 8 armaturnih pravih
šipki Ø12mm, dužine 1,7 m. Zatim se postave uzengije 30x30 cm, Ø10mm na 20 cm – tj. 8 uzengija.
- Ostali postupak je kao kod čeličnog šipa (gore opisano)
7. Zatrpavanje radne jame – isto kao i kod čeličnog šipa (gore opisano: tačka 10)
8. Vraćanje poda u prvobitno stanje – isto kao i kod čeličnog šipa (gore opisano: tačka 11)
ZAKLJUČAK
Prikazani aspekti izvođenja sanacije temelja prikazani u radu su objašnjeni pre svega kroz prizmu tehnike. Ono što
je bitno istaći je da metodoloski i zakonski projekti sanacije nisu u potpunosti definisani i usled toga nastaju brojni
propusti tokom projektovanja, izrade tenderske dokumentacije i izvođenju radova. Svakom projektu sanacije treba
da predhodi elaborat o proceni stanja [7], što nije odomaćena praksa u Srbiji i regionu. Dobrom i potpunom
“dijagnozom“ stanja bilo da se ona daje u formi elaborata o proceni stanja ili elaborata o proceni rizika smo zavšili
najteži deo posla vezan za sanaciju.
Elaborati o proceni stanja (npr. temeljne konstrukcije) ne bi trebalo da budu samo opisni. Pored izveštaja o sleganju
i deformacijama treba izvršiti laboratorijska i terenska ispitivanja tla, uzimanje uzoraka iz konstrukcije i istražne
raskope radi određivanje stvarne dubine fundiranja. U analiziranom slučaju zgrade matematičkog fakutleta ova
ispitivanja su bila neophodna nezavisno od izabranog izvođača i njegove tehnologoje tehnologije za izvođenje
šipova, tako da ih je trebalo sprovesti pre izrade samog projekta što bi učinilo da se pravovremeno sagledaju svi
problemi.
178
LITERATURA
[1] Glavni projekat objekta Hemijskog fakulteta, "Mašinoprojekt, Beograd, 1954,1955:

[2] Glavni projekat sanacije zgrade matematičkog fakutleta, Univerziteta u Beogradu. Građevinski fakultet u
Beogradu, 2003
[3] Projekat izvedenog stanja sanacije zgrade Matematičkoh Fakulteta. Geomehanika doo, Preduzeće za
geomehanička ispitivanja, projektovanje i inženjering, Beograd, 2012
[4] Stručna studija sanacije zglobova na dilatacionim razdelnicama između blokova A-F i C-F, Prof arh. Miodrag
Dimitrijević sa saradnicima, 1992
[5] Elaborat o iznalaženju uzroka sleganja delova zgrade Prirodno matematičkog fakulteta u Beogradu,
"Kosovoprojekt", Beograd, 1974
[6] Stručno mišljenje o uzrocima oštećenja i sleganja bloka C zgrade Prirodno matematičkog fakulteta u Beogradu,
Građevinski fakultet u Beogradu, 2001
[7] Radonjanin V.,Malešev M.: Praćenje, procena stanja i održavanje građevinskih objekata - skripte sa
predavanja.Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, 2005/2006.
179
UDK: 624.151.5.072.32
Stručni članak
FOUNDING OF THE SHALLOW ARCH IN

POOR GEOTECHNICAL CONDITIONS
Dragan Zlatkov, Predrag Petronijević, Verka Prolović
Građevinsko-arhitektonski fakultet u Nišu, A. Medvedeva 14 Niš
ABSTRACT
The paper presents the design of foundations of a timber arch structure for covering of the Vila with the
peristyle on the archeological site Mediana, in the city of Nis. The arch has a span of 72.5m with the
limited maximum height of 11 m which was archeological and conservation requirement. Combination of
small vertical load with the extremely large horizontal reaction of the arch was a major challenge in
design, regarding that the ground is horizontal and the geotechnical conditions for foundation
construction are poor. The reinforced concrete foundation blocks were optimized in terms of form,
volume, material consumption and simplicity of construction.
KEY WORDS: Arch structures, foundation, abutment, foundation of the arch
FUNDIRANJE PLITKOG LUKA U LOŠIM

GEOTEHNIČKIM USLOVIMA
REZIME
U radu je dat prikaz rešenja temelja drvene lučne konstrukcije za pokrivanje Vile sa peristilom na
arheološkom lokalitetu Medijana kod Niša. Luk je raspona 72.5m sa ograničenom visinom strele od 11 m
što je bio arheološki i zaštitarski uslov. Kombinacija malog vertikalnog opterećenja sa izuzetno velikom
horizontalnom reakcijom luka predstavljala je glavni izazov prilikom projektovanja sobzirom da je teren
horizontalan a geotehnički uslovi temeljenja loši. Izvršena je optimizacija armiranobetonskih temeljnih
oporca sa stanovišta oblika, gabaritnih dimenzija, utroška materijala kao i jednostavnosti izvođenja.
KLJUČNE REČI: Lučne konstrukcije, temelj, temeljni oporac, temeljenje luka
INTRODUCTION
In recent years, great attention is paid to the conservation, protection and presentation of historical monuments. On
the eve of celebrating 1700 years of promulgation of "Edict of Milan", covering of the archaeological site of
"Mediana" near Nis is envisaged, which would permanently solve the problem of protection of the villa with
peristyle, and also mosaics of the surface of 480 m2, which are now buried, would become available to the general
public and visitors to the site. The most common protection of such type of monuments is in the form of light,
transparent structure of glued laminated timber (GLT) that have already been constructed in many locations such as
Limassol in Cyprus, Viminatium near Kostolac and other.
180
Construction of the building is composed of two parts: the central capsule and annexes, which are designed as
spatial linear systems with a PVC membrane covering tight by cable network. The total construction area is 10300
m2. Quality of connectors, industrial beam production, a large fire resistance, easy and simple installation,
unambiguous economy, are some of the parameters affecting the choice of materials and structural system.
Application of arched roof system of GLT has been imposed as the optimal solution for covering of this type of
construction. Research in the field of timber structures in the last decades in our country and abroad, have enabled
the design of very courageous structures. The main project included the global static analysis of a structure
composed of the linear elements. Given the significant span of the structure (L = 72.50 m), detailed analysis of the
stresses and strains of support connections and joints in characteristic nodes was carried out. Analysis was
performed using finite element method (FEM), and the modeling of nodes and support connections was performed
using the volume (solid) and the surface (shell) elements. According to the concept of the architectural design, the
structure consists of two independent parts: central "capsule" of dimensions 138.4x72.5m and pentagonal hall with
a side length of 25.6m. The structural system is prefabricated one. For architectural reasons, the height (arrow) of
the arch structure is limited to 11m, so that it is f/l=1/6.6. the chosen arch of two hinges is esthetically acceptable
and it is negligibly sensitive to relative vertical settling of supports.
Figure 1 Transversal dispositionf of the main span of the structure

Slika 1. Poprečna dispozicija glavnog raspona konstrukcije
GENERAL DESIGN OF THE STRUCTURE
Because of the nature of the construction site, due to archaeological reasons, works on the excavation and
foundation had to be reduced to the minimum. Because of the type of arch structure, which is with a relatively small
arrow compared to the span, the least favorable is combination of high horizontal force with a small vertical
reaction (Hmax and Vmin). By varying the degree of fixation for authoritative frame closest to asymmetrical calotte,
where asymmetric stress state is formed even for the symmetric load constellation, iterative redistribution of static
forces was performed. As the optimal choice of the fixation degree in terms of economy of structure, the value of α
= 0.25 is obtained, which corresponds to the footing of dimensions b / d = 2.0/3.8m and the main girder of
dimensions b/d = 20/150cm. Thus, the stress state in the authoritative cross-section in the bay is improved by the
chosen fixation degree, somewhat the buckling length of the arch in plane is reduced and the dimensions of the
footing are minimally increased. Stability analysis showed that the structure has a satisfactory safety factor greater
than 10.5 for the main girders in the central span and the critical buckling force of Nkr=4486kN (Zlatkov 2013).
According to the design specifications of the conservation section, it was necessary to construct classical
foundation structure with the minimum usage of machinery. Application of alternative solutions such as deep pile
foundations or geotechnical anchors was not acceptable. Additional requirement was to allow possible removal of
the structure along with the foundations. In esthetic terms, it was required to have an arch supporting design which
will fit well in the existing historical environments. This meant that the visible part of the foundations was minimal,
that is, that exclusively the neck of the foundations is visible. As far as the authors of this paper know this is an
extremely rare design of the foundations of a shallow arch of a relatively large span in a flat terrain.
Footings of dimensions 2x3.7m, at the funding depth of 1.5m (recommendation of a geotechnical study) is adopted
for foundation of the frames. Foundation conditions required the replacement of the soil and making of significant
gravel cushion which would increase the bearing capacity and reduce the deformability of the soil. '' Neck'' of the
footing is 40cm wide and is suitable for supporting of arch laminated timber structure. The footing of doubled end
girders is 3.0x5.0m. In order to prevent sliding and overturning of the footing, “tooth” of the width of 60cm and
181
depth of 2.20m is designed inside the footing, which ensures from the activation of passive soil pressure for the
most unfavorable combination of reactions.
Figure 2 Axonometry of the structure and cross-section

Slika 2. Aksonometija konstrukcije i poprečni preseke
LITHOLOGICAL PROPERTIES AND GEOLOGICAL COMPOSITION

OF THE AREA
In the area where the prospecting works were performed, the lithological composition of the ground was defined by
the test drilling results complemented with laboratory research. All the results are unified and showed in vertical
individual lithological profiles. Two or three lithological geological media were identified to the inspected depth.
Identification was performed on the basis of accompanying physic-mechanical properties and obtained parameters
which have similar geomechanical characteristics and they differ only in color, with the dark brown clay in the
middle part and light yellow clay because of the presence of oxides and other ingredients. These sediments date
back to quarternary. The clay along the lithological column sink to the maximum of 3,2m from the ground level, in
mixture with the lenticular bedding soil. At greater depths at the contact with gravels, due to the specific type of
sedimentation, there is sand with small pebbles. The next lithological layers are powdery sands, clay or fine to
medium sands in deeper layers of the ground with a lot of mica and rare pebble stones. They lie on the more
massive formations which are located at depths greater than those reached by drilling.
Figure 3 Vertical lithological profile 1-1

Slika 3. Vertikalni litološki profil 1-1
Morphological analysis, observation of the traces in these terrains, revealed two to three complexes – genetical
types of sediments which are different in other characteristics as well. Identification was performed on the basis of
physic-mechanical properties and obtained parameters. Formations are quarternary . Clays are very powdery and
sandy, closer to sands, rare occurring in lenticular bedding. Periods of calm sedimentation were interrupted by
abrupt erosions at higher velocities of water and material deposition. Engineering-geological processes are not
expected in the terrain planned for construction. The lower rough zone of fluvial origin is represented by sandy-
gravel sediments which correspond to the modified riverbed. Lithological sections are characterized by the variable
182
composition of lenticular bedding but with relatively good arrangement. The sediments occur as single part of
aquatic bottom or as two levels. Regarding that the mentioned unit represents a part of the single accumulation
plain which, though seldom, was inundated in the high water regime, and cannot be understood as a separate
complex. It was built of alevite and sands created by settling of suspended river material which had longer dynamic
evolution . Creation of these levels is related to the cutting-in of the river conditioned by creation of the present day
Nisava riverbed. Apart from alluvial, other sediments were also identified (alluvial-proluvial).
HYDROGEOLOGICAL TESTS
Hydrogeological properties indicate the presence of ground water at the depth of 3.4m and deeper, counting from
the ground level, with the tendency of rising in the drilled series of clayey and sandy formations out of the
influential zone, which is favorable in terms of construction of foundations and which is known from the earlier
geomechanical and hydrogeological drills on the adjacent locations and structures. Certain lithological sections up
to 1.0m are hydrogeological conductors (filled in soil). Collectors are sandy-gravel sediments of the riverbed and
insulators are the grey blue miocene clay as well as sections of older formations in the base layer below the
inspection limit and the clayey sediment in upper and middle section of the column.
Lithological hydrogeological situation which is typical for alluvial sediments is such that it can be schematized as a
two layered environment with general separation of two layers of considerably different granulometric, filtration
and other properties. The lower, rougher and more porous zone represents a basic aquifer layer, while above it is the
layer of significantly weaker filtration characteristics. In the lower aquifer layer is the pressurized flow while in the
surface, weaker layer, an open surface aquifer is formed. Such natural formation of geological, that is, hydrological
entities within alluvial depositions required separate treatment of issues of foundation method, potential
reconstructions and solution of potential oscillations of the ground water level. Particularly important are the
filtration properties of the layers of sany and gravel soil in cases of deep founding, which was adopted at the depth
of 3.30m. Alluvial plain of the NIsava represents a special water reservoir. Lithologically, this part of alluvial plane
is mostly sandy and gravel, and in part also silty. Varying volume and diagonal sedimentation conditions various
porousness, replenishment of the determined aquifer, irregular depth and water oscillations. These sediments, due to
the good hydraulical connections, and then because of the weak underground damage, and due to the fact that they
lie over the neogenic watertight sediments, construct the powerful and free freatic aquifers which are very suitable
for exploitation, and unfavorable for construction of buildings.
SPECIFICS OF THE DESIGN
Relatively poor geomechanical characteristics could not have been compensated by the increased foundation depth,
due to the high level of ground waters. A foundation of complex geometry was designed, whereby the foundation
depth of 1.5m was retained with a large spike running to the depth of 3.30m. There was no use for increase of
foundation depth from the standpoint of foundation stability, as in this case the arch reaction is displaced further
from the gravity center of the cross section of the layout. Also an arm of the toppling moment around the edge point
of the foundation block increases. Retaining the resultant centered inside the section core, would result in cost-
ineffective foundations, or the foundations would assume an unnaturally elongated form. In figure 5 is presented the
change of safety coefficients for foundation sliding in the function of their dimension and the depth of foundation of
the spike which serves to employ the passive. Designing of the spike on the back side of the foundation is less
favorable regarding the safety of the foundations to toppling .
183
Figure 4 Cross-section and disposition of the foundation structure

Slika 4. Poprečni presek i dispozicija temeljne konstrukcije
a) b)
c) d)
Figure 5. a) Variation of the edge stresses in the soil below the foundations, b,c) safety coeff. to sliding d) support
reactions
Slika 5. a) Promena ivičnih napona u tlu ispod temelja, b,c) koef. sigurnosti na klizanje d) reakcije oslonca
184
Recommendations of the revisors to adopt the foundation with the inclined slab was not adopted because it was
impossible to replace the original soil and compact ballast to the required compaction class (Maksimovic 2005).
Soil replacement was necessary regarding the relatively low coefficient on internal soil friction of 22˚. A variant
solution would have been to construct the bottom of the foundation as a series of terraces, but it would complicate
and make construction more expensive. In design of the foundations, the degree of fixation of the arch was varied.
The positive effects of such support are many times greater that the small increase of edge stresses in the soil. The
arch girder connection to the neck of the foundation is much better as an elastic fixation then formation of the
classic hinge. Fixation is realized by the simple steel pocked which requires a minimum of manual labor while fully
providing the lateral stability of a very tall girder and simple reception of tensile forces in the arch due to the wind
suction action. The downside of such fixation is acceleration of deterioration. This kind of design prevents quick
drying of the girder and the solution with notching the girder and inserting of sheet metal requires increase of
connecting means (Stojic and Cvetkovic 2007). Despite multiple arguments favoring the choice of the elastic type
of support, the technical control insisted on designing the classical hinge, which was finally done. In favor of this
design is a relatively poor soil, so the possible rotation of the foundation structure would have a negative influence
on the distribution of static effects in arches (Gojkovic 2001).
CONCLUSION
This paper attempts to point out the specific solution of the foundation structure for covering of the Vila with the
perystile on the archeological site Mediana near Nis. A relatively poor geological composition of the foundation
soil with eth weak geomechanical characteristics combine with the flat terrain required a specific design. Due to the
nature of the site, it was not possible to design massive foundation anchoring blocks because this would mar the
visual identity of the site. The depth could be increased only to the level of ground water. This makes the toppling
point to unsafe, and the foundations require uneconomical increase of dimensions. If the sliding safety would be
provided exclusively by friction between the soil and the foundations, the required volume of the concrete
foundations would be over 120m3. The design included optimization of the form in the shape of foundation slab
60cm thick in combination with the deep spike. The flexibility of the adopted foundation form is reduced by adding
the lateral flanges which created a rigid spatial structure. The horizontal sliding force was accepted by the
combination of bottom friction and sides of the foundation footing, with employment of passive pressure on the
spike.
Acknowledgement
This research is supported by the Ministry of Science and Technological Development of the Republic of Serbia,
within the framework of the Technological Development projectS TR36016 and TR36028 for project cycle 2011-
2014., of the research organization The faculty of civil engineering and architecture of University of Nis.
REFERENCES
Gojković, M., Stevanović, B. (2001). “Drvene konstrukcije” Građevinski fakultet u Beogradu, Beograd, 340-486
Stojić, D., and Cvetković, R., 2007, Analysis of curved girders of glued laminated timber loaded on bending.
Zbornik radova Građevinsko-arhitektonskog fakulteta, Niš, (22), 11-17.
Stojić, D., 1996. ”Drvene konstrukcije i skele”, Prosveta, Niš, 143-152.
Maksimović M., 2005. “Mehanika tla” Građevinska knjiga a.d., Beograd, 43-64.
Glavni projekat konstrukcije natkrivanja objekta ”VILA SA PERISTILOM“ na arheološkom lokalitetu
”MEDIANA“ u Nišu, (2013) Zavod za zaštitu spomenika kulture, Niš.
D. Zlatkov, P. Petronijvic, E. Vasic: “Comparative analysis of pinned and semi-rigidly supported glued laminated
timber arch”, The 15th Symposium of MASE is to be held on 18-21. Sept. 2013 in Struga, Ohrid Lake
185
UDK: 624.153
Stručni članak
TEMELJENJE UZ PROSTORNA
OGRANIČENJA
Rastislav Đorđević
Fakultet tehničkih nauka u Novom Sadu (u penziji)
REZIME
Prikazana su neka rešenja za fundiranje kada postoje prostorne smetnje ili ograničenja, kako po
horizontali, tako i po vertikali. Obuhvaćeni slučajevi se odnose na dogradnje, rekonstrukcije ili izgradnju
novih objekata u neposrednoj blizini postojećih. Objašnjenja su data tekstualno i na skicama.
KLJUČNE REČI; temelj, ograničenja, prepreke, adaptacija.
FOUNDATION WITH SPATIAL LIMITATIONS

ABSTRACT
Several solutions for foundations are shown in cases where spatial obstacles or other limitations
interfere, both horizontal or vertical. The cases presented here apply to the extentions or reconstruction
of existing objects, as well as to the construction of the new objects situated very close to the existing
ones. The explanations are given in text as well in the figures.
KEYWORDS: foundation, limitations, obstacles, reconstruction.
UVOD
Poznato je da razni uslovi i okolnosti utiču na izbor vrste i oblika temelja. To su – između ostaloga – karakteristike i
mehaničke osobine tla, pojava podzemne vode, klimatski uslovi područja u kome se gradi, veličina opterećenja koje
temelj treba da prenese na tlo, karakter i vremenski tok toga opterećenja, seizmički parametri, specifični uslovi
lokaliteta i još mnogo drugih činilaca.
U inženjerskoj praksi postoje takođe i slučajevi kada prostorni odnosi stvaraju dodatne uslove, prepreke i
ograničenja za temeljenje. To mogu da budu npr. bliski susedni objekti, granice zemljišta na kome se gradi,
postoleći podzemni i nadzemni infrastruktirni objekti i instalacije, prirodne smetnje i ograničenja itd.
U takvim slučajevima najčešće nije moguće primeniti uobičajeni oblik fundamenta, tj. onaj koji se kolokvijalno
smatra "idealnim", ili "pravilnim". Temelj se tada mora oblikovati u skladu sa raspoloživim prostorom i
ograničenjima, uz poštovanje i nenarušavanje funkcije postojećih objekata. Naravno, temelj i tada mora sa
dovoljnom marginom sigurnosti da ispuni sve uslove koji se pred njega postavljaju.
186
Problemi ovakve vrste mogu se javiti u urbanim sredinama – na primer kod fasadnih temelja objekata koji se
graniče sa saobraćajnicom, ili kod bočnih temelja prema susedu. No, to su slučajevi koji se često susreću i za koje
postoje razrađena i uobičajena rešenja.
Složeniji su primeri koji se mogu pojaviti u izgrađenim industrijskim kompleksima, u kojima su već gusto
razmešteni proizvodni i pomoćni objekti i gde postoji razgranata podzemna infrastruktura. Tu se pilikom
novogradnji i rekonstrukcija može dogoditi da neki objekt treba da se "umetne" u ograničeni prostor između
postojećih zgrada. Prilikom tehnološkog koncipiranja tog novog objekta se obično polazi od raspoloživog
nadzemnog prostora, dok ćemo se sa uslovima smeštaja između postojećih temelja suočiti tek kada je rešenje
daleko odmaklo, ili je konačno prihvaćeno, a neki delovi opreme već naručeni – drugim rečima onda kada je teško
ili nemogiuće menjati usvojeno rešenje.
Takođe je karakterističan i čest slučaj da kroz postojeći, izgrađeni deo fabričkog pogona treba provesti nadzemne
instalacije, neki transportni uređaj, cevovodni most ili bilo kakav drugi linijski noseći sitem. Takva konstrukcija
mora da ima svoje stubove, pa samim tim i temelje, koji ponekad mogu da "padnu" na veoma nezgodno mesto.
Kod proširenja industrijskog kompleksa (na primer, pri izgradnji "druge faze" tehnološkog pogona) bićemo u prilici
da uz temelje poslednjeg reda stubova nekog objekta postavimo temelje za nove stubove. Ukoliko se pri prethodnoj
gradnji na ovako nešto nije računalo, pojaviće se problem smeštaja novih temelja.
Konačno, postoje slučajevi kada se na mestu gde se gradi nešto novo nalaze postojeći temelji nekog prethodnog
objekta. koji smetaju gradnji i treba da se uklone. No, rušenje tih starih temelja može biti veliki, težak i skup posao
– jer se, na primer, miniranje ne može primeniti iz razloga bezbednosti ili radi održanja kontinuiteta rada pogona. U
takvom slučaju se kao racionalna ideja nameće razmišljanje o iskorišćenju tih postojećih temelja i njihovom
uklapanju u temelje novog objekta.
U ovom radu biće ukratko opisano nekoliko slučajeva takvog "nestandardnog" fundiranja, koji se povremeno
pojavljuju u inženjerskoj praksi.
Temelj iznad podzemne instalacije

a)
Na slici 1a pokazan je karakterističan slučaj kada temelj treba da se postavi na
mesto koje se nalazi iznad ukopane instalacije (kanalizacione cevi, kablovica,
infrastruktirnog kanala i slično). Postojeći podzemni objekt se ne sme narušiti
i mora ostati sve vreme u funkciji. Po završetku izgradnje temelja on ne sme
biti opterećen dodatnim pritiscima. Osim toga, nasuto tlo iznad i oko tog
objekta nije ni podesno da takvo dodatno opterećenje primi.
Dobro rešenje temeljenja u ovakvom slučaju se dobija ako se
postojeći podzemni objekt novim temeljem "prekorači". To se vidi na sl. 1b.
b)
Sa obe strane cevi zemlja se odstranjuje i zamenjuje mršavim betonom, koji
treba da ide od kote dna cevi do nivoa donje temeljne površi. Pri izradi ovog
betona na stranama koje su prema cevi treba ostaviti nešto slobodnog
prostora, kako bi u slučaju potrebe bila moguća intervencija ili izvlačenje i
zamena cevi. Tlo oko cevi se zasipa sitnim rastresitim peskom, koji ne treba
ga nabijati, jer se mora imati u vidu sleganje novog temelja.
Ukoliko je stub opterećen centrično, onda dva dela mršavog betona
treba da imaju takve površine oslanjanja na tlo da se njihovo zajedničko
Sl. 1 Temelj iznad cevi težište nadje na istoj vertikali kao osa stuba. U slučaju ekscentrično
opterećenog stuba, oslone površine podbetoniranih delova se određuju tako da
rezultanta sila iz sistema stub-temelj prolazi kroz njihovo zajedničko težište.
187
Temelj uz postojeći temelj
Može se dogoditi da novi temelj koji treba izgraditi treba da se smesti u

a) blizini postojećeg temelja. Ta blizina može biti tolika da se potrebna
površina novog temelja na jednom delu "preklopi" sa starim temeljem.
Jedan takav slučaj je pokazan u osnovi na sl. 2a.
Novi temelj se u tom slučaju može oblikovati kao složena figura kojom
će se – izbegavajući međusobno zadiranje – omogućiti dovoljna
kontaktna površina sa tlom. Ta figura površi temeljne spojnice pri tome
mora da ima težište koje leži na pravcu ose stuba, sl. 2b.
Kota fundiranja novog temelja ne bi trebalo da se mnogo razlikuje od
one kod postojećeg temelja. Najbolje je da one budu iste, ili da novi
temelj bude nešto plići. To, međutim, nije uvek moguće postići.
b) Ukoliko iz bilo kojih razloga novi temelj mora da se fundira dublje od
postojećeg, može se primeniti rešenje koje je opisano u poglavlju 6. Iskop
za novi temelj treba vremenski tako uklopiti u tok radova da otkrivenost
stope postojećeg temelja bude što kraća.
Temelje treba međusobno razdvojiti slojem podesnog mekanog
materijala, koji će pouzdano sprečiti kontakt i vezu novog i starog betona.
Sl. 2 Temelj uz postojeći temelj
Umetnuti temelj
Na slici 3a vidimo situaciju u kojoj novi temelj treba da se umetne ("interpoluje") između dva postojeća temelja,
koji su vrlo blizu jedan drugome. Takav
slučaj se obično susreće kod dogradnji,
proširenja i nadovezivanja objekata jedan
na drugi. Kako tu nema dovoljno prostora
da se napravi temelj potrebne veličine,
rešenje se može potražiti u vidu razuđenog
temelja koji kosristi rapoloživi prostor, kao
što je onaj prikazan na sl. 3b.
Oblik novog temelja u osnovi
podseća u ovom slučaju na "duplo T
profil". Deo novog temelja koji se nalazi
između dva postojeća temelja (onaj koji
odgovara "rebru" profila) ovde igra ujedno
ulogu jake temeljne grede, koja ima
zadatak da prenese deo opterećenja od
stuba na dva krajnja dela temelja
("flanše"). Osim verikalne sile, ova
temeljna greda treba da bude u stanju da
primi i prenese momente savijanja i
Sl. 3 Umetnuti temelj torzione momente. Stoga je dobro nju
predvideti tako da ima veću visinu od
188
ostalog dela temelja. Naravno da je i ovde je neophodno centrisanje temeljne stope u odnosu na osu stuba. Do
rešenja se obično dolazi iterativnim postupkom.
Postojeći temelj je plići
Postoje slučajevi kada uz postojeću konstrukciju treba postaviti novi fundament, koji mora da bude dublji od
postojećeg.
Razlozi za ovo mogu biti različiti. Neki od njih su:
• detalj sidrenja novog čeličnog stuba zahteva veću dubinu;

• pored postojećeg temelja treba sagraditi podzemni rezervoar, jamu, podrumsku prostoriju energetski tunel i
sl.;
• Novi temelj iz statičkih razloga zahteva veću visinu;
• Novi temelj mora biti spušten dublje zbog smeštaja instalacija ili kanala u podu novog objekta;
• Ispod novog temelja je potrebno ugraditi vibroizolacione elemente, što povećava njegovu dubinu, itd.
U ovakvim slučajevima je potrebno obezbediti iskop i izvođenje novog temelja tako da se ne ugrozi stabilnost i
funkcionalnost postojećeg temelja. To se može postići na više načina. Kada razlika u dubini fundiranja novog i
starog temelja nije prevelika (ne prelazi, na primer, 1-2m), najjednostavnije rešenje je podbetoniravanje starog
temelja. Na sl. 4 vidimo jedan slučaj
rešen na taj način. Podbetoniranje
ispod postojećeg temelja je prikazano
jednostrukom kosom šrafurom.
Radove na iskopu i podbetoniranju
treba obavljati pažljivo i u što kraćem
roku, kako se ne bi isuviše poremetilo
geotehničko stanje tla ispod temelja.
Potkopavanje treba da bude što
manje. Kod većih temelja koje treba
potkopavati, preporučuje se rad u
kampadama.
Nagib kosine iskopa ispod temelja

zavisi od vrste i kvaliteta tla. U
koherentnim zemljištima često se
koristi nagib od 2:1. U nevezanom tlu
i u slučajevima sa podzemnom
vodom se primenjuje podgrada.
Sl. 4 Podbetoniranje temelja
Sprezanje novog i starog temelja
U praksi se susreću i slučajevi kada treba da fundiramo u blizini nekog temelja koji više neće biti potreban. Ukoliko
je on većih dimenzija i u dobrom je stanju, može se postići znatna ušteda u vremenu i materijalu ako se novi temelj
spregne sa postojećim, tako da oni rade zajedno, kao jedinstvena celina.
Jedan takav primer vidimo na sl. 5. Tu se radi o masivnom temelju velikih dimenzija, koji je služio za nošenje
oslonca rotacione peći. Usled tehnološke rekonstrukcije peći, bilo je potrebno taj oslonac premestiti.
189
U pomenutom slučaju se dogodilo tako da se on ipak nađe u blizini

prethodnog oslonca. Na taj način se ne bi moglo izbeći zadiranje
novog temelja u postojeći.
Rešenje kojim bi bilo izbegnuto kompletno rušenje postojećeg
temelja shematski je prikazano na sl. 5.
Kako se može videti sa te skice, neki delovi starog temelja su ipak

morali biti uklonjeni, zbog ugradnje čeličnog oslonca peći. Stablo
novog temelja je oblikovano prema mašinsko-tehnološkim
zahtevima. Povezivanje starog i novog temelja je postignuto na tri
načina:
• Neposrednim oslanjanjem novog betona na stopu

postojećeg temelja,
• "Obuhvatanjem" starog betona novim betonom, kako po
horizontalnom, tako i po vertikalnom pravcu,
• Povezivanjem starog i novog betona putem čeličnih
"ubušenih" ankera.
Vredi napomenuti da u ovom rešenju nije postignuto idealno

centrisanje temeljne stope u odnosu na vertikalnu komponentu
opterećenja. To bi se moglo učiniti, ali uz znatan utrošak materijala.
No, to u ovom slučaju i nije bilo toliko bitno, jer su glavna
opterećenja dinamičkog karaktera, pri čemu su horizontalne
komponente znatne.
Sl. 5 Sprezanje temelja
Proširenje postojećeg temelja
U nekim slučajevima se problem uklapanja novog

objekta u postojeće stanje može rešiti tako što će
se deo opterećenja novog objekta predati nekom
od stubova postojećeg objekta. Temelj postojećeg
stuba tako dobija dodatno opterećenje i može se
ispostaviti da njegova kontaktna površ nije
dovoljna da prenese na tlo ukupno opterećenje.
Ovaj problem se takođe susreće i kod nadgradnje
objekata, kao kod i promene proizvodne
tehnologije, kada se npr. povećava broj
proizvodnih jedinica, uvodi se nova, teža oprema,
povećava se stepen punjenja i slično.
Povećanje temeljne stope se može izvršiti na
različite načine. Ovde je pokazan jedan od njih na
Sl. 6.
Po obimu temelja se gradi dodatni temeljni prsten,

čija će površina oslanjanja na tlo zajedno sa
prvobitnim temeljem dati potrebnu kontaktnu
površinu. Ovaj prsten mora biti dobro povezan sa
Sl. 6 Proširenje temelja
temeljem, a ceo postupak izgradnje ne sme ni u
jednom momentu ugroziti stabilnost konstrukcije.
190
Potkopavanje starog temelja i ugradnja novog betona se moraju izvršiti brzo, uz sve mere opreza. Uobičajeni način
rada je da se ovo radi postupno: najpre sa jedne strane temelja, zatim se po očvršćavanju betona pristupi
potkopavanju sa suprotne strane i tako redom. Ukoliko je temelj većih dimenzija, rad se sprovodi po kampadama, s
tim što se najpre urade one na uglovima temelja. Iz izbetoniranih kampada se ispusti armatura, na koju se kasnije
nastavljaju šipke nove kampade.
191
UDK: 624.131.38
IN SITU TESTING OF SOILS BY SCREW

PLATE LOAD TEST (SPLT)
Marko Prica, Ksenija Đoković, Nenad Šušić, Dušan Berisavljević
Institut IMS, Beograd, Bulevar vojvode Mišića 43; e-mail:marko.prica@institutims.rs
ABSTRACT
The screw plate load test is a field test for determining deformation properties of soils. Unlike the
“classical” tests using a circular plate which can be performed on terrain surfaces only, the screw plate
load test can be successfully carried out in the test boreholes over 2 m deep. This paper presents an
overview of our experience in conducting screw plate load tests. To our knowledge, no such tests have
been carried out in our region before.
KEY WORDS: screw plate, in situ tests, modulus of deformation
TERENSKA ISPITIVANJA SPIRALNOM

PLOČOM
REZIME
Metoda ispitivanja tla spiralnom pločom predstavlja terensku metodu za određivanje deformabilnih
svojstava tla. Za razliku od opita pomoću klasične – kružne ploče, koji se izvodi na površini terena, opit
spiralnom pločom se može izvodi i u istražnim bušotinama na dubinama preko 2 m. U radu su prikazana
naša iskustva u izvođenju opita spiralnom pločom. Prema dosadašnjem saznanju na našim prostorima
ovaj opit nije izvođen.
KLJUČNE REČI: spiralna ploča, terenska ispitivanja, modul deformacije
INTRODUCTION
The screw plate load test (SPLT) is a field test for determining deformation properties of soils, i.e., the modulus of
deformation.
The basic principle of this type of investigation is the application of vertical load and measurement of vertical
deformations, i.e., settlements produced by the applied load. The load is transferred upon the soil over an auger-
shaped plate which is inserted into the soil by rotating - screwing to a certain depth in the test borehole. The test is
192
usually carried out by applying several steps of load as per a “standard” test carried out with a conventional circular
plate. Thus obtained results are displayed graphically on a stress-strain diagram S=f(P).
The SPLT is normally carried out in clays, silty clays, silts, sandy-silty soils, coarse to fine-grained sands, man-
made surface layers, etc. In clays, results of the SPLT tests are very accurate but the test itself lasts very long,
unlike the tests carried out in sands where the consolidation is rapid providing for a shorter duration of the test.
In terms of testing models, this test can be observed as a large scale compressibility test. Since it is carried out in
undisturbed soil, the quality and reliability of the test results are higher than those of the results obtained by
laboratory tests on small samples. The size of the plate has a direct influence upon the quality of results pertaining
to deformation properties of a soil as well as on the implementation of obtained results in designing structural
elements for building foundations (foundation slabs, spot footings, strips, piles, etc.).
The early applications of the screw plate load test were primarily concerned with its use as a sounding device to
observe the change in density of loose sand deposits subjected to blasting effects (Kummeneje, Eide, 1961). Gould
(1967), Schmertmann (1970) and Janbu and Senneset (1972) used the screw plate load test to measure the in-situ
deformability characteristics of sandy soil deposits. Selvadurai (1980), Kay (1982) and Berzins (1983) addressed
the application of the screw plate in clay soils.
TEST EQUIPMENT
To the best our knowledge such tests have not been carried out before in our territory. The equipment used for
SPLT consists of a steel, auger-shaped plate having a diameter of D=27.7 cm, and the area of P=600 cm2. The steel
plate is t=1.0 cm thick. The total length of the screw plate and the threaded extension rod is 0.6m, and they are
screwed onto drilling rods. Depending on the test depth, the rods are d=8.9 - 21.9 cm “thick”. The auger-shaped
part (which is basically a single cycle of a spiral auger) measures a=5.0-8.0 cm in height.
Figure 1 shows a sketch (a) and a photo (b) of a screw plate designed based on the requirements defined by the
Russian standard GOST 20276-99. The assembly and the kit for conducting field investigations using a screw plate
were designed and made in the IMS Institute.
(b)
Figure 1. View of screw plate

Slika 1. Izgled spiralne ploče
193
The screw plate is placed/inserted to the predefined test depth. According to the recommendations set by the
Russian standard GOST 20276-99 for clayey-silty materials, the screw plate is screwed into undisturbed soil to a
minimum depth of 0.5 m whereas in case of sandy material the minimum depth is 0.3m. A schematic display of the
test disposition is given in Figure 2.
Test depths are determined prior to launching field tests, based on the results of investigative test drillings, i.e.,
stratigraphy. In principle, the minimum interval was 2.0 m, and in no case less than 5D of the plate. About 0.6m of
soil is directly “engaged” under the screw plate 27.7 cm in diameter at the pressure of 0.5 MPa.
Several factors can influence/affect the final results of the investigation: plate shape, level of soil disturbance
caused by insertion of the plate, friction between the rods, effects of plate deformation under pressure, impact of the
state of stress on the upper side of the plate
S4
S2 S1
Press
S3
Anchor
S1 - Dial gauge
Screw plate P=600cm 2
Figure 2. Schematic display of the test disposition

Slika 2. Šematski prikaz dispozicije opita
The first thing to do is to drill a test hole to the desired test depth. The test hole is then protected by a drive pipe.
The insertion of the screw plate is carried out using the drilling rig consisting of a rotary head and drill rods: the
plate must be screwed to the desired depth very carefully to void soil disturbance. Soil disturbance in the test hole
can occur as a consequence of the drilling regime, particularly below the ground water level when materials are
more susceptible to flashing and mechanical destruction. The said procedure ensures the tests are carried out in
undisturbed soil.
194
Depending on the test depth, it is necessary to ensure the load-conveying rods remain vertical to avoid twisting
thereof which would directly affect deformation measurements.
When the plate is inserted down to a certain depth, the rotary head is removed and, to avoid further falling through
and to prevent horizontal movements or rotation of drill rods they are fixed to the drive pipe at the terrain surface
by means of a specially designed mounting-dismounting centralizer (Figure 3). The centralizer also maintains the
verticality of the rig during the test. The base plate and the hydraulic press plate used for applying load are then
threaded onto the drill rods.
Figure 3. Mounting-dismounting centralizer

Slika 3. Montažmo-demontažni centralizer
The press resistance system for applying load onto the screw plate is schematically displayed in Figure 4.
Figure 4. The press resistance system Figure 5. Disposition dial gauges

Slika 4. Sistem odupiranja prese – odipirač Slika 5. Dispozicija komperatera
195
During the test, loads are applied in 0.05-0.1MPa increments, depending on the compressibility of the material. For
each load level it is necessary to fulfill the soil consolidation condition which is satisfied if the settlement rate is
less than 0.1mm for the maximum time foreseen for each load increment, per soil type. According to the GOST
standard, the minimum duration time of each load level ranges from 0.5h in well compacted sands to 3h in
compressible, high plasticity clayey-silty materials.
It is necessary to maintain once applied load throughout the test since, as deformity develops, the force between the
plate and the resistance structure drops due to the consolidation of the soil.
Vertical deformities, i.e., plate settlement values are measured by 3 dial gauges the accuracy of which is 0.01 mm
(Fig. 5). The specially designed framework structure, i.e., resistance structure, is anchored to the ground. The fourth
control dial gauge is positioned on the upper resistance structure surface and its role is to control the sagging
tendency of the structure caused by applied load. Measurements taken by this instrument have only controlling
purpose during the test. Still, the deformation control exercised through the measurements taken by dial gauge No.
4 is necessary for the sake of controlling the capacity of the anchors screwed into the ground surface which actually
bear the load applied onto the screw plate over the resistance structure. Since the loads are applied repeatedly with
unloading, soil around the anchors can become loose and its capacity to sustain the applied tension decreased so the
resistance structure needs to be constantly monitored.
Supports holding the reference rod are placed at a minimum distance of 1.50m from the screw plate’s axis. i.e.,
away from the zone of the plate’s influence on the measured deformation values.
Thus obtained graphic results are shown in the stress-strain diagram S=f(P), Figure 5.
Figure 6. Stress strain diagram of the screw plate load test S=f(P)
Slika 6. Naponsko deformacijski dijagram ispitivanja opitom spiralne ploče S=f(P)
The calculation of the modulus of deformation according to the standard GOST 20276-99 is made using the
following equation:
E = (1-ν2)*Kp*K1*D*∆P/∆S (1)
where:
E - is soil deformation modulus (Mpa)

196
ν - Poisson’s ratio
Kp - coefficient depending on the depth of testing and plate diameter h/D
(Table 5.5, GOST 20276-99)
K1 - shape coefficient which is 0.79 for a circular plate
D - plate diameter in cm
∆P - load difference (increase) in MPa
∆S - deformation difference (increase) in cm
CONCLUSION
The screw plate load test method is suitable for investigating deformation properties of soils at greater depths (over
2m) in test holes where excavating test pits (necessary for conducting conventional flat plate tests) is not feasible
and cost effective. Model-wise, this test can be viewed as a large scale compressibility test. Since it is carried out in
undisturbed soil, its results are more reliable and of better quality relative to the results obtained through laboratory
tests on small samples.
REFERENCES
Schmertmann J.H. (1970): Suggested Method for Screw - Plate Load Test, Special Procedures for Testing Soil and
Rock for Engineering Purposes, 5th edition, ASTM Special Technical Publication STP 479, pp.81-85
Schmertmann J.H. (1970): Static Cone to Compute Static Settlement Over Sand, Journal of the Soil Mechanics and
Foundations Division, Proceedings of the American Society of Civil Engineers ASCE, Vol. 96, No.SM
3, pp.1011-1135
Berzins W.E., Campanella R.G (1981): Development of the Screw Plate Test for In-situ Determination of Soil
Parameters, Vol.48 Soil Mechanics series, Department of Civil Engineering, University of British
Columbia, pp. 35
Berzins W.E. (1983): Determination of drained and undrained soil parameters using the screw plate test, PhD
thesis, Department of Civil Engineering, University of British Columbia
GOST 20276-99 Soils-Field methods for determining the strength and strain characteristics
Kay J.N. (1982): Application of Screw Plate to Stiff Clays, Journal of the Geotechnical Engineering Division,
Vol.108, No.1, pp.145-154.
Lee Y.S, Hwang W.K, Choi Y., Kim T.H. (2009): Development and Calibration of Screw Plate Load Test,
Proceedings of Nineteenth International Offshore and Polar Engineering Conference Osaka, pp.236-242.
Selvadurai A. P, Bauer G.E., Nicholas T.J. (1980): Screw Plate Testing of Soft Clay, Canadian Geotechnical
Journal, Vol.17, No.4, pp.465-472.
197
UDK: 624.131.22
624.131.37
ASSESSING SOIL DISPERSIVITY BASED

ON CLASSIFICATION TESTS
Ksenija Đoković*, Laslo Čaki**, Nenad Šušić*
* Institut IMS, Beograd, Bulevar vojvode Mišića 43; e-

mail:ksenija.djokovic@institutims.rs
**Rudarsko-geološki fakultet, Departman za geotehniku, Beograd, Đušina 7
ABSTRACT
Dispersive clay soils represent a specific type of fine-grained soils, with clay particles dispersing
(deflocculating) in the presence of water forming a colloidal dispersion system. Such soils are
inconvenient for the construction of earth embankments: dikes, made up dam cores, etc. Using a fine-
grained dispersive soil to build up embankments may cause serious engineering problems, in case the
dispersive soil has not been identified as such. Dispersive soils can not be determined using standard
identification – classification tests such as granulometric (particle size) analysis, plasticity tests and
similar. The paper gives an overview of the results of testing dispersivity of fine-grained soil using other
classification tests: the crumb test and the double hydrometer test.
KEY WORDS: dispersive soils, identification, crumb test, double hydrometer
PROCENA DISPERZIVNOSTI TLA NA OSNOVU

KLASIFIKACIONIH OPITA
REZIME
Disperzivna glinovita tla predstavljaju posebnu vrstu finozrnog tla, kod kojih glinene čestice disperguju
(deflokulišu) u prisustvu vode formirajući pri tome koloidni disperzni sistem. Ovakva tla predstavaljaju
nepovoljna tla za izgradnju nasutih objekata: nasipa, jezgra nasutih brana i sl. Primena disperzivnog
finozrnog tla za izradu nasutih objekata može prouzrokovati ozbiljne inženjerske probleme, ukoliko
diperzivno tlo nije identifikovano. Disperzivna tla se ne mogu odrediti uobičajenim standardnim
identifikaciono – klasifikacionim opitima kao što su granulometrijska analiza i opiti plastičnosti. U radu
se daje prikaz rezultata ispitivanja disperzivnosti finozrnog tla drugim klasifikacionim opitima: testom
grudvice i duplim hidrometrisanjem.
KLJUČNE REČI: disperzivna tla, identifikacija, test mrvice, test duplog hidrometrisanja
198
INTRODUCTION
Dispersive clay soils represent a specific type of fine-grained soils, with clay particles dispersing (deflocculating) in
the presence of water forming a colloidal dispersion system. Behavior of a clay soil is closely associated with the
size of its particles (1-100mm) and their electrical charge. Water flowing through such clays can easily split off and
carry away individual clay platelets, thus loosening the clay structure/lowering its density rapidly causing internal
erosion. For this reason, dispersive clays are particularly unfavorable for backfilling/erecting earth embankments,
particularly the cores of earth dams, hydrotechnical as well as roadway embankments. Ultimately, the use of such
clays may result in various damages even failures of embankment structures.
Such behavior of dispersive clays was first noted in agriculture more than a hundred years ago and the nature
thereof was fairly well researched and understood by agricultural engineers (Volk 1937, Richard 1954). In civil
engineering practice, this phenomenon was not recognized until early 1960’s of the previous century. In 1965,
Aitchison and Wood 1965 proved, through numerous tests, that failures and leakages occurring in numerous small
earth dams in Australia occurred due to the dispersive nature of clays.
In 1976, Sherard proved that the principal difference between dispersive and non-dispersive (ordinary, erosion-
resistant) clays lies in the nature of cations in the pore water of the clay mass. Dispersive clays have a
preponderance of sodium cations, whereas ordinary clays have a preponderance of calcium, potassium and
magnesium cations in the pore water.
Proper identification of dispersive clay soils poses one of the basic problems in researching such soils. Namely,
dispersive soils cannot be identified by standard identification – classification tests: the grain size analysis and
plasticity tests. The basic methods most commonly used to identify and test dispersive clays are the crumb test, the
SCS - double hydrometer test, chemical tests for determining the content of sodium :ESP – exchangeable sodium
percentage and SAR – sodium adsorption ratio, and the pinhole test (ASTM Standard D 4647-93, Sherard 1976). In
this paper we shall present the results obtained through the crumb test and the double hydrometer test commonly
relied upon as classification tests.
SOIL DISPERSIVITY IDENTIFICATION TESTS
The Crumb test
The crumb test, also called Emerson crumb test after its developer (Emerson 1967), is a simple procedure to
identify dispersive clays in the field although it is now often used in the laboratory as well. The class of samples is
determined by observing the behavior of several crumbs of soil placed in a beaker filled with distilled water (ASTM
D6572-06) or with 0.001M of dilute solution of sodium hydroxide (BS 1377-5:1990, clause 6.3) at certain time
intervals. The reaction of the samples is visually followed to identify: the form of the sample, the change of
structure, color and possible turbidity of water, formation of colloid clouds or convergence of colloid particles.
Depending on the registered reaction, four classes/grades of dispersivity are discernible(Figure 1):
1. Class 1: non-dispersive soils – soils showing no reaction at all: the soil aggregates may crumble,
lose the original shape, form piles on the bottom of the beaker but there is no sign of any change
in water color, i.e. water is clear and without cloudiness.
2. Class 2: Slightly dispersive soils – soils with slight to mild reaction: fine, barely visible hint of
cloud in the water, mild colloid cloud around the sample surface or thin colloid streaks on the
bottom of the beaker.
3. Class 3: Moderately dispersive soils – a clearly visible colloid cloud around the soil crumb.
4. Class 4: Highly dispersive soils - a reaction in the form of heavy clouded solution, colloid cloud
covering the entire bottom of the beaker, often appearing on the sides of the beaker as well. In
extreme cases, the entire water solution is clouded.
199
The crumb test normally gives good results in terms of identifying dispersivity of fine-grained soils. Sometimes,
however, a dispersive soil may give a non-dispersive reaction in the crumb test and its dispersive nature can be
detected only by other tests (pinhole test, for inst.). Still, if the crumb test indicates dispersion, the soil is likely to
be proven dispersive by other tests as well. (Sherard, 1976).
Klasa 1. Ne disperzivno tlo Klasa 2. Slabo disperzivno tlo

Class 1. Non-dispersive soils Class 2. Slightly dispersive soils
Klasa 3. Srednje disperzivno tlo Klasa 4. Visoko disperzivno tlo

Class 3. Moderately dispersive soils Class 4. Highly dispersive soils
Slika 1. Klase disperzivnosti tla

Figure 1. Classes of dispersivity of soils
The Double Hydrometer Test (SCS test)
The laboratory test also known as the double hydrometer test is one of the oldest methods developed by Volk
(1937) to assess dispersion of clay soils. Namely gramulometric composition (particle size distribution) is tested on
two identical specimens. The particle size distribution of the first sample is determined using the standard
hydrometer test in which the soil specimen is depressed in distilled water with strong mechanical agitation and the
application of a chemical dispersant, i.e., anticoagulant. A parallel hydrometer test is conducted on the second
(identical) specimen also depressed in distilled water but without mechanical shaking and a chemical dispersant.
The “percent dispersion”, D is determined using the following equation:
A
D= (1)
B
where
200
A - is % of particles smaller than 0.005mm in diameter without a chemical dispersant

B - is % of particles smaller than 0.005mm with a chemical dispersant and mechanically agitated.
Depending on the percent of dispesitivity, soils may be classified in the following manner (Kinney, 1979):
D<35% non-dispersive soils

35<D<50% moderately dispersive soils
D>50% dispersive soils
Chemical methods for determining dispersivity of fine-grained soils
Chemical methods used to evaluate dispersive behavior of clays are based on the content of sodium cations in pore
water. One of the parameters for identification of dispersive clays is the percentage of dissolved sodium – ESP
(exchangeable sodium percent) which represents the ratio of the sodium to the total cations (sodium, magnesium,
potassium and calcium cations):
Na +
ESP = (2)
Na + + Mg + + K + + Ca 2+
Depending on the value of ESP, fine-grained soils are classified as follows:
ESP<7 – non-dispersive soils

7<ESP<10 – moderately dispersive soils
ESP>10 – dispersive soils
The second most commonly used parameter used to identify dispersive clays is the coefficient of sodium absorption
- SAR (sodium absorption ratio):
Na +
SAR = (3)
0.5 (Mg + + Ca 2+ )
Soils with the SAR value in excess of 2 are considered dispersive (Aitchison and Wood, 1965).
The Pinhole Test
The pinhole test is a physical method developed to directly measure dispersibility of fine-grained soils (Sherard
1976). A φ1mm- diameter hole is punched or drilled through a 38-40 mm-long by 33mm-diameter cylindrical soil
specimen. The specimen is placed into the pinhole apparatus percolating distilled water through the pinhole under
various heads/hydraulic gradients (50, 180 and 380mm) simulating water flow through cracks. The flow rate,
solution color and colloid “cloud” are recorded based on which the grade of dispersivity of the tested fine-grained
soil is then determined. If the soil is dispersive, the water becomes turbid and the pinhole drilled in the specimen
erodes, i.e., becomes wider (d>1mm).
CONDUCTED LABORATORY INVESTIGATIONS
Specimen of the following types of fine-grained soil: yellow silty clay (specimen U-1) and red-brown silty clay
(specimen U-2), originating from the same clay borrow pit were subjected to the crumb and double hydrometer
tests.
The crumb tests were carried out under the following conditions:
- Tests using distilled water (ASTM D6572-06)
- Tests using sodium hydroxide solution (BS 1377-5:1990, clause 6.3)
- Tests using water from the river (a dam is being built on)
- Tests using tap water
201
Soil crumbs, i.e., cubes with approx. 15mm sides of natural moisture content and undisturbed structure (natural
compaction) were immersed in appropriate solutions. The second part of the investigation consisted of the tests
carried out on specimens prepared through Proctor compaction test with the maximum dry density and optimum
moisture content.
Tabela 1. Fizičko-mehanička svojstva tla

Table 1. Physical and mechanical properties of soil
Physical and mechanical properties of soil
γ γd w γdmax wopt
Type of soil Soil Classification
(t/cm3) (t/cm3) (%) (t/cm3) (%)
Yellow silty clay CI 1.90 1.51 26.5 1.653 21.8
Red brown silty clay CH 1.93 1.52 27.4 1.655 20.4
Double hydrometer testing of soils to determine its dispersivity was conducted using the standard procedure SRPS
U.B1.018:2005, i.e., with the application of an anticoagulant, sodium hexametaphosphate. The parallel hydrometer
test was conducted using only distilled water without anticoagulants and mechanical agitation. The hydrometer tests
were also conducted using tap water and water obtained from the river.
OBTAINED RESULTS
Results obtained by the crumb tests are shown in Table 2.
The obtained results show that most of the samples maintain the same class of dispersivity determined after 20
minutes of testing all the way until the end of the test. More precisely, colloid clouds (reactions recorded in this
case were of mild nature) stared to form within the period of up to 20 min into the test to achieve its maximum level
within, approximately, 1hour. Crumbling and decomposition continues throughout the test, however: about 80% of
the specimen would decompose during the first hour of the test and the maximum decomposition is reached in
about 4 hours.
a) destilovana voda b) rastvor natrijum hidroksid

a) distilled water b) sodium hydroxide solution
Slika 2. Izgled uzorak U-1 nakon 60 min

Figure 2. Apperance of sample U-1 after 60 min
202
Tabela 2. Rezultati dobijeni testom grudvice

Table 2. Results obtained from crumb test
Optimal water
Water content
content
Sample Conditions Time w (%)
wopt (%)
Class of sample Class of sample

20 min 1 1
Distilled water 1h 1 1
4h 1 1
20 min 2 1
Sodium hydroxide
solution NaoH
1h 2 2
Yellow silty clay – CI 4h 2 2
clay 20 min 1 2
Water from river 1h 1 2
4h 1 2
20 min 1 2
Tap water 1h 1 2
4h 1 2
20 min 1 1
Distilled water 1h 1 1
4h 1 1
20 min 1 1
Sodium hydroxide
solution NaoH
1h 1 1
Red brown silty clay – 4h 1 1
CH clay 20 min 1 1
Water from river 1h 1 1
4h 1 1
20 min 1 1
Tap water 1h 1 1
4h 1 1
The yellow silty clay specimen, U-1, depressed in distilled water at both compaction/density levels, shows no signs
of dispersivity – Class 1. Specimen U-1with natural moisture content, immersed in NaOH shows signs of mild
dispersivity occurring already after 20 min, whereas in case of the specimen compacted using Proctor test signs of
dispersion become visible only after 1h. Specimen U-1, naturally compacted, immersed in the solution of river and
tap water shows no reaction, i.e., it is non- dispersive. However, once prepared using Proctor compaction method,
specimen U-1 (in the river water and in the tap water solutions) shows signs of slight dispersivity – Class 2.
Figure 2a shows specimen U-1 immersed in distilled water where the sample is classified as non-dispersive. In
Figure 2b, the specimen is placed in the solution of NaOH, with mild but visible colloid cloud based on which the
specimen is graded as Class 2 - slightly dispersive soil.
The specimen of red-brown silty clays, U-2 depressed in all types of solutions and in both states of moisture and
compaction (natural moisture and density, optimum moisture and maximum density) shows no signs of dispersion,
i.e., it belongs to Class 1, non-dispersive soils.
203
In addition to the crumb tests, the specimens were also subjected to the double hydrometer test. The obtained results
are shown in Chart in Figure 3 (specimen U-1) and Chart in Figure 4 (specimen U-2).
(%) 100
90 NaHMF+mechanical
80 agitation
distilled water
70
60 water from river
50
tap water
40
30
20
10
D=12/50=24 % nondispersive
0
0.005
0.001 0.010 0.100 1.000 10.000 100.000
d (mm)
Slika 3. Opit duplog hidrometrisanja za uzorak U-1

Figure 3. Double Hydrometer Test (SCS Dispersion test) for sample U-1
100
(%)
90 NaHMF+mechanical
80 agitation
distilled water
70
60 water from river
50
tap water
40
30
20
D=32/65=49 %
10 intermediate dispersion
0
0.005
0.001 0.010 0.100 1.000 10.000 100.000
d (mm)
Slika 4. Opit duplog hidrometrisanja za uzorak U-2
Figure 4. Double Hydrometer Test (SCS Dispersion test) for sample U-2
The soil “percent dispersion” tested on a specimen of yellow-brown silty clay indicates that the soil is non-
dispersive, D=24%. On the other hand, the value of this indicator determined in brown-red clays is D=49% which,
according to the classification developed by Kiney (1976), places these clays among moderately dispersive. In
addition to the tests carried out in distilled water, specimens were subjected to hydrometer tests using river and tap
water. These tests came up with the results showing exceptionally low dispersivity values of 8-10%.
The results obtained by the crumb tests clearly demonstrate that test conditions, i.e., types of solutions used for tests
as well as the level of compaction/density of specimens have a certain impact on test results in terms of
dispersivity. Specimen U-1, tested in sodium hydroxide shows slight dispersivity regardless of the level of
compaction. On the other hand, U-1 specimens tested at the maximum compaction level show a higher class of
dispersivity relative to their counterparts tested in the state of natural compaction.
204
Still, based on the results obtained through double hydrometer tests, U-1 specimen is classified among non-
dispersive and U-2 specimen among moderately dispersive soils.
CONCLUSION
The crumble test is a useful, field test for rapid identification of dispersive soils. In case the crumble test identifies a
soil as dispersive, it will most certainly be confirmed as dispersive by other tests as well. However, numerous
dispersive soils show no reaction when subjected to the crumble test. The double hydrometer test proves to be a
more reliable test for determining dispersive nature of fine-grained soils. More often than not, the soils identified by
this test as dispersive show dispersive characteristics in other tests as well.
Investigations conducted for the purpose of determining dispersivity of the U-1 and U-2 specimens using the
crumble and double hydrometer tests ended up reporting conflicting results. For that reason the investigations need
to be continued through other dispersivity tests such as the pinhole test and the chemical tests exploring sodium
contents.
Acknowledgement
Results shown in this paper are obtained as part of the investigations conducted within the scope of the project TR
36014 – Geotechnical Aspects of the Research and Development of Modern Technologies for the Construction and
Rehabilitation of Municipal Solid Waste Landfills, funded by the Ministry of Education, Science and Technological
Development of the Republic of Serbia.
REFERENCES
Aitchison, M. E., Wood, C. C. (1965), Some Interactions of Compaction, Permeability, and Post-Construction
Deflocculation Affecting the Probability of Failure of Small Dams, Proceedings 6th International
Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Montreal, Canada, Vol. II, pp. 442-446.
ASTM Standard D 4221-99 (1999): Standard Test Methods for Determining Dispersive Characteristics of Clay
Soils by Double Hydrometer, Annual Book of ASTM Standards, vol. 04.08.
ASTM Standard D 4647-93 (1998): Standard Test Methods for Identification and Classsification of Dispersive Clay
Soils by the Pinehole Test. Annual Book of ASTM Standards, vol. 04.08.
ASTM Standard D 6572-00 (2000): Standard Test Methods for Determining Dispersive Characteristics of clayey
Soils by Crumb Test, Annual Book of ASTM Standards, vol. 04.08.
British Standards BS 1377: part 5-6:1990 - Soil for Civil Engineering Purposes,(1990), Determination of
dispersibility
Emerson W.W. (1967), A Classification of Soil Aggregates Based on Their Coherence in Water, Australian Journal
of Soil Research 5, pp. 47-57.
Kinney, J. L., (1979) Laboratory Procedures for Detennining the Dispersibility of Clayey Soils, Report No. REC-
ERC-79-1O, Bureau of Reclamation, Denver, CO
Richards, L. A. ed. (1954), Diagnosis and Improvement of Saline and Alkali Soils, Agriculture Handbook of
Agriculture No.60, U.S. Department of Agriculture, U.S. Government Printing Office, Washington.
Sherard, J. L., Dunnigan L. P., and Decker R. S. (1976), Pinhole Test for Identifying Dispersive Soils, Journal of
the Geotechnical Engineering Division, ASCE, vol. 102, No. GT1, pp. 69-85.
Sherard, J. L., Dunnigan L. P., Decker R. S.(1976), Identification and Nature of Dispersive Soils, Journal of the
Geotechnical Engineering Division, ASCE, Vol. 102, No. GT4, pp. 287-301.
Volk, G. M. (1937), Method of Determination of the Degree of Dispersion of the Clay Fraction of Soils,
Proceedings Soil Science Society of America, pp. 432-445.
205
UDK: 624.131.526
631.431.7
ДИНАМИЧКА ПЕНЕТРАЦИОНА
ИСПИТИВАЊА И МЕЂУСОБНЕ
КОРЕЛАЦИЈЕ
Слободан Самардаковић*, Мирољуб Самардаковић*, Радомир Фолић**
* "GeoSol" ДОО за грађевинску геотехнику, Ниш, geosolnis@yahoo.com
** Факултет техничких наука Универзитета у Новом Саду
РЕЗИМЕ:
Имајући у виду развој метода и увећавање обима испитивања тла in situ, ови методи се у новије
време систематизују и у различитим државама и регионима стандардизују у циљу поузданије
интерпретације резултата испитивања, уз примену мноштва корелација. Само један резултат (N)
опита SPT или динамичке пенетрације није довољан за добијање бројних параметара тла али се
ови опити због своје рационалности обилато користе, због чега су стандардизовани у EN 1997-
2:2007 и EN ISO 22476:2005. Уз сажети приказ метода према овим стандардима, у раду су
анализиране могућности међусобног корелисања њихових резултата и изведена корелација SPT и
динамичке пенетрације лаком опремом DPM30-20 (Pagani), која се последњих година користи у
домаћој пракси. Тиме је омогућена процена параметара тла на основу опита DPM30-20,
коришћењем бројних корелација са најстаријим опитом SPT.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: SPT, динамичка пенетрациона испитивања, корелације резултата.
DYNAMIC PENETRATION TESTING

AND MUTUAL CORRELATIONS
ABSTRACT:
Given the development of methods and increasing the volume of soil testing in situ, these methods are
recently systematized and in different countries and regions in order to standardize reliable interpretation
of test results, with the use of a multitude of correlation. Only one result (N) of SPT or dynamic
penetration is not sufficient to obtain a number of soil parameters but because of its rationality these
tests are being widely used and standardized in EN 1997-2:2005 and EN ISO 22476:2009. In addition to
a summary of the methods according to these standards, the paper analyzes the possibilities of mutual
correlating their results and derived correlations between SPT and dynamic penetration of light
penetrometer DPM30-20 (Pagani), used in domestic practice. This allows estimation of soil parameters
on the basis of experience DPM30-20, using a number of correlations with the oldest experiment SPT.
KEYWORDS: SPT, dynamic probing, correlation results.
УВОД
За проверу грађе (састава и склопа) терена и процену стања и својстава тла у слојевима терена планираних или
постојећих објеката, како је познато, уз дубинска истраживања изводе се и дубинска испитивања опитима in
206
situ, чији методи се у новије време систематизују и у различитим државама и регионима стандардизују, уз
напоре да се методи и њихове корелације унапреде и уједначе – у циљу поузданијег и рационалнијег
планирања, извођења, интерпретације и примене резултата испитивања.
Према савременим прегледима и ознакама ових метода (нпр. Clayton и др.,1995, Robertson,2006, Mayne и
др.,2009), то су опити SPT (стандардне пенетрације), DPT (динамичке пенетрације, бројним различитим
опремама), CPT (пенетрације конусом, тзв. статичке пенетрације механичким, електричним, пиезо или
сеизмичким конусом), PМТ (пресиометром), DМТ (дилатометром), FVТ (крилном сондом) и бројни други,
новији и мање познати.
Од почетка двадесетог века, када се у САД почело са применом SPT (1902), обим и методи испитивања in situ
се увећавају и за одређивање показатеља тла данас донекле превазилазе обим лабораторијских испитивања
(Сл.1), захваљујући развоју и умножавању метода, корелација њихових разултата са показатељима састава,
стања и својстава тла и напорима да се релевантни методи стандардизују, на националним, регионалним и
интернационалним нивоима.
Сл.1. Обим примене метода за одређивање параметара тла

Fig.1. Evolution curve for geometerial parameters evaluation in design (Mayne at al.,2009 after Lacasse,1985)
Опит SPT – најстарији (креиран у САД 1902), са првим објављеним корелацијама (Terzaghi, Peck, 1948), први
пут стандардизован у САД (1930, 1958) а затим у Енглеској и другим земљама – у пракси се и данас значајно и
корисно примењује иако се једним резултатом (N) ове или друге динамичке пенетрације не може проценити
већина бројних показатеља потребних за савремене рачунске анализе деформација и стабилности тла (Сл.2).
Сл.2. Нереалност одређивања рачунских параметара тла једним резултатом N

Fig.2. Unrealistic overreliance on the single N-value for design (Mayne at al.,2009)
207
Примена SPT још увек опстаје и уз напредније савремене варијанте CPT и других опита in situ, посебно у
сиромашнијим подручјима, пре свега због једноставније и јефтиније опреме, обимних искустава и деценијама
усавршаваних корелација са показатељима тла – какав је случај и у домаћој геотехничкој пракси.
Један резултат (NDPT) добија се и различитим методима динамичке пенетрације (DPT), којима је са SPT
заједничко што се пенетрација врши ударима маља, при чему се отпор тла исказује бројем удараца за
прираштај утискивања прописан стандардом или препоручен од стране бројних произвођача опреме а битна је
разлика што се при DPT у тло утискује конус а при SPT 'кашика' у виду заоштрене цеви, која се по потреби
замењује конусом једнаког пречника (као у домаћој пракси) – чиме DPT и SPT постају сродни по врсти
енергије утискивања и облику тела које се утискује па је тако корелација њихових резултата олакшана а тиме и
корелације DPT–SPT–параметри тла.
Овај рад представља покушај прегледа метода динамичке пенетрације и могућности међусобног корелисања
њихових резултата, са примером корелације SPT и 'средњег' динамичког пенетрометра DPM30-20 италијанског
произвођача Pagani (Самардаковић, 2007), чија моторизо-вана опрем а стаје у путнички аутомобил и више
година се корисно примењује у условима где тежи пенетрометар или камионска бушаћа гарнитура немају
приступ, пре свега за пескове и ситнозрнија мешовита тла.
ОПРЕМА И МЕТОДИ У РЕГИОНУ И ПРЕМА EC7
Историјат SPT (нпр. Robertson,2006, Rogers,2006) показује да је овај метод деценијама усавршаван и
стандардизован, тако што се (са занемаривим разликама у разним државама) у дно бушотине утискује 45 cm
'кашика' спољашњег/унутрашњег пречника 51/35 mm, ударима тега масе 63,5 kg који (што слободније) пада са
висине 76,2 cm (30 in) a резултат опита је број удараца (N) за последњих 30 cm утискивања. Резултат (N) се
коригује за случај замене кашике конусом пречника 51 mm са врхом под 60° и – ради поређења са другим
опитима SPT а зависно од односа унете и остварене енергије утискивања, начина издизања тега, пречника
бушотине и дужине наставака шипке – своди на вредност N60 (за просечни губитак енергије 40%) а затим на
вредност N1(60) која би била добијена да је опит урађен у условима ефективног вертикалног напона 100 kPa на
дубини испитивања (што у незасићеном тлу приближно одговара дубини 5 m). Детаљи опита и корекција нису
предмет овога рада а наведене масе и димензије дате су ради лакшег поређења са опремом за опите динамичке
пенетрације (DPT).
Пошто SPT још увек није (могао бити?) комплетно стандардизован, интернационалне базе података и
корелације са показатељима тла треба користити опрезно, са познавањем варијација опреме, оштећења тла при
бушењу и врсте тла у коме се ради опит (нпр. Clayton, 1995 или Becker,Moore, 2006), имајући у виду два
кључна проблема: варирање енергетске (не)ефикасности и прешироко коришћење резултата SPT (Сл.2).
Опити динамичке пенетрације (DPT) изводе се у свету опремама различитих конструкција и величина, са
истим циљевима као SPT, али још увек уз знатно мањи обим стандардизације него SPT, што знатно отежава
релевантну интерпретацију резултата различитих DPT, њихово поређење и корелацију са параметрима тла. У
циљу усаглашења метода, Eвропски подкомитет за опите пенетрације, у оквиру Међународног друштва за
Механику тла и Фундирање (ISSMFE), сачинио је (1977) и објавио (1989) преглед главних карактеристика
европских динамичких пенетрометара (Сл.3), а последњих деценија учињен је запажени напредак на неким
националним нивоима, према увиду аутора пре свега у Немачкој, где DIN 4094 (2001,2002) у деловима 1-5 даје
спецификацију опреме, описује употребу и поређење са другим пенетрационим опитима у разним
материјалима (нпр. Melzer,Bergdahl, 2002).
На европском нивоу, за примену према EN 1997-2:2007 (Eurocode 7) усвојен је и стандард за сва савремена
теренска испитивања EN ISO 22476:2005 – 2009. преведен и у Русији а 2012/2013. у Србији – чији део 3
регулише SPT а део 2 (Dynamic probing) стандардне методе, опрему и примере интерпретације за опите DPT,
специфициране као DPL, DPM, DPH и DPSH (Сл.4).
208
Сл.3. Kарактеристике европских динамичких пенетрометара (за Италију осенчен DPM30-20 Pagani)
Fig.3. Principal characteristics of the European dynamic penetrometers (ISSMFE, 1989)
EN ISO 22476-2 ISO 22476-3 Pagani
SPT(C) DPM30-20
63,5 30
760 200
> 50 > 50
≈≈30
50 24
60° 60°
20,4 10
51 35,7
≤ 10 2,4
> 35 20
232 59
Сл.4. Димензије и масе динамичких и SPT(C) пенетрометара према EN ISO 22476 и DPM30-20(Pagani)
Fig.4. Dimensions and masses of dynamic and SPT(C) penetrometers (EN ISO 22476) and DPM30-20(Pagani)
209
Према овом стандарду, конус се утискује уз што мање бочно трење шипки и региструје број удараца (N10)
на сваких 10 cm утискивања за лаки (DPL), средњи (DPM) и тешки (DPH) пенетрометар а за супертешки
(DPSH) на 10 или 20 cm, при чему се резултати изван интервала N10 = 3-50 и N20 = 5-100 приказују као веза
N-утискивање (за јако меко или тврдо тло).
Како се може видети, у табели на Сл.4 приказане су опреме које треба користити за стандардне опите
динамичке пенетрације (DP у варијантама L, M, H и SH), као и за (давно назван) стандардни опит
пенетрације SPT(C), где додатна ознака С означава опит са утискивањем конуса уместо 'кашике'.
За увид и поређење, на Сл.4 су придодате и карактеристике моторног динамичког пенетрометра DPM30-20
Pagani (осенчене у табели на Сл.3), чија ознака М означава средњу тежину али је његов специфични рад по
ударцу (59 kJ/m2) јако близак ефектима DPL (50 kJ/m2) – што га сврстава у лаке пенетрометре али увећава
могућности његове интерпретације дозвољено приближним коришћењем објављених корелација N10L са
другим опитима и показатељима тла.
МЕЂУСОБНО КОРЕЛИСАЊЕ РЕЗУЛТАТА
Сасвим је извесно да број удараца за стандардно утискивање зависи од бројних фактора – како од
конструкције, маса и димензија пенетрометра тако и од грађе (састава и склопа) терена, састава, стања и
својстава материјала који се пенетрира, ефективних напона и порних притисака и др., што је теоријски тешко
обухватити – тако да се не могу очекивати боље међусобне корелације од оних које се могу добити
систематизацијом и анализом довољно бројних паралелних испитивања различитим опремама у довољно
сличним материјалима и условима. На пример, у једном од корисних информативних додатака EN ISO 22476-2
показује се да, под једнаким осталим условима, шири конус пенетрира кроз шљунак теже од ужег конуса, док
је у песку обрнуто (што може да упути на тражење везе између пенетрационог отпора и односа димензија
конуса и просечног пречника зрна испитиваног тла).
Уз таква експериментална корелисања, бројни аутори су тражили релације између броја удараца и енергије
(рада) утрошене за задату пенетрацију, исказујући је различито, из чега је произашао закључак да се практично
линеарна зависност броја удараца и утрошеног рада (енергије) за задату пенетрацију добија тзв. холандском
формулом (Sanglerat, 1972), примењеном и у напред наведеном стандарду, по којој се улазна енергија једног
ударца маља или тзв. јединични отпор пенетрацији (rd) коригује (због губитка дела енергије услед инерције
опреме) на излазну енергију или тзв. динамички отпор пенетрацији (qd) услед једног ударца маља
𝑚𝑚 𝑚𝑚 𝑚𝑚𝑚𝑚ℎ 𝑚𝑚 𝑚𝑚𝑚𝑚ℎ 𝑚𝑚 𝑚𝑚𝑚𝑚ℎ

𝑞𝑞𝑑𝑑 = � � 𝑟𝑟𝑑𝑑 = � � =� � = 𝑁𝑁 � � (а)
𝑚𝑚 + 𝑚𝑚 ′ ′
𝑚𝑚 + 𝑚𝑚 𝐴𝐴𝐴𝐴 𝑚𝑚 + 𝑚𝑚 𝐴𝐴 𝛿𝛿
′ ′
𝑚𝑚 + 𝑚𝑚 𝐴𝐴𝐴𝐴
𝑁𝑁
при чему су: m [kg] маса маља
m’ [kg] маса наковња, водеће шипке маља и шипки до дубине испитивања
ɡ = 9,81 m/s2 убрзање због дејства гравитације
h [m] висина пада маља
A [m2] површина основе конуса
e = δ/N [m] дубина утискивања услед једног ударца
δ [m] дубина утискивања за коју је регистрованo N удараца
qd [kNm/m3] = [kJ/m3] = [kPa] отпор тла при пенетрацији услед једног ударца
У додатку E стандарда EN ISO 22476-2, на основу примера са дијаграмима DPT пенетрације исказаних преко
N10 и qd за DPL, DPM, DPH (делом и DPSH) у зависности од дубине у крутој преконсолидованој глини и
преконсолидованом крупнозрном наносу оцењује се да се за сва четири метода профили qd врло слични – што
упућује на оправдану могућност да се односи N добијених различитим DPT методима на једнакој дубини у
датом тлу могу (бар оријентационо) тражити изједначавањем њихових укупних отпора N·qd за једнаке дубине
утискивања (δ), нпр. из N10L qd10L = N10H qd10H или N10H qd10H = (N20SH/2) qd20SH.
210
КОРЕЛАЦИЈА SPT И DPM30-20 (Pagani)
Малим моторним динамичким пенетрометром DPM30-20 (Pagani) у тло се утискује конус са базом пречника
35,7 mm (10 cm2), који остаје на дну пенетрационе бушотине, а испитивање се врши континуално, на сваких
10 cm регистровањем броја удараца N10DPM маља масе 30 kg који се хидрауличком пумпом издиже и низ
вођицу пада са висине 20 cm (Sl.5).
Сл.5. Пенетрационо испитивање са DPM30-20 (Pagani)

Fig.5. Penetration testing with DPM30-20 (Pagani)
Oвим методом добија се континуалан профил отпора N10DPM по дубини терена , из кога се добро уочавају
његова слојевитост и локалне промене, за разлику од напред описаног SPT чији меродаван резултат N30SPT
важи за 30 cm утискивања на жељеним дубинама (са 'кашиком' најгушће на 1,5 m).
Пошто за SPT, као најстарији опит, постоје бројне корелације за процену параметара тла, од дијаграма
N10DPM би се до ових параметара могло стићи преко корелације N10DPM и N30SPT, применом напред описане
холандске формуле (а) и изједначењем укупних отпора тла овим ударцима за једнакa утискивања (δ = 10
cm) на референтној дубини 5 m (σ’vo ≈ 100 kPa) и за податке са Сл.4, како следи:
211
Из средње једначине може се уочити да су за наведене масе опреме (тачне за DPM30-20 и процењене за
уобичајени SPT са ручним издизањем маља у домаћим условима, према Сл.4) вредности у заградама лево и
десно скоро једнаке (0,44-0,45), што значи да су такви и односи излазне и улазне енергије за сваки од два
упоређена опита.
Ако се изведена корелација (b) примени у интерпретацији опита пенетрације DPM30-20, добија се дијаграм као
на Сл.6, са профилима отпора N10DPM и ekvN30SPT (какав би се преко SPT добио за 30 cm утискивања у такво тло)
и са просечним вредностима ekvN30SPT за зоне које се могу издвојити у виду слојева тла, као почетним
вредностима N које се стандардно коригују на N60 и N1(60), на основу којих се процењују параметри тла према
корелацијама наведеним у ранијем раду аутора (Самардаковић,2007) или у примерима из додатака F (за SPT) и
G (за DPT) европског стандарда EN 1997-2(2007).
Удараца NDPM/10cm, ekv NSPT/30cm
0 10 20 30 40 50 60 70 80
0,00 14 25
38
26
23
0,50 28
38
34
23
31
1,00 29
17
9
31
38
1,50 35
20
14
11
21
2,00 14
7 12 25
8
8
9
2,50 6
8
Ndpm/10cm
6
5 ekv Nspt/30cm
8
6
3,00 8 Просечно ekv Nspt/30cm
6
6
8
3,50 5
8
9
6
8
4,00 9
6
Дубина z [m]
6
12
7 15 26
4,50 18
18
17
18
23
5,00 26
23
18
31
47
5,50 44
35
18
29
28
6,00 24
24
11 11 26
11
8
6,50 6
8
9
14
11
7,00 8
9
11
11
11
7,50 14
17
14
11 18 23
28
8,00 26
23
26
26
18
8,50 24
20
21
23
23
9,00 24
23 69
9,50
Сл.6. Резултати пенетрационог испитивања са DPM30-20 и еквивалентне вредности NSPT

Fig.6. Results of penetration tests with DPM30-20 and equivalent values NSPT
Приказани пример дијаграма (Сл.6) добијен је приликом провере висине, стања и својстава материјала насуте
бране у планинском подручју Србије, изграђене од глиновите стенске распадине, за коју jе истражним
212
бушењем и пенетрационим DPM30-20 испитивањем установљено смењивање песка заглињеног (већи отпор) и
глине песковите (мањи отпор) до 9 m, на подини од више па мање оштећене чврсто везане стене.
ЗАКЉУЧАК
У савременој геотехничкој пракси, одређивање параметара тла за потребе пројектовања врши се у

значајном обиму испитивањима in situ (Сл.1), бројним методима који се умножавају и усавршавају, тако да
одређивање параметара на основу само једног резултата (Сл.2) – добијеног најстаријим опитом стандардне
пенетрације (SPT) или опитима динамичке пенетрације (DPT) – остаје значајно, пре свега због цене и
једноставности ових метода и великог броја корелација са параметрима тла, које се и даље истражују. На
европском нивоу, ови методи (Сл.3) су стандардизовани у EN 1997-2:2007 и EN ISO 22476:2005 (Сл.4), уз
корисна упутства и корелације у додацима стандарда, па би их као такве требало примењивати и у домаћој
пракси.
Ради коришћења бројних корелација SPT са параметрима тла, у раду је изведена и теоријска корелација
резултата SPT(С) са конусом и корисног опита континуалне динамичке пенетрације лаким пенетрометром
DPM30-20 (Pagani) (Сл.5 и 6), који је у домаћој употреби, чиме је омогућена процена параметара тла на
основу опита DPM30-20. Може се уочити да је рад по ударцу oвом опремом близак стандардном DPL (Сл.4)
и да су базе њихових конуса једнаке, па би се резултати DPM30-20 и DPL могли третирати једнако,
користећи корелације за DPL у стандардима и литератури. Треба имати у виду да су најпоузданије
корелације добијене експериментално, паралелним испитивањима у осталим приближно једнаким условима
(врста и стање тла, дубина опита, ниво подземне воде и др.).
РЕФЕРЕНЦЕ
Becker,D.E.,Moore,I.D.(ed.)(2006): Canadian Foundation Engineering Manual, 4th ed., Canadian Geotechnical

Society
Clayton,C.R.I. et al. (1995): Site Investigation, 2 ed., Wiley-Blackwell, London
DIN 4094 (2001,2002): Baugrund – Felduntersuchungen, Teil 1-5.
EN 1997-1(2004): Eurocode 7 - Geotechnical Design - Part 1: General Rules
EN 1997-2(2007): Eurocode 7 - Geotechnical Design - Part 2: Ground investigation and testing
EN ISO 22476-2(2005): Dynamic Probing
EN ISO 22476-3(2005): Standard Penetration Test
Маyne,P.W. et al.(2009): Geomaterial behavior and testing, Proceedings of the 17th Int.Conf. on SMGE (Hamza,M. et
al., eds.), IOS Press,
Melzer,K.-J.,Bergdahl,U.(2002): Geotechnical Field Investigations, Geotechnical Engineering Handbook
(Smoltczyk,U.,ed.), Ernst&Sohn, Berlin, Vol.1, 71-82.
Robertson,P:K.(2006): Guide to In-Situ Testing, Gregg Drilling & Testing Inc., California
Rogers, (2006): Subsurface Exploration Using the SPT and CPT, Environmental & Engineering Geoscience,
Vol. XII, No. 2, 161–179
Samardaković,M.(2007): Iskustva u primeni dinamičkog penetrometra DPM30-20 Pagani, Geotehnički aspekti
građevinarstva, Zbornik radova sa drugog naučno-stručnog savetovanja (Folić,R., ed.), 51-56
Sanglerat,G.(1972): The Penetrometer and Soil Exploration. Interpretation of penetration diagrams - theory and
practice, Elsevier, Amsterdam.
Terzaghi,K., Peck,R.(1948): Soil Mechanics in Engineering Practice, John Wiley and Sons, New York
213
UDK: 624.121.38 (497.11)

624.191 (497.11)
GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA
TERENA NA TRASI IZMEŠTANJA
KOLEKTORA – FLOTACIJSKO
JALOVIŠTE VELIKI KRIVELJ
Slađana Krstić, Milenko Ljubojev, Vesna Ljubojev, Dušan Tašić
Institut rudarstva i metalurgije Бор, www.mininginstitutebor.com;

sladjana.krstic@irmbor.co.rs
REZIME
Ovaj rad je rezultat projekta TR33021 Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije,
kojim su prikazana geotehnička istraživanja terena (slika 1) na trasi izmeštanja kolektora - flotacijsko
jalovište Veliki Krivelj, izradom novog tunela Kriveljske reke. Predložena dužina trase tunela je 2530
m. Projektom je predviđena izgradnja tunela od kote terena (K+246 - na spoju sa Kriveljskom rekom
van flotacijskog jalovišta), do kote (K+272 - do spoja sa starim tunelom). Izrada tunela bi bila po
usponu (gravitaciono odvodnjavanje otkopnih radova), a vršila bi se u dve faze (deonice). Početak
izrade tunela vršiće se od njegovog budućeg izlaza kroz slabu i veoma slabu stensku sredinu, sa
stalnim prilivom vode. Druga faza od kraja prve deonice do spoja sa starim tunelom (dužina iskopa
oko 500 m) iskopa vršiće se kroz flotacijsku jalovinu Polja 2 i manjim delom kroz aluvion nekadašnjeg
korita Kriveljske reke.
KLJUČNE REČI: Tunel Kriveljske reke, geotehnička istraživanja, stenska sredina, flotacijska jalovina.
GEOTECHNICAL INVESTIGATIONS ON THE

RELOCATION THE ROUTE OF COLLECTORS –
FLOTATION TAILING VELIKI KRIVELJ
ABSTRACT
This paper is a result of the project TR33021 Ministry of Science and Technological Development of
Republic of Serbia, which are shown in geotechnical investigations (Figure 1) of the route relocation
collector flotation tailing Veliki Krivelj construction of a new tunnel Krivelj River. The proposed
length of the tunnel is 2530 m. The project envisages the construction of a tunnel from ground level (K
+246 - in conjunction with Kriveljski river outside of the flotation tailings) to elevation (K +272 - the
connection with the old tunnel). The tunnel would be on the rise (gravity drainage excavation works),
and would be carried out in two stages (sections). Start making the tunnel will be made of its future
output through a weak and very weak rock massive, with a constant flow of water. The second phase of
the end of the quarter to the connection with the old tunnel (length of the excavation of 500 m) of
214
excavation will be carried out through the flotation tail Fields 2 and partly through the alluvium of the
former riverbed Krivelj River.
KEY WORDS: Krivelj River tunnel, geotechnical investigations, rock massive, flotation tailings.
UVOD
Stanje postojećeg kolektora Kriveljske reke je loše tako da je potrebno uraditi novi tunel. Novim tunelom
regulisao bi se tok Kriveljske reke, jer dosadašnji tok može biti prekinut rušenjem starog kolektora Kriveljske
reke. Novi tunel Kriveljske reke predstavlja kapitalni objekat (slika 1) velikog ekološkog značaja (za Bor i
okolinu, sliv reke Dunav, a to znači i za deo crnomorskog sliva).
Slika 1: Situacioni plan flotacijskog jalovišta (gore), položaj geotehničkih istražnih bušotina (dole)
Figure 1: Layout plan of the flotation tailings (up) position of the geotechnical exploration drilling (down)
Geotehnička istraživanja stanja stenskog masiva u delu nove trase tunela neophoda su za konačna projektna
rešenja hidrotehničkog tunela. Obzirom da je problematika obimna, ovaj rad prikaz je samo rezultata terenskih
geotehničkih istraživanja.
215
GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA NA NOVOJ TRASI TUNELA
Predložena dužina trase tunela je 2530 m. Projektom je predviđena izgradnja tunela od kote terena K+246 (na
spoju sa Kriveljskom rekom van flotacijskog jalovišta) do kote K+272 (do spoja sa starim tunelom).
Projektovani geološki radovi obuhvatili su 5 geotehničkih istražnih bušotina u cilju istraživanja stena na trasi
tunela za izmeštanje Kriveljske reke. Dobijenim rezultatima terenskih istraživanja utvrđena je geološka građa i
sklop terena, stanje ispucalosti stenske mase, podzemne vode i fizičko-mehanička svojstva stenske mase.
Istražnim bušenjm dobijeno je kontinualnog jezgro litoloških članova po dubini, izvršena je analiza ispucalosti
stenskog masiva i dobijeni su reprezentativni uzorci stena radi određivanja fizičko-mehaničkih i deformacionih
parametara u laboratoriji. Vođen je dnevnik bušenja u kojem su unešeni svi tehnički detalji o bušenju. Istražno
bušenje je izvedeno mašinski, rotaciono, mašinskom bušaćom garniturom GEO-500, uz kontinualno jezgrovanje
duplim sržnim cevima i upotrebom isplake. Na grafičkim profilima istražnih bušotina (slika 2) dati su osnovni
tehnički podaci o istražnom bušenju. Prečnik bušenja iznosio je 146-101 mm, a manevri bušenja 3,00-1,00 m u
zavisnosti od nabušenog materijala. Procenat izvađenog jezgra je 85 - 93 %. Jezgro bušotine je pakovano u
sanduke dužine 1 m, fotografisano, detaljno kartirano i uzorkovano (Slika 3).
Detaljno inženjersko-geološko kartiranje jezgra bušotina sastojalo se od utvrđivanja litološke vrste stenskih masa,
raspadnutosti, vlažnosti, strukturnih i teksturnih karakteristika i svih fizičkih svojstva koja su se mogla
makroskopski uočiti. Detaljno su registrovani svi mehanički diskontinuiteti (posebni osvrt na površine slojevitosti
i pukotine sa tragovima kretanja stenskih masa). Vršen je detaljan opis zidova pukotina, determinisane su
pukotinske ispune i mereni su padni uglovi. Rezultati detaljnog kartiranja jezgra istražnih bušotina prikazani su
kao tekstualno i grafički (R 1:100). Uporedo sa detaljnim inženjersko-geološkim kartiranjem jezgra bušotina
uzimani su reprezentativni uzorci stenske mase za laboratorijska geomehanička ispitivanja.
Stepen ispucalosti stenske mase RQD (Rock Quality Designation) određena je pravcem bušenja. RQD je samo
linearni pokazatelj celovitosti stenske mase i on sam nije dovoljan pokazatelj celovitosti stenske mase (ne uzima u
obzir orjentaciju pukotina, širinu i material ispune, hrapavost zidova pukotina, naponska stanja i podzemne vode).
Dobijene vrednosti RQD (klasifikacija stenske mase po Deer-u 1967) prikazane su i grafički, na geološkim
profilima istražnih bušotina (slika 2), gde gradacije boja od crvene ka zelenoj vizuelno ukazuju na kategoriju
stenske mase (intenzivna crvena boja na stubu govori o stenskoj masi vrlo slabog kavliteta, dok tamnije nijanse
zelene boje na dobru, odnosno odličnu kategoriju).
REZULTATI GEOTEHNIČKIH ISTRAŽIVANJA NA NOVOJ TRASI TUNELA
Raspored izvedenih istražnih radova, međusobna rastojanja i dubine bušotina definisane su Projektom istraživanja.
Za potrebe definisanja geotehničkih uslova nove trase tunela izbušeno je ukupno 5 istražnih bušotina.
Terenskim istraživanjem, u morfološkom pogledu nova trasa tunela, odnosno ulazni portal tunela (kota donje
kalote K + 266) nalazi se na na brdu Tilva Satuli ispod kote K + 385, a izlazni portal (kota donje kalote K + 245) u
podnožju padine Satuli. Istražni prostor potpuno je izmenio svoju morfologiju formiranjem flotacijskog jalovišta
Veliki Krivelj u nekadašnjoj dolini Kriveljske reke. Najveća deonica nove trase tunela prolaziće kroz sedimente
turon-senonske starosti, dok se deonica dužine od oko 200 m nalazi na delu koji treba da se izvede ispod tela brane
2, u nekadašnjem koritu Kriveljske reke.
U hidrogeološkom smislu teren grade stene u kojima je razvijena pretežno prslinsko-pukotinska poroznost i
međuzrnska poroznost. U ovim stenama formiraju se dva tipa izdani: razbijena i zbijena izdan sa slobodnim
nivoom vode. Sve nabušene sredine možemo svrstati u grupu dobro vodopropusnih stena i u kompleks
vodopropusnih i vodonepropusnih stena. Dobro vodopropusne stene su predstavljene kvartarnim naslagama (grus),
deluvijalno-glinovitom drobinom i degradiranim stenskim masama. Ove stene imaju dobro razvijenu pukotinsku i
međuzrnsku poroznost. Stene su izraziti hidrogeološki kolektori sa funkcijom rezervoara i sprovodnika. Kompleks
vodopropusnih i vodonepropusnih stena čini kredna flišna serija (peščari, laporci i glinci). Poroznost je pretežno
pukotinska (nepravilno se smenjuju vodopropusne i vodonepropusne stene), što utiče na stvaranje više izdani
međusobno razdvojenih. Po svojoj funkciji to su stene kolektori i hidrogeološki izolatori.
216
Slika 2. Grafički prikaz dela istražne bušotine neposredno oko zone iskopa tunela
Figure 2 Graphical representation of part of the drill holes closely around zone of tunnel excavation
Savremeni egzogeni procesi duž nove trase terena predstavljeni su površinskim raspadanjem stena i erozijom i
denudacijom padina. Površinsko raspadanje stena najizrazitije je na peščarima (5,40 m) u bušotini B - 3k, odnosno
duž pukotina i raseda dublje kod ostalih istražnih radova. Ova zona definisana je u istražnoj bušotini B - 5k do
11,0 m dubine. Erozija i denudacija padina su veoma intenzivni procesi u ovom području. Prosečni nagibi padina
od oko 45° omogućuje veliku aktivnost ovih procesa (preovlađuje denudacija). Uočavaju se brojni inicijalni
žljebovi i jaruge, koje predstavljaju i puteve povremenih tokova. Istražna bušotina B - 5k locirana je u jednoj
jaruzi. Merenjima nivoa podzemnih voda u istražnim bušotinama 48 sati posle ispiranja od isplačnog fluida,
izmereni su različiti nivoi izdani. Najviši nivo konstatovan je u istražnoj bušotini B - 5k (1,10 m) a najniži u
bušotini B - 3k (48 m).
217
Pri inženjerskogeološkom kartiranju jezgra istražnih bušotina posebna pažnja posvećena je sagledavanju stepena i
karaktera ispucalosti stenskih masa, a kao pokazatelj ispucalosti stenske mase izračunavan je RQD (%) za svaki
izbušen interval.
Padni ugao slojevitosti kod bušotine B - 1k (bušena do dubine 105,50 m, slika 1), u neposrednoj zoni iskopa je od
23° - 29°. Prema klasifikaciji Deer-a, na osnovu parametra RQD (80%) stenska masa je dobra. U zoni iskopa
registrovan je sistem paralelnih pukotina debljine 1-2mm, hrapavih zidova, zapunjene glinovitom materijom i
kalcitom. Iskop tunela će se vršiti kroz uškriljene sive alevrolitske peščare.
Istražna bušotina B - 2k (bušena do dubine 128,50 m, slika 1) u zoni iskopa tunela nabušila je paket tamnosivog
laporca (paralelne i kose laminacije), sivi alevrolitski peščar i glince. Padni ugao slojevitosti u neposrednoj zoni
iskopa je oko 40°. U intervalu od 119,50 m - 122,20 m uočavaju se subvertikalne talasaste pukotine sa tragovima
pirita i kristalima kalcita. Interval 122,20 m - 123,70 m je zona drobljenja. Dobijene vrednosti RQD-a u zoni
tunela su u većem delu iskopa manje od 25 % pa i 0 % što prema klasifikaciji Deer-a ovu stensku masu svrstava u
kategoriju vrlo slabe.
Slika 3. Jezgro istražne bušotine

Figure 3 The core drill holes
Istražna bušotina B - 3k (bušena do dubine 148,00 m, slika 1) u delu iskopa tunela nabušila je paket laminirane
serije tamnosivog laporca i sivog alevrolitskog peščara. Padni ugao slojevitosti u neposrednoj zoni iskopa je od
15° - 20°. Pukotine su glatkih zidova, zapunjene glinovitom materijom, debljine 1 - 4 mm. Dobijene vrednosti
RQD-a su od 64% do 66%, što klasifikuje ovu stensku masu kao zadovoljavajuću.
Bušotina B - 4k (bušena do dubine 94,00 m, slika 1) u zoni iskopa tunela ima RQD-a vrednosti 0 %, što ukazuje
da je stenska masa vrlo slaba. Kartiranjem jezgra utvrđeno je da se u neposrednoj zoni iskopa tunela nalazi
izlomljena i zdrobljena zona sivog psamitskog peščara i laminirana serija peščara i laporca.
218
Istražna bušotina B - 5k (bušena do dubine 33,00 m, slika 1) nalazi se na oko 350 m ispred izlaznog portala nove
trase tunela. Geološkim profilom istražne bušotine B-5k (Slika 3) potvrđeno je da trasa tunela prolazi kroz rasednu
zonu. Dobijene vrednosti RQD-a u zoni iskopa tunela (kota goronje kalote tunela K + 249,00 m, kota donje kalote
tunela K + 246,00 m) su manje od 25 %, a u stenskoj masi iznad iskopa 0 % što prema klasifikaciji Deer-a ovu
stensku masu svrstava u kategoriju vrlo slabe.
ZAKLJUČAK
Geotehničkim istraživanjem terena izdvojene su kategorije stenskih masa uz primenu savremenih klasifikacija u
tunelogradnji. Stenska masa u zoni iskopa tunela je: dobra (bušotina B - 1k) izmereni RQD 80% (po Deer-u); vrlo
slaba (bušotina B - 2k) RQD manje od 25 % pa i 0 %, (bušotina B - 4k) RQD 0 % i (bušotina B - 5k) RQD u zoni
iskopa tunela manje od 25 %, a u stenskoj masi iznad iskopa 0 %; i zadovoljavajuća (bušotina B - 3k) RQD 64%
do 66%. O ovome je posebno potrebno voditi računa prilikom izgradnje projektovanog tunela.
Izrada tunela bi bila po usponu (gravitaciono odvodnjavanje otkopnih radova), a vršila bi se u dve deonice. Izrada
(iskop) tunela od njegovog budućeg izlaza (pored Kriveljske reke, po usponu od 1 %), do K+267 (dužine oko
2000 m) vršiće se kroz slabu i veoma slabu stensku sredinu, sa stalnim prilivom vode. Druga faza iskopa (dužine
oko 500 m), od kraja prve deonice do spoja sa starim tunelom (od K+267 do K+272) vršiće se kroz flotacijsku
jalovinu Polja 2 i manjim delom kroz aluvion nekadašnjeg korita Kriveljske reke. Drugim rečima, izrada novog
tunela Kriveljske reke je u sredini veoma nepovoljnoj za izradu i postojanost hidrotehničkih objekata.
Geotehnički rezultati terenskih istraživanja su prognoza geotehničkih uslova izgradnje nove trase tunela, koje je
neophodno upotpuniti rezultatima laboratorijskih geotehničkih ispitivanja uzoraka stenske mase.
LITERATURA
[1] S.Krstić, G.Marinković, V.Ljubojev, Tunel za izmeštanje Kriveljske reke–trajno rešenje rizika mogućih
kritičnih aspekata, Rudarski radovi, Broj 1, 2011, pp. 175-180;
[2] S. Krstić, V. LJubоjev, M. Ljubоjev, Nivo podzemnih voda na delu projektovane trase tunela, Rudаrski rаdоvi
2/2008 (2008) 19-25 Bоr;
[3] S.Krstić, M.Mikić, M.Ljubojev, O.Musić, V.Ljubojev, Conditions of drainage of flotation tailing of Veliki
Krivelj, 43rd International October Conference on Mining and Metallurgy, IOC2011, Proceedings, October
12-15, 2011, Kladovo, Serbia, pp. 228-231;
[4] S. Krstić, M. Ljubojev, V. Ljubojev, Petrological Characteristics Rock on Tunnel for Relocation Krivelj`s
River, Proceedings of the 15 th Congress of geologists of Serbia with International participation (Extended
abstract) pp.40., Belgrade, 26-29. 05. 2010 .ISBN 978-86-86053-08-4;
[5] S.Krstić, M.Ljubojev, V.Ljubojev, M.Bugarin, Massif rock and efect clivage on stability tunnel of Krivelj,s
river in Bor. 9- th International Scientific Conference SGEM 2009, Modern Mangement of Mine producing;
Geology and Environmelal Proceding 14-19.06. 2009. Albiena, Bulgarija, pp. 65-71;
[6] S.Krstić, M.Ljubojev, D.Ignjatović, V.Ljubojev. Efect underground water level and fracture of massif rock on
stability tunnel of Krivelj,s river in Bor. 41 th International October Conference on Mining and Metalurgy,
04.-06. October 2009. Kladovo, Serbia, pp. 255-259;
[7] S.Krstić, R.Lekovski, M.Ljubojev, V.Ljubojev, Environmetal protection effects of dust from dam 3A of the
Veliki Krivelj tailing dump, XIV Balkan Mineral Processing Congress, 14-16 June 2011, Tuzla, BiH,
Proceedings, Volume II, pp. 815-817.;
[8] M.Ljubоjev, D.Ignjаtоvić, L.Đurđevаc- Ignjаtоvić, S.Krstić: Оcenа stаbilnоsti stenа trаse tunelа Kriveljske
reke nаstаlа upоređivаnjem klаsifikаcijа čvrstоće stenа; Bakar 1(2009), str. 9-15.:
[9] R. Popović, M. Ljubojev, D. Ignjatović, L. Đurđevac - Ignjatović, Mechanism of Deformation the Rock Mass
Around the Tunnel of Circular Section on the “Krivelj River“ Route Built in the Homogenous Isotropic Rock
Mass, Mining Engineering, No. 2/2012, Bor.
219
UDK552.321.6:624.121
KARAKTERISTIKE PERIDOTITA –
SERPENTINITA KOD IZGRADNJE
GEOTEHNIČKIH OBJEKATA
Enver Mandžić*, Kenan Mandžić**, Elvir Babajić**, Adnan Ibrahimović**,
Erna Mandžić**
* Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, BiH

** Rudarsko-geološko-građevinski fakultet Univerziteta u Tuzli, BiH
ABSTRAKT
Ultramafitne stijene (peridotiti: lerzoliti, harcburgiti i serpentiniti) pojavljuju se u odnosu na mafitne

stijene (gabri, dijabazi, spiliti i bazalti) u ofiolitskoj zoni Dinarida (OZD) u omjeru 9:1. U okviru OZD-a
u Bosni postoji 6 ofiolitskih kompleksa: krivajsko – konjuški, ozrenski, kozarački, kompleks Varde i
Višegrada, kompleks Ljubića i Čavke do Vrbanje i kompleks Borje i Mahnjača. Za istraživanje je od
značaja bio kompleks krivajsko – konjuški i ozrenski obzirom da su u tim peridotitsko – serpentinskim
kompleksima locirane magistralne ceste, da će i buduća gradnja novih dionica cesta biti u ovim
kompleksima. U radu se prezentiraju istraživanja vezana za karakteristike peridotita – serpentinita koja
mogu biti od koristi kod izgradnje geotehničkih objekata. Peridotiti – serpentiniti su stijene koje su
veoma podložne promjenama kroz geološku istoriju, tako da se javljaju kao vrlo čvrste, po veličini
jednoosne čvrstoće, do stijena vrlo male čvrstoće. Mineraloško –petrografski sastav, struktura i tekstura
tih stijena može vrlo značajno da se mijenja na relativno kratkim rastojanjima. Radom želimo pokazati
upravo kako te promjene utiču na geotehničke karakteristike peridotita – serpentinita, obzirno da u
literturi tom problemu nije posvećivana posebna pažnja.
KLJUČNE RIJEČI: peridotit – serpentinit, geotehničke karakteristike
CHARACTERISTICS OF PERIDOTITE -
SERPENTINITE IN THE CONSTRUCTION OF
GEOTECHNICAL STRUCTURES
ABSTRACT
Ultramafic rocks (peridotite: lherzolites, harzburgite and serpentinite) stretch compared to mafit rocks
(gabbro, diabase, basalt and Spilites) in ofiolitskoj zone Dinarides (Ozd) at a ratio of 9:1. Within Ozd in
Bosnia there are 6 ofiolotic complex: Krivajska - Konjiška, Ozren, Kozarački, complex Varde and
Visegrad, a complex of Ljubić and Čavke to Vrbanja and complex Borje and Manjača. For exploration,
complex Krivajsko - Konjuški and Ozren are significant, considering that in these peridotitsko -
serpentine complex main roads are located and the future construction of new roads is to be built in these
complexes. The paper presents the research on the characteristics of peridotite - serpentinite, which can
be used in the construction of geotechnical structures. Periodite - serpentinite rocks which are very
susceptible to changes in geological history, so it appears as a very solid, largest uniaxial strength to
rock a little strength. Mineralogical and petrographic composition, structure and texture of these rocks
can significantly change in relatively short distances. With this work we want to show you exactly how
220
these changes affect the geotechnical properties of peridotite - serpentinite, considering that in the
literature this problem was not given special attention.
KEYWORDS: peridotite - serpentinite, geotechnical characteristics
UVOD
Ultramafitne stijene (peridotiti: lerzoliti, harcburgiti i serpentiniti) su stijene koje su u većoj ili manjoj mjeri
serpentinizirane, što je uslovljeno procetualnim učešćem olivina, kao bitnog minerala, u stijeni. U procesu
serpentinizacije dolazi do promjena svih fizičko mehaničkih – geomehaničkih – geotehničkih karakteristika
stijenskog materijala; promjene zapreminske težine, čvrstoće na pritisak, zatezanje, kohezije, ugla trenja,
deformacionih karakteristika, modula elastičnosti, Poissonovog koeficijenta, brzine provođenja longitudinalnih i
transverzalnih talasa, i dr. To sve mijenja otpore kopanju, bušenju, miniranju, zbijanju, drobljenu, i dr. To dalje
mijenja nosivost stijene kod izgradnje temelja mostova, stabilnost tunela prilikom iskopa i uslova i načina
podgrađivanja, stabilnost kosina vezano za potreban nagib kosine i uslove i način stabilizacije i dr. Kao primjer
možemo navesti da je zapreminska težina svježeg peridotita – harcburgita do γ = 3,9 kN/m³ i jednosna čvrstoća na
pritisak do σult = 220 MPa, a serpentinita do γ = 2,3 kN/m³, a jednoosna čvrstoća do σult = 0,1 MPa. Ovako velike
razlike uzorokovane su prije svega mineraloško – petrografskom građom stijenske mase i stepenom
serpentinizacije, a zatim strukturno – teksturnim uslovima sa prisustvom pukotina različitog porijekla i uslova
nastanka (većih ili manjih, zapunjenih različitim primarnim ili seknudardnim materijalom). Posebno je značajan
kontakt ultramafitskih stijena (peridotita – serpentinita) sa okolnim stijenama gdje do izražaja dolazi tektonika
masiva. Duž tih tektonskih kontakata ove stijene su intenzivno kataklazirane, milonitizirane i iskidane u manje
blokove. Što je veća oštećenost stijene peridotita – serpentinita veći je procenat serpentinizacije, a to direktno znači
slabljenje svih geotehničkih karakteristika stijene. Kako se to u svakom pojedinom slučaju može odraziti na
geotehničke objekte zavisi od stepena istraženosti područja (temelji mosta, tuneli, zasjeci i dr.). Potrebno je navesti
da Krivajsko – konjuški ofiolitski kompleks zahvata površinu od 650 km² a Ozrenski 250 km². U tim kompleksima
su locirane najvažnije putne saobraćajnice koje povezuju Tuzlu sa ostalim dijelovima BiH i u tim kompleksima se
planira dalja gradnja modernih saobraćajnica.
PROCES SEREPENTINIZACIJE
Proces serpentinizacije matične magmatske stijene u masivu vezan je uglavnom za hidrotermalnu serpentinizaciju u
mlađoj magmatskoj aktivnosti kiselog karaktera, kao što je prodor dajkova albitskog riolita, žica lamprofira,
izmjena granitoidnih stijena i dr. Pravilo je da intenzitet serpentinizacije, praćen i drugim transformacijama stijena
u masivu opada sa udaljavanjem od matične magme koja je uzrokovala nastanak hidrotermalnih rastvora.
Udaljavajući se od matične magme temperatura hidrotermalnih rastvora opada, a sa time je i sve manji uticaj tih
rastvora na promjene u porvobitnoj magmatskoj stijeni. Tako na primjer nastaju produkti kontaktnog
hidrotermalnog metamorfizma; granitoidi – kvarc-karbonatne stijene – talkit – talkno-karabonatne stijene –
serpentinit – serpentinisani lerzolit.
Usljed tektonskih naprezanja peridotitski masivi su izdijeljeni pukotinama na niz manjih i većih blokova, koji se
nižu sukcesivno SZ-JI i ISI –ZJZ. Zbog tih tektonskih izdijeljenosti stepen izmijenjenositi stijena upravo zavisi od
ispucalosti. U masivu se stvaraju žice mrežasatog tipa duž kojih je došlo do promjena u stijeni, što je od bitnog
značaja za geotehničke karakteristike stijene i stijenske mase. Opšte je pravilo; da što je više izražen proces
serpentinizacije mijenja se struktura osnovne stijene, tako da od krupnožilaste stijena prelazi u sitnozrno mrežastu i
vlaknastu strukturu, sa rijetkim zrnima zaostalog olivina. Ovaj proces se direktno odražava na fizičko –mehanička –
geomehanička - geotehnička svojstva ili karakteristike stijene i stijenske mase.
221
MINERALNI SASTAV ULTRAMAFITSKIH STIJENA
Mineralni sastav ultramafitskih stijena, u opštem slučaju, je relativno jednostavan: olivin, kao dominantni mineral
čini i do 90% osnovne mase stijene. Tvrdoća olivina, po Mossu je 6,5 do 7. Boja olivina je maslinasto zelena sa
prelivnim nijansama od žute do tamno zelene, što određuje i boju same stijene. Sjaj mu je staklast i mastan.
Cjepljivost mu je nesavršena, a prelom školjkast. Obično je u stijeni u zrnima tj. skupovima zrna. Od njegovih
karakteristika i stepena raspadnutosti po oreolu zrna stijena se mijenja. Kao sastavni dijelovi peridotita su i enstatit,
dijalag (glavni petrogeni mineral), serpentin, talk, amfibol, hlorit, karbonati, kvarc i opal (sekundarni minerali).
Struktura stijena je zrnasta, rjeđe porfiroidna, a tekstura masivna i paralelna (kod svježih). Veličina zrna olivina je
promjenljiva i najčešće se kreće u intrevalu 0,5 do 2 mm. U procesu serpentinizacije veličina zrna se smanjuje jer
dolazi do raspadanja po oreolu zrna olivina. Što je veći stepen serpentinizacije zrna su manja.
KARAKTERISTIKE SKLOPA
Kao bitni elementi sklopa ili građe stijene uzimaju se struktura, tekstura, pukotine i prsline, čime se određuje genitet
i tropija stijene.
Svježi i slabo serpentinisani lerzolit ima hipidiomorfnu zrnastu i mrežastu strukturu.
Tekstura, kod svježih stijena, je masivna i sitnoprožiličasta. Pukotine i prsline nisu zastupljene jer je stijena
kompaktna i jedrog izgleda. Sa procesom serpentinizacije tekstura se mijenja, tako da nastaju sitne žilice stvrajući
mrežu, koja podsjeća na breču. U procesu serpentinizacije mijenja se i boja stijene, tako da od tamno zelene
stijenska masa poprima sivo – bijelu boju sa izrazito mrežastom – brečastom teksturom.
GEOTEHNIČKE KARAKTERISTIKE PERIDOTITA – SERPENTINITA
Podjela stijene na klase
Čvrstoća stijene i stijenske mase je jedna od najvažnijih geotehničkih svojstava od koje zavisi; nosivost, stabilnost,
bušivost, otpornost na miniranje, habanje, upotrebljivost, i dr. Obavezno se ispituje čvrstoća na pritisak, kao jedan
od najvažnijih parametara koji ukazuje na kvalitet stijene i određuje njenu upotrebljivosti. Zatim se često ispituje
čvrstoća na zatezanje, a takođe i čvrstoća na smicanje, kohezija i ugao trenja. Kao parametri za proračune traže se i
podaci o modulu elastičnosti, Poissonovom koeficijentu, i dr. Ispitivanja se izvode u domenu uzorka uzetog iz
masiva ili direktni opiti in situ (u masivu). Dobiveni rezultati se unose u različite programe i na osnovu tih rezultata
izvodi projektovanje a zatim i izvođenje radova na terenu. Poznata je činjenica da od tačnosti i vjerodostojnosti
ulaznih podataka zavisi i tačnost i vjerodostojnost izvedenih proračuna, a time i stabilnost izgrađenih objekata. U
radu smo posvetili pažnju upravo mogućim promjenama geotehničkih parametara zavisno od procesa koji mogu
stijenu dovesti, od stanja izuzetno dobrih geotehničkih karakteristika, do stanja vrlo slabih geotehničkih
karakteristika. Kod magmatskih stijena ako je prvobitna struktura stijene promijenjena više od 30%, tu stijenu
posmatramo kao stijenu sa visokim stepenom raspadnutosti. Kod stijena gdje dominatno preovladava jedan mineral,
govorimo od stijeni sa jednorodnim petrografskim sastavom. Upravo taj jednorodni petrografski sastav dovodi do
promjena stijene pod opisanim uticajima, pa smo za ovaj rad peridotite – serpentinite podijelili na 4 klase:
Klasa 1. Matična stijena peridotit neizmijenjena, Proces serpentinizacije

zahvatio do 5% osnovnu masu stijene.
Klasa 2. Slabo serpentinisani lerzolit i harcburgit gdje je proces
serpentinizacije zahvatio do 30% primarnih minerala.
Klasa 3. Jako serpentinisani lerzolit i harzburgit gdje je promjena prvobitnih
minerala od 30% do 70%.
Klasa 4. Serpentinit u čijem sastavu primarni minerali učestvuju najviše do 30%.
222
Podjela je uslovna jer je bazirana na makroskopskim i mikroskopskim određivanjima oblika i zastupljenosti

primarnih minerala, naročito olivina. Kao pomoćne parametre za pripadnost pojedinoj klasi koristili smo i promjene
u boji, strukturi, teksturi, zapreminskoj težini, čvrstoći na pritisak. Sva ispitivanja su provedena na probnim tijelima
– uzorcima stijene dimenzija 7x7x7 cm i jezgru bušotina prečnika 7,2 cm i visine 7,2 cm. Uzroci za ispitivanje
sječeni su mokrim postupkom dijamantskom pilom iz blokova, za oblik kocke. Blokovi stijene i uzorci iz bušotina
su sa različitih lokacija Krivajsko – Konjuškog i Ozrenskog ofiolitskog masiva (rudnik azbesta Bosanako Petrovo
selo, pregradnom mjesto za branu na rijeci Krivaji, dovodni tunel za vodu u području Mačkovca, kamenolomi sa
oboda Banovićkog ugljenog basena, drugi kamenolomi). Za podjelu stijene na klase korišteni su podaci
mineraloško – petrografskih analiza, zapreminska težina, čvrstoća na pritisak, statički modul elastičnosti.
Geotehničke karakteristike peridotita – serpentinita Klase 1
U Klasu 1 peridotit – serpentinit spadaju stijene gdje je proces serpentinizacije zahvatio osnovnu masu
do 5%. To znači da je vrlo mala izmijenjenost provobitnog mineraloško – petrografskog sastava stijene i da je
stijena zadržala prvobitni mineralni sastav. Upravo taj mineralni sastav, sa svježim olivinom i piroksenima i drugim
pratećim mineralima daje visoke vrijednosti mehaničkih svojstava uzoraka koji su ispitani.
Čvrstoća na pritisak peridotita – serpentinita Klase 1 ima vrijednosti
σult = 220 MPa, što predstavlja maksimalno dobivenu vrijednost provedenim ispitivanjima. Kao donju
granicu čvrstoće za stijene u Klasi 1 usvojili smo dobivene rezultate do vrijednosti čvrstoće na pritisak
σult = 150 MPa.
Zapreminska težina peridotita – serpentinita, za stijene u Klasi 1, ima vrijednost
γmax = 31,4 kN/m³ do γmin = 30,8 kN/m³.
Statički modul elastičnosti je od Emax = 20.700 MPa do Emin = 16.500 MPa.
Stijena peridotit – serpentinit, sa parametrima Klase 1, ima vrlo veliki otpor kopanju, bušenju i
miniranju. Kod izgradnje tunela stijena je samonosiva i osnovna pažnja se mora posvetiti mogućoj pojavi
diskontinuiteta tektonskog porijekla, njihovoj orijentaciji u odnosu na bokove i strop tunela. Kod iskopa za temelje
mostova stijena ima veliku nosivost, a posebnu pažnju treba posvetiti postojanju diskontinuiteta tektonskog
porijekla, kao i kod tunela. Kosine zasjeka i usjeka mogu se formirati pod vrlo strmim uglom, i ovde zavisno od
elementa diskontiniteta. To znači da broju, rasporedu, orijentaciji, vrsti sekundarnih materijala koji ispunjavju
diskontinitete i svim drugim elementima pukotina i pukotinskih sistema treba posvetiti posebnu pažnju jer su to
jedini potencijalni pravci nestabilnosti stijenske mase. Diskontiniteti mogu formirati blokove klinastog ili bilo kojeg
drugog geometrijskog oblika, što predstavlja osnovni geotehnički problem koga treba rješavati.
U Klasu 2 peridotita – serpentinita spadaju stijene gdje je lerzolit i harcburgit serpentinisan do 30%. Olivin, kao
primarni mineral, zahvaćen je alteracijom – procesom izmjene, samo po obodu zrna i djelimično duž ravni
cjepljivosti. Postoje mikro prsline u stijeni tako da se serpentin javlja u vidu sitnih – tankih žilica do širine
maksimalno 1,5 mm. Duž tih žilica prisutan je sekundarni hidrotermički serpentin i karbonat.
Čvrstoća na pritisak peridotita – serpentinita Klase 2 je od σult = 150 MPa do σult = 100 MPa.
Zapreminska težina varira u granicama od γmax = 30,8 kN/m³ do γmin = 30,3 kN/m³.
Statički modul elastičnosti Emax = 16.500 MPa do Emin = 13.500 MPa.
Otpor kopanju, bušenju i miniranju je veliki. Kod izrade tunela mogući su dijelovi samonosive stijene, a osnova za
opredjelenje uslova i načina podgrađivanja vezana je za karakteristike sistema, orijentacije i svih drugih
karakteristika pukotina i pukotinskih sistema. Kod izrade temelja mostova presudnu ulogu igra tektonski sklop
masiva sa mogućim povoljnim i nepovoljnim orijentacijama diskontinuiteta duž kojih može doći do loma u
masivu.
223
Kosine u zasjecima i usjecima puteva su stabilne za ugao nagiba do 70°, zavisno od lokalnih uslova orijentacije
diskontinuiteta.
U Klasu 3 peridotit – serpentinit spadaju stijene gdje je lerzolit i harcburgit serpentinisan od 30% do 70%. Olivin, je
zahvaćen alteracijom tako da je debljina transformacije značajno izražena, približno do dvije trećine veličine zrna,
mjereno po dijamteru zrna. Žilice sekundarrnog serpentinita su veoma prisutne tako da stvaraju mrežastu, ponekad
brečastu strukturu.
U Klasu 3 svrstali smo peridotit – serpentinit čija čvrstoća na pritisak iznosi od σmax = 100 MPa do σmin = 55
MPa.
Zapreminska težina varira u granicama γmax = 30,6 kN/m³ do γmin = 30,0 kN/m³.
Satatički modul elastičnosti varira od Emax = 14.000 MPa do Emin = 11.500 MPa.
Otpor kopanju, bušenju i miniranju je zanačajno olakšan. Zbog pukotina i pukotinskih sistema potrebna je
privremena podgrada kod izrade tunela a stabilnost krova i bokova tunela uvjetovana je orijentacijom
diskontinuiteta prema posmatranoj slobodnoj ravni. Isti uslovi važe i za temeljne jame za mostove, kao i kosine u
zasjecima i usjecima. Iako nagib kosine može biti i do 70°, potrebna je zaštita kosine zbog osjetljivosti otvorene
površine stijenske mase na teperaturne i uslove vlaženja i sušenja.
U Klasu 4 peridotita – serpentinita spadaju stijene gdje je serpentin nastao transformacijom primarnih minerala.
Prisutna je mrežasto – rešetkasta struktura stijenske mase. Promjena u boji je velika i od primarne tamno zelene
stijena ima sivo – bijelu boju. Tektonska oštećenost može biti veoma značajna. Zbog prevođenja primarnih
minerala u minerale značajno manje čvrstoće, posebno duž uzajamnih veza pojedinačnih zrna, zatim sitnih pukotina
ispunjenih sekundarnim mineralima, opšte geotehničke karakteristike peridotita – serpentinita sa izmijenjenošću
većom od 70 % mogu biti veoma niske.
U Klasu 4 svrstali smo stijene sa jednoosnom čvrstoćom na pritisak od σult = 50 MPa do
σult = 0,1 MPa.
Zapreminska težina je u granicama γmax = 30,0 kN/m³ do γmin = 28,6 kN/m³.
Modul elastičnosti za stijene Klase 4 ima veoma malo podataka da bi se mogao odrediti neki validni raspon.
Otpor kopanju, bušenju i miniranju je značajno olakšan. Stijena se može kopati i otkopnim čekićima montiranim
na građevinskim mašinama. Primarno podgrađivanje tunela je neophodno. Nosivost stijene značajno je smanjena s
tim da se kod proračuna mogu koristiti i principi i formule mehanike tla.
Kosine zasjeka i usjeka mogu se ostvariti stabilnim i do nagiba od 45°. Zaštita kosine je obavezna jer je stijena na
otvorenoj površini veoma podložna osipanju zbog temperaturnih i promjena vlažnosti materijala. Moguća je i
pojava klizišta u tektonski zdrobljenoj stijeni koja je značajnije izmijenjena.
ZAKLJUČAK
Istraživanja geotehničkih karakteristika peridotita – serpentinita je veoma značajno obzirom na trenutnu i buduću
gradnju objekata u Krivajsko – Konjuškom i Ozrenskom ofiolitskom masivu. To se prije svega odnosi na mrežu
puteva različite kategorije, do dijelova koridora autoputa Vc. Peridotit – serpentinit je stijena koja je značajno
tektonski poremećena, podložna je raspadanju i prevođenju od vrlo čvrste stijene do rasteresitog materijala. U radu
su prezemtirana istraživanja stijenskog materijala sa različitih lokacija klasificirana u četiri klase. Osnovu za izradu
klasa stijene čini stepen raspadnutosti osnovnih minerala koji čine stijenu i prisustva sekundarnih minerala u stijeni
224
što se odražava na čvrstoću i sve druge geotehničke karakteristike stijene. Na osnovu stepena raspadnutosti stijene
izvedena je klasifikacija stijene po vrijednosti jednoosne čvrstoće na pritisak, kao baznog parametra za mnoga
geotehnička zaključivanja. Dat je i raspon ispitanih vrijednosti zapreminske težine i statičkog modula elastičnosti.
Dobivene vrijednosti po klasama od 1 do 4 omogućavaju kategorizaciju stijene u pogledu kopanja, bušivosti,
miniranja i dr. Stabilnost kod tunela i temelja mostova diktirana je orijentacijom i karakteristikama diskontinuteteta
kod čvrstih stijena (Klasa 1,2,3). Kod stijenskog masiva sa Klasom 4 stijene potrebno je odrediti i parametre
otpornosti , koji se određuju po principima mehanike tla, kod značajno izmijenjenih stijena, tako da se proračuni za
nosivost temeljnog materijala i stabilnost kosina zasjeka može rješavati po principima mehanike tla.
LITERATURA
Babajić, E., 2009., Petrološko-geohemijska i getektonska obilježja mafitskih magmatskih stijena Krivajsko –
Konjuškog ofiolitskog kompleksa, Doktorska disertacija, RGGF, Tuzla
Babajić, E., Mandžić, K., Mandžić, E., Peridotiti Žepča kao potencijalni geološko građevinski materijal, RGGF, ne
publikovano
Mandžić, E., 1978., Generalization of factor effecting the uniaxial strength of rock material, Proceeding of the IVth
Int. Congress on Rock Mechanics, 2 : 397 – 400, 1979, Montre, Swiss
Mandžić, E., 1980., Effecting factors on mechanical characteristics of asbestos rock in Bosnansko Petrovo selo
deposite in Yugoslavia, Proceeding IVth Int.Conf. on Asbestos, Torino, Italy, May 26-30, 1980: pp 101-
113
Mandžić, E., 1985., O uticaju serpofita na čvrstoću serpentina, Saopštenja sa 6. Jugoslovenskog simpozija o
mehanici stijena i podzemnih radova, Jugoslovensko društvo za mehaniku stijena i podzemne radove,
Titovo Velenje, 20-23 maj, 1985, referat I-10: 56-60
Mandžić, E., 1986. Preliminarna laboratoirjksa ispitivanja peridotita-serpentina na pregradnom mjestu buduće
brane na rijeci Krivaji, Saopštenja XIII kongresa Jugoslovenskog društva za visoke brane, referat 10: 1-
15 (separat)
Mandžić, E., i saradnici, 1998., Ispitivanje čvrstoće peridotita-serpentina sa područja tunela za dovod vode iz rijeke
Krivaje u Tuzlu, RGF, Tuzla, ne publikovano
Mandžić, E., Mandžić, K., Mandžić, Dž., 2005, Ispitivanje čvrstoće peridotita-serpentina sa lokaliteta Ozrena u
cilju utvrđivanja mogućnosti primjene za objekte niskogradnje, RGGF, Tuzla, ne publikovano
Mandžić, E., i saradnici, 1978.-2005.,Ispitivanja fizičko-mehaničkih karakteristika peridotita-serpentina za različite
namjene, Izvještaji i elaborati, ne publikovano
225
UDK:624.131.52
ULTIMATE BEАRING CAPACITY IN

UNSATURATED SOILS
Gordana Hadzi-Niković, Slobodan Ćorić
Rudarsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Đušina 7, ghnikovic@rgf.bg.ac.rs
ABSTRACT
Shallow foundations are often located wеll above the ground water level where the soil is typically in a
state of unsaturated condition. Estimation of the bearing capacity in unsaturated soil is based on
extending conventional bearing capacity theory with bearing in mind a functional relationship between
the bearing capacity of an unsaturated soil and matric suction. The bearing capacity, with respect to
matric suction, was estimated for unsaturated soil of the Belgrade's zone a long-term above the ground
water level. The results in this paper confirm that matric suction in terrain significantly increases the
bearing capacity of shallow foundations which are in the long-term unsaturated condition. Design of
shallow foundations, using this concept, can be more realistic and more economical.
KEY WORDS: ultimate bearing capacity, unsaturated soil, matric suction.
GRANIČNA NOSIVOST NEZASIĆENOG TLA

REZIME
Plitki temelji se često nalaze iznad nivoa podzemne vode, gde se tlo nalazi u nezasićenim uslovima.
Određivanje graničnog opterećenja nezasićenog tla se zasniva na proširenju konvencioanalne teorije
graničnog opterećenja za zasićena tla, imajući na umu funkcionalnu zavisnost koja postoji između
graničnog opterećenja nezasićenog tla i matrične sukcije. Granično opterećenje, sa uvažavanjem matrične
sukcije u terenu, određeno je za nezasićeno tlo područja Beograda koje se nalazi u stalnoj nadizdanskoj
zoni. Rezultati dobijeni u ovom radu potvrđuju da postojanje matrične sukcije u terenu značajno povećava
graničnu nosivost tla koje se dugotrajno nalazi u nezasićenim uslovima. Projektovanje plitkih temelja,
primenjujući ovaj koncept, može da bude mnogo realnije i ekonomičnije.
KLJUČNE REČI: granično opterećenje, nezasićeno tlo, matrična sukcija.
INTRODUCTION
The bearing capacity is one of the most important parameters in the design of shallow foundations. There are many
approaches for determination of the bearing capacity of soils, but mostly of them are based on the saturated shear
strength parameters (Terzaghi, 1943; Mayerhof, 1951). Shallow footings are commonly placed well above the
ground water level where the soil is typically in a state of unsaturated condition. With nonrespecting this fact, the
bearing capacity of soils is usually determined assuming fully saturated conditions and ignoring the influence of the
negative pore pressures or the matric suctions on the unsaturated shear strength. Conventional analyses of the
226
bearing capacity which neglect matric suction in soil, give conservative solutions and leading to uneconomical
design of shallow foundations (Fredlund, 2006).
The unsaturated soil has an absorption possibility – matric suction or negative pore pressure. Because of that, it has
a cohesion which consists of two components. One component is the effective cohesion, and the other component is
due to matric suction. For the other component it is necessary to define angle of friction with respect to changes in
matric suction ϕb and matric suction value in the field. According this approach, the conventional bearing capacity
theory can be applicable to unsaturated soil (Fredlund and Rahardjo, 1993).
For unsaturated soils of the Belgrade's zone, well above the ground water level, unsaturated shear strength were
determined (Hadzi-Niković, 2005., 2009), using the approach proposed by Vanapalli (Vanapalli et.al. 1996). It was
determined the angle ϕb on the basis of soil water characteristic curves SWCC, experimentally examined in the
pressure plate extractor, according ASTM (ASTM,1993). For various matric suction values, the bearing capacity in
unsaturated soil were estimated using the saturated shear strength parameters c'andϕ' and the soil water
characteristic curve SWCC (Vanapalli and Fredlund, 2000).
The results in this paper confirm that matric suction increases the bearing capacity of shallow foundations which
are in the long-term unsaturated condition. Applying this concept in mind, design of shallow fiundations can be
reliable and more economical.
THEORY
The bearing capacity theory of unsaturated soils can be regarded as an extension of bearing capacity theory for
saturated soil. The most importing aspect in using the theory for unsaturated soils is the assesment of appropriate
shear strength parameters and a matric suction value.
The shear strength parameters for a soil with matric suction are: effective angle of internal friction ϕ’, effective
cohesion c’ and angle of shear strength change with respect to matric suction ϕb. The total cohesion in fact, consists
of two components: effective cohesion and the other compnent due to matric suction:
c = c ′ + (u a − u w ) ⋅ tan ϕ b (1)
where:
c - total cohesion in unsaturated soil,
c’ - effective cohesion
(ua-uw) - matric suction in the terrain above the ground water table
ϕb – shear resistance due to matric suction.
Following these facts, for estimation of the bearing capacity in unsaturated soil, the conventional bearing capacity
theory can be used. Terzaghi (1943) proposed an equation for computing the bearing capacity of shallow strip
footings extending Prandtl (1921) assumptions for the soil failure mechanism. This equation is valid for strip
footings resting in a homogenous soil and subjected to vertical loading:
qu = c′N c + qN q + 0.5 BγN γ (2)

where:
qu – ultimate bearing capacity
q – overburden pressure
Nc, Nq, Nγ - bearing capacity factors due to cohesion, surcharge and unit weight, respectively
γ - soil unit weight,
B – footing width.
227
Respecting the influence of the shear strength contribution due to matric suction for unsaturated soil, equation (2)
can be written as:
[ ]
qu = c′ + (u a - u w )tan ϕb N c + qN q + 0.5 BγN γ (3)
Shear strength of unsaturated soil (Fredlund et al. 1996) can be estimated using the soil-water characteristic curve
SWCC (Barbour, 1998) and the saturated shear strength parameters. There are several approaches and equations
for determining unsaturated shear strength (Sheng et. al. 2011). In this study it was used the approach proposed by
Vanapalli et al. (1996):
τ f = c′ + (σ - u a )tan ϕ′ + (u a - u w )tan ϕ′S e (4)

where:
τf - unsaturated shear strength,
c' - effective cohesion of saturated soil,
ϕ' - effective angle of shear resistance of saturated soil,
(σ- ua ) - net normal stress,
(ua-uw) - matric suction
Se - effective degree of saturation
Unsaturated shear strength parameter, ϕb, which is an angle of shearing resistance with respect to changes in matric
suction, can be expressed also by effective degree of saturation (Vanapalli and Fredlund 1999):
tan ϕ b fn(u a − u w ) = S e tan ϕ ' (5)

where:
ϕb fn (ua-uw) – unsaturated shear resistance for changes in matric suction (ua-uw).
It should be emphasized that it is difficult to assess an appropriate design matric suction value. If the matric suction
of the soil was measured, it is recommended to use this value only if it was high reliable, in other cases it should
apply a factor of safety to the measured matric suction in order to obtain a design matric suction value. Another
option is to accept and adopt the hydrostatic condition with respect to the ground water table. Typical schematic
suction profiles beneath a spread footing are shown in the Figure 1.
Generally, the values of matric suction depends on the: depth to ground water table, surface and subsurface
drainage around the structure, microclimate conditions in the vicinity of the structure, fluctuation in the ground
water table as a result of building the strcture etc.
228
Slika 1 Tipični profili negativnog pornog pritiska ispod temelja

Figure 1. Typical negative pore-water pressures profiles beneath a spread footing
PROPERTIES OF SOIL AND TEST PROGRAM
Typical example of loess complex covering the hilly terrain of the city’s territory is the location near Boulevard of
Kralja Aleksandra, west of the Deskaševa Street to the Aradska Street and south of the Milana Rakića Street to the
Boulevard Kralja Aleksandra. The terrain is mildly sloped towards southwest with average gradient of up to 5o, and
in places up to 15o. Absolute terrain elevation is between 189.5 and 215.5 m at the Milana Rakića Street and
between 187.5 and 190.0 m along this part of the Boulevard Kralja Aleksandra. Primary morphological
characteristics of the terrain are significantly changed due to the activity of contemporary geological processes and
especially due to the human activities and urbanization: excavations, slope cuts and fillings.
The terrain surface is made of complex of loess deposits up to 15 m in depth. Two loess horizons with partly
destroyed structure can be dissociated in the loess complex – layered with paleoelluvial soil and with clayey loess
soil. Under them, delluvial clays 2- 4 m in thickness are found. Marls and clays are at the depth of 10-15 m. The
ground water level is at depth greater than 5 m.
In phase content, sediments of the lower zone have increased content of solid components of 60-65%. Pore content
in total volume is 35-40%. Remaining volume is filled with water. Absolute water content is 18-20%, and degree of
saturation varies from 75 to 80%. Dry unit weight is 16.0-17.0 kN/m3, and unit weight with natural water content is
γ= 19.0-20.0 kN/m3.
According to the Casagrande classification, loess sediments of the zone of aeration are medium-plasticity clays, CI,
with liquid limit wl=36-39%, plastic limit wp=23%, plasticity index Ip=13-16% and colloidal activity Kp>1.25.
In accordance with these geological and hydro-geological characteristic of the terrain and physical properties of soil
(phase content, pore size, absolute water content, degree of saturation), it is clear that the soil is well above the
ground water table and it is unsaturated.
The laboratory testings were performed on undisturbed samples of several loess soils above the ground water lavel
from hilly area near the Boulevard Kralja Aleksandra. For typicall unsaturated sillty soils were determined:
- soil-water characteristics curves, i.e. effective degree of saturation, Se versus matric suction,
(ua-uw), relationships,
229
- unsaturated shear strength, τf, versus matric suction, (ua-uw), relationships

- variation of unsaturated shear resistance ϕb with matric suction, (ua-uw).
Tabela 1. Rezultati identifikaciono-klasifikacionih opita

Table 1. Results of the identification-classification tests for sample B-2 (2.50-2.90)
γ γd w Gs e Sr wl Ip Fraction%
Sample
0.06-
kN/m3 % - - % <0.002 >0.06
0.002
B-2 (2.50-2.90) 19.6 16.4 19.5 2.65 0.657 79 36 15 25 69 6
Soil-water characteristic curves were obtained from results of experimentaly testings by draining saturated soil
samples, under different pressures, performed in 15 bar pressure plate extractor, according ASTM (1993): D2325-
68 and D3152-72. All testing and their results are presented in the study by Hadži-Niković, 2005.
Direct shear tests for determining effective cohesion, c', and effective angle of shear resistance, ϕ', of saturated
soil, were also performed.
RESULTS AND ANALYSES
The results obtained from performed laboratory testing were used for estimation the bearing capacity of unsaturated
soil. Here are presented only results for the sample B-2(2.50-2.90) due to space limitations. Soil water characteristic
curve SWCC is presented in the Figure 2. Variation of unsaturated shear strength, τf, with matric suction, (ua-uw),
using Equation (4) and variation of the friction angle, ϕb with matric suction, (ua-uw), using Equation (5), are
presented in Figure 3 and Figure 4, respectively.
Slika 2. Zavisnost efektivnog stepena zasićenja i matrične sukcije za nezasićeno tlo, uzorak B-2 (2.50-2.90)
Figure 2. Soil water characteristic curve for unsaturated soil, sample B-2 (2.50-2.90)
230
Slika 3. Zavisnost čvrstoće smicanja nezasićenog tla i matrične sukcije za uzorak B-2 (2.50-2.90)
Figure 3. Relationship between unsaturated shear strength and matric suction for sample B-2 (2.50-2.90)
Slika 4. Zavisnost između ugla trenja ϕb i matrične sukcije za uzorak B-2 (2.50-2.90)
Figure 4. Unsaturated shear resistance ϕb versus matric suction relationship for the sample B-2 (2.50-2.90)
The variation of the bearing capacity of an unsaturated soil with respect to matric suction is presented in the Table
2. The following soil parameters are selected for the analysis: the effective angle of internal friction ϕ’=240, the
effective cohesion c’= 15 kPa and the unit weight of soil is γ=20 kN/m3. The design is for strip footing with a
width of 1.0m and at depth of 1.0m. Figure 5 illustrates the effect of various matric suction values on bearing
capacity.
231
Tabela 2. Proračuni graničnog opterećenja nezasićenog tla u zavisnosti od matrične sukcije

Table 2. The variation of the bearing capacity of an unsaturated soil with respect to matric suction
Matric suction (ua-u) (kPa) 0 20 40 60 80 100
Total cohesion c (kPa) 15 21.11 27.23 33.34 34.96 45.57
Limit bearing capacit qu (kPa) 658 800 942 1084 1225 1366
Slika 5. Zavisnost graničnog opterećenja od veličine matrične sukcije

Figure 5. The variation of the bearing capacity of an unsaturated soil with respect to matric suction
The computations show that for a footing width B=1.0m, at depth foundation Df=1.0m, and no matric suction in the
soil, the ultimate bearing capacity is qu=658 kPa (the allowable bearing capacity, using the factor of safety Fs=2.5,
is qa=263kPa). Of this capacity, about 52 % arises from the effective cohesion of the soil. When the matric suction
is increased to 40 kPa (ground water table is on depth 4.0m from surface ground), total cohesion is c=27 kPa, and
then ultimate bearing capacity increases to qu=942 kPa (the allowable bearing capacity, using the factor of safety
Fs=2.5, is qa=377 kPa). Of this capacity, about 80 % arises from the effective cohesion of the soil.
On the basis of this study it can be concluded that matric suction significantly increases the bearing capacity in the
unsaturated soil. Due to this reason, estimation of the bearing capacity of shallow foundations should be performed
using the conventional approaches with respect to negative pore-water pressures or matric suction in the soil, if the
field conditions are reliable stayed unsaturated for a long time.
232
CONCLUSION
Shallow foundations are of most interest with respect to unsaturated soils because they are often located well above
the ground water level. In these conditions the soil behaves as unsaturated for a long time. The shallow foundations
in these conditions should be designed with respect to the influence of negative pore pressures or matric suction to
the bearing capacity.
The same ultimate bearing capacity theory can be applied for both saturated and unsaturated soils. Bearing capacity
for unsaturated soil is an extension of the conventional theory for bearing capacity which is based on the saturated
shear strength parameters. Estimation of the bearing capacity for unsaturated soil includes unsaturated shear
strength parameters and matric suction. The assesment of appropriate unsaturated shear strength and design matric
suction value presents the most important aspects in using the theory for unsaturated soil.
The shear strength parameters for an unsaturated soil are: effective angle of internal friction ϕ’, effective cohesion c’
and angle of shear strength change with respect to matric suction ϕb. The total cohesion in fact, consists of two
components: effective cohesion and the other compnent due to matric suction.
Assesment of matric suction in the field can be measured and reduced by appropriate factor of safety, or it can be
considered to the hydrostatic condition with the respect to the ground water table.
Generally, the values of matric suction depend on depth to the ground water table and microclimate conditions.
The unsaturated shear strength were determined using the saturated shear strength parameters and the soil water
characteristic curve. Then the variation of the bearing capacity of an unsaturated soil with respect to matric suction
were estimated. The obtained results confirm that the matric suction significantly increases the bearing capacity of
the soil. Following this concept, shallow foundations in a long-term unsaturated conditions, could be more realistic
and more economical designed.
REFERENCES
ASTM D 2325-68, Standard Test Method for Capillary-Moisture Relationships for Coarse- and Medium Textured
Soils by Porous-Plate Apparatus. In Annual book of ASTM standards. American Society of Testing
Materials.
ASTM D 3152-72, Standard Test Method for Capillary-Moisture Relationships for Fine-Textured Soils by
Pressure-Membrane Apparatus. In Annual book of ASTM standards. American Society of Testing
Materials.
Barbour, S.L.: The soil-water characteristic curve – a historical perspective and application to the behaviour of
unsaturated soils, Canadian Geotechnical Journal 35, pp. 873-894,1998.
Fredlund, D.G., & Rahardjo, H., Soil mechanics for unsaturated soils, Wiley & Sons, New York, 1993.
Fredlund, D.G., Xing, A., Fredlund, M.D.&Barbour, S.L., The relationship of the unsaturated soil shear strength
function to the soil-water characteristic curve, Canadian Geotechnical Journal 33, No 3, (440-448), 1996.
Fredlund, D.G.: Unsaturated soil mechanics in engineering practice, Journal of geotechnical and geoenvironmental
engineering ASCE, Vol. 132, Issue 3, pp. 286-321, 2006.
Hadži-Niković, G. Konstitutivne zavisnosti nezasićenih tla područja Beograda – doktorska disertacija. Beograd,
Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, 2005.
Meyerhof, G.G. The ltimate bearing capacity of foundations, Geotechnique 2: 301-332, 1951.
Sheng, D., Zhou, A., Fredlund, D.G.: Shear strength criteria for unsaturated soils, Geotechnical and Geological
Engineering, No 29, pp. 145-159, 2011.
Terzaghi, K.: Theoretical Soil Mechanics, John Wiley and Sons, Inc. New York, 1943.
Vanapalli, S.K. & Fredlund , D.G., Empirical procedures to predict the shear strength of unsaturated soils,
Eleventh Asian Regional Conference on Soil Mechanics and Geotechnical Engineering, Hong et al, 1999.
Vanapalli, S.K., Fredlund , D.G., Comparison of different procedures to predict unsaturated soil shear strength,
Geo Denver, American Society of Civil Engineering Special Publication, No 99, (195-209), 2000.
Vanapalli, S.K. & Mohamed, F.M.O. Bearing capacity of model in unsaturated soil, 2007.
233
UDK: 624.21.041
НДА ВИ МОСТА ФУНДИРАНОГ НА

ШИПОВИМА ПРЕКО ПЕ-ИПСИЛОН
КРИВИХ ЗА ПЕСАК ПРЕМА РИСУ
Борис Фолић *, Младен Ћосић **, Ђорђе Лађиновић ***.
* Иновациони центар Машинског факултета Универзитета у Београду ДОО.

Краљице Марије 16, 11000 Београд
** Марка Милановића 17, 15300 Лозница
*** Факултет Техничких Наука, Универзитет у Новом Саду, Трг Доситеја
Обрадовића 6, 21000 Нови Сад
РЕЗИМЕ:
У раду je приказан прорачун моста коришћењем нелинеарне динамичке анализе (НДА) преко
временске историје (ВИ) уз уважавање динамичке интеракције конструкција темељ тло. У
систему тло-шип-конструкција, конструкција је моделована и као оквирни систем са више
степени слободе кретања (СВСС), тло је моделовано преко пе-ипсилон криви за песак, као линк
елементи, према Рисовом моделу. Анализиран је редослед формирања пластичних зглобова у
стубу, шипу и слом тла.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: НДА, динамичка интеракција шип-тло, пе-ипсилон криве, елементи везе шип
тло
NDA TH BRIDGE FOUNDATION ON PILES P-Y

CURVES FOR SAND AFTER REESE
ABSTRACT:
This paper presents design of bridges using nonlinear dynamic analysis (NDA TH) over time series
(history) with respect to the dynamic soli-structure-interaction. The structure in a system of soil-pile-
structure interaction is modeled as a framed type multi-degree system of freedom (MDOF), while the
ground is modeled through the p-y curves for the sand, like links elements after Reese model. Analyzed
the sequence of the formation of the plastic hinge in the column, pile and failur of soil.
KEY WORDS: NDA, nonlinear dinamics analysis, dinamics soli pile interaction, p-y curve, link
elements soil-pile
УВОД
У раду је приказана сеизмичка анализа средњег рама једног моста на систему конструкција-темељ-тло. На
моделу је примењена нелинеарна анализа са динамичком интерекцијом. Систем је релетивно једноставан
234
састоји се од два распона и може се добро апроксимирати са системом средњег рама, јер је исти
флексибилнији од крајњих рамова.
Тло је моделовано преко елемената везе ткзв. линк елемната, према пе-ипсилон моделу за песак који је
развио Рис и др. Reese, Cox, Koop (1974) Reese , Sullivan (1980). У раду су назначене и неке друге методе
које се ослањају на резултате ЦПТ (опита).
Према Мејмонду (Mеymond) вероватно први модел пе-ипсилон криви увели су McClelland and Focht (1958)
препоручујући процедуру за корелацију података триаксијалног напонско-деформацијског опита са
кривама сила-померање шипа за одређене дубине, преко очекиваног модула реакције подтла, за сваки слој
тла. Риз је први приказао његов концепт слома тла облика клина, који се јавља близу површине тла.
Слика 1. Конструкција карактеристичног облика пе-ипсилон криве (Према: Ризу, Коксу, Купу 1974)
Figure 1. Construction of caraceristic shape of p-y curve (after Reese, Cox, Coop at all. 1974)
Пе-ипсилон крива се према оригиналној методи Риза, Кокса, Купа и осталих се састоји из четири дела
(слика 1), а то су:
Први део, где постоји линеарна зависност померања и напона, од тачке 0 то тачке yk / pk (у се може
наћи и друга ознака ya / pa ),

Други део, где постоји параболична зависност напона и померања од тачке yk / pk до тачке ym / pm
(параметри параболе су коефицијенти C и n ),
ym / pm до тачке yu / pu .
Трећи део криве, је коса права од тачке
Четврти део, након достизања померања yu нема дањег прираста напона, тј. порастом померања након ове
тачке напон задржава константну вредност pu ,
Тачке ym и yu имају фиксну вредност: b/60 и 3b/80 респективно, док се вредност деформације
на граници линеарности yk одређује прорачуном,
Прорачун карактеристичних тачака криве yk / pk , ym / pm и yu / pu врши се у низ корака. Прво
се одрећују коефицијенти C1 , C 2 и C3 који зависе искључиво од угла унутрашњег трења и сопствене

235
тежине тла, те се уз коришћење истих добијају величине хоризонталне отпорности тла, по јединици дужине
шипа. .
Одређивање нагиба k 0 почетног дела 0к (0а), врши се према формули:
k0 = k ⋅ z (1)
а коефицијент k се одеређује према табели 1.
б) израчунавање граничне хоризонталне отпорности, као мање вредности:
pst = (C1 z + C2b) γ ' z , за клинасти ток близу површине тла, или (2)
psd = C3b γ ' z за ток лома на већој дубини блок облика, са: (3)
K tan ϕ Sinβ tan 2 β Sin (ϕ / 2)

C1 = + + K tan β (tan ϕ Sinβ − tan(ϕ / 2))
tan( β − ϕ ) cos (ϕ / 2) tan( β − ϕ )
(4)
K tan β
C2 = − tan 2 (45 − ϕ / 2) (5)
tan( β − ϕ )
C3 = K tan ϕ tan 4 β + tan 2 (45 − ϕ / 2) (tan 8 β − 1) (6)
где је:
γ - ефективна јединична тежина песка
z - дубина у односу на површину тла
К – коефицијент хоризонталног притиска земље, изаабрана вредност 0.4
ϕ - угао унутрашњег трења
β = 45 + ϕ / 2 (7)
b - ширина шипа управно на правац дејства оптерећења
zcr - критична дубина на којој клин лома (израз 2) прелази у блок лома (израз 3) слика 2а и 2б.
ц) Срачунавање хоризонталне отпорности за прелазне тачке (трећи део пе-ипсилон криве, слика 1) ym и
yu (ц и б) на кривој пе-ипсилон (слика 2) према:
Након одређивања коефицијената C1 , C2 и C3 и граничне отпорност тла према формулама 2 и 3 (мања

вредност је pu ), за одређене дубине шипа, (обично на сваки метар дубине).
yu = 3 ⋅ b / 80 , pu = A ⋅ pu (8)
ym = b / 60 , pm = B ⋅ pu (9)
Коефицијенти редукције А и Б зависе од врсте оптерећења, за динамичку анализу користе се криве

цикличног оптерећења. У овом прорачуну грешка одређивања коефицијената А и Б за циклично
оптерећење, са дијаграма је од ± 1 до ± 3% . Коефицијенти А и Б су дати на дијаграму у интервалу од 0
236
до 5 z / b . Након вредности од пет дубина шипа, криве А и Б коефицијената имају константну вредност,
те су у овом прорачуну потпуно у складу са теоријом.
а) b)
Слика 2 Два типа слома тла: а) клинасти облика лома, б) блок облик лома (према Рису)
Figure 2. Two type of soil failure a) Wedge failure mode b) block failure mode (after Reese)
Табела 1. Коефицијент хоризонталне реакције тла за песак. Почетни нагиб пе-ипсилон криве, у функцији
релативне збијености и нивоа подземне воде.
Table. Parameter lateral reaction k for Sands Soil. Initial Modulus p-y curve, in function of Relative Density and
Submerged or Sand above Water Table (Dry)
Модул тла параметар k за песак
Релативна збијеност Растресит Средње збијен Крут-збијен
Потопљен песак 5,430 KPa/m 16,300 KPa/m 33,900 KPa/m
Песак изнад НПВ 6,790 KPa/m 24,430 KPa/m 61,000 KPa/m
Варирани су одређени параметри тла , угао унутрашњег трења (од 20 до 33 ͦ ), сопствена тежина, збијеност
песка (према Фин). На слици 3 приказан је 1 од примењених модела кривих.
z 07
5000.00
z2
4500.00
z3
4000.00 z4
3500.00 z5
3000.00 z6
2500.00 7
z8
2000.00
z9
1500.00
z10
1000.00 z11
500.00 z12
0.00 z13
0 0.01 0.02 0.03 0.04 0.05 0.06 0.07 0.08 0.09 0.1 z14
z15
Слика 3. Приказане су пе-ипсилон криве за ϕ = 33о , γ = 10 kN / m 3 , потопљен средње збијен
= 16300 kN / m 3
песак k
Figure 3. Shown p-y curve ϕ = 33о , γ = 10 kN / m 3 , submerged sand k = 16300 kN / m 3 medium
dens.
237
Уколико се приликом срачунавања параметара и конструкције параболе, не добије одговарајуће решења,

тада се пе-ипсилон крива конструише спајањем прве и треће праве, чиме се парабола елиминише.
КОНСТРУИСАЊЕ ПЕ-ИПСИЛОН КРИВЕ ПРЕМА ПРЕПОРУКАМА АПИ КРИВЕ ЗА ПЕСАК

(API curve for sand)
Конструкција пе-ипсилон криве према АПИ препорукама врши се према следећој формули:
 kH 
P = 0.9 pu tanh  y  (10)
 0.9 pu 
Где је:
pu –гранична носивост на дубини H,
k – почетни модул реакција тла (према табели 1, за песак)
y – хоризонтално померање шипа
Ова формула је погоднија за употребу од оригиналне Ризове методе, али се директно ослања на исту.
ПРИКАЗ ДРУГИХ МЕТОДА ЗА ОДРЕЂИВАЊА ПАРАМЕТАРА ТЛА
Весић (1961) даје решење модула реакције подтла (крутост) за греду на еластичној континуалној подлози у
следећем облику:
0.65 E ED 4
Ki = 12 (11)
1 −ν 2 EP I P
D- ширина шипа – греде
E P I P - крутост греде-шипа на савијање
ν - Поасонов број
Е- модул еластичности тла
Картер (Carter, 1984) на основу података тестова са терена модифукује Весићеву једначину уводећи ефекат
ширине шипа:
0.65 ED ED 4
Ki = 12 (12)
1 − ν 2 Dref EP I P
Dref - референтна ширина шипа – греде = 1.00м
Картер такоће наводи да је контрадикторан утицај Поасоновог броја на основу проучавања утицаја
параметара на резултате МКЕ.
ОДРЕЂИВАЊЕ ПАРАМЕТРА ТЛА НА ОСНОВУ ОПИТА СТАТИЧКЕ ПЕНЕТРАЦИЈЕ ЦПТ

(према Миловић и Ђого)
Из песка и песковитог тла, нарочито ако се налази испод НПВ, није могуће добити непоремећен узорак тла.
Тада је потребно ослонити се на резултате ЦПТ или СПТ опита и гранулометријски састав слојева песка по
дубини.
Из ЦПТ резултата могуће је на основу одређених формула одредити различите параметре, нпр.
Једноаксијалну чврстоћу, угао унутрашњег трења, носивост шипа по омотачу, укупна носивост шипа
гранична/дозвољена и сл.
Poulos (1988) за нормално консолидоване и преконсолидоване пескове даје релацију између отпорности на
продор конуса и модула тла.
238
E S = (5 ÷ 7.5) ⋅ qC
(13)
Миловић (1976, 1986) Миловић и Стевановић (1989), за шипове побијене у песковите и шљунковите
материјале
E S = 10 n−1 ⋅ qCn n = 1.60 ÷ 1.65
(14)
Међутим Миловић наводи и следеће праметре тла који су од значаја за понашање шипа и код интеракције
система шип-тло:
E S - модул тла у близини стабла шипа
E S b - модул тла у олколини базе шипа
E S i - модул тла у између шипа
E S l - модул тла испод базе шипа на већој дубини
ОПИС МОДЕЛА КОНСТРУКЦИЈЕ
Слика 4. Модел конструкције. Десно пун модел.

Figure 4. Model of stucture. Right extrude model.
Систем средњег рама се састоји од четири шипа пречника 1.20м, који се преко елемената везе коцке
странице 1.30м настављају у кружне стубове пречника 90цм. Стубови су у врху спојени монолитном гредом
висине 1.15м и ширине 8м. Наставак греде са пешачком стазом унет је само као замењујуће оптерећење.
Осно растојање стубова је 4.15м. дужина шипова је 15.50м (што је за око метар дуже од стварног). Чиста
висина стубова је с обзиром да је укључен офсет штапова 6.48м-1,15/2м=5.90м. Тло је моделовано преко
обостраних линк елемената са пе-ипсилон кривама, које реагују само на притисак.. Тиме је формиран
средњи рам за прорачун утицаја земљотреса у попречном правцу моста.
239
О ПРОРАЧУНУ
Пропуштен је средњи рам са акцелерограмом записа земљотреса Вранчеа 1986 запис на станици Focsani
правац L, са максималним убразањем скалираним на 0,50г . Скалирање је изведено од 0.05г са кораком од
0.05г, са неколико различитих записа земљотреса Вранчее (1977, 1986 различите станице-места записа).
Изабран је запис скалиран на 0.50г, на коме је видљив редослед формирања зглобова Осетљивост
конструкције за различите записе је зависна не само од максималног вршног убрзања тла, већ и од разлике
укупног скока убрзања (Пракаш. Динамика тла).
Земљотрес Ванчеа се догађа на територији Румуније, епицентар је дубок око 100 км, и има врло неугодну
разлику вршног убрзања (слика 5.).
Такође конструкција показује различиту осетљивост на исти земљотрес снимљен у различитим правцима,
те код овог земљотреса треба водити рачуна о времену догађања земљотреса, правцу дејстава, месту записа
и фактору скалирања. Врло је неугодан иземљотрес Вранчеа 1977 правац север југ.
Слика 5 Vrančea 1986 Focsani правац N07E (longitudinalni)

Figure 5 Vrancea 1986 Focsani axis N07E (longitudinal)
Слика 6. Подаци o својству пластичног зглоба у шипу.

Figure 6. Plastic hinge property data of pile.
240
На слици 6 приказана је крива моменат/ротација пластичног зглоба који се формира у шипу, приказане су и
карактеристичне тачке тренутне усељивости (IO), заштите живота (LS) и превенције колапса CP.
Слика 7. Вранчеа 1986 Фоцсани скалирано на 0,50 г. Лево први зглоб у стубу у 15.90сец. Десно први зглоб у
шипу у 17.00 сец .
Figure 7. Vrance 1986 Focsani scale at 0.50g. Left forming plastic hinge in column at 15.90sec. Right forming
plastic hinge in pile at 17.00sec
На слици 7 приказан је временски ток одговора конструкције, и тренутак времена када се јавља први
пластични зглоб у стубу односно у шипу. У доњем делу слике на графику су приказане две линије, које
представњају времнски дрифт стуба, тј. померање врха и дна стуба. Систем са једним степеном слободе, за
разлику од овог модела, не може да прикаже тренутке времена када је формиран различит број пластичних
зглобова у појединим елементима конструкције.
Тло је у овом моделу конституисано са упареним пе-ипсилон опругама (слика 4 лево), које су с обзиром да
трпе само притисак постављене са обе стрне шипа. Ови линк елементи су типа мултилинеарне пластичне
криве, нелинеарни хистерезисни Такеда модел. Моделовани мултилинерани линк еклементи омогућавају
појаву гап ефекта хистерезисне криве.
241
Слика 8. Модел Тла. Пе-ипсилон мултилинеарно.

Figure 8. Soli model. P-y multilinear
Слика 9 Временски ток померања чворова стуба. VR86FocNS скалиран на 0.20г. U max ≈ 9cm
Figure 9 Time history displacement column jionts. VR86FocNS scale at 0.20g. U max ≈ 9cm
На слици 9 приказано је померање које достиже вредност 9цм, што према приказаној пе-ипсилон методи
наводи на закључак да је дошло до слома тла.
ЗАКЉУЧАК
Примена пе-ипсилон криви код моделовања тла у динамичкој анализи конструкција, несумљиво
представља значајно побољшање у нумеричком испитивању конструкција, међутим ова метода је осетњива
на параметар угла унутрашњег трења, и код прецизнијег моделовања неопходна је варијација и почетног
модула тла и стања збијености песка.
242
АПИ модел пе-ипсилон криве су лакше за коришћење од оригиналне Ризове процедуре, међутим код
примене ове методе треба водити рачуна да су параметри модела добијени из статичког и спорог цикличног
теста, те се не могу применити у динамичкој анализи без провере осетљивости модела на употребљене
параметре. (према Фин, Пракаш, Суарез, Мејмонд)
Захвалница
Овај рад је урађен уз финансијску подршку Министарства за науку просвету и технолошки развој
Републике Србије као резултат истраживања на пројекту ТР36043. Аутори рада захваљују на потпори.
LITERATURA:
Finn W.D.L., Fujita N.: Piles in liquefiable soils: seismic analysis and design issues. Soil Dynamics and Earthquake
Engineering 22 (2002) 731–742. www.elsevier.com/locate/soildyn
Meymand P. J.: Shaking Table Scale Model Tests of Nonlinear Soil-Pile-Superstructure Interaction In Soft Clay.
University of California, Berkeley. 1998.
Миловић, Д., Ђого. М.: Проблеми интеракције тло-темељ-конструкција. Српска академија наука и
уметности огранак у Новом Саду. Нови Сад 2009.
Prakash S.: Soil Dynamics. McGraw—Hill Book Company. New York 1981.
Suarez, V.: Implementation of Direct Displacement Based Design for Pile and Drilled Shaft Bents. NCSU. North
Caroliona State Univesity. October. 2005.
Theoretical Manual for Pile Foundations. ERDC/ITL TR-00-5. Novembar 2000. Vulcanhamer.net
243
624.13.04:519.6
THE USE OF THE MOHR-COULOMB

MODEL IN GEOTECHNICAL
ENGINEERING PRACTICE
Lidija Zdravković
Imperial College London, Dpt. of Civil & Environmental Engineering, UK
ABSTRACT
Numerical analysis, in terms of finite element or finite difference methods, has become a popular
calculation tool in geotechnical design. It is particularly necessary to apply numerical analysis in cases
of complex geotechnical structures and ground conditions, where classical methods of analysis (linear
elastic, limit equilibrium, stress field and limit analysis methods) cannot produce adequate solutions. A
number of specialist geotechnical software packages are currently available commercially and in
research. They usually differ in the level of sophistication and in the way in which constitutive models,
boundary conditions and numerical solvers are implemented, as there is currently no internationally
agreed guidance on best practice for such implementations. Consequently, it is not unusual to obtain
different answers to the same problem from different software. For a successful analysis, it is also
important for the user to understand how the applied software works and what might be going on in the
computer black box. This paper discusses some of the problems and solutions involved with the use of
one of the simplest geotechnical constitutive models, the linear elastic-plastic Mohr-Coulomb model,
which forms part of most geotechnical software and where users still make mistakes due to the lack of
understanding the model. Both the ultimate limit state (ULS) and serviceability limit state (SLS) design
scenarios are considered.
KEYWORDS: geotechnical analysis; Mohr-Coulomb
UPOTREBA MOHR-KULON MODELA U

GEOTEHNIČKOJ INŽENJERSKOJ PRAKSI
ABSTRAKT
Numerička analiza, izvedena primenom metode konačnih elemenata ili konačnih razlika, je postala
popularno računsko sredstvo u geotehničkom dizajnu. Naročito je neophodno primeniti numeričku
analizu u slučajevima kompleksnih geotehničkih objekata i uslova tla, gde klasičnim metodama analize
ne mogu da se dobiju adekvatna rešenja. Postoji nekoliko specijalističkih geotehničkih softverskih
paketa koji su razvijeni kako za komercijalnu upotrebu tako i za naučna istraživanja. Oni se obično
razlikuju po stepenu softiciranosti i načinu implementacije konstitutivnih modela, graničnih uslovi i
numeričkih algoritama, jer trenutno ne postoji internacionalno dogovorena praksa za takve
implementacije. Kao posledica ovakvog stanja nije neobično dobiti različite rezultate analize istog
problema upotrebom različitih softvera. Za uspešnu analizu neophodno je da korisnik razume kako
odredjeni softver radi i koji procesi se dešavaju u kompjuterskoj crnoj kutiji. Ovaj članak diskutuje neke
probleme i rešenja u vezi korišcenja jednog od najjednostavnijih geotehničkih konstitutivnih modela,
linearno-elastičnog Mor-Kulon modela, koji se nalazi u gotovo svim geotehničkim softverima, a pri čijoj
upotrebi korisnici još uvek prave greške jer ne razumeju ovaj model. Članak tretira i granično i radno
stanje geotehničkog dizajna.
KLJUČNE REČI: geotehničke analize; Mohr-Coulomb
244
ULTIMATE LIMIT STATES
A common design requirement for geotechnical structures is the bearing capacity of foundations, both shallow and
deep. If the Mohr-Coulomb model is applied in such analysis, the following model input parameters are required: to
describe elastic soil behaviour, soil stiffness in terms of the Young’s modulus, E, and Poisson’s ratio, ν, are
specified; for the plastic (failure) part, the soil cohesion, c‫׳‬, and the angle of shearing resistance, φ‫׳‬, are required.
If no other model input parameter is required, this implies that the model is assumed to be associated, meaning that
the direction of plastic strains can be determined from the model’s yield surface, which is defined by c‫ ׳‬and φ‫׳‬. It
further implies that the angle of dilation in the soil, ψ, is equal to φ‫׳‬. As a result, this will produce excessive dilative
(expansive) strains in the soil and it will not be possible with such analysis to determine the ultimate load for
volumetrically confined problems, such as an undrained bearing capacity of a shallow foundation, or a capacity of a
pile foundation.
To demonstrate this issue, an analysis of a vertically loaded pile, 1.0m in diameter and 20m long, is performed
utilising the finite element software ICFEP (Potts & Zdravkovic, 1999). The finite element mesh of the problem is
shown in Figure 1, comprising 8-noded quadrilateral isoparametric elements. Due to geometric and loading
symmetry, only half of the problem is discretised for the axi-symmetric analysis, with boundary conditions as
indicated in the figure. The ground conditions represent those of a dry sand, with bulk unit weight γdry=18kN/m3,
coefficient of earth pressure at rest Ko=1, c‫ = ׳‬0, φ‫ = ׳‬25o, E=105kN/m2 and ν=0.3.
Figure 1: Finite element mesh for a vertically loaded pile

Slika 1: Mreža konačnih elemenata za vertikalno opterećen šip
The vertical loading of the pile is performed under drained conditions. For the case of an associated Mohr-Coulomb
model, the load-displacement curve in Figure 2 (dashed line) is shown never to reach a limit load, no matter how far
the pile is pushed into the ground. Faced with such a prediction, the user may then arbitrarily determine the limit
245
load, for example as the magnitude of the vertical force at which the displacement is equal to 10% of the pile
diameter (0.1m in this case). This is a non- conservative prediction, as soil dilation is normally smaller than φ‫׳‬.
If the software has the flexibility for the user to input the angle of dilation, ψ, to be smaller than φ‫׳‬, then for any
value of 0<ψ<φ‫ ׳‬the analysis will still not produce an ultimate limit load, as shown in Figure 2 for the case of
ψ=2/3φ‫( ׳‬dash-dotted line). The user will again have to make an arbitrary decision on the magnitude of the limit
load. Only if the angle of dilation is set to zero will the load-displacement curve reach an ultimate load, as shown in
the figure (solid line). Such an ultimate load will be conservative, as most soils normally dilate to some extent, but
this will at least be the theoretically correct ultimate load (for ψ=0), without any arbitration from the user.
Figure 2: Load-displacement curves of a vertically loaded pile

Slika 2: Sila-sleganje za vertikalno opterećen šip
SERVICEABILITY LIMIT STATES
Apart from failure conditions, it is also necessary to design geotechnical structures for working conditions, where
ground deformations are limited so that the new and the existing structures and services can function adequately.
This is particularly important for designs in urban environments, where, for example, deep excavations, tunnels,
new foundations, have to be constructed next to, or underneath, existing structures and services. What becomes
important for design is the determination of ground movements imposed by new construction and whether they can
cause any damage to existing buildings.
Figure 3 shows the layout of two London Underground (LU) tunnels as they pass into St. James’s park in London,
UK. The 30m deep westbound and the 20m deep eastbound tunnels, of 3km total length, are part of the extension of
the LU Jubilee Line, and were constructed between 1994 and 1996. It can be seen in the figure that at this location
they pass directly underneath the Government Treasury building, with several other buildings (shaded areas) in
direct vicinity. To the left of the Treasury building the tunnels pass underneath the greenfield area of St. James’s
park, which was heavily instrumented for monitoring of both ground movements and stress changes in the soil due
to the tunnels’ advancement (Standing et al., 1996). Both tunnels were excavated undrained in the London Clay
formation.
246
Figure 3: Layout of Jubilee Line tunnels at St. James’s park

Slika 3: Plan tunela Jubilee linije u parku St. James
The finite element mesh of the plane strain cross-section through the tunnels in the St James’s Park is shown in
Figure 4, together with the relevant boundary conditions. The soil is discretised with 8-noded quadrilateral
isoparametric elements, whereas the tunnels lining is represented with 3-noded beam elements. The analyses are
also performed with the finite element software ICFEP. For further details of analyses the reader is directed to
Addenbrooke et al. (1997) and Potts & Zdravkovic (2001).
The measured settlement trough above the westbound tunnel at St. James’s park (Figure 5), which was the first of
the two tunnels to be constructed, is used here to demonstrate the necessity for advancing the capabilities of a
Mohr-Coulomb constitutive model in order to obtain reasonable predictions of tunnel induced ground movements.
Figure 4: Finite element mesh for tunnelling at St. James’s park

Slika 4: Mreža konačnih elemenata za tunele u parku St. James
247
Since in this type of a boundary value problem the deformations are small, the pre-failure characteristics of the
model dominate the predicted behaviour. If a simple linear elastic-plastic Mohr-Coulomb model is applied, of the
type used in the above case of pile loading, the predicted surface settlement trough is shown in Figure 5 as a dashed
line. In this case, the pre-failure behaviour of the Mohr-Coulomb model is characterised by an isotropic linear
elastic Young’s modulus, which increases linearly with depth, producing the surface settlement trough which does
not resemble the measurements.
Figure 5: Predicted and measured settlement troughs above the WB tunnel

Slika 5: Računski i mereni profili sleganja iznad WB tunela
A possible advancement in modelling the pre-failure behaviour of the soil, London clay in this case, could be the
introduction of anisotropic linear elastic stiffness characteristics. London clay is a heavily overconsolidated
material, with the stiffness in the horizontal direction (Young’s modulus Eh) being much higher than that in the
vertical direction (Young’s modulus Ev). If this is introduced in the pre-failure behaviour of the Mohr-Coulomb
model, with both directional stiffnesses increasing linearly with depth, the predicted surface settlement trough in
Figure 5 (dash-dotted line) is slightly better than that of the isotropic linear elastic pre-failure model, but is still too
shallow and wide compared to the measurements.
Advancements in laboratory testing over the past twenty years, in particular the introduction of local
instrumentation on triaxial samples, have shown that soil stiffness is not constant, i.e. linear elastic, but that it is
highly nonlinear, varying from a high value at very small strains to a small value at intermediate to large strains. It
also depends on the stress level in the soil, such that it increases with an increasing stress. An example of how the
shear stiffness, G, of London clay, normalised by the mean effective stress p‫׳‬, varies with strain level, in both
triaxial compression and extension, is shown in Figure 6. It is clear from the figure that stiffness degradation is
highly nonlinear and it therefore has to be modelled, as shown, with a nonlinear elastic model. The type of the
nonlinear elastic model that has been used in the analysis of St. James’s park tunnels is that of Jardine et al. (1986).
248
Figure 6: Shear stiffness degradation of London Clay

Slika 6: Degradacija smičuće krutosti londonske gline
If such a model is introduced to represent the pre-failure behaviour of the Mohr-Coulomb model and applied in the
analysis of the westbound tunnel construction at St. James’s park, it is clear from Figure 5 that such modelling
significantly improves the prediction of the surface settlement trough above the tunnel.
SUMMARY
The complexity of the constitutive model required in a finite element analysis depends on the nature of the
boundary value problem that is to be analysed. In this paper two major shortcomings of the simple, but extensively
used Mohr-Coulomb model, have been discussed and it has been demonstrated how the model may be improved.
However, for more complicated structures and ground conditions, more advanced constitutive models maybe
needed. These may have to deal with variable soil permeability, soil structure, creep, unsaturated soil behaviour, or
strength anisotropy. The classes of models that can simulate these aspects of soil behaviour are known as the
kinematic surface and bounding surface plasticity models and they involve significantly more model parameters
compared to the simple Mohr-Coulomb model.
REFERENCES
Addenbrooke T.I., Potts D.M. & Puzrin A.M. (1997), The influence of pre-failure soil stiffness on numerical
analysis of tunnel construction; Geotechnique 47 (3): 693-712.
Jardine R.J., Potts D.M., Fourie A.B. & Burland J.B. (1986), Studies of the influence of non-linear stress-strain
characteristics in soil-structure interaction; Geotechnique 36 (3): 377-396.
Potts D.M. & Zdravkovic L. (1999), Finite element analysis in geotechnical engineering: theory; Thomas Telford,
London.
Potts D.M. & Zdravkovic L. (2001), Finite element analysis in geotechnical engineering: application; Thomas
Telford, London.
Standing J.R., Nyren R.J., Burland J.B. & Longworth T.I. (1996), The measurement of ground movement due to
tunnelling at two control sites along the Jubilee Line Extension. Proc. Int. Symp. Geotechnical Aspects
of Underground Construction in Soft Ground, London, UK; Eds. Mair R.J. & Taylor R.N., Balkema,
Rotterdam: 751-756.
249
UDK: 624.131.537
MONITORING I NUMERIČKO
MODELIRANJE VREMENSKI OVISNIH
POMJERANJA U KLIZIŠTU
Emir Čizmić*, Adis Skejić**, Damir Ljubunčić***, Anis Balić**
* SAC Testing&Consulting Sarajevo, BiH

** Institut za Geotehniku i Geologiju, Građevinski fakultet Sarajevo, BiH
*** Geokonzalting d.o.o. Sarajevo, BiH
REZIME
Inklinometri i pijezometri duž karakterističnog profila izvode se s ciljem da se utvrde dubina i

položaj klizne plohe, te nivo podzemne vode. Ovim člankom se prikazuju rezultati monitoringa klizišta
nakon pojave prvog klizanja. Vremenski ovisni pomaci numerički se opisuju smanjenjem ugla
unutrašnjeg trenja od kritične do rezidualne vrijednosti duž cijele klizne plohe utvrđene kombinacijom
numeričke analize i monitoringa. Povratnom analizom utvrđeni rezidualni ugao unutrašnjeg trenja
postavlja se u rang postojećih korelacija uzimajući u obzir dubinu klizanja i fizičke osobine gline
zahvaćene klizanjem.
KLJUČNE RIJEČI: Stabilnost kosina, monitoring, rezidualni parametri čvrstoće na smicanje
MONITORING AND NUMERICAL MODELLING

OF TIME DEPENDENT DISPLACEMENTS IN
LANDSLIDE
ABSTRACT
Inclinometers and piezometers are built up along the characteristic profile to determine the depth and
position of slip surface and groundwater level. In this paper, results of one such monitoring system,
established after the first slope movements, are shown. Time dependent displacements are numerically
modeled in a way of gradually decreasing the friction angle from its critical to residual value along the
slip surface which is determined by combination of monitoring and numerical modelling. Residual
friction angle calculated in back analysis is positioned in existing correlation with taking into
consideration depth of slip surface and physical characteristics of clay.
KEYWORDS: Slope stability, monitoring, residual shear strength parameters
UVOD
Ulazni podaci pri analizi stabilnosti kosine su geometrija razmatrane kosine, lokacija klizne plohe, nivo podzemne
vode, te parametri čvrstoće tla na smicanje. Upotrebom inklinometara i inženjerskogeološkim istraživanjima može
250
se odrediti lokacija klizne plohe, te registrirati vremenski trend daljnjih pomaka tla. Pijezometrima se dobijaju
informacije o pornim pritiscima u kosini. S druge strane, pravilan izbor parametara čvrstoće tla na smicanje
predstavlja najveću nesigurnost, te znatno utiče na uspješnost projektovanih mjera sanacije. Mohr-Coulomb-ov
kriterij čvrstoće tla danas je najčešće korišten u analizi stabilnosti kosina. Za njegovo pouzdano korištenje od velike
je važnosti pravilna procjena vrijednosti kohezije i ugla unutrašnjeg trenja. Ukoliko je došlo do aktiviranja klizišta,
svaki daljnji pomak tla po kliznoj plohi kontroliran je rezidualnim parametrima čvrstoće (Mesri i dr., 2003). Pri
tome se nalaže korištenje efektivnih parametara čvrstoće na smicanje za klizišta u kojima je dostignuta ili kritična
ili rezidualna vrijednost čvrstoće (Stark i dr., 2005). Rezidualna čvrstoća mobilizirana je kod kosina sa već
formiranom kliznom plohom u prošlosti. Preporučljivo je za rezidualno stanje čvrstoće usvojiti vrijednost kohezije
od c=0 kPa (Stark i dr., 2005).
Ukoliko se u rezidualnom stanju ograničavamo na postojanje samo frikcionog otpora čestica glinovitog tla, tada je
iznos vertikalnog efektivnog napona u tlu veoma značajan podatak što se direktno može zaključiti iz Mohr-
Coulomb-ovog kriterija čvrstoće. Rezidualno stanje opisano samo frikcionim otporom čestica gline, čvrstoća
glinovitog tla u rezidualnom stanju funkcija je mineralnog sastava gline (Stark i dr., 2005). Mineralni sastav glina
indirektno je opisan granicom tečenja i indeksom plastičnosti. Zbog toga se u literaturi pojavljuje značajan broj
korelacija između rezidualnog ugla unutrašnjeg trenja i granice tečenja/indeksa plastičnosti. Takva jedna korelacija
(Stark i dr., 2005) nastala je na temelju laboratorijskih istraživanja i rezultirala je dijagramom na kojem je prikazan
odnos razlike između kritičnog i rezidualnog ugla unutrašnjeg trenja (φ'-φ'r) i granice tečenja (wL) glinovitog
materijala za dvije posmatrane vrijednosti vertikalnog efektivnog napona (slika 1). Navedeni autori ustanovili su
razliku između kritičnog ugla unutrašnjeg trenja (φ') i rezidualnog ugla unutrašnjeg trenja (φ'r) za niskoplastične
gline (granica tečenja wL<50%) u intervalu od 6-8°. Za visokoplastične gline ova razlika je veća i kreće se u
intervalu 11-15°.
φ'-φ'r
w (%)
Slika 1. Razlika između kritičnog i rezidualnog ugla trenja u funkciji gr. tečenja i vert. efekt. napona (Stark i dr.,
2005)
Figure 1. Difference between critical and residual friction angle value associated with liquid limit and vertical
effective stress (Stark et al., 2005)
Na temelju navedenih podataka primjećuje se stalno naglašavanje pomaka tla kao parametra od kojeg ovisi stanje
čvrstoće glinovitog tla. Sa današnjim dostignutim stepenom razvoja numeričke analize, metodom konačnih
elemenata moguće je izvršiti proračun pomaka tla usljed klizanja. Cilj ovog istraživanja je da se povratnom
analizom utvrđeni rezidualni ugao unutrašnjeg trenja postavi u rang postojeće korelacije (slika 1), uzimajući u obzir
dubinu klizanja i fizičke osobine glinovitog tla zahvaćenog klizanjem na razmatranoj lokaciji. Pri tome se koriste
prethodno navedena saznanja i rezultati monitoringa izvršeni na razmatranom klizištu.
MONITORING
Kao reprezentativni primjer obrađuje se klizište u glinovitom tlu za kojeg je izvršen monitoring. Na razmatranoj
lokaciji monitoring je uspostavljen nakon pojave prvog klizanja. Izvršena su mjerenja horizontalnih pomaka tačaka
tla pomoću inklinometara. Također su izvršena mjerenja nivoa podzemne vode pomoću pijezometara. U analizama
251
se koristi karakteristični profil P-2 prikazan u nastavku sa rasporedom inklinometara i pijezometara (slika 2). U dnu
kosine nalazi se betonski gravitacioni zid.
1. obiteljska kuća
2. obiteljska kuća
Slika 2. Karakteristični profil kosine sa slojevima tla i položajem inklinometara

Figure 2. Characteristic slope cross section with soil layers and inclinometer locations
Geotehničke sredine 1a i 1b predstavljaju niskoplastične gline. Geotehnička sredina 2 je zaglinjeni krupni kamen,
šljunak i pijesak. Prašinasto-pjeskovite gline, pijesak i šljunak izgrađuju geotehničku sredinu 3. Geotehničke
sredine 1 i 2 su akumulatori podzemne vode. Raspored inklinometara i pijezometara u osnovi u odnosu na
razmatrani karakteristični profil P-2 prikazan je na slici 3.
Slika 3. Raspored inklinometara u osnovi

Figure 3. Ground plan with inclinometer locations
Horizontalni pomaci mjereni su u periodu od 06/2011-11/2011. Prikazani su termini očitanja pomaka, te

informacije o inklinometrima (tabela 1).
Tabela 1. Termini očitanja pomaka na inklinometrima

Table 1. Dates of displacements readings from inclinometers
Bušotina Oznaka inklinometra Nulto mjerenje 1.mjerenje 2.mjerenje 3.mjerenje 4.mjerenje
B-4 IN-1 16.06.2011. 07.07.2011 08.08.2011. 26.09.2011. 18.11.2011.

B-12 IN-2 23.06.2011. 07.07.2011 08.08.2011. 26.09.2011. 18.11.2011.
B-6 IN-3 23.06.2011. 07.07.2011 08.08.2011. 26.09.2011. 21.11.2011.
Monitoringom je utvrđeno klizanje tla na kontaktu geotehničkih sredina 1a i 2. Za inklinometarsku instalaciju IN-
1 maksimalni kumulativni pomak zabilježen je u 3. mjerenju na vrhu instalacije i iznosi 4,17 mm (slika 4-a).
252
Inklinometar IN-2 također pokazuje najveće pomake na vrhu instalacije od 3,27 mm u periodu 3.mjerenja (slika 4-
b). U periodu od 3. do 4. mjerenja nisu zabilježeni pomaci koji se mogu svrstati u sistemsku tačnost sonde
inklinometra. Inklinometarska instalacija IN-3 pokazuje najveće vrijednosti pomaka tačaka tla (slika 4-c). U 3. i 4.
mjerenju primjetno je značajno povećanje pomaka na dubini od 2,00-2,50 m. Maksimalni kumulativni pomak
iznosi 8,76 mm. Inklinometarska instalacija IN-3 je stacionirana u nižem području kosine, gdje su za sloj 1 i sloj 2
utvrđene niske vrijednosti udaraca iz SPT opita provedenog u bušotini B-6, što objašnjava i veće pomake tla.
Navedeni podaci potvrđuju činjenicu, da već aktivirana klizišta sa kliznom plohom u rezidualnom stanju čvrstoće,
rijetko ostaju stabilna nakon pojave klizanja (Skempton i sar., 1969).
Slika 4. Izmjereni pomaci na pojedinim inklinometrima

Figure 4. Measured displacements for each inclinometer
Na svim inklinometarskim instalacijama primjetan je prestanak ili veoma mali priraštaj daljnjih pomaka u periodu
od 3. do 4. mjerenja. Može se zaključiti da se klizna masa, koja je u laganom pokretu, u ovom periodu počinje
uravnotežavati čime dolazi do smanjenja pomaka. Na temelju veličine pomaka može se zaključiti kako se zapravo
radi o puzanju tla. Na dijagramu (slika 5) prikazan je vremenski tok maksimalno očitanih horizontalnih pomaka za
inklinometarsku instalaciju IN-3. Vidljivo je da u periodu 09/2011-11/2011 inklinometarska instalacija IN-3
prikazuje neznatan prirast horizontalnog pomaka. Na temelju ovih razmatranja može se zaključiti kako se klizna
masa uravnotežuje, te dolazi do prestanka puzanja tla.
Slika 5. Vremenski trend pomaka očitanih na inklinometru IN-3

Figure 5. Time trend of displacements measured on inclinometer IN-3
253
Kada je riječ o mjerenju nivoa podzemne vode u tlu kosine, navode se samo rezultati mjerenja dobiveni
pijezometrima koji se nalaze u bušotinama razmatranog poprečnog profila (tabela 2). Veće oscilacije u nivoima
vode izmjerene su u bušotini B-7 koja se nalazi u nožičnom dijelu potencijalnih oblika nestabilnosti, te u bušotini
B-6. U razdoblju od 07/2011-11/2011 nije zabilježena znatnija promjena u nivou podzemne vode. Treba naglasiti i
da su mjerenja horizontalnih pomaka inklinometrima obavljena u ovom vremenskom periodu. Posljednje izvršeno
mjerenje pokazuje najviši nivo podzemne vode. Ovaj nivo korišten je u proračunu stabilnosti, dok je za proračun
pomaka usljed klizanja korišten nivo vode iz razdoblja 06/2011-11/2011.
Tabela 2. Rezultati mjerenja nivoa podzemne vode

Table 2. Results of groundwater level monitoring
Nivo vode u bušotinama (m)
Datum mjerenja
B-3 B-5 B-6 B-7 B-12
06.07.2011. 8,29 5,66 3,87 0,97 5,15
26.07.2011. 8,28 5,68 3,64 0,3 5,14
23.08.2011. 8,28 5,59 3,56 1,13 5,14
01.09.2011. 8,34 5,7 3,56 1,46 5,14
18.11.2011. 8,7 6,1 3,6 0,7 5
27.03.2012. - - 0,75 - 3,6
NUMERIČKO MODELIRANJE
Numeričke analize stabilnosti kosine i numerički proračun pomaka usljed klizanja provedeni su koristeći
programski paket Plaxis 2D Ver. 8.5. (Brinkgreve, 2002). Prilikom numeričkog proračuna korišteni su trougaoni
konačni elementi sa 15 čvorova. Tlo je modelirano Mohr-Coulomb-ovim konstitutivnim modelom. Numeričke
analize su izvršene sa efektivnim parametrima čvrstoće tla na smicanje u kombinaciji sa dreniranim tragom napona.
Moduli deformabilnosti pojedinih slojeva tla procijenjeni su na osnovu broja udaraca iz SPT opita koristeći
relevantne korelacije iz literature (Stroud, 1975; Tan, 1991). Početno naponsko stanje u tlu predstavljeno je
posebnom procedurom u korištenom programskom paketu. Porni pritisci u numeričkom modelu određeni su na
temelju pijezometarskog nivoa vode. U obzir nisu uzeti efekti tečenja vode u tlu. Parametri iz laboratorije sloja 1a
zbog velike kohezije daju faktor stabilnosti Fs>1,00 za najviši nivo podzemne vode, pa nisu mjerodavni. Ugao
unutrašnjeg trenja sloja 1a predstavlja kritičnu vrijednost jer je nestabilni sloj 1a doživio horizontalni pomak veći
od 10 mm. U narednoj tabeli prikazani su parametri za pojedine slojeve tla (tabela 3).
Tabela 3. Parametri tla

Table 3. Soil parameters
Geotehnička sredina
Parametar
1a 1b 2 3
Ugao unutrašnjeg trenja [°] 25 25 26 28
Kohezija [kPa] 1 13 15 17
Ugao dilatancije [°] 0 0 0 0
Edometarski modul [kPa] 5 000 5 000 18 000 18 000
Poisson-ov koeficijent 0,33 0,33 0,3 0,3
U nastavku je prikazan numerički model koji je poslužio za provođenje povratne analize i dobivanje dubine i oblika
klizne plohe, te za proračun pomaka usljed klizanja (slika 6). Opterećenje od prve obiteljske kuće, gledano u smjeru
pružanja padine, modelirano je zamjenjujućom masom tla sa jednostavnim linearno elastičnim zakonom ponašanja
kako bi se izbjegli nerealni oblici sloma okolnog tla. U svim provedenim analizama stabilnosti opterećenje od druge
254
obiteljske kuće nije modelirano jer ono ne utiče na nestabilnost kosine tla, a time ni na iznos horizontalnih pomaka
tla. Betonski gravitacioni potporni zid modeliran je sa odgovarajućim zamjenjujućim modelom elementom grede.
Slika 6. Numerički model sa mrežom konačnih elemenata

Figure 6. Numerical model and mesh of finite elements
Za poznati oblik klizne plohe i poznati nivo podzemne vode dobiven kontinuiranim mjerenjem pijezometrima može
se pristupiti proračunu pomaka usljed klizanja. Pri tome je korišten postupak koji je predložen ranije (Chugh i dr.,
2005). Dio tla po kojem se dešava klizanje modelira se tzv. “interface” elementima. Proračun pomaka usljed
klizanja završen je kada je dobiven maksimalni očitani horizontalni pomak sa inklinometra IN-3 (slika 4-c). Princip
je sljedeći: ukoliko se smanjenjem parametara čvrstoće na smicanje „interface“ elemenata dostignu pomaci čiji je
red veličine jednak onim očitanim sa inklinometarske instalacije IN-3, tada se navedeni parametri mogu proglasiti
minimalno dostignutim rezidualnim parametrima čvrstoće tla na smicanje duž klizne plohe.
USPOREDBA REZULTATA MONITORINGA I NUMERIČKIH ANALIZA
Povratnom analizom utvrđena je kritična klizna ploha te odgovarajući parametri čvrstoće tla na smicanje. Kritični
ugao unutrašnjeg trenja od 25° odgovara vrijednosti faktora stabilnosti Fs=1,00. Prikazana je kritična klizna ploha
(slika 7). Položaj kritične klizne plohe odgovara području u kojem je primjećeno nakupljanje podzemne vode, te
položaju inklinometra IN-3 sa kojeg su očitani najveći pomaci. Čeona pukotina ovako dobivene klizne mase
primjećena je i na terenu, uz sami rub obiteljske kuće (slika 8). Klizna ploha na mjestu inklinometra IN-3 nalazi na
kontaktu geotehničkih sredina 1 i 2.
1. obiteljska kuća
Slika 7. Kritična klizna ploha (faktor stabilnosti -Fs=1,00) Slika 8. Pukotina u tlu uz rub 1. obiteljske kuće
Figure 7. Critical slip surface (factor of stability -Fs=1,00) Figure 8. Tensile crack in the soil near the family
house 1
Postepenim smanjenjem kritičnog ugla unutrašnjeg trenja došlo se do maksimalne očitane vrijednosti horizontalnog
pomjeranja na mjestu inklinometra IN-3.
255
Slika 9. Poređenje očitanih horizontalnih pomjeranja tačaka tla sa instalacije IN-3 sa odgovarajućim horizontalnim
pomacima dobivenim numeričkom analizom (presjek IN-3)
Figure 9. Comparison between measured and calculated horizontal displacements at the location of inclinometer
IN-3
Posljednja vrijednost ugla unutrašnjeg trenja odgovara maksimalnoj vrijednosti pomaka na vrhu inklinometarske
instalacije IN-3 koja iznosi ux=8,76 mm. Parametri tla koji odgovaraju maksimalnom pomaku sa inklinometra IN-3
mogu se smatrati minimalnim rezidualnim parametrima dostignutim duž klizne plohe. Dakle, minimalni rezidualni
parametri čvrstoće tla na smicanje iznose c'=0 kPa i φ'r=19°. Razlika između početne vrijednosti vrijednosti ugla
unutrašnjeg trenja (φ'=25°) i minimalnog rezidualnog ugla unutrašnjeg trenja (φ'r=19°) iznosi 6° i u skladu je sa
podacima iz laboratorijskih istraživanja (Stark i sar., 2005) za niskoplastične gline. Prikazana je usporedba
vrijednosti horizontalnih pomaka iz monitoringa i numeričke analize (slika 9).
Na temelju poznate dubine klizne plohe može se odrediti odgovarajući efektivni normalni napon i on iznosi
σeff=14,8∙3,3≈50 kPa, a vrijednost granice tečenja nestabilnog sloja iznosi wL=49 %. Sa ovim poznatim
parametrima, na već prikazanon dijagramu korelacije (slika 1) , isprekidanim linijama je naznačena tačka koja
označava vrijednost razlike φ'-φ'r=6° za razmatrani slučaj. Ovako postavljena tačka odgovara donjoj granici
dobivenih rezultata za odgovarajući vertikalni efektivni napon od 50kPa.
ZAKLJUČAK
U članku je na prktičnom primjeru klizišta pokazana validnost korelacije ugla unutrašnjeg trena i minuraloškog
sastava gline iskazanog granicom tečenja. Ovo saznanje možu se iskoristiti za izbor adekvatnijeg rješenja za
sanaciju klizišta.
Na temelju svega pomenutog, kao glavni zaključci navode se:

1. Korištenjem postojeće korelacije za rezidualni ugao unutrašnjeg trenja u funkciji granice tečenja, dobivene na
temelju laboratorijskih istraživanja (slika 1), potvrdilo se da navedena korelacija može biti primjenjiva i u
uslovima stvarnog problema klizanja u prirodi,
2. Kombinirajući navedenu korelaciju sa rezultatima kontinuiranog monitoringa i numeričkom analizom mogu
se utvrditi minimalni rezidualni parametri čvrstoće tla na smicanje,
3. Rezultati klasičnog testa direktnog smicanja nisu bili od koristi pri određivanju mjerodavnih parametara
čvrstoće tla na smicanje, pa u slučajevima razmatranog problema treba izvršiti direktno smicanje do sloma, a
zatim ponovno smicanje po prvobitnoj slomnoj plohi.
256
LITERATURA
Chugh, A., & Stark, T. D. (2005): Displacement analysis of a landslide, Landslides and Avalanches: ICFL 2005
Norway-Senneset, Flaate & Larsen.
R.B.J. Brinkgreve (2002): Plaxis 2D 8.1 - Manual, Delft University of Technology & Plaxis b.v., The Netherlands,
Balkema Publishers.
Mesri, G., & Shahien, M. (2003): Residual Shear Strenth Mobilized in First-Time Slope Failures, Journal of
Geotechnical and Geoenvironmental Engineering.
Skempton, A., & Hutchinson, J. (1969): Stability of natural slopes and embankment foundations, 7th International
Conference on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Mexico City.
Stark, T. D., Choi, H., & McCone, S. (2005): Drained shear strength parameters for analysis of landslides, Journal
of Geotechnical and Geoenvironmental Engineering.
257
UDK: 624.138.23:662.613.11
STABILIZACIJA ALEVRITA PRIMENOM

PEPELA IZ TERMOELEKTRANE
„KOLUBARA”
M. Vukićević, S. Maraš-Dragojević, S. Jocković, M. Marjanović, V. Pujević
Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, mirav@grf.bg.ac.rs
REZIME
U radu su prikazani neki rezultati laboratorijskih ispitivanja stabilizacije alevrita – vrlo ekspazivne,
srednje do visoko plastične gline, primenom elektrofilterskog pepela iz termoelektrane „Kolubara”.
Ispitan je uticaj pepela na fizičke i mehaničke karakteristike tla (granulometrijski sastav, granice
konzistencije, odnos vlažnosti i suve zapreminske težine, jednoaksijalnu čvrstoću, parametre smičuće
čvrstoće, CBR, modul deformabilnosti, potencijal bubrenja). Rezultati istraživanja su pokazali da se
primenom pepela kao stabilizatora mogu poboljšati neke inženjerske karakteristike ove vrste tla.
Najveće poboljšanje je porast CBR vrednosti i smanjenje bubrenja ovog materijala, što ga čini
upotrebljivim za primenu u putogradnji.
KLJUČNE REČI: stabilizacija tla, pepeo, alevrit
STABILIZATION OF ALEVRITE USING FLY

ASH FROM THERMOELECTRIC POWER
PLANT ”KOLUBARA”
ABSTRACT
This paper presents the results of laboratory research of fly-ash soil stabilization. Tests were conducted
on mixtures with alevrite - very expansive, medium to high plasticity clay and fly ash sampled in thermo
electric power plant ”Kolubara”. Effects of fly ash on physical and mechanical properties of soil (grain
size distribution, Atterberg limits, moisture-density relationship, unconfined compression strength,
effective shear strength parameters, CBR, deformation parameters, swell potential) were evaluated.
Results of the research indicate that fly ash can effectively improve some engineering properties of soil.
The most significant improvement is the increase in CBR values and reduction of swell potential
because it makes this material usable for road construction.
KEYWORDS: soil stabilization, fly ash, fine-grained soil
UVOD
Svake godine se širom sveta, kao rezultat sagorevanja uglja u termoelektranama, proizvedu velike količine
elektrofilterskog pepela. Neke vrste pepela se već duži niz godina koriste kao delimična zamena za Portland
cement, dok se najveća količina deponuje na odlagališta pepela. U Sjedinjenim Američkim Državama pepeo se
258
koristi u putogradnji od ranih pedesetih godina prošlog veka (American Coal Ash Association – ACAA, 2003), pri
čemu je prema ACAA 43.50% od 130.1 miliona tona proizvedenog u 2011. iskorišćeno. U Srbiji se godišnje
proizvede približno 7 miliona tona pepela i šljake od kojih se samo 3% iskoristi u industriji cementa, a ostala
količina se deponuje na odlagališta (do sada je deponovano oko 300 miliona tona) koja zauzimaju površinu od
približno 1600 ha (Cmiljanić i dr., 2008; Cmiljanić i dr., 2010). Korišćenje elektrofilterskog pepela za stabilizaciju
tla može doneti brojne prednosti kao što su zaštita okoline, ušteda novca, mogućnost da se iskoristi i tlo lošijih
karakteristika.
Prema standardu ASTM C618, pepeo se klasifikuje, u zavisnosti od hemijskog sastava, na pepeo klase C i pepeo
klase F. Ova klasifikacija se zasniva, u najvećoj meri, na procentu oksida silicijuma, aluminijuma i gvožđa (SiO2,
Al2O3 i Fe2O3). Procenat SiO2+Al2O3+Fe2O3 za pepeo klase F je min 70%, a za klasu C min 50%. Procenat
sumportrioksida (SO3) je max 5% za obe klase pepela. Pepeo klase F nastaje sagorevanjem antracita i kamenog
uglja. Ovaj pepeo ima pucolanske karakteristike, a s obzirom na nizak sadržaj kalcijuma (manje od 10% CaO)
nema samovezujuća svojstva. Pepeo klase C nastaje uglavnom sagorevanjem lignita i mrkog uglja. Mrki ugalj ima
veću koncentraciju kalcijuma (više od 20% CaO), što mu daje samovezujuća svojstva. Mnogi istraživači su se
bavili ispitivanjima mogućnosti korišćenja pepela za stabilizaciju tla. Sprovedene naučne studije su pokazale da je
pepeo klase C efikasan i ekonomičan stabilizator sa širokom primenom u građevinarstvu (Ferguson, 1993;
Ferguson & Leverson, 1999; Çokça, 2001; Acosta et al., 2003; Mackiewicz & Ferguson, 2005; Parsons, 2002;
Parsons & Kneebone, 2005; White et al., 2005; Senol et al., 2006). Efekti primene samovezujućeg pepela su:
smanjenje vlažnosti tla, smanjenje bubrenja i povećanje nosivosti tla (Ferguson, 1993; Mackiewicz & Ferguson,
2005; Parsons & Kneebone, 2005).
Pepeo iz termoelektrana u Srbiji ima nizak sadržaj kalcijuma i prema standardu ASTM C-618 spada u pepeo klase
F, koji nema samovezujuća svojstva (Cmiljanić i dr., 2010). Iako bi prema ACAA 2003, pepeo klase F trebalo
koristiti u stabilizaciji tla sa vezujućim dodacima kao što su kreč ili cement, postoje istraživanja koja pokazuju da
ovaj tip pepela može poboljšati neka inženjerska svojstva tla i bez aktivatora (Pandian et al., 2002; Ramadas et al.,
2012; Kolay et al., 2011; Prasanna Kumar, 2011). Cilj ovog rada je da se ispita efikasnost stabilizacije sitnozrnog
tla primenom pepela iz termoelektrane „Kolubara”, koji nema samovezujuća svojstva, bez dodataka kreča ili
cementa. U Srbiji su istraživanja mogućnosti stabilizacije tla pepelom prvi put sprovedena tokom izrade projekta
regionalnog centra za upravljanje otpadom „Kalenić” (Građevinski fakultet, 2011). Ova istraživanja su sproveli
autori tokom 2011. godine. Lokacija centra za upravljanje otpadom je na delu kopa termoelektrane „Kolubara”.
Deponija se formira izgradnjom obodnog nasipa visine 15m, umesto iskopom, što je uobičajen način. Deponija je
pravougaonog oblika površine oko 16.6ha. Za izgradnju nasipa je potrebno više od 1.5 miliona m3 materijala, što
iznosi oko 33% ukupne investicije. Iz tih razloga analizirana je mogućnost korišćenja postojeće jalovine kao
materijala za izgradnju. Rezultati ispitivanja su pokazali da jalovina nije pogodna za izgradnju nasipa, pa je
razmatrana mogućnost korišćenja pepela iz termoelektrane „Kolubara” za njenu stabilizaciju.
Ovaj rad prikazuje neke od rezultata laboratorijskih ispitivanja stabilizacije tla pepelom (Vukićević i dr., 2013),
koja su autori sproveli u periodu 2011-2013. u Laboratoriji za Mehaniku tla Građevinskog fakulteta u Beogradu.
MATERIJALI
Pepeo
Hemijski sastav pepela iz termoelektrane „Kolubara” (KFA) je određen na Fakultetu za fizičku hemiju u Beogradu i
rezultati su prikazani u Tabeli 1. Hemijski sastav je u skladu sa publikovanim rezultatima (Baščarević i dr., 2006;
Institut IMS, 2011).
Tabela 1. Hemijski sastav pepela [%]

Table 1. Chemical composition of fly ash [%]
SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO K2O Na2O TiO2 SO3 P2O5
50.21 23.83 9.89 4.79 3.12 0.44 0.35 0.54 5.24 0.06
259
S obzirom da je sadržaj SiO2+Al2O3+Fe2O3 iznad 70% i sadržaj SO3 oko 5%, prema ASTM C 618, KFA pripada
pepelu klase F. Pepeo je tamno sive boje, ima pucolanska, ali nema samovezujuća svojstva. Specifična težina mu je
2.11. Granulometrijski sastav je prikazan na Slici 1.
Tlo
Tlo je uzeto sa jalovišta u blizini lokacije budućeg regionalnog centra za upravljanje otpadom „Kalenić” kod
termoelektrane „Kolubara”. Mineralni sastav materijala čine kvarc, muskovit i meki minerali montmorijonita
(ispitano na Fakultetu za fizičku hemiju u Beogradu). Prema USCS, ovo tlo, poznato kao alevrit, je srednje do
visoko plastična prašinasta glina (CI/CH), sklona bubrenju. Specifična težina tla je 2.67. Granulometrijski sastav je
prikazan na Slici 1.
Slika 1. Granulometrijske krive

Figure 1. Grain size distribution curves
LABORATORIJSKI OPITI
Stepen poboljšanja mehaničkih osobina stabilizovanog tla zavisi od osobina tla, procenta pepela i zaostajanja
vremena zbijanja u odnosu na vreme vlaženja mešavine (ACAA, 2003). Publikovana istraživanja su pokazala da je
optimalni sadržaj pepela od 10 do 30%, u zavisnosti od tipa tla i pepela. Ferguson & Leverson (1999) preporučuju
da se optimalan sadržaj pepela proceni iz pažljivo sprovedenih laboratorijskih ispitivanja. U ovom istraživanju
mešavine su pripremljene sa tri sadržaja pepela (10, 15 i 20%, u odnosu na suvu težinu tla). Dodavanjem pepela se
smanjila specifična težina mešavine i iznosi 2.65.
Uzorci su pripremljeni zbijanjem sa optimalnim sadržajem vode prema Standardnom Proktorovom opitu. Pažljivim
mešanjem odgovarajuće količine pepela i suvog tla je dobijena homogena mešavina, a zatim je dodata voda i
izvršeno zbijanje bez odlaganja. Uzorci su ispitivani odmah nakon zbijanja i nakon 7, 14 i 28 dana. Sprovedeni su
sledeći opiti: jednoaksijalne čvrstoće, Kalifornijskog indeksa nosivosti (CBR), direktnog smicanja i stišljivosti.
260
Plastičnost
Rezultati laboratorijskih opita (Slika 2) pokazuju da se sa povećanjem sadržaja pepela smanjuju granica tečenja i
indeks plastičnosti, što je u skladu sa rezultatima drugih autora (Ferguson, 1993; Çokça, 2001; Parsons &
Kneebone, 2005; Ramadas et al., 2012).
Slika 2. Atterberg-ove granice za mešavine u t=0

Figure 2. Variation in Atterberg limits for mixtures at t=0
Zbijenost
Rezultati Standarnog Proktorovog opita (Slika 3) pokazuju da maksimalna suva zapreminska težina opada, a
optimalna vlažnost raste sa povećanjem sadržaja pepela.
Slika 3. Zavisnost vlažnosti i suve zapreminske težine

Figure 3. Moisture-density relationship of fly ash-soil mixtures
Smanjenje maksimalne suve zapreminske težine je povezano sa činjenicom da primenjeni pepeo ima znatno manju
težinu od tla. Maksimalna težina u suvom stanju pepela je 8kN/m3, a optimalna vlažnost 50%. Rezultati su u skladu
sa rezultatima Senol et al. (2006), Santos et al. (2011) i Sharma (2012), dok se suprotni trend može naći u radovima
White et al. (2005) i Ramadas et al. (2012).
261
Jednoaksijalna čvrstoća
Rezultati opita jednoaksijalne čvrstoće mešavina i pepela su prikazani na Slici 4. Porast čvrstoće je dobijen samo za
mešavinu sa 15% pepela i kreće se između 15% i 25%, u zavisnosti od vremena proteklog od zbijanja. Porast
čvrstoće nije značajan i može biti u domenu rasipanja rezultata. Mogući razlog za to je vrlo mala jednoaksijalna
čvrstoća pepela (oko 100 kPa), pa su neophodna dalja istraživanja efekta stabilizacije primenom KFA na
jednoaksijalnu čvrstoću.
Slika 4. Jednoaksijalna čvrstoća mešavina sa različitim procentima pepela

Figure 4. UCS of fly ash-soil mixtures for different percentages of KFA
Efektivni parametri smičuće čvrstoće

Efektivni parametri smičuće čvrstoće su određeni opitom direktnog smicanja. Dobijeni rezultati (Slika 5) pokazuju
da ugao smicanja dobijen posle 28 dana ne zavisi značajno od sadržaja pepela. S druge strane, kohezija se značajno
povećava sa vremenom, za sve mešavine.
Slika 5. Promena efektivnih parametara smičuće čvrstoće

Figure 5. Variation in effective shear strength parameters
Kalifornijski indeks nosivosti (CBR)

Poznato je da gline generalno imaju nisku CBR vrednost, što ih čini nepogodnim materijalom za podloge puteva.
CBR opiti su sprovedeni na uzorcima sa 15% pepela, koji je usvojen kao optimalan. U poređenju sa CBR
vrednošću nestabilizovanog tla, sa dodatkom pepela postignut je porast od 300-800%. Ovo je vrlo značajno
poboljšanje, s obzirom da stabilizovano tlo postaje upotrebljivo u putogradnji (CBR vrednost je povećana sa 2.1 na
262
5.8 i 17.7). CBR vrednosti su prikazane na Slici 6. i u skladu su sa rezultatima Acosta et al. (2003), Mackiewicz and
Ferguson (2005), White et al. (2005), Senol et al. (2006) and Edil et al. (2006).
Slika 6. Vrednosti CBR

Figure 6. CBR values
Parametri deformabilnosti
Parametri deformabilnosti su ispitani u edometarskom opitu, sa opterećenjem do 800kPa. Sa dodatkom pepela
moduli stišljivosti su se povećali 15-35% (Slika 7). Uticaj vremena u ovom slučaju nije značajan.
Slika 7. Moduli stišljivosti

Figure 7. Compressibility modulus
Potencijal bubrenja
Mada se parametri čvrstoće i deformabilnosti ispitivanog tla mogu smatrati prihvatljivim za većinu inženjerskih
primena, njegova sklonost bubrenju ga čini nepogodnim. Ova osobina je povezana sa prisustvom ekspazivnog
minerala montmorijonita. Ispitivanje sprovedeno sa dodatkom 15% pepela (što je utvrđeno kao optimalno)
pokazuje smanjenje deformacije bubrenja sa ε=8.6% na ε=1.8-3.1%. Dobijeni rezultat ukazuje da je KFA vrlo
efektivan stabilizator tla sa stanovišta bubrenja. Rezultati su u skladu sa rezultatima i drugih autora (Ferguson,
1993; Çokça, 2001; Parsons & Kneebone, 2005; Ramadas et al., 2012; Zia & Fox, 2000; Nalbantoglu &
Gucbilmez, 2002).
263
ZAKLJUČCI
Iako se pepeo klase F, koji nema samovezujuća svojstva, najčešće koristi za stabilizaciju tla uz dodatak cementa ili
kreča, sprovedeni laboratorijski opiti su pokazali da se pepeo iz termoelektrane „Kolubara” može koristiti za
poboljšanje nekih inženjerskih svojstava tla i bez ovih dodataka. Mešavine tla i pepela su pripremljene sa različitim
procentima pepela (10, 15 i 20%) i uzorci su zbijeni pri optimalnoj vlažnosti. Dodavanjem pepela smanjena je
plastičnost razmatranog materijala. Čvrstoća i modul stišljivosti tla se nisu značajnije povećali. Sa dodatkom 15%
pepela značajno je povećana CBR vrednost (sa 2.1 na 5.8 i 17.7) i smanjeno bubrenje (sa ε=8.6% na ε=1.8-3.1%),
što čini ovako stabilizovano tlo pogodnim za primenu u putogradnji.
Uprkos prikazanim pozitivnim efektima, nije moguće definisati neki univerzalni princip stabilizacije tla primenom
elektrofilterskog pepela. Neophodno je sprovesti detaljna laboratorijska ispitivanja za određeni tip tla i pepela, kako
bi se odredio optimalan procenat pepela, definisala tehnologija i uočili efekti poboljšanja tla. Prikazani rezultati
potvrđuju da je neophodno razviti program istraživanja u ovoj oblasti, s obzirom da se u Srbiji godišnje prosečno
proizvede oko 7 miliona tona pepela koji se sada deponuje na odlagališta.
REFERENCE
Acosta, H. A., Edil, T. B., Benson, C. H. (2003). Soil stabilization and drying using fly ash. Geo Engineering
Report No. 03-03, Geo Engineering Program University of Wisconsin-Madison
American Coal Ash Association (2003). Fly Ash Facts for Highway Engineers, Technical Report, Report No.
FHWA-IF-03-019
Baščarević, Z. Komljenović M., Petrašinović Lj. (2006) Ispitivanje svojstava eletro-filterskog pepela
termoelektrana u cilju njegove upotrebe kao sekundarne sirovine za proizvodnju Portland cementnog
klinkera, Chemical Industry, 60, pp. 245-252
Cmiljanić, S., Jotić, S., Tošović, S. (2008). Prethodni rezultati istraživačko-razvojnog programa - primena
elektrofilterskog pepela u putogradnji. Simpozijum o istraž. i primeni savremenih dostignuća u našem
građevinarstvu u oblasti materijala i konstrukcija, pp. 3-13.
Cmiljanić, S., Vujanić, V., Rosić, B., Vuksanović, B., Tošović, S., Jotić, S. (2010). Physical-mechanical properties
of fly-ash originating from thermo-electric power plants of Serbia. Proc. of XIVth Danube-European
Conference on Geotechnical Engineering: From Research to Design in European Practice, Bratislava,
Slovak Republic
Çokça, E. (2001). Use of Class C fly ashes for the stabilization of an expansive soil. Journal of Geotechnical and
Geoenvironmental Engineering, 127 (7), PWS Publishing Company, USA, pp. 568-573.
Edil, T.B., Acosta, H.A. and Benson, C.H. (2006). Stabilizing Soft Fine-Grained Soils with Fly Ash. Journal of
Materials in Civil Engineering © ASCE March/April 2006, pp. 283-294.
Ferguson, G. (1993). Use of Self-Cementing fly ashes as a soil stabilization agent. ASCE Geotechnical Special
Publication No. 36, ASCE, USA
Ferguson, G. & Leverson, S.M. (1999). Soil and Pavement Base Stabilization with Self-Cementing Coal Fly Ash.
American Coal Ash Association, USA
Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu (2011). Elaborat o geotehničkim istraživanjima terena za potrebe
izgradnje regionalnog centra za upravljanje otpadom "Kalenić" u selu Kalenić.
Institut za ispitivanje materijala – IMS (2011). Studija: Primena i plasman pepela nastalog u elektranama EPS-a.
Kolay, P.K., Sii, H.Y. and Taib, S.N.L. 2011. Tropical Peat Soil Stabilization using Class F Pond Ash from Coal
Fired Power Plant. International Journal of Civil and Environmental Engineering 3:2
Mackiewicz, S.M. & Ferguson, E.G. (2005). Stabilization of Soil with Self-Cementing Coal Ashes. 2005 World of
Coal Ash (WOCA), Lexington, Kentucky, USA
Nalbantoglu, Z. & Gucbilmez, E. (2002). Utilization of an industrial waste in calcareous expansive clay
stabilization. Geotechnical Testing Journal 25 (1), ASTM International, USA, pp.78-84.
Pandian, N.S., Krishna, K.C. and Leelavathamma, B., (2002). Effect of Fly Ash on the CBR Behaviour of Soils.
Proc. Indian Geotechnical Conference, Allahabad, Vol.1, pp.183-186.
Parsons, R.L. (2002). Subgrade improvement through fly ash stabilization. Miscellaneous Report, Kansas
University Transportation Center, University of Kansas, USA
264
Parsons, R.L. & Kneebone, E. (2005). Field performance of fly ash stabilised subgrades. Ground Improvement
(2005), 9, No. 1, pp. 33–38.
Prasanna Kumar, S.M. (2011). Cementitious compounds formation using pozzolans and their effect on stabilization
of soils of varying engineering properties. Proc. 2011 International Conference on Environment Science
and Engineering IPCBEE vol.8 (2011) © (2011) IACSIT Press, Singapore, pp. 212-215.
Ramadas, T.L., Kumar, N.D., Yesuratnam, G. (2012). A study on strength and swelling characteristics of three
expansive soils treated with fly ash. Proc. of International Symposium TC 211 IS-GI. Recent Research,
Advances & Execution Aspects of Ground Improvement Works, Vol. II, Brussels, Belgium, from II-
459 to II-466.
Santos, F., Li, L., Li, Y., Amini, F. (2011). Geotechnical Properties of Fly Ash and Soil Mixtures for Use in
Highway Embankments. World of Coal Ash (WOCA) Conference, Denver, CO, USA
Senol, A., Edil, T.B., Bin-Shafique, M.S, Acosta, H. A., Benson, C.H. (2006). Soft subgrades’ stabilization by
using various fly ashes. Resources, Conservation and Recycling 46 (4), pp. 365-376.
Sharma, R.K. (2012). Subgrade Characteristics of Locally Available Soil Mixed With Fly Ash and Randomly
Distributed Fibers. Proc. of International Conference on Chemical, Ecology and Environmental Sciences
(ICEES 2012), Bangkok, pp. 177-181.
Vukićević, M., Maraš-Dragojević, S., Jocković, S., Marjanović, M., Pujević, V. (2013). Research results of fine-
grained soil stabilization using fly ash from serbian electric power plants. Proc. of the 18th Int. Conf. on
Soil Mechanics and Geotechnical Engineering, Paris, pp. 3267-3270.
White, D.J., Harrington, D., Thomas, Z. (2005). Fly ash soil stabilization for non-uniform subgrade soils, Volume I:
Engineering properties and construction guidelines. Report No. IHRB Project TR-461; FHWA Project 4.
Center for Transportation Research and Education, Iowa State University
Zia, N. & Fox, P.J. (2000). Engineering properties of loess-fly ash mixtures for road bases. Transportation Research
Record 1717, Transportation Research Board, USA, pp. 49-56.
265
UDK: 624.138:519.87
EKSPERIMENTALNA I NUMERIČKA
ANALIZA PONAŠANJA ARMIRANE
ZEMLJE
Sead Abazi*, Igor Tomovski **, Pavle Petrovski*
*
Geo Dizajn – Skopje, R. Makedonija, sead_aba@hotmail.com
**
Dipl.inž.geoteh, Geohidrokonsalting - Skopje, R. Makedonija
REZIME
Postupak poboljšanja tla potiče veoma odavno, imeno postoje saznanja i dokaze da je bio poznat
ljudima od antička vremena, ipak uvođenje geomreze i tkane geotekstile kao nove građevinske
materijale, koji su laki za proizvodnju i upotrebu, takođe i standardizirane, u zadnje vreme zauzima
veliki porast. Upotreba geomreze u funkciji standardne konstrukcije, dovodi do određenu finansisku
ustedu, ustedu prostora, itd., za razliku od klasicna rešenja, dobijaju se nova inovativna rešenja koje
poštuju ekoloski aspekt konstrukcije i sl.
KJUČNE REČI: Armirana zemlja, geomreža, geotekstil
EXPERIMENTAL AND NUMERICAL ANALYSIS

OF THE BEHAVIOR OF REINFORCED SOIL
ABSTRACT
The system of reinforced soil dates long time ago, namely there are information and evidence that this
system was known even in ancient times, still the introduction of the geo-nets and the woven geo-
textile as new structure materials, easy and standardized for production and use, in recent time takes
up a large rise-up. The usage of the geo-nets in function and the standard structures, results in certain
financial savings, space reduction, as oppose to the classical solutions, an innovative solution are
obtained, while respecting the ecological aspect of the structure etc.
KEYWORDS: Reinforced soil, geo-net, geo-textile
UVOD
Nije redak slučaj kad smo prinuđeni da gradimo objekte na lokacijama koje su nepoviljne sa geotehničkog aspekta,
odnosno lokacije na koje su prisutni veliki slojevi slabo nosivog koherentnog tla. U vakvim uslovima neophodno je
da se primene određene metode za tehničko poboljšanje ovih tla, sa ciljem obezbedjenja adekvatne nosivosti, a
ukupna i diferncijalna sleganja se smanjuju u propisane granice tolerancije. Dosadašnja ispitivanja i primena
266
metode armirane zemlje su dali pozitivne rezultate. U razlicitim deloviama sveta postoje konstrukcije koje datiraju
veoma odavno. U ovom radu biće prezentirane rezultati sprovedenih laboratorijskih ispitivanja sitnozrnog
slabonosivog materijala, koji je poboljšan materijalima za boljim fizičko-mehaničkim svojstvima, takođe i
primenom vestačkih materijala koji imaju funkciju ojačavanja. Efekat poboljšanja biće utvrđen preko serije fizičkih
modela koje si izvedene sa različitim načina poboljšanja. Imeno biće razrađene metode i postupci za poboljšanja tla
sa geosinteticima. Takođe, preko numeričke analize verifikovaće se rezultate dobijene sa fizičkom modelom, sto će
rezultirati sa određene zaključke iz kojih će se videti primena armirane zemlje.
FIZIČKI MODEL
U ovom radu ćemo pokušati dobiti efekat poboljšanja tla sa pomoću geosintetika. Taj se efekat dobija preko
eksperimentalna merenja dobijena od fizičkog modela. Koristeći mogućnost kontrolisanog modeliranja tla sa dosta
visoke poverljivosti se moze analizirati nosivi kapacitet tla i sleganja temelja. Imeno za ovaj eksperimenat
napravljen je celicni cilindar za dijametrom od 2.0 m i visine od 1.5 m. Model temelja je napravljen od masivnog
betona u obliku cilindra sa prečnikom i visine od 30.0 cm. Za sve napravljene eksperimente, ugrađeni materijal je
trebao zadovoljiti neke unapred definisane uslove, koji proizlaze od prirodnog stanja, pre svega se odnosi na
dostizuci vrednost zapreminske tezine i vlaznosti koje su izmerene na lice mesta (in-situ). Prirodni materijal, t.e.
slabonosiva zemlja, se ugrađuje u slojevima sa visine od 15 cm, (0.25 – 0.50)d i se nabija do postizanja prirodne
zapreminske tezine i vlaznosti.
Urađene su tri eksperimenata sa različitim modeliranjem tla i to:

• Model temeljne podloge koja je u prirodnim stanjem i je definisana kao slabo nosiva podloga (SNP).
• Model temeljne podloge kod koje je izvršena zamena sloja sa opredelenom visinom pod temelja sa
slojom sa daleko boljih karakteristika. Ova podloga je definisana kao poboljšana podloga (PP).
• Model temeljne podloge u kojoj se ugrađuju i geosintetike. Ovu smo podlogu definisali kao poboljšanu
podlogu sa geomrezom, t.e. armirana zemlja (PP+Geomreža).
Najprije je izvršeno probno optovarivanje na slabonosivoj podlozi. Cilj je dobiti se rezultate koje će pretstavljati
refentne veličine za uporedbu sa ostala dva eksperimenata. Pre svega tu se misli o napreganja u kontaktnoj površini
i sleganja ispod temelja. U teku ispitivanja slabonosivoj podlozi nanose se tovare od 25, 50, 75, 100, 125, 150, 175,
200, 225, 250 i 300 kPa. Rezultate sa dijagramom tovar – sleganja indiciraju na maloj nosivosti od 180 kPa, gde se
ultimativna nosivost opredeluje sa metodom Butler-Hoy sa povlačenjem tangente u elasticnom delu dijagrama
deformacije i u prevojnoj tački krivi sleganja. Tu se primećue da ima najavenog loma, t.e. ima tečenja materijala,
gde deformacije (sleganja) rastu kontinuirano.
267
Slika 1. Dijagram vreme – sleganje (SNP)

Figure 1. Diagram time – settlement (SNP)
Sa prethodnog dijagrama se može primetiti da lom prirodnog tla nastaje za ukupnog vremena od 905 minuta od
pocetka opita, a vertikalne deformacije su 115.0 mm. Realno vreme za koje lom nastaje je 395 minuta, ali
deformacija u tom momentu je znatno manja i iznosi 36.0 mm.
Slika 2. Dijagram tovar – vreme (SNP)

Figure 2. Diagram load – time (SNP)
Sa dijagrama se moze primetiti da nanošenje tovara je sporo. To se moze opravdati faktom da se prirodna podloga
ponasa elstično i vreme potrebno za stabiliziranje deformacija je veće.
Drugi slucaj je kad imamo zamenu materijala sa visinom od 20 cm ispod temelja. Na kontaktu slabonosivog i
dobronosivog materijala je ugrađen geotekstil koji ima ulogu sprečiti mešanje materijala. U teku ispitivanja tovari
268
su nanošene na sledećim intervala: 50, 100, 150, 200, 250, 300, 350, 400, 450, 500 i 550 kPa. U ovom slučaju
nosivost iznosi 320 kPa, određena isto kao kod prethodnog slučaja. Primecuje se da u ovom slučaju nema
najavenog loma, koij nastaje na 450 kPa, nakon toga deformacije naglo rasnu.
Slika 3. Dijagram vreme – sleganje (PP)

Figure 3. Diagram time – settlement (PP)
Može se primetiti da lom poboljšanog tla nastaje za ukupnog vremena od 758 minuta od pocetka opita, a vertikalne
deformacije su 117.0 mm. Realno vreme za koje lom nastaje je 630 minuta, deformacija u tom momentu je manja i
iznosi 25.0 mm.
Slika 4. Dijagram tovar – vreme (PP)

Figure 4. Diagram load – time (PP)
Treći slučaj je kad osim zamenu materijala imamo ugradnju i geomreze u dva sloja na 20 i 10 cm ispod temelja.
Korištena geomreza je tipa fornit 20/20. U toku ispitivanja su nanošeni tovari od 100, 200, 300, 400, 500, 600, 700
kPa. U ovom slucaju takođe imamo nenajaveni lom, i to na 600 kPa, gde deformacije (sleganja) naglo rastu.
Rezultati dijagrama tovar – sleganje pokazuju dobru nosivost od 420 kPa.
269
Slika 5. Dijagram vreme – sleganje (PP+geomreza)

Figure 5. Diagram time – settlement (PP+geonet)
Tu se može se primetiti da lom nastaje za ukupnog vremena od 509 minuta od početka opita, a vertikalne
deformacije su 137.0 mm. Realno vreme za koje lom nastaje je 355 minuta, deformacija u tom momentu je manja i
iznosi 30.0 mm.
Slika 6. Dijagram tovar – vreme (PP+geomreza)

Figure 6. Diagram load – time (PP+geonet)
270
ZAKLJUCAK
Na osnovi sprovedene komparativne analize mogu se utvrditi sledeće zaključke:

• Sa pobljšanjem tla sa armiranom zemljom dobija se veci kapacitet nosivosti. Pojačana podloga ima
dozvoljenu nosivost veću za 34% u odnosu na PP i 2.4 puta veću u odnosu sa slabonosivog tla SNP.
• Sa pobljšanjem tla sa armiranom zemljom dobijaju se manja sleganja pod temelja. Sleganja su manji za
66% u odnosu sa PP i do 12 puta manji u odnosu sa slabonosivog tla SNP.
LITERATURA
[1] Adams, M.T. and Collin J.G. (1997), “Large Model Spread Footing Load Tests on Geosynthetics”, Geo-
environmental Engineering, January 1997, pp 66-72.
[2] Andrawes, K.Z., McGown, A and Wilson-Fahmy, R.F. (1989), “The Behaviour of a Geotextile Reinforced
Sand Loaded by Strip Footing”, Proceeding of the 8th European conference on Soil Mechanics and Foundation
Engineering, Helsinki, pp 329-334.
[3] Ayyar, T.S.R., Krishnaswamy, N.R. and Viswanadham, B.V.S. (1989), “Geosynthetics for Foundations on
Swelling Clay”, Proceedings of the International Workshop on Geotextiles, Nov.1989, Bangalore, pp 176-
180.
271
UDK: 624.153:624.137 (497.11)

Stručni članak
ZAŠTITA TEMELJNE JAME I SUSEDNIH

OBJEKATA ZA IZGRADNJU STAMBENO
POSLOVNE ZGRADE NA K.P.1118/1 K.O.
PALILULA
U UL. DALMATINSKA 14 U BEOGRADU
Nenad Krstivojević
GP,,Greda,, Karađorđeva 165, Valjevo, krstivojevicn@sbb.rs
REZIME
Novoprojektovani objekat pounjava celu parcelu do susednog objekta sa istoka, i ulica Knez Danilove sa
zapada i Dalmatinske sa severa, dimenzija cca.26,50x13,50m1. Objekat ima dva nivoa podzemnih
garaža do kojih se automobilom dolazi preko auto lifta, prizemlja, 5 spratova i povučenog sprata.
Duboki iskop za temeljnu ploču je od 6,50m1 do 8,50m1. Osiguranje iskopa se izvodi bušenim
armiranobetonskim šipovima ø 400 sa razupiračima od čeličnih profila u visini naglavnih
armiranobetonskih greda. Objekat je započet u leto 2012.god. a završen i useljen u proleće 2013.god.
KLJUČNE REČI: zaštita temeljne jame, šipovi, naglavne grede, razupirači
PROTECTION OF FOUNDATION PIT AND ADJACENT

STRUCTURES TO BUILD HOUSING OFFICE BUILDING
ON K.P.1118 / 1 K.0. PALILULAIN THE STREET
DALMATIAN 14 IN BELGRADE
ABSTRACT
The newly designed facility recruitment entire parcel to the adjacent building to the east, and Knez
Danilova street from the west and Dalmatian street from the north, measuring cca.26, 50x13, 50m1. The
building has two levels of underground parking to which the car comes over the car elevator, ground
floor, 5 floors and an attic floor. Deep excavation for the foundation slab is 6.50 m1 to 8.50 m1 m1.
Insurance excavation is performed bored reinforced concrete piles ø 400 timber with steel frame in
coplanar height headset reinforced concrete beams. The building was begun in the summer of 2012. was
completed and occupied in 2013, in the spring.
KEYWORDS: protection of the foundation pit, piles, head-beams, brace
UVOD
Dostavljena dokumentacija je Glavni projekat stambeno poslovne zgrade u ulici Dalmatinska 14 u Beogradu,
projektant GP,,Greda,, Valjevo, glavni odgovorni projektant Dragan Popović dipl. ing.arh., odgovorni projektant
272
konstrukcije Nenad Krstivojević dipl.ing.građ. Dostavljen je elaborat o detaljnim inžinjerskogeološko-

geotehničkim uslovima za projektovanje, projektant ,,Paštrićanac,, Valjevo, odgovorni projektant Dragan
Petrović dipl.ing.geologije. Novoprojektovani objekat u ulici Dalmatinska 14 sa podrumskim prostorijama
popunjava parcelu u potpunosti, tako da je potrebno obezbediti susedne parcele i objekte na susednim parcelama od
iskopa za novoprojektovani objekat. Za potrebe obezbeđenja iskopa ostavljeno je mesto po obodu parcele za
izvođenje šipova i naglavne grede. Na parceli k.p.1118/1 K.O.Palilula gde se izvodi novoprojektovani objekat ne
postoje objekti koje treba rušiti, jer su svi urušeni i njihov materijal je uklonjen. Pad terena na parceli je od juga ka
severu tj ka ulici Dalmatinskoj od cca 1.00 m1.
GEOTEHNIČKI USLOVI NA LOKACIJI
Bušene su dve istražne bušotine po 12-16m1 sa kontinualnim jezgrovanjem, sa opitima standardne penetracije,
laboratorijskim istraživanjem, merenjem nivoa podzemne vode a vršena je i analiza ranijih geoloških i
geotehničkih istraživanja i na osnovu toga urađen je elaborat o detaljnim inžinjerskogeološko-geotehničkim
uslovima. Teren je u površinskom delu u tankom sloju do pola metra izgrađen od nasutog materijala, ispod kojeg
su slojevi lesa od cca 4,00-6,00 m1, pa sloj peskovite gline od cca.3,00-6,00m, na južnom delu sloj
prašinastopeskovite gline, i u dubini degradirana laporovita glina. Kroz geomehanički elaborat je konstatovano
postojanje podzemne vode koja je blizu kote dna temeljne ploče od 99.16 m. Svi slojevi terena imaju uobičajene
karakteristike kohezije, ugla unutrašnjeg trenja i modula stišljivosti za CI i CH.
OPIS PRIMENJENIH REŠENJA ZA ZAŠTITU TEMELJNE JAME
Osiguranje iskopa prema svim okolnim parcelama se izvodi busenim šipovima ø400, prema parceli k.p.1119
K.O.Palilula gde postoji susedan objekat, posB1-posB11, prema ulici Dalmatinskoj, posB12-posB34, prema ulici
Knez Danilovoj, posB35-posB52, prema parceli k.p.1118/2 K.O.Palilula gde ne postoje susedani objekti na međi,
posB53-posB71.Objekat ima dve podrumske etaže ukopane u zemlju. Kote iskopa za tampon sloj temelja je 99.16
m a za temelje liftova 97.66 m. Teren na jugu parcele je na koti cca. 106.60m a na severu ka ulici Dalmatinskoj je
cca. 105.60m, tako da je potrebno raditi iskop od cca. 6.50 m do 8.50 m dubine od kote terena. Osiguranje do ulice
Dalmatinske koja je na najnižem delu parcele je ulaz u zgradu i ta kota je definisala vrh naglavne grede, tj. vrh
šipova od 105.16 m.
Osiguranje iskopa sa svih strana se vrši busenim šipovima ø400, posB1-posB71, na razmaku od 1.20 m sa
dužinom od 10.00 m, i na razmaku od 1.00 m sa dužinom od 12.00 m gde su liftovi; sa naglavnom gredom posNG
60/40 cm koje su postavljene u vrhu šipova oko iskopa sa svih strana na istoj koti sa čeličnim razupiračima
ø219.1mm i ø323.9mm debljine zidova 8mm.
Šipovi su ispod iskopa 99.16 m još ukopani 4.00 m; ispod iskopa 97.66 m gde su liftovi šipovi su još ukopani 4.50
m. Šipovi oko iskopa bi po geomehanici trebalo da ulaze oko dva metra u laporovite gline. Svi šipovi rade u
statičkom smislu kao proste grede elastično uklještene u zemlju 4.00-4.50m a u vrhu zglobno oslonjene na
naglavne grede, koje su razuprte čeličnim profilima. Svi proračuni šipova i naglavnih greda su rađeni u programu
Tower6.
Slika 1. Statička šema naglavne grede sa razupiračima: opterećenje i dijagram momenta savijanja
Figure 1. Static sheme headset beam with brace: loading and bending moment diagram
273
Na grafičkim prilozima su detaljno obrađene situacije sa presecima šipova zavisno od visinske razlike kote iskopa i
kote terena okolnih parcela. Busenje se vrsi mašinski koriscenjem svrdla ili baketa. Razupirači se rade u visini
naglavnih greda sa radnog platoa koji ne sme biti dublji od 3.00 m od najniže tačke terena. Kad se postave
razupirači raditi dalji iskop do predviđene kote za objekat. U toku iskopa izmedju šipova odraditi zidove zavese
debljine 15 cm, od vrha nadole, čije ankere zavariti za armaturu šipa. Zid se radi u jednostranoj oplati. Zid je
istovremeno zaštita hidroizolacije zida objekta.
Slika 2. Situacija sa šipovima i razupiračima

Figure 2. Situation with piles and brace
Na slici 2. vidi se raspored čeličnih razupirača u formi kosnika i ramova sa tkz. ,,ptičijim nogama,, koji se oslanjaju
na na armiranobetonske naglavne grede.
Slika 3. Izgled zaštitne konstrukcije prema ulici Dalmatinskoj

Figure 3. Protective structure to look at Dalmatian street
274
Slika 4. Izgled zaštitne konstrukcije prema susednom objektu

Figure 4. Protective structure to look at neighboring buildings
Na presecima na slici5. se najbolje sagledava ovakav način zaštite temeljne jame. Šipovi između kojih su urađeni
,,zidovi,, zavese, primaju horizontalne sile od tla, susednih objekata i saobraćaja sa susednih parcela, i kao proste
grede opterećenje prenose u tlo duž elastičnog oslonca, a u vrhu na naglavnu gredu. Naglavna greda sile u
horizontalnoj ravni prenosi na razupirače- čelične ramove kao pritiskujuće normalne sile.
Slika 5. Presek kroz čelične ramove

Figure 5. Cross section off steel frames
275
Slika 6. Na delu gde su postavljeni razupirači urađen je tampon sloj

Figure 6. On the part where is placed brace maked tent lajer
Slika 7. Nad obezbeđenom jamom izvodi se armatura temeljne ploce

Figure 7. Over a secure excavation performed foudation slab armature
276
Slika 8. Nad obezbeđenom jamom izvodi se armatura podrumskih zidova

Figure 8. Over a secure excavation performed reinforce concrete basement walls
ZAKLJUČAK
U radu je prikazano rešenje zaštite temeljne jame dubine od 6.50-8.50m sa bušenim šipovima i čeličnom
razupiračima u ravni sa naglavnom gredom. Ovakva vrsta zaštita jame se pokazalo kao dosta brzo i ekonomično
rešenje za ovakve vrste objekata i ove dubine fundiranja, samo je potrebno u startu pri projektovanju objekta
ostaviti mesto za šipove uz među parcele tj.objekta. Zaštita je uspešno izvedena, kao i sam objekat koji je useljen u
proleće 2013.godine.
LITERATURA
Elaborat o detaljnim inžinjerskogeološko-geotehničkim uslovima izrade glavnog građevinskog projekta i izgradnje

stambenoposlovnog objekta u ul. Dalmatinskoj 14 na kp.1118-1 K.O. Palilula, ,,Pačštrićanac,, Valjevo
Glavni projekat za radove na zaštiti temeljne jame i susednih objekata za izgradnje stambenoposlovnog objekta u
ul. Dalmatinskoj 14 na kp.1118-1 K.O. Palilula, GP,,Greda,, Valjevo
277
624.138 (497.11)
624.711.095 (497.11)
MERE ZA SPREČAVANJE POJAVA

NESTABILNOSTI KOSINA IZAZVANIH
TEHNOGENIM PROCESIMA NA
AUTOPUTU E-75 U SRBIJI
Zoran Radić, Vladan Ilić
Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 73, 11000 Beograd,
Srbija, Email: zoradic@grf.bg.ac.rs , vilic@grf.bg.ac.rs
REZIME
Tokom poslednjih nekoliko godina na deonicama autoputa E-75 kroz Republiku Srbiju uočena su manja
ili veće klizanja terena na pojedinim delovima padina izmedju Malog Požarevca i denivelisane
raskrsnice “Požarevac”. Ona su nastala kao posledica neadekvatnog održavanja i čišćenja obodnih
kanala i sistema za prikupljanje površinskih i podzemnih voda. U radu su analizirani uzroci koji su
doveli do pojava nestabilnosti i mogućeg daljeg razvoja procesa koji bi ugrozio bezbedno odvijanje
saobraćaja. Pored analize sistema odvodnjavanja i dreniranja autoputa predstavljene su najzastupljenije
metode iz prakse koje se koriste za povećane stabilnosti ugroženih padina i sprečavanje neželjenog
klizanja terena u okolini putnog pojasa.
KLJUČNE REČI: Autoput E-75, održavanje kanala, nestabilnost kosina, sistemi odvodnjavanja
MEASURES FOR PREVENTING INSTABILITY

OF SLOPES OCCURRENCE CAUSED BY
TECHNOGENIC PROCESSES ON THE
MOTORWAY E-75 IN SERBIA
ABSTRACT
During the last few years smaller or larger landslides have been indentified in some parts of the slopes
between the town Mali Požarevac and “Požarevac” interchange on the sections of the E-75 motorway
through Serbia. They were created as a consequence of inadequate maintenance and cleaning of
intercepting ditches and drainage system for collecting surface and ground water. In this paper the
factors that led to the appearance of instability and a further development of processes that would
endanger traffic safety were analyzed. In addition to the analyze of motorway drainage system, the
commonly used methods in practice for increasing the stability of vulnerable slopes and preventing
unwanted terrain sliding in the road belt were presented.
KEYWORDS: Motorway E-75, ditch maintenance, instability of slopes, drainage systems
278
UVOD
Pojave klizanja terena su uobičajene na deonici autoputa E-75, posebno na stacionažama km: 630+000 do km:
640+000, i one su od ranije istraživane. Tereni na padinama kojima je omeđena uža dolina reke Ralje izgrađeni su
od nevezanih i poluvezanih stenskih masa neogenog basena.
Slika 1. Geološka karta deonice Autoputa E-75 od Kolara do Ralje, OGK SFRJ L34-126
Figure 1. Geological map of the section of the E-75 motorway between Kolari and Ralja
Projektovanom trasom autoputa Beograd - Niš, izvršeno je zasecanje tercijernih terena (Slika 1.), pri čemu nije
uvek ispoštovana geometrija nagiba kosina koja bi obezbedila dugoročnu stabilnost zaseka ili useka. Gde god je
izvedeno zasecanje padina, čak i naizgled manjeg obima, bez odgovarajućih hidrotehničkih zahvata, ta mesta su
postala trajna potencijalna žarišta razvoja procesa nestabilnosti (Šantić i sar. 1980). Nepreduzimanje preventivnih i
sanacionih mera uticalo bi periodično na pitanje bezbednog odvijanja saobraćaja na autoputu.
PRIKAZ NESTABILNIH PADINA DUŽ AUTOPUTA
Na potezu od Kolara do denivelisane raskrsnice za skretanje za Požarevac, km: 630+000 do

km: 640+000, tokom poslednjih godina aktiviralo se nekoliko većih ili manjih klizišta na zasečenim ili usečenim
padinama. Neka od njih, koja su pretila prekidu saobraćaja, su istraživana i sanirana u ranijem periodu. Jedno od
takvih je i klizište kod Kolara (Jotić i sar. 2001) na km: 636+126 do
km: 636+453, gde je izvršeno usecanje padine visine do 8 m prilikom izgradnje poluautoputa davne 1963. god.
Kasnije, kod proširenja na pun profil autoputa, 1977. god., nagib kosine je ublažen sa 1:1.5 na 1:3, a iza potpornog
zida je uradjena drenaža na dubini 1.85 m sa ulivnim propustom u reku Ralju. Primenjene mere sanacije obezbedile
su toj padini samo privremenu stabilnost (Slika 2.)
Nešto dalje, krećući se ka Nišu, takođe sa desne strane, na stacionaži km: 639+800 do km: 639+950, pojavilo se,
pre dve godine, u početku plitko i lokalno klizanje terena. Onda se taj proces intenzivirao i kao posledica nastalo je
klizište većih dimenzija, širine 150 m i dužine oko 25 m, koje se nožicom naslanja na zaustavnu traku autoputa.
279
Slika 2. Klizište na autoputu E-75, km: 636+123 - km: 636+453, mart 2013.
Figure 2. The landslide at the motorway E-75's section km: 636+123 - km: 636+453, March 2013th
Površinske delove padine izgrađuju najmlađi kvartarni deluvijalni prašinasto-peskoviti sedimenti. Osnovu terena
čine miocenski peskovi i peskovite gline, ređe sa peščarima (Slika 1.). Klizište na padini neposredno je aktivirano
usled neadekvatnog održavanja i čišćenja obodnih zaštitnih kanala za prikupljanje i odvođenje površinskih i
podzemnih voda (Slika 3.) i slabog funkcionisanja drugih hidrotehničkih zahvata koji su izvedeni pre 35 godina.
Slika 3. Obodni kanali u nožici klizišta, levo mart 2013, desno april 2013.
Figure 3. Intercepting ditches in the landslide's bottom, left - March 2013th, right - April 2013th
Nekoliko činilaca je združeno dovelo do nastanka i aktiviranja klizišta:

- neadekvatan nagib zasecanja u uslovno stabilnoj padini,
- površinske, pribrežne i podzemne vode nisu u potpunosti prihvaćene i kanalisane van tela padine i trupa
autoputa,
- prilikom čišćenja obodnog kanala, isti je produbljen u vertikalnoj ravni za oko 1 m, i na taj način je nožični
deo padine došao u nepovoljniji odnos u pogledu izmenjenog naponskog stanja,
- nepovoljni meteorološki uslovi - poslednje dve zime koje su bile veoma duge i sa dosta atmosferskih
padavina,
- postojeći drenažni sistem nije kvalitetno čišćen i održavan duži vremenski period.
280
Čeoni ožiljak klizišta je lučnog oblika, visine 2.5 do 3 m (Slika 4.), nagib padine do 18 stepeni. Formirano je na oko
150 m pre nadvožnjaka kod Ralje - početka petlje za Požarevac, na desnoj padini autoputa Beograd-Niš. Na škarpi
su registrovani i sekundarni ožiljci visine do 1 m (Slika 5.) i druge pukotine različite veličine zeva (otvora). Nožica
klizišta je, za sada, uz samu bermu autoputa, odnosno u kanalu koji je nekontrolisano produbljen tokom redovnog
čišćenja. Zbog klizanja, delovi jarka su potpuno zapunjeni kliznom masom ili vodom, (Slika 3.), a manja količina
materijala preti da prodre na rigolu i zaustavnu traku autoputa.
Drenažni kanali i šahtovi su veoma zapušeni (Slika 5.) tako da se voda zadržava u središnjem i nožičnom delu
padine, odnosno klizišta. Trenutno nema značajnijih deformacija i pukotina na samim kolovoznim trakama
autoputa, iako su postavljeni saobraćajni znaci koji preventivno ukazuju na potencijalnu opasnost.
Slika 4. Klizište u zoni čeonih ožiljaka, mart 2013.

Figure 4. Landslide in the main scarp zone, March 2013th
Slika 5. Odvodni kanali i šahtovi nisu funkcionalni, april 2013.

Figure 5. Drain ditches and manholes do not function, April 2013th
U hidrogeološkom pogledu povlatni sloj, koji je i pripovršinski sloj u telu klizišta, izgrađen od prašinastih,
peskovitih i laporovitih glina, srednje je vodopropustljiv i teže ocedljiv. Prema postojećim geomehaničkim
podacima, koeficijent filtracije za prašinaste peskove je kf = (2-6)x10-5 m/s, dok je za polupropusne prašinasto-
glinovite sredine kf = (1-10)x10-7 m/s. Predstoji izvođenje geotehničkih i hidrogeoloških istraživanja terena na
281
labilnim (Slika 6.) i stabilnim delovima padine u cilju projektovanja sveobuhvatnih sanacionih mera i zaustavljanja
daljeg razvoja procesa klizanja.
Da bi se sprečilo intenziviranje procesa, pojava deformacija na kolovozu i da bi se izbegli problemi sa normalnim

odvijanjem saobraćaja na autoputu, sanacione mere pre svega moraju da obuhvate reviziju drenažnog sistema.
Treba na adekvatan način da se kaptiraju i kontrolisano sprovedu sve vode sa padine u dolinu reke Ralje, a svako
odlaganje sprovođenja sanacionih mera donosi dalju neizvesnost.
Slika 6. Klizište na stacionaži km: 639+950, april 2013.

Figure 6. The landslide at the station km: 639+950, April 2013th
SISTEMI ZA ODVODNJAVANJE AUTOPUTEVA
Jedan od osnovnih preduslova za dugotrajnost i stabilnost zemljanog trupa autoputa, odnosno čitavog donjeg stroja,
jeste pravilno projektovan i izgrađen sistem za odvodnju površinskih, pribrežnih i podzemnih voda (Slika 7.).
Prema uporednim analizama (Langford i sar., 2003) troškovi građenja kompletnog sistema za odvodnju kolovozne
konstrukcije i trupa autoputa u većini razvijenih zemalja iznose u proseku od 6-10% od ukupne investicione sume
za izgradnju autoputa. U zavisnosti od kvaliteta izvedenih radova na elementima sistema za odvodnjavanje
umnogome zavisi i pravovremena evakuacija vode sa kolovoznih površina, a samim tim i funkcionalnost objekta
pre svega u smislu bezbednog odvijanja saobraćaja (Katanić i sar., 1983). Kao veoma važnom segmentu u
planiranju i projektovanju puteva sistemu odvodnjavanju mora se posvetiti posebna pažnja i još na nivou
projektnog zadatka u idejnom projektu precizno definisati uslovi za odvodnjavanje cele konstrukcije autoputa i
zaštitu okoline u zoni izgradnje objekta.
Opšteprihvaćeni trend danas pri projektovanju sistema za odvodnju jeste da se potpuno spreči slobodno kretanje
prljave vode van asfaltirane površine kolovoza autoputa i njeno nekontrolisano upuštanje u prirodu. Da bi se to
omogućilo vrši se razdvajanje prljave vode sa površine kolovoza od pribrežnih voda sa kosina i podzemnih voda
koje se oceđujuju. Zaštitni i obodni (segmentni) kanali prihvataju atmosfersku vodu sa kosina i/ili bankina koja se
dalje najčešće sistemom otvorenih kanala, sa odgovarajućim poprečnim nagibom, vodi van trupa autoputa do
recipijenta. S druge strane, prljava voda sa kolovoza se sistemom kišne kanalizacije kao kod gradskih
saobraćajnica (Maletin, 2009), preko slivnika i taložnika, kroz transportne cevi podužno, a zatim i poprečno, vodi
do sistema za prečišćavanje otpadnih voda ili retenzija na površini terena gde se taloženjem čvrstih materija voda
samoprečišćava. Usled nedostatka prostora i sve strožijih zahteva u pogledu očuvanja prirode, koncept
prečišćavanja zagađene vode u retenzijama danas se sve više napušta, a iako skuplji, primat preuzimaju moderni
282
sistemi za fizičko-hemijsko prečišćavanje prljave vode. Pravilnom izradom i oblikovanjem poprečnih padova i
geometrije posteljice sprečava se prodiranje podzemne vode u kolovoznu konstrukciju, a sve podzemne vode koje
se eventualno pojave kontrolisano se sakupljaju i dalje vode mrežom drenažnih cevi do mesta ispuštanja. Ceo
sistem odvodnjavanja, zbog trajnosti i stabilnosti čitavog trupa autoputa i kolovozne konstrukcije, mora konstantno
da se održava i čisti da bi imao projektovani kapacitet i punu funkcionalnost.
Slika 7. Sistem odvodnjavanja površinske, pribrežne i podzemne vode na autoputnom profilu

Figure 7. The drainage system for collecting surface, intercept and groundwater on the motorway’s cross section
NEADEKVATNO ODRŽAVANJE SISTEMA ZA ODVODNJU NA AUTOPUTU E-75
Veliki udeo u nastanku klizišta na stacionaži km: 639+950 autoputa E-75 ima neadekvatno održavanje i zapuštenost
sistema za odvodnju površinskih i podzemnih voda. Umesto da se postojeći segmentni kanali očiste i da se izvrši
blaga korekcija njihovog podužnog nagiba, na ugroženim deonicama autoputa E-75 od Malog Požarevca do
isključenja sa autoputa za Požarevac, na delovima bermi sa niže desne strane autoputnog profila (Slika 3. i 5.),
bespotrebno su iskopani odvodni kanali dubine 1,00 m sa vertikalnima stranama. Ovim postupkom, ne samo da je
narušena geometrija kosine useka koja je još od ranije bila uslovno stabilna, nego je sprečeno i slobodno oticanje
vode preko bermi ka rigolama i dalje prema slivnicima. Da situacija bude još nepovoljnija, voda koja nije imala gde
da otekne postepeno je odnosila zemljani materijal oko revizionih šahtova ostavljajući na nekim mestima reviziona
okna koja neprirodno izviru iznad površine berme i više od 0,50 m.
Pošto su slivnici usled neredovnog održavanja na ovom delu autoputa zapušeni i ne mogu da prime svu vodu koja
se slije, preduzeće koje održava ovaj deo autoputa je kao njima “lakše za izvođenje” izabralo najgore rešenje (Slika
5.). Voda koja se na ovaj način zadržava u podnožju kosine useka vremenom se neminovno cedi kroz slojeve
nevezanog agregata u kolovoznoj konstrukciji do planuma gde zatim dolazi do raskvašavanja materijala i smanjenja
nosivosti posteljice. Dalje posledice ovog procesa mogu biti prvo deformacija donje nosive podloge kolovozne
konstrukcije što se najčešće kasnije manifestuje i pojavom kolotraga i otvorenih podužnih pukotina na površini
kolovoza. Razmera negativnih posledica su još veće ako se zna da drenažne cevi nisu čišćene decenijama i da
drenažni rovovi sada u stvari predstavljaju kolektore gde je zarobljena podzemna voda koja će na kraju pronaći svoj
put kroz najporozniju sredinu, a prvi na udaru su, naravno, nevezani slojevi agregata u kolovoznoj konstrukciji.
PREDLOŽENO REŠENJE ZA POVEĆANJE STABILNOSTI UGROŽENIH PADINA
Kao privremena mera, dok se ne izvrše inženjersko-geološka i geomehanička istraživanja terena na kojem je
formirano klizište, prvo treba zapušena reviziona okna i taložnike temeljno očistiti. Transportne cevi koje povezuju
reviziona okna treba, takođe, očistiti ili ako je to zbog dugogodišnje nebrige nemoguće izvršiti sve nefunkcionalne i
283
začepljene cevi treba zameniti novim. Pre bilo kakvih iskopa uz ivicu zaustavne trake, zbog bezbednosti radnika i
saobraćaja na autoputu, već pokrenute slojeve zemlje iz viših delova kosina raspodeliti tako da nova preraspodela
masa ima za posledicu smanjenje aktivnog pritiska na podnožje kosine.
Posle čišćenja postojećeg sistema za odvodnju i zamene transportnih i drenažnih cevi, moraju se detaljno isplanirati
slojevi zemlje na kosinama u nagibu min. 1:3 ili blažem, već kako se odredi nakon sprovedenih analiza stabilnosti.
Materijal na bermi pod nagibom od 4% isplanirati prema rigoli i dodatno stabilizovati - sabiti valjanjem kako bi
voda sa kosine imala nesmetan put prema rigolama i dalje prema slivnicima. Veoma je važno pažljivo oblikovati,
podnožje padine kako bi se sprečila i najmanja mogućnost zadržavanja vode na bermi. Predloženo privremeno
rešenje služi samo kao hitna mera za sprečavanje mogućnosti kompletnog klizanja trupa autoputa i kao takvo sadrži
i određene mane. Naime, slobodnim puštanjem vode sa kosine na rigolu i kolovoznu površinu zaustavne trake
dolazi do mešanja čiste površinske i prljave vode sa kolovoza čime se ne obezbeđuje adekvatan nivo zaštite životne
sredine. Drugi problem koji se može javiti je, a naročito za vreme intenzivnijih padavina, nedovoljan kapacitet
postojećeg odvodnog sistema da primi svu količinu površinske vode sa kosine. Jedna od mogućih varijanti za trajnu
sanaciju ovog problema je izgradnja posebnog betonskog odvodnog kanala (Slika 8.) na odgovarajućem rastojanju
od ivice zaustavne trake, odnosno, rigole.
Slika 8. Izgradnja betonskog odvodnog kanala kao jedna od mera trajnog poboljšanja stabilnosti padina
Figure 8. Construction of the concrete drain ditch as one of the measures for permanent improvement of
slopes’ stability
Glavna prednost betonskog odvodnog kanala ogleda se u potpunom razdvajanju čiste voda sa površine kosina i
bankina od prljave vode sa kolovoza. Čista voda se nezavisno vodi od prljave i na ovaj način ne ugrožava se
kapacitet postojećeg odvodnog sistema. Dimenzije betonskog kanala prikazane na poprečnom preseku (Slika 8.) su
orjentacione, a realne dimenzije (dubina kanala) mogu se dobiti samo posle tačnog hidrauličkog proračuna i analize
veličine slivnog područja posle planiranja zemljanog materijala u odgovarajućem nagibu na nestabilnim kosinama.
Betonski kanal treba projektovati u minimalnom podužnom nagibu od 0,5% a bolje 1,0%, kako bi se voda što pre
odvela do poprečnog propusta čiji položaj treba planirati van zone zahvaćene klizištem. Zidovi betonskog kanala
284
moraju biti min. debljine 0,20 m i dobro armirani zbog pritiska nestabilnih slojeva tla sa susednih kosina. Prilikom
izvođenja radova zbog velike verovatnoće za klizanje nestabilnih padina u celoj dužini, iskop za kanal i njegovu
izradu treba vršiti u segmentima dužine 3-6 m. Problem podzemnih voda koje se cede kroz telo klizišta i dolaze u
zonu kontakta već formirane klizne ravni treba rešavati posebnim vertikalnim drenovima koji će biti sprovedeni
nezavisno u odnosu na postojeće drenažne cevi van trupa autoputa.
ZAKLJUČAK
Izgradnja objekata putne infrastrukture ujedno zahteva stalni nadzor i proveru funkcionalnosti postojećih
građevinskih i hidrotehničkih zahvata koji su izvedeni za trajno i bezbedno odvijanje saobraćaja. Tokom
višedecenijske eksploatacije autoputa E-75, nepreduzimanje pravovremenih mera kontrole i neodgovarajuće
održavanje i čišćenje sistema za odvođenje površinskih i podzemnih voda, prouzrokuje nove pojave nestabilnosti
kosina zaseka i useka na padinama koje su inače poznate po čestim umirenim ili aktivnim klizištima. Mere sanacije
padine, a eventualno i podloge ispod kolovozne konstrukcije, koje se tada moraju izvesti, višestruko su skuplje od
troškova na redovnom održavanju i proveri pravilnog funkcionisanja već postojećih sistema dreniranja u
konstrukciji autoputa.
Bez obzira na predložene mere, teško je apsolutno garantovati da će njihovom primenom biti trajno uklonjeni svi
uzroci koji su doveli do aktiviranja klizišta i nestabilnosti padina. Prikazano rešenje imaće potpuni efekat samo ako
se izgrađeni odvodni betonski kanal redovno čisti uz permanentan nadzor i održavanje postojećeg sistema za
odvodnjavanje. Iako izgradnja betonskog kanala i remodeliranje geometrije padina iziskuje dodatna finansijska
sredstva, makar i delimičan prekid saobraćja na međunarodnom koridoru X imao bi još teže posledice.
LITERATURA
1. Jotić S. i dr. (2001) - Klizište "Kolari" na deonici autoputa E-75 Beograd - Niš km: 636+126 – km 636+453 -
III Simpozijum Istraživanje i sanacija klizišta, D.Milanovac, str. 409-418.
2. Katanić J., Anđus V. i Maletin M. (1983) - Projektovanje puteva - Građevinska knjiga, Beograd, str. 381 i
382.
3. Langford A. i dr. (2003) - Comparison of construction costs on motorway projects using measure and value
and alternative tendering initiative contractual arrangements - Construction Management and Economics,
Taylor & Francis, Volume 21, Issue 8, str. 831-840.
4. Maletin M. (2009) - Planiranje i projektovanje saobraćajnica u gradovima - Orion Art, Beograd, str. 347-
351.
5. Šantić Lj., Vujanić V. (1981) - Prikaz klizišta na desnoj padini reke Ralje predviđenoj za izradu petlje
Smederevo - Simpozijum Istraživanje i sanacija klizišta, Bled, Slovenija, str. 367-375.
285
UDK: 004.9:624.136.04
PRIMENA SOFTVERSKIH PAKETA FLAC

I GEOSTUDIO ZA NASUTE BRANE I
NASIPE
Željko Žugic
Žis, biro za Geotehniku i Seizmologiju, Beograd, Dunavski Breg 5, zzugic@gmail.com
REZIME
U radu su prikazani glavni aspekti primene numeričkih simulacija pri analizi nasutih brana i nasipa.
Razmatrani su kriterijumi za složenost numeričkog modela. Objašnjen je benefit analiziranja dinamičkog
modela pri analizi seismičkih uticaja. Naglašena je važnost procene permanentnih deformacija usled
zemljotresa. Mogućnosti specijalizovanih softvera za geotehniku FLAC i GEOSTUDIO su testirane na
jednom primeru. Prikazane su i obrazložene prednosti i mane jednog i drugog softvera.
KLJUČNE REČI: Nasuta brana, nasip, numerička simulacija, dinamička analiza, permanentna
deformacija.
APPLICATION OF THE SOFTVARE PACKAGES

FLAC AND GEOSTUDIO IN DESIGN OF THE
EARH DAMS
ABSTRACT
The main aspects of the application of the numerical simulations in design of the earth dams and
embankments were presented in this paper. The main criteria for the complexity of the numerical model
have been analysed. The benefit of constructing dynamic model while performing seismic stability
analyis is explained. The importance of the assesing the seismic permanent displacement is accentuated.
The properties of the specialized softwares for geotenical engineering FLAC and GEOSTUDIO were
tested on one example. The advantages and disadvantages of both of them were presented and discused.
KEY WORDS: Earth dam, enbankment, numerical simulation, dynamic analysis, permanent
displacement.
286
UVOD
Numeričke metode nalaze široku primenu u geotehnici, pre svega za proračun (projektovanje). U tom slučaju mi
razvijamo model koji treba da nam olakša upoređivanje relativnog učinka raznih projektnih varijanti, s manjim
naglaskom na završno predviđanje učinka. Međutim, numeričke simulacije se u geotehnici mogu koristiti i za
tumačenje (upotreba numeričkog modela radi lakšeg tumačenja terenskih i laboratorijskih podataka), kao i za
predviđanje (model koji se koristi za dobijanje završnog kvantifikujućeg predviđanja stvarnog ponašanja na
terenu).
U radu će biti analizirane osnovne primene koje se pre svega odnoste na statičku i seizmičku analizu. Postoje i
drugi fenomeni koji se mogu tretirati ovim alatima kao što su filtracija, generisanje pornih pritisaka usled
zemljotresa, likvefakcija koji se mogu naći u literaturi ([3], [4]) ali će u ovom radu benefit korišćenja numeričkog
modela biti prikazan na jednostavnijim proračunima, kako bi se pokazalo da ovi tipovi analiza mogu i moraju biti
primenjeni od strane svakog prosečnog inženjera.
“DOVOLJNA“ SLOŽENOST NUMERIČKOG MODELA
Prilikom izrade numeričkog modeliranja nasutih brana i nasipa, tri osnovna kriterijuma koja opredeljuju (definišu)
složenost numeričkog modela su: složenost seizmičke analize, dimenzionalnost i konstitutivni model ponašanja
zemljanog materijala. Složenost seizmičke analize se odnosi pre svega na dilemu da li će uopšte biti pravljen
dinamički model ili će seizmičko opterećenje biti tretirano kao pseudo (kvazi) statičko. Izbor metoda za seizmičku
analizu zavisi pre svega od visine i važnosti nasipa kao i seizmičnosti područja. Što se tiče dimenzionalnosti, 3D
analiza se sprovodi u retkim slučajevima izuzetno nepravilne geometrije i objekata od velike važnosti.
Tabela 1. Kriterijum A (samo statički ili i dinamički model)

Tabela 1. Criterion A (only static or either dynamic model )
PSEUDO (KVAZI) STATIČKA DINAMIČKA (TIME HISTORY)
SEIZMIČKA ANALIZA SEIZMIČKA ANALIZA
Prednosti:
Prednosti:
Jednostavnost
Daje tačne informacije o naponima i deformacijama
(sleganjima) tokom potresa
Mane:
Često je netačna (postoje primeri brojnih brana koje
Mane:
su se srušile iako su imale seizmički faktor sigurnosti
Zahteva detaljniji nivo seizmičkih (geofizičkih)
veći od 1.2- Brana Šefild, Gornja i Donja San
ispitivanja
Fernando Brana)
Prednosti i mane različitih pristupa u izradi modela vezanih za seizmičku analizu su prikazani u
tabeli 1 dok su prednosti i mane 3D modeliranja prikazane u tabeli 2.
Kriterijum A (seizmička analiza) je mnogo bitniji imajući u vidu da je takozvani “PERFORMANCE BASED
DESING” princip veoma aktuelan u današnjem projektovanju. Imamo primere iz sveta da se čak na nivou idejnih
projekata radi dinamička 2D analiza, dok projektanti u Srbiji to ne rade čak ni na nivou glavnih projekata nasutih
brana. Kod izvođačkih projekata svakako bi bilo preporučljivo da se nakon utvrđivanja karakteristika stvarno
ugrađenih materijala odredi očekivano ponašanje (performans) konstrukcije za statička i (hidro) dinamička dejstva.
Izrada najosnovnijeg dinamičkog modela u specijalizovanom softveru nije mnogo komplikovana, ali ipak ima
svoje specifičnosti. One se u geotehnici odnose pre svega na konturne uslove i dinamičke parametre tla. Konturni
uslovi pri dinamičkoj analizi odudaraju od standarnih nepomerljivih oslonaca u x i y pravcu. Pri dinamičkoj analizi
se primenjuju absorbujući konturni uslovi kako ne bi došlo do refleksije unete dinamičke pobude o nepomerljive
287
oslonce [4]. Što se tiče same dinamičke pobude ona se najpravilnije modelira kao naponski konturni uslov po dnu
modela [4].
Izbor adekvatnog konstitutivnog modela ponašanja tla je svakako još jedan kriterujum, ali on je u direktnoj
korelaciji sa istražnim (terenskim i laboratorijskim) radovima koji se vrše. Kako bi izbor koliko ćemo složene
konstitutivne modele upotrebiti bio odvojen od odluke da se sprovodi dinamička analiza ili ne on je definisan kao
Kriterijum C (konstantni ili promenjivi parametri čvrstoće i deformabilnosti zemljanog materijala). U većini
slučajeva promenljivi parametri tla se odnose na ponašanje usled seizmičkih deformacija (primer prikazan na slici
1), ali generalno govoreći to ne mora da bude slučaj.
Tabela 2. Kriterijum B (2D ili 3D analiza)

Tabela 2. Criterion B (2D ili 3D analiza)
2D ANALIZA 3D ANALIZA
Prednosti:
Prednosti:
20-30% pouzdanija analiza
Jednostavnost i kraće trajanje proračuna.
Mane:
Mane:
Kompleksnost i dužina trajanja proračuna.
Netačnost kada problem nije ravanskog tipa
Tabela 3. Kriterijum C (konstantni ili promenjivi parametri čvrstoće i deformabilnosti zemljanog materijala)
Tabela 3. Criterion C (constant or variable strength and stiffness parameters of soil material)
Konstantni parametri zemljanog materijala Promenjivi parametri zemljanog materijala
Prednosti:
Prednosti:
Preciznija analiza
Jednostavnost i kraće trajanje proračuna.
Mane:
Mane:
Često su potrebne brojne pretpostavke ponašanja tla zbog
Netačnost u slučajevima većih deformacija ili
neadekvatnih laboratorijskih ispitivanja
dinamičke pobude
Slika 1. Idealizovani prikaz zavisnosti sekantnog modula smicanja od smičuće deformacije γ

Figure 1. Idealized skatch of secant shear modulus in function of shear deformation γ
288
ZNAČAJ DINAMIČKE NAPONSKO-DEFORMACIJSKE ANALIZE
Iz gore navedenih kriterijuma se može zaključiti da je najveći iskorak koji doprinosti verodostojnosti numeričkog
modela kriterijum A - izrada dinamičkog modela. Koliko god on pojednostavljen i konzervativan bio (2D, sa
konstantnim parametrima tla, i konstitutivnim jednačinama tla koje pokrivaju samo linearne deformacije) on nam
daje osnovne o dinamičkom odgovoru konstrukcije.
Velike mane sprovođenja samo kvazi statičke analize su dobro poznate i njih ilustruju brojni primeri kolapsa ili
značajnih oštećena nasutih objekata koji su prema proračunu kvazi-statičkom metodom imali faktore sigurnosti
veće od 1.2 (Tabela 3).
Tabela 3.Rezultati pseudo- statičke analize konstrukcija od nasutog materijala koje su se srušile
tokom zemljotresa (Seed 1979)
Table 3. Results of the pseudo-static analysis of the earth structures that failed
during earthquake (Seed 1979)
Faktor
Brana Seizmički koeficijent Efekat Zemljotresa
Sigurnosti
0.1 1.2 Kompletan kolaps

Brana Šefild
Donji San Fernando 0.15 1.3 Kolaps uzvodne kosine
Kolaps nizvodne kosine, kruna

Gornji san Fernando 0.15 2-2.5 brane je skliznula oko 2m
nizvodno
Brana Jalovišta Kolaps brane i pokretanje

0.2 1.3
(Japan) jalovišta
Autor ovog rada nažalost ne poseduje veliko praktično iskustvo u projektovanju brana i nasipa [6], ali mu gotovo
neverovatno deluje podatak da nijedan projekat brane koji se danas radi u Srbiji ne daje odgovor na pitanje da li će
se u slučaju zemljotresa određenog inteziteta kosine brane obrušiti toliko da kruna brane bude ispod nivoa velike
vode (ili još bolje: koja je verovatnoća da se to dogodi u projektnom veku brane ili nasipa).
NUMERIČKI PRIMER, POREĐENJE FLAC-GEOSTUDIO
Gore pomenuta dinamička 2D analiza izvršena je na jednom primeru kako bi se pokazale sve prednosti ovog
pristupa. Analiziran je seizmički performans dobro poznatog sanacionog rešenja kosine Duboko. Više detalja o
ovom dobro poznatom klizištu se može naći u literaturi [5]. Na poprečnom preseku 4-4 kosine Duboko primenjena
je seizmička “time history” analiza kako bi se procenile deformacije klizišta, nasipa i auto puta koje se mogu
očekivati u projektnom veku konstrukcije. Detaljan opis seizmičke analize koja je primenjena se mogu naći u
literaturi [2]. Ono što je bitno naglasiti da su primenjeni zapisi semljotresa koji su kompatibilni sa tipom 2
projektnog spektra odgovora po Evrokodu 8 za magnitude M<5.5. Naglasak je da se prezentuju mogućnosti
softvera GEOSTUDIO 2007 (licenca br.1000664 registrovan na: Žis, Biro za Geotehniku i Seizmologiju) i FLAC
5.0 (licenca br. 414AZ8, registrovan na EU Center, Pavia) u kojima je rađena analiza. Analize deformacija su
rađene različitim metodama. Analize u programskom paketu GEOSTUDIO (slika 2.) su rađene u sledećim
modulima SLOPE/W za analizu deformacije kosina po Njumarkovoj metodi i QUAKE/W za dinamičku naponsko
deformacijsku analizu koja se zasniva na metodi konačnih elemenata. Preliminarne analize u programskom paketu
FLAC (slika 3), koji je zasnovan na metodi konačnih razlika, su sprovedene u modulu FLAC/Slope koji detektuje
kinematički moguće mehanizme klizanja.
289
Slika 2. GEOSTUDIO model

Figure 2. GEOSTUDIO model
Slika 3. FLAC model

Figure 3. FLAC model
Tabela 4. Poređenje rezultata FLAC-GEOSTUDIO

Table 4. Comparison of the results FLAC-GEOSTUDIO
Očekivana deformacija
Softver Maksimalna očekivana deformacija (cm)
usled zemljotresa (cm)
FLAC 3.1 15.5

GEOSTUDIO (Njumarkov metod) 6 60
Tabela 5. Poređenje funkcija FLAC- GEOSTUDIO

Table 5. Comparison of the functions FLAC-GEOSTUDIO
Poredjenje
FLAC GEOSTUDIO
Flac/Geostudio
Stabilnost kosina, naponsko deformacijska

analiza (statička i dinamička), filtracija i
Stabilnost kosina, naponsko
geotermalna analiza
Analize deformacijska analiza (statička i
Protok kontaminiranih čestica, protok
dinamička) i filtracija
vazduha, vadozna zona
Samo 2D (postoje opcije preko kojih se

Dimenzionalnost 2D i 3D uračunava treća dimenzija za neke
specifične slučajeve)
Mogućnost pronalaženja kompleksnih
kliznih površina
Preciznija analiza interakcije tla sa
betonskom ili čeličnom konstrukcijom
Prednosti Jednostavnost
Programiranje parametarskih,
višekriterijumskih analiza
Nedostaci Težina unosa podataka Nema nedostataka
290
Ako progledamo rezultate numeričke analize u Tabeli 4. videćemo očekivana (50% verovatnoća pojave) i
maksimalno očekivana (10% verovatnoća pojave) pomeranja kosine u projektnom veku nasute građevine i puta
T=100 godina. Kao što je već objašnjeno razlika u rezultatima je posledica različite metode za procenu pomeranja
kosina (u analizi GEOSTUDIO je korišćen projednostavljeni Njumarkov postupak). Na osnovu ove analize i
mnogih drugih istraživanja izvršeno je poređenje mogućnosti dva sofverska paketa koje je prikazano u tabeli 5.
ZAKLJUČAK
Preliminarno projektovanje tj. postavljanje koncepta projekata nasutih brana i nasipa u Srbiji i regionu se svodi na
iskustveno rezonovanje. Proračun pomoću specijalizovanih programskih paketa ne treba da bude samo provera tj.
dokazivanje već unapred pretpostavljenih činjenica nego interaktivni proces. Čak i u sučaju kad se “ziheraški” ide
na velike poprečne preseke, male nagibe, sigurnost ovako ispojektvanih nasipa bi trebalo kvantifikovati.
Naše projektantske kuće su izgubile svoje pozicije na svetskom tržištu između ostalog zbog oslanjanja isključivo na
iskustvena (induktivna) razmišljanja starijih inženjera dok je deduktivni (analitički pristup) potpuno zanemaren.
Svojevrstan animozitet inženjera starije generacije u Srbiji prema softverima je pre svega posledica nepoznavanja
njihovog rada i mogućnosti. Ovome je doprineo generacijski jaz koji je posledica odlaska srednje generacije van
granica naše zemlje.
Programski paketi za projektovanje ozbiljnih objekata kao što su brane, ne mogu biti isključivo alat za dokazivanje
nečeg sto je zamišljeno na osnovu iskustva, već sredstvo komunikacije inženjerske zamisli i njenog očekivanog
performansa.
Numerički model u savremenom projektovanju predstavlja interaktivnu kategoriju koja evoluira kao i sam projekat,
a ne samo prilog uz crteže.
LITERATURA
[1] Seed, H.B. Considerations in the earthquake-resistant design of earth and rockfill dams. Geotechnique,
29:3, 215-263. (1979).
[2] M. Garevski, Z. Zugic, V. Sesov Advanced seismic slope stability, Journal of International Consortium on
Landslides. Springer Link (2012).
[3] J. Krahn, Stability Modelling with Slope/W, Dynamic Modelling with Quake/W, Engineering Methodology
books, First Edition GEO-SLOPE/W International, ltd (2004).
[4] Itasca Consulting Group FLAC—fast Lagrangian analysis of continua. Itasca Consulting Group, Minneapolis
(2000)
[5] B. Jelisavac, P. Mitrovic, V. Vujanic, S. Milenkovic, Geotechnical conditions for E-763 motorway construction
from Belgrade to South Adriatic across the landslide Umka - Duboko 8th Slovenian road and transport
congress , Portorož,. Slovenia , 1-8 (2006)
[6] Ž.Žugić, D.Mijuca, Elaborat o uticaju vibracija koje nastaju pri pobijanju šipova na obaloutvrdu u pristaništu u
Pančevu. Institut Kirilo Savicm Beograd (2011).
291
UDK: 624.138 (497.113)

728.3.025.4 (497.113)
Stručni članak
SANACIJA OBJEKTA NA KLIZIŠTU

DELIMIČNIM POTKOPAVANJEM I
PODIZANJEM HIDRAULIČNIM
PRESAMA U ČEREVIĆU
Maksim Jovanović, Vasić Ivan
G.P. „GRADITELJ NS“ Rumenački put 2, Novi Sad

maksim.jovanovic@graditelj-ns.co.rs ; ivan.vasic@graditelj-ns.co.rs
REZIME
U radu je prikazana sanacija stambenog objekta nesvakidašnjim metodama, tj. dovođenje objekta u
horizontalan položaj. Naime, usled rada klizišta objekat se nageo ka padini. Potkopavanjem temelja sa
nizvodne strane padine i podizanjem objekta hidrauličnim presama sa uzvodne strane, objekat je
doveden u horizontalan položaj. Objekat je uspešno saniran i sada se koristi za stanovanje.
KLJUČNE REČI: sanacija objekta, potkopavanje temelja, podizanje hidrauličnim presama
THE REHABILITATION OF THE FACILITIES AT

LANDSLIDES BY PARTIAL UNDERMINING
AND HYDRAULIC PRESS LIFTING IN
ČEREVIĆ
ABSTRACT
The following case study presents the rehabilitation of the residential building by using unusual
technology, ie. bringing the object into horizontal position. Namely, due to the landslide activity, the
facility inclined toward the slope. Undermining the foundation off the downstream slope side and
upstream hydraulic presses lifting of the object, the object is brought into horizontal position. The
building is successfully rehabilitated and is being used for living.
KEY WORDS: building rehabilitation, the foundation undermining, hydrulic press lifting
UVOD
U naselju Čerević, opština Beočin, izvršena je sanacija stambenog objekta tlocrtnih dimenzija 7,25x8,50m
spratnosti P+Pr+S. Objekat je lociran na desnoj obali reke Dunav u nožici manjeg aktivnog klizišta. Usled
292
dugogodišnje aktivnosti klizišta došlo je do oštećenja objekta i nivelacionih armiranobetonskih zidova. Oštećenja
na objektu su se manifestovala u vidu značajnog naginjanja objekta ka brdu i pojavi manjih pukotina na zidovima
objekta, dok su nivelacioni zidovi popucali i deformisali se (slika 1.).
Slika 1. Prikaz postojećeg nivelacionog zida i prslina na objektu

Figure 1. The existing levelling wall and cracks at the building
TERENSKI ISTRAŽNI RADOVI
Za potrebe izrade projekta sanacije urađena su odgovarajuća geotehnička istraživanja. Sa brtske strane, tj. sa strane
na koju se objekat nageo izvršen je iskop sondažnih jama u cilju utvrđivanja načina i dubine fundiranja dela objekta
bez podruma, kao i dubinu fundiranja nivelacionih zidova. Na mestu sondažnih jama utvrđena je dubina temeljne
trake na cca 1,60m od površine terena. Sa padinske strane objekta se nalazi podrum širine 4,0m na čitavoj dužini
objekta i čitavom visinom je ukopan. Podrumski zidovi i podna ploča su bili u dobrom stanju bez vidljivih
oštećenja i deformacija, osim što je kompletno naget ka brdu. Ovakav vizuelan utisak je naveo obrađivače na
zaključak da je deo objekat sa podrumom fundiran na temeljnoj ploči i da su podrumski zidovi armiranobetonski,
jer nije postojala nikakva tehnička dokumentacija o objektu, a iskop sondažnih jama uz podrumske zidove je bio
skopčan sa nizom tehničkih problema. Sondiranjem terena lakim dinamičkim penetrometrom je utvrđena jasna
granica između „kretanog“ i „nekretanog“ tla.
Jasni i vidljivi ožiljci na terenu, rezultati sondiranja tla, deformacije na objektu i nivelacionim zidovima ukazivali
su da je objekat fundiran u nožici relativno malog aktivnog lokalnog klizišta i da njegova sanacija-ispravljanje neće
biti previše rizičan i skup zahtev.
Na osnovu toga urađen je projekat sanacije klizišta i objekta.
PROJEKTNO REŠENJE
Na potezu izumeđu puta i objekta projektovan je AB zid na kontraforima koji je imao funkciju nivelacionog zida, a
zajedno sa drenažnim sistemom i element sanacije klizišta. Projektno rešenje ispravljanja objekta se sastojalo iz
sledećih aktivnosti:
- Otkopavanje podužnog podrumskog zida do kote dna temeljne ploče i njegovo potkopavanje u fazi
ispravljanja objekta,
- Otkopavanje temelja plićeg dela objekta, iskop i betoniranje „jastuka“ na uglovima i sredini temeljne
trake sa ležištem za hidrauličnu presu,
- Faza ispravljanja objekta i podbetoniravanje izdignutih temeljnih traka.
293
ograda 230 450

107.60
put
postojeæi teren Objekat
drenažni rov sa
drenažnom cevi 110 105.15
Terasa
Dunav
Podrum
103.70
AB greda izmeðu
temeljnih jastuka 101.36
temeljni jastuk merodavna klizna ravan
Slika 2. Presek-projektovano rešenje

Figure 2. The cross-setion-designed solution
RADOVI NA SANACIJI OBJEKTA
Nakon završetka radova na sanaciji klizišta pristupilo se radovima na sanaciji objekta. Odmah po otkopavanju
podrumskih zidova i temelja plićeg dela objekta videlo se da su pretpostavke o dubini i načinu fundiranja objekta
bile pogrešne i da je neophodno dato projektno rešenje prilagoditi stvarnom stanju na terenu. Podrumski deo
objekta nije fundiran na temeljnoj ploči nego na AB gredama oslonjenim preko betonskih „jastuka“ na materijale
boljih geomehaničkih karakteristika koji nisu zahvaćeni klizanjem. Na isti način je fundiran i niži deo objekta, stim
da su betonski „jastuci“ plići i nalaze se u „kretanim“ materijalima. Podna ploča u podrumu je izvedena kao AB
„plivajuća“ ploča.
Poštujući osnovni koncept projektnog rešenja izvršene su određene izmene i dopune i pristupilo se njihovoj
realizaciji u sledećim fazama:
- Faza I: otkopavanje podrumskog dela objekta sa tri vanjske strane;

- Faza II: horizontalno presecanje temeljnog zida, nižeg dela objekta, i formiranje oslonaca za hidraulične
prese na postojećoj temeljnoj traci i „jastucima“;
- Faza III: sečenje i razbijanje podrumske podne ploče i otkopavanje oko temeljnih greda i „jastuka“;
- Faza IV: kontrolisano potkopavanje podrumskog dela objekta, podizanje nižeg dela hidrauličnim presama i
utiskivanje „mega“ šipova ispod podrumskog zida koji se nije mogao otkopati sa vanjske strane;
- Faza V: betoniravanje zazora temeljnog zida nakon podizanja nižeg dela objekta i podbetoniravanje
temeljnih jastuka podrumskog dela objekta.
Na slikama koje slede prikazane su faze sanacije objekta.

294
Slika 3. Faza II: Horizontalno presecanje temeljnih zidova prizemlja i izrada oslonaca za hidraulične prese
Figure 3. Phase II: The horizontal cutting of the ground foundation walls and hydraulic presses support
development
Slika 4. Faza III: Sečenje i razbijanje podrumske podne ploče i otkopavanje oko temeljnih veznih greda
Figure 4. Phase III: Cutting and breaking of the basement floor slab and excavation around the foundation
connecting beams
Slika 5. Faza IV: Kontrolisano potkopavanje i podizanje hidrauličnim presama

Figure 5. IV: Controlled undermining and hydrulic press lifting
295
Slika 6. Faza IV: Iskop viška materijala u podrumu i utiskivanje „mega“ šipova
Figure 6. Phase IV: Excavation of excess material in the basement and „mega“ piles injection
Slika 7. Faza V: Betoniranje zazora temeljnog zida i podbetoniravanje temeljnih jastuka podruma
Figure 7. Phase V: The Foundation wall concreting and underconcreting of the basement foundation
Potkopavanje i podizanje je vršeno sve dok se objekat nije doveo u horizontalni položaj.
Na slici br. 8. su date tačke koje su visinski kontrolisane prilikom sanacije objekta i njihove relativne vrednosti pre
izvođenja radova.
296
Slika 8. Prikaz nakrivljenosti objekta

Figure 8. Inclination of the object
230 450
ograda
107.60
put
postojeæi teren Objekat
drenažni rov sa
drenažnom cevi 110 105.15
Terasa
Dunav
Podrum
hor. presecanje i
izdizanje temelja
potkopavanje
mega šip temelja
Slika 9. Prikaz izvedenog stanja

Figure 9. As-built drawing
Po završetku sanacije objekta izvršeno je zatrpavanje oko objekta peskom uz adekvatno zbijanje i uređenje terena i
trotoara.
Na objektu je ugrađeno devet repera a na garaži dva koji se prate jednom mesečno i nema nikakvih pomeranja.
297
UPOREDNE SLIKE – PRE I POSLE SANACIJE

298
ZAKLJUČAK
Na ovom objektu se pokazalo koliko je rizično ući u izradu projekta sanacije objekta, pa makar on bio skromnih
dimenzija kao u ovom slučaju, bez pouzdane dokumentacije o izgradnji objekta. U konkretnom slučaju bilo je
potrebno uraditi mnogo obimnija prethodna istraživanja, ali se postavlja pitanje njihove racionalnosti. Zato sistem
paralelnog projektovanja i izvođenja radova može da da racionalno i ekonomično rešenje ukoliko je izvođač
dovoljno stručan i tehnički opremljen da se u hodu može prilagoditi svakoj situaciji. Na ovom primeru je to i
potvrdjeno.
LITERATURA
[1] Milan M. Maksimović, Mehanika tla, 2001. godine

[2] Milinko V. Vasić, Inženjerska geologija, 2001. godine
[3] Ljubomir Rakić, Vladeta Vujanić, Padine – Proučavanje padinskih procesa za potrebe planiranja, projektovanja
i izgradnje, 2000. godine
[4] Projekat sanacije porodično-stambenog objekta u Čereviću, G.P. “GRADITELJ NS”, broj 426-E-01/13
299
UDK: 624.131.537,059.21,3;624.137
RACIONALIZACIJA SANACIJE PLITKIH

KLIZIŠTA U ZAVISNOSTI OD IZBORA
GEOMETRIJE ARMIRANOBETONSKE
POTPORNE KONSTRUKCIJE
Azmir Spahić
Geoportal & BBM d.o.o. Sarajevo, azmirspahic@geoportal-bbm.ba
REZIME
U radu su prikazane smjernice za izbor optimalnog oblika armiranobetonske potporne konstrukcije kod
sanacije plitkih klizišta. Definisana je metodologija i postupak za statističku obradu podataka. Takođe,
daju se zajedničke smjernice kod definisanja domene ulaznih podataka te ukazuje na niz činjenica bitnih
za izbor same konstrukcije u sanaciji klizišta. Poštujući redosljed i predloženu metodologiju, statističkim
analizama moguće je definisati određene zakonitosti koje važe za pojedine oblike armirano betonske
potporne konstrukcije te samim time i definisanje određenih funkcija u vidu faktor sigurnosti –
predračun radova za analizirani tip takve konstrukcije. Na osnovu svega navedenog doći će se do
zaključka koji je tip odnosno geometriju armiranobetonske potporne konstrukcije racionalno upotrijebiti
za sanaciju klizišta u zavisnosti od geotehničkih parametara stijenske mase ili tla.
KLJUČNE RIJEČI: armiranobetonska potporna konstrukcija, sanacija, klizište.
RATIONALE REHABILITATION SHALLOW

LANDSLIDES DEPENDING ON THE CHOICE
SELECTION GEOMETRY REINFORCED
CONCRETE RETANING STRUCTURE
ABSTRACT
This paper presents guidelines for the selection of optimal reinforced concrete substructures for
remediation of shallow landslides. Defined methodologies and procedures for statistical data processing.
Also, here are common guidelines for defining domain input data and points to a number of facts
relevant to the choice of the structure in the rehabilitation of landslides. Respecting the order and the
proposed methodology of statistical analysis it is possible to define certain principles that apply to
certain types of reinforced concrete retaining structure and thus the definition of certain features such as
the safety factor - preliminary estimate for the analyzed type of such structures. On the basis of the above
will come to the conclusion that the type and geometry of reinforced concrete substructures rational use
for rehabilitation landslides in depending on the geotechnical parameters of rock mass or soil.
KLJUČNE RIJEČI: Reinforced Concrete Retaining Structure, Rehabilitation, Landslide.

300
UVOD
Problemi sanacije plitkih klizišta ali i kosina u najvećem broju slučajeva dolaze u sezoni sa obilnijim padavinama.
Posljedica toga je ujedno i pojava problema zbog neracionalnog projektovnja i predloženih rješenja same sanacije
koje direktno utiču na poskupljenje sanacione mjere za klizište.
Neracionalna sanacija u tom smislu podrazumijeva upotrebu predimenzioniranih ili nedovoljno dimenzioniranih
armiranobetonskih potpornih zidova (slika 1) koja sa svojom, prvenstveno geometrijom, dovodi do nepotrebnog
poskupljivanja same sanacije. Takav neadekvatan izbor oblika armiranobetonskog potpornog zida, investitora u
većini slučajeva dovodi do toga da zbog nedostatka finansijskih sredstava uradi improvizovane mjere sanacija koje
opet u konačnici nisu adekvatne te se samim time agonija oko pronalaska racionalnog rješenja samo produžava.
Slika 1 – Neadekvatan izbor geometrije armiranobetonske potporne konstrukcije

Figure 1 – Inadequate choice geometry of reinforced concrete retaining structure
U takvoj konstelaciji odnosa čini se opravdano i naučno utemeljeno istražiti sve uticajne faktore na izbor
armiranobetonskog potpornog zida u sanaciji plitkih klizišta, te utvrditi racionalan oblik takvog zida u zavisnosti od
geotehničkih uslova analizirane sredine.
Analizirajući uticajne faktore stvorile bi se dobre pretpostavke za daljnu statističku obradu podataka koji bi u
konačnici mogli odgovoriti na pitanje; kako i kakav oblik armiranobetonskog potpornog zida treba izabrati za
racionalnu sanaciju plitkih klizišta i u kojim geotehničkim uslovima.
SMJERNICE ZA IZBOR, PROJEKTOVANJE I IZRADU ARMIRANOBETONSKIH POTPORNIH

ZIDOVA
Amiranobetonski potporni zid, slika 2, predstavlja konstrukcija od betona sa armaturom, koji sa svojom težinom, ali
i težinom sudjelujuće zemlje, prenosi pritiske zaleđa zemlje i korisna opterećenja na temeljna tla.
301
Slika 2 – Karakterističan presjek armiranobetonske potporne konstrukcije kod sanacije klizišta

Figure 2 – Characteristic section reinforced concrete retaining structure for landslide stabilization
Kod projektovanja armiranobetonskog potpornog zida odnosno konstrukcije, treba uzeti u obzir:
• pouzdanost,
• upotrebljivost,
• uslove izgradnje,
• ekonomičnost i
• estetski izgled odnosno prirodne karakteristike lokacije.
Projektant konstrukcije u tehničkom izvještaju i geomehaničar u geomehaničkom izvještaju moraju upozoriti na sve
posebne karakteristike i detalje, na koje mogu naići izvođači u toku izvođenja radova (lokacije klizišta, dotok
podzemnih voda, maksimalne lokalne nagibe kosina privremenih ukopavanja).
Faza, koja slijedi izboru konstrukcije, je provjeravanje da li se izabrana konstrukcija može izvesti na predviđenoj
lokaciji. Pored izvedenih analiza stabilnosti i izrađenih nacrta, posebnu pažnju treba posvetiti i tehnološkim
mogućnosti za građenje armiranobetonskog potpornog zida kod sanacije klizišta. Kod tehnoloških mogućnosti treba
analizirati i predvidjeti:
• radne platforme za građenje,
• tehnolgiju izvođenja zemljanih radova sa odgovarajćim osiguranjem,
• zaštitu od faktora koji ometaju građenje (uticaji vodotoka, voda zaleđa),
• obezbijeđenje odvijanja saobraćaja i funkcionisanje ostalih infrastrukturnih tokova,
• obavezne tehnološke postupke pri pojedinim fazama građenja,
• definiciju odgovarajućih detalja i rješenja povezana za te detalje,
• zahtjevi vezani za tekuće praćenje kvaliteta materijala i izvođenja radova,
• zahtjeve za praćenje geodetske kontrole,
• mogućnost kasnijeg monitoringa i održavanja.
Pristupni put do radnih platoa mora omogućavati pouzdan i siguran transport radne snage i materijala. Trasa
pristupnog puta mora biti sagrađena i utvrđena tako, da njena upotreba ne prouzrokuje nikakve uticaje na dodatnu
stabilnost klizišta odnosno kosine koja se zasijeca. Širinu puta treba prilagoditi terenskim uslovima i vrsti
transportnih sredstava odnosno mehanizacije, ali ne treba biti uži od 3,0 m.
302
Radni plato za građenje mora biti dovoljno širok, da omogućava kvalitetan i siguran rad. Kod širine radnog platoa
treba uzeti u obzir potrebnu širinu za postavljanje elemenata oplate, njihovo podupiranje i čuvanje, postavljanje
radnih skela te potrebnu radnu širinu za upotrebu građevinske mehanizacije.
Odvodnjavanje prilaznih puteva i radnih platoa mora se odmah urediti, da ne bi došlo do dodatne nestabilnosti na
području gradilišta i optećenja navedenih površina.
Kod iskopa zaleđa za postavljanje temelja armiranobetonskog potpornog zida treba izvoditi u takvom obimu koji
obezbijeđuje odgovarajuću stabilnost iskopane kosine bez većeg narušavannje globalne stabilnosti klizišta koje se
sanira. U slučaju da izvođač mora, iz objektivnih razloga, izvesti iskop u većem nagibu od nagiba koji je po
projektu propisan, onda se mora pobrinuti za odgovarajuću zaštitu, koja obezbijeđuje istu sigurnost a naravno sve
uz saglasnost odgovornog projektanta.
U slučaju temeljenja u vodi treba predvidjeti odgovarajuću zaštitu od tokova vode. Zaštita mora obezbijeđivati
sigurnost radnog platoa uz istovremeno sprečavanje štetnih uticaja toka vode na konstruktivne elemente zida.
Prije izvođenja podbetona, iskopanu građevinsku jamu mora preuzeti odgovorni geomehaničar, koji u slučaju
odstupanja od projektom predviđenih karakteristika temeljnog tla propisuje odgovarajuće mjere (zamjena slabo
nosivog tla sa zasipom ili mršavim betonom, upotrebu drugih mehaničkih ili hemijskih postupaka za poboljšanje
tla).
U slučaju potencijalne lokalne nestabilnosti (prije svega u mekim stijenama) treba kosine zaštititi sa prskanim
betonom i pasivnim sidrima.
Kod postavljanja oplate za armiranobetonski potporni zid treba voditi računa o na upotrebu odgovarajućeg kvaliteta
elemenata za oplatu. Kvalitet upotrebljene oplate zavisi od položaja strane zida i dodatne obrade vidnih površina.
Armatura za armiranobetonske potporne zidova ugrađuje se prema projektu. Pri polaganju armature treba paziti na
zaštitni sloj betona, koji mora iznositi na zasutim površinama 5 cm, kod nezasutih 4,5 cm. Za obezbijeđenje
zaštitnih slojeva obavezna je upotreba distancera koji se rade iz materijala koji imaju iste karakteristike kao beton
(betonski ili iz betonskih vlakana).
Preporučuje se betoniranje sa što manjim brojem radnih spojeva. U koliko su ti spojevi neophodni iz tehnoloških
razloga ili visine zida, onda treba i radne spojeve uraditi kao vodonepropusne.
METODE ZA ANALIZU REZULTATA I VALORIZACIJA RJEŠENJA
Za analizu i valorizaciju optimalne sanacije plitkih klizišta u zavisnosti od izbora geometrije armiranobetonskog
potpornog zida, prethodno navedene smjernice moraju biti uključene u tu analizu, procjenu i izvođenje zaključaka.
Takođe, mora se uzeti dovoljan broj statističkih podataka koji će biti mjerodavni i relevantni za statističku obradu i
analizu.
Da bi se došlo do saznanja kako pojedinačni oblik armiranobetonskog potpornog zida utiče na racionalizaciju
sanacije plitkih klizišta, neophodno je da se objektivno sagleda i analizira sredina u kojoj se nalaze klizišta.
Za ovu analizu i valorizaciju neophodno je sprovesti sljedeće radove:
a) Geodetski radovi – za svako klizište potrebno je da postoji ažurna adekvatna geodetska podloga.
b) Određivanje geoloških i geotehničkih karakteristika terena što ima za cilj odrediti:

• Geografski položaj i morfološke karakteristike klizišta,
• Geološku građu terena,
303
• Inženjerskogeološki sastav, stanje i svojstva tla u građi terena unutar klizišta i u neposrednom
okruženju, po površini i dubini, izdvajanjem osnovnih kategorija površinskih pokrivača i
geološkog substrata,
• Geometrijske karakteristike klizišta (dužinu, širinu, kota čela, kota nožice, dubina do klizne
površine i dr.)
• Hidrogeološke karakteristike terena u i oko klizišta, izdvajanjem stijena i tla prema njihovim
hidrogeološkim funkcijama, tipovima izdani i zonama prihranjivanja kliznog tijela
podzemnim vodama,
• Režim i dinamiku podzemnih voda, posebno pojava i nivoa,
• Geotehničke karakteristike tla na osnovi detaljne interpretacije rezultata terenskih opita SPT i
laboratorijskih ispitivanja (sadržina vode, specifična i zapreminska težina, indeks poroznosti
i poroznost, granica plastičnosti i tečenja, indeks plastičnosti i konzistencije, granulometrijski
sastav i određivanje materijala prema USC klasifikaciji), karakteristike otpornosti na
smicanje (ugao unutrašnjeg trenja i kohezija), monoaksijalna čvrstoća materijala,
• Inženjerskogeološku kartu klizišta sa klasifikacijom površina prema stepenu stabilnosti i
neposrednog okruženja,
• Karakteristične podužne i poprečne inženjerskogeološke i geotehničke profile klizišta,
c) Analiza podataka dobivenih terenskim istraživanjem:
Rezultati obavljenih inženjerskogeoloških i geomehaničkih terenskih istraživanja i laboratorijskih ispitivanja

omogućit će dovoljan uvid u geološku građu, hidrogeološke karakteristike i postojeće stanje stabilnosti terena u
prostornom obuhvatu.
Međutim, pored ovoga, pouzdanost rezultata analize stabilnosti zavisi od brojnih činilaca kao što su: tačnost
određivanja položaja i oblika klizne površine i odgovarajućeg mehanizma klizanja, parametara otpornosti na
smicanje, veličine pornih pritisaka i dr. Pri tome, treba znati da stepen neodređenosti nije isti za svaki podatak koji
ulazi u analizu stabilnosti.
Od posebnog je značaja, za analizu uslova nastanka, uzroka aktiviranja klizišta, to što su položaj i oblik klizne
površine, po pravilu predisponirani karakterističnim elementima geološke građe, tzv. oslabljenim zonama, koje
predstavljaju najčešće litološke promjene i mehaničke diskontinuitete geološke sredine.
U cilju analize stabilnosti razmatranog područja koje predstavlja aktivno i samo trenutno umireno klizište, i
prognoze uslova pod kojim se ono može aktivirati, prije svega treba se utvrditi:
• fizičko-mehanička svojstva zastupljenih materijala u tijelu i podlozi postojećeg klizišta.

• stanje podzemne vode, prvenstveno u tijelu klizišta kao i hidrogeološke uslove užeg područja, radi
ocjene uslova doticanja podzemnih voda u tijelo klizišta i uslove eventualno potrebnog njihovog
snižavanja i
• položaj i oblik potencijalne klizne površine sa njihovim otpornim svojstvima.
Ovim istraživanjima su zapravo, sagledani najbitniji parametri za analizu stabilnosti i izbor sanacionih mjera na
osnovu rezultata provedenih analiza. Proračun treba provesti u dvije faze i to:
− Faza I: stanje u kome je aktivirano klizište,

− Faza II: za pokrenuti dio padine u uslovima predloženih sanacionih radova odnosno analiziranog oblika
armiranobetonske potporne konstrukcije – sanirana padina.
304
I faza:
Saglasno rezultatima istraživanja, tj. geološkoj građi terena, svojstvima sredine, stanja podzemne vode, a za već
utvrđeni najvjerovatnije fizički oblike klizne plohe, treba se obaviti analiza stabilnosti za više potencijalnih kliznih
ploha, po kritičnom geotehničkom profilu. U zavisnosti od oblika klizne plohe tj. da li ona kružnog ili poligonalnog
oblika oblika potrebno je predvidjeti određene metode za proračun stabilnosti kosina (Spencer, Petersen, Janbu,
Bishop i dr.).
Za stanje u kom je došlo do pomijeranja terena, odnosno za geometriju zatečenu u trenutku pokretanja kliznog tijela
u istraživanom području, treba obaviti povratne analize stabilnosti uzastopnim približavanjem dobivenih vrijednosti
faktora sigurnosti u iznosu koji predstavlja graničnu ravnotežu, a sa promijenljivim rezidualnim vrijednostima ugla
trenja [ϕ'r], te kohezijom [c] jednakom nula. Rezidualna vrijednost ugla trenja sa kojom je dostignuta granična
ravnoteža kliznog tijela, treba da posluži uz nultu koheziju u analizi istraživanja najpovoljnije sanacione varijante
kojom bi se ostvarila trajna stabilnost razmatranog područja.
Treba uzeti u obzir da vrijednosti ϕ'r, koje su dobivene iz povratnih analiza, predstavljaju prosječne vrijednosti i da,
u kliznoj masi promjenljivih osobina, mogu da variraju duž različitih postojećih, a naročito složenih kliznih
površina. Pri tome, promjena ϕ'r, koja je inače uslovljena i položajem nivoa podzemne vode, ukazuje na stepen
efikasnosti dreniranja ako se ono koristi kao mjera za sanaciju klizišta.
Navedene analize će poslužiti kao polazne pretpostavke za II fazu analize i valorizaciju izabranog oblika
armiranobetonske potporne konstrukcije.
II Faza:
Slika 3 prikazuje karakteristične porpečne profile koji se najčešće susreću u praksi. Za svaki od izabranog oblika
armiranobetonske konstrukcije od 1 do 14 treba se izvršiti analiza lokalne stabilnosti u smislu određivanja faktora
sigurnosti na klizanje (Fsk=1,50) i faktora sigurnosti na prevrtanje (Fsp=1,50) za dobivene geotehničke parametre
kosine metodom povratne analize.
Slika 3 – Predloženi oblici armiranobetonske potporne konstrukcije za analizu i valorizaciju

Figure 3 – The proposed forms of reinforced concrete retaining structure for the analysis and evaluation
Nakon izvršene lokalne analize stabilnosti armiranobetonskog potpornog zida poštujući faktorom sigurnosti od 1,50
sa tako dobivenom geometrijom treba se izvršiti i proračun globalne stabilnosti padine na kome se aktiviralo
klizište. Bitno je navesti da, bez obzira na oblik armiranobetonske potporne konstrukcije lokalni faktor sigurnosti ne
smije preći Fs=1,50 u iznosu većem od 5 %, te da globalni faktor sigurnosti mora biti Fsg≥1,50.
d) Valorizacija podataka dobivenih terenskim istraživanjem:
Nakon obavljenih analiza i dobivenih geometrija armiranobetonske potporne konstrukcije potrebno je izvršiti
valorizaciju dobivenih rezultata svih 14 obilka armiranobetonske potporne konstrukcije i u svim geotehničkim
sredinama.
Kroz analizu predmjera i predračuna radova formirat će se baza podataka koja će poslužiti za korelaciju i
determinaciju dobivenih rezultata.
305
U konačnici će se dobiti kriva (linije trenda) koja treba da pokaže koliko koja armiranobetonska potporna
konstrukcija (slika 3) utiče na cijenu sanacije klizišta. Nakon toga moguće je odrediti racionalan oblik
armiranobetonske potporne konstrukcije kod sanacije plitkih klizišta.
DISKUSIJA I ZAKLJUČAK
Sa pomenutim istraživanjem moguće je utvrditi optimalni oblik armiranobetonskog potpornog zida za sanaciju
plitkih klizišta. Za analiza svih primjenjivih rješenja izbora armiranobetonskog potpornog zida kod sanacije plitkih
klizišta, treba definisati zajedničke ulazne parametre. U domenu tih parametara za svako predloženo rješenje treba
izvršiti njegovu valorizaciju a potom korelacija i determinacija dobivenih rezultata za pojedinačne geometrije
armiranobetonskog potporog zida (slika 3).
Svi podaci koji se analiziraju za valorizaciju i statističku obradu na osnovu koje će se doći do određene spoznaje,
tačnije optimalne geometrije armiranobetonskog potpornog zida kod sanacije klizišta moraju biti statistički validni.
To znači da se mora izvršiti i manipulisati sa što većim brojem uzoraka analiza i valorizacija validnih za statističku
obradu. Po završetku analize i valorizacija svih rješenja treba da slijedi zaključak, kako geometrija
armiranobetonskog potpornog zida utiče na samu sanaciju nekog plitkog klizišta.
Tako se trebaju posmatrati iste geomehaničke sredine odnosno klizišta i efikasnost sanacije sa različitim tipovima
geometrije armiranobetonskog potpornog zida (slika 3). Tu efikasnost nužno je ispitati za sve tipove
armiranobetonske potporne konstrukcije i za svaki izbor ponaosob te tako formirati bazu podataka u smislu
bivarijantne serije faktor sigurnosti – cijena koštanja sanacije plitkog klizišta. Na osnovu tako formirane baze
podataka stvorila bi se mogućnost izrade grafikona koji bi dao opšta saznanja o uticaju faktora sigurnosti, koji je sa
druge strane u direktnoj vezi sa geometrijom armiranobetonskog zida, na cijenu sanacije analiziranog klizišta.
Dobijene funkcije za pojedine geometrije tih zidova, treba da omoguće uvid u cijenu koštanja same sanacije.
Takođe, treba da posluže kao pokazatelj cijene buduće sanacije nekog klizišta sa upotrebom pojedinih geometrija
armiranobetonske potporne konstrukcije odnosno zida.
Na osnovu sprovedenih analiza i valorizacije dobivenih rezultata a poštujući navedene smjernice i metodologiju,
biće moguće odrediti optimalni oblik armiranobetonskg potpornog zida za sanaciju plitkih klizišta u domenu
zajedničkih ulaznih geomehaničkih parametara kroz povučenu funkciju (linija trenda) zavisnosti faktora sigurnosti i
cijene koštanja sanacije plitkih klizišta. Kao konačan rezultat istraživanja doći će se do odgovora na pitanje kako
oblik armiranobetonske potporne konstrukcije utiče na sanaciju i cijenu koštanja same sanacije plitkih klizišta.
Time će se dobiti odgovor koji je oblik armiranobetonske potporne konstrukcije racionalnije upotrijebiti kod izbora
samih sanacionih mjera za optimalno, sigurno i ekonomično rješavanje problema same sanacije plitkog klizišta.
LITERATURA
1. Ćorić, S. (2008.): „Geostatički proračuni“, Beograd,

2. Đukić, D. (2004.): „Geotehničke klasifikacije za površinske radove u rudarstvu i građevinarstvu“, Tuzla,
3. Ibrahimović, A; Spahić, A. (2011.): „Tehno-ekonomska optimalizacija sanacije plitkih kilzišta primjenom
potpornih kamenih zidova“, Zbornik radova IV naučno-stručnog savjetovanja: "Geotehnički aspekti
građevinarstva", str. 355 - 362, Zlatibor, 1. - 3. novembar 2011.
4. JP Direkcija cesta FBiH (2007.) – Smjernice za projektovanje, građenje, održavanje i nadzor na putevima;
Knjiga I: Projektovanje; Dio 3: Projektovanje konstrukcija na putevima projektantska smjernica (PS 1.3.3);
Poglavlje 3: Gravitacioni potporn zidovi, Sarajevo,
5. Lukić, Č. D. (2010.); Anagnostati, V. P.; „Geotehnika saobraćajnica“, H. print. Beograd,
6. Maksimovič. M. M. (2005.): „Mehanika tla“, Građevinska knjiga Beograd,
7. Nurić, A.; Nurkanović, M. (2008.): „Zabilješke, vježbe i predavanja iz predmeta Inženjerska statistika sa
teorijom vjerovatnoće“, Autorizovana predavanja, Postdiplomski studij, Rudarsko-geološko-građevinski
fakultet Tuzla, Tuzla,
8. Pašalić, S. (1976.): „Matematička statistika“, Zagreb,
9. Sarač, Dž. (1987.): „Fundiranje“, Grafus Sarajevo,
306
10. Spahić, A. (2011.): „Optimalizacija tehničkih i ekonomskih parametara kod primjene kamenih zidova u
sanaciji kosina“, Magistarski rad, Tuzla,
11. Spahić, A. (2013.): „Uticaj zapreminske mase na čvrstoću betona na pritisak“, Zbornik radova VIII
međunarodnog naučno-stručnog savjetovanja: "Ocena stanja, održavanje i sanacija građevinskih objekata i
naselja", str. 311 - 320, Borsko jezero, 14. -16. maj 2013.
12. Spahić, A. Ibrahimović A. (2013.): „Funkcija zavisnosti troškova i faktora sigurnosti kod sanacije plitkih
klizišta u glinama sa armiranobetonskom potpornom konstrukcijom“, Zbornik radova VIII međunarodnog
naučno-stručnog savjetovanja: "Ocena stanja, održavanje i sanacija građevinskih objekata i naselja", str. 321 -
329, Borsko jezero, 14. -16. maj 2013.
13. Stevanović, S. (2009.): „Fundiranje građevinskih objekata“ (knjiga I), Beograd,
14. Todorović, J. (2011.): „Fundiranje“, Visoka građevinsko geodetska škola, Beograd
15. Vranić, V. (1989.): „Vjerovatnoća i statistika“, Beograd,
16. http://www.bas.gov.ba – BAS standardi,
17. http://iss.rs – SPPS standardi,
18. http://www.hzn.hr – HRV standardi.
307
UDK: 338.58:624.138.2
FUNKCIJA ZAVISNOSTI TROŠKOVA I

FAKTORA SIGURNOSTI KOD SANACIJE
PLITKIH KLIZIŠTA U GLINAMA SA
BETONSKOM POTPORNOM
KONSTRUKCIJOM
Azmir Spahić
Geoportal & BBM d.o.o. Sarajevo, azmirspahic@geoportal-bbm.ba
REZIME
Istraživanja o uticaju projektovanog faktora sigurnosti betonske potporne konstrukcije na cijenu koštanja
sanacije klizišta odnosno njihove funkcionalne zavisnosti, sprovedena je na devet lokacija sa područja
sjeveroistočne Bosne i Hercegovine. Geotehničke sredine u kojima su rađene analize bile su relativno
različite u pogledu parametara smicanja i zapreminske težine ali zajednička osobina im je bila, da se radi
o glinovitim klizištima. Za valorizaciju funkcije zavisnosti korišteni su faktori sigurnosti između Fs=1,5-
2,5 dok je troškovnik dobiven analizom tržišnih cijena za analizirano područje sanacije. Analizom je
uspostavljena jaka funkcionalna veza ova dva parametra. Dobivenom funkcijom je moguće odrediti
cijenu koštanja sancije klizišta i kosina sa betonskim potpornim zidovima u sličnim geotehničkim
uslovima kada je potrebno izvršiti hitne sanacione mjere ali i uvidjeti cijenu eventualno
predimenzionirane betonske potporne konstrukcije .
KLJUČNE RIJEČI: faktor sigurnosti, klizište, troškovi sanacije, betonski potporni zid.
DEPENDENCE FUNCTIONS COSTS AND

SAFETY FACTOR AT REMEDIATION
SHALLOW LANDSLIDES IN CLAY WITH
CONCRETE RETAINING WALL
ABSTRACT
Research on the impact of the designed safety factor concrete substructures in the cost of rehabilitation
of landslides and their functional dependence, conducted at nine locations in the area of north-eastern
Bosnia and Herzegovina. Geotechnical environment in which they made the analysis were relatively
different in terms of the parameters of shear and bulk density but a common feature of them was, that it
was a clay landslides. For the evaluation of functions depending on used safety factors between Fs = 1.5-
2.5 while the quote was obtained by analyzing the market prices for the analyzed area redevelopment.
The analysis established a strong functional relationship of these two parameters. These functions can
determine the cost of fines landslides and slope with concrete retaining walls in similar geotechnical
conditions when it is necessary to perform an emergency repair measures but also realize cost possibly
oversized concrete substructures.
KLJUČNE RIJEČI: Safety Factor, Landslide, Renovation Costs, Concrete Retaining Wall.
308
UVOD
Osnovna funkcija betonske potporne konstrukcije je da svojom masom ali i sudjelujućom masom tla osigura
stabilnost zasječene kosine iznad samog zida. Betonske potporne konstrukcije često se koriste za potrebe izgradnje
novih i rekonstrukciju postojećih saobraćajnica, sanaciju klizišta, građenju hidrotehničkih i komunalnih objekata.
Međutim, često se postavlja pitanje kako racionalno projektovati betonsku potpornu konstrukciju i kako se taj
projektovani faktor sigurnosti odražava na troškove izrade takve konstrukcije.
Istraživanje ove problematike sprovedeno je na klizištima sa područja sjeveroistočne Bosne i Hercegovine u
realnim geotehničkim sredinama koje su dobivene na osnovu geodetskog snimanja terena, geološko istražnih
radova, geotehničkim i laboratorisjkim ispitivanjima uzoraka tla uzetih sa predmetnih lokacija te analizom i
valorizacijom dobivnih rezulltata.
Analizom i statističkom obradom rezultata došlo se do zaključka da je projektovani faktor sigurnosti za betonsku
potpornu konstrukciju u funkcionalnoj zavisnosti sa troškovima izrade same sanacije klizišta. Ova spoznaja
omogućava investitorima ali i projektantima, revidentima i nadzornim organima koje imaju dodira sa projektnom
dokumentacijom uvid u plaćenu cijenu potencijalno predimenzioniranih betonskih konstrukcija u sličnim
geotehničkim sredinama.
METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA I ANALIZE
Analiza i istraživanje uticaja faktora sigurnosti projektovane betonske konstrukcije na cijenu sanacije klizišta
sprovedena je konkretno na devet lokacija sa području sjeveroistočne Bosne i Hercegovine. To su lokacije sa
područja: Tuzlanskog kantona (Plan I, Nezuk, Borić, Orahovica i Falešići) i Brčko distrikta (Bijela, Westfalija,
Skakava i Palanka) gdje je ukupno odrađeno 36 analiza. Na svim lokacijama izvršeno je geodetsko snimanje terena,
inženjerskogeološko kartiranje terena, geološko istražni radovi i laboratorijska obrada uzetih uzoraka sa terena.
Domen geotehničkih parametara koji su zastupljeni u bušotinama na kojima je izvršena analiza stabilnosti klizišta
upotrebom betonske potporne konstrukcije prikazan je u tabeli 1. Nagib kosine klizišta se kretao od 12-18 °.
Tabela 1. Domena analiziranih geotehničkih uslova dobivenih ispitivanjem na terenu

Table 1. Domain analyzed geotechnical conditions obtained by operators in the field
Dubina [m] Definisani sloj Geotehnički parametri analiziranih lokacija
Glina pjeskovita – Zapreminska masa: γ [kg/m3] 17,0-18,6

smeđe – žuta
0,0-1,0 Kohezija: c (kPa) 4,0-12,0
(mekane
konzistencije) Ugao unutrašnjeg trenja: φ [°] 13,0-21,0
Zapreminska masa: γ [kg/m ]3
19,5-20,0
Glina – žuta (sa
1,0-4,0 niskom ili srednjom Kohezija: c (kPa) 28,0-44,0
plastičnosti)
Ugao unutrašnjeg trenja: φ [°] 17,0-21,0
Zapreminska masa: γ [kg/m3] 19,0-20,0
Glina laporovita
4,0-6,0 Kohezija: c (kPa) 65,0-87,0
(čvrsta)
Ugao unutrašnjeg trenja: φ [°] 25,0-32,0
Analizirana betonska potporna konstrukcija imala je tzv. „L“ poprečni presjek (slika 1). Projektovanje betonske
potporne konstrukcije rađeno je prema standardima Eurokod 2 (EN 1992 1-1 (EC2)). Analiza je rađena iteracijom
na svim lokacijama sve dok se globalna stabilnost konstrukcije nije poklopila sa faktorom sigurnosti od Fs=1,5; 2,0;
2,5 i 3,0. Ukupno je urađeno 36 analiza, odnosno četiri analize na devet lokacija. Iako analiza za veliku vrijednost
faktora sigurnosti nije racionalna, imala je za cilj uvid u ponašanje troškova sanacije u funkciji faktora sigurnosti.
Za razmatrani faktor sigurnosti i dobiveno stanje konstrukcije, dalje se radila analiza predmjera i predračuna
karaktersitičnih radova odnosno iskopa zemljane mase i količina ugrađenog betona (C25/30).
309
Slika 1 – Karakterističan poprečni presjek betonske konstrukcije

Figure 1 - Characteristic cross-section of concrete structures
Ovdje je bitno napomenuti da su cijene za pojedine stavke iz predračuna radova uzete na osnovu stvarnih tržišnih
cijena radova na analiziranom području (Tuzlasnki kanton ili Brčko distrikt). U cijenu je uračunat i porez na dodanu
vrijednost (PDV) od 17% koji vrijedi na teritoriji BiH. Kao što je i očekivano geometrija zida se povećavala s
povećanjem faktora sigurnosti te tako direktno uticala na troškovnik sanacije. Dimenzije betonske potporne
konstrukcije za pojedine vrijednosti faktor sigurnosti od Fs=1,5 – 3,0 prikazan je na slici 1, gdje početni parametri
odgovaraju faktoru sigurnosti Fs=1,5 dok krajnji parametri su za konstrukciju čiji je faktor sigurnosti Fs=3,0.
310
Slika 2 – Postupak dobijanja pojedinih zapremina za kalkulaciju cijena

Figure 2 - The process of obtaining certain volume to calculate price
Iskop sa kojim se kalkulisalo u troškovniku sanacije je iskop koji otpada na zasijecanje kosine u nagibu 1:2 (slika 2)
sa obje strane konstrukcije. Količina ugrađenog betona zavisila je od postignutog faktora sigurnosti što je takođe
uticalo na povećanje odnosno smanjenje zasijecanja klizišta.
Temelj betonske potporne konstrukcije rađen je u nagibu 1:10 u svim fazama analiza. Nagib čeone strane zida je
1:5 takođe za sve faze analiza betonske potporne konstrukcije.
Parametar otpornosti tla u čelu temelja zida uzet je kao sloj supstrata (glina laporovita) u mirovanju visine 1,5 m
dok je zavodnjenost uzimana do 1,0 m od površine tla.
Nakon sprovedenih detaljnih analiza stabilnosti betonskih potpornih konstrukcija te izradom predmjera i predračuna
radova za tako dobijenu geometriju konstrukcije pristupilo se statističkoj obradi rezultata. Rezultati istraživanja
funkcionalne zavisnosti faktora sigurnosti i troškova sanacije plitkih klizišta sa betonskom potpornom
konstrukcijom pokazala je dobru funkcionalnu zavisnost pomoću linije trenda (potencija). Rezultati cijene koštanja
sanacije za odgovarajući faktor sigurnosti na analiziranim lokacijama prikazan je u tabelama 2 i 3.
U tabeli 2 dat je prikaz faktora sigurnosti i cijene koštanja sanacije za tako projektovani faktor sigurnosti na
području Tuzlanskog kantona dok je u tabeli 3 isto to urađeno na području Brčko distrikta.
311
Tabela 2. Rezultati dobiveni analizom na klizištima sa područja Tuzlanskog kantona

Table 2. The results obtained by the analysis of the landslides from the Tuzla Canton
Plan I Nezuk Borić Orahovica Falešići
Faktor Cijena Faktor Cijena Faktor Cijena Faktor Cijena Faktor Cijena
sigurn sanacije sigurn sanacije sigurn sanacije sigurn sanacije sigurn sanacije
osti [KM] osti [KM] osti [KM] osti [KM] osti [KM]
1,5 1.564,99 1,5 1.752,54 1,5 1.556,74 1,5 1.630,75 1,5 1.556,74
2,0 1.890,60 2,0 2.086,55 2,0 1.869,08 2,0 1.943,52 2,0 1.868,64
2,5 2.184,21 2,5 2.358,75 2,5 2.063,85 2,5 2.245,08 2,5 2.125,36
3,0 2.348,01 3,0 2.615,04 3,0 2.289,02 3,0 2.514,65 3,0 2.308,79
Tabela 3. Rezultati dobiveni analizom na klizištima sa područja Brčko distrikta

Table 3. The results obtained by the analysis of the landslides in the area of Brcko District
Bijela Westfalija Skakava Palanka
Cijena Cijena Cijena Cijena
Faktor Faktor Faktor Faktor
sanacije sanacije sanacije sanacije
sigurnosti sigurnosti sigurnosti sigurnosti
[KM] [KM] [KM] [KM]
1,5 1.557,36 1,5 1.670,85 1,5 1.556,74 1,5 1.577,36
2,0 1.882,94 2,0 2.000,73 2,0 1.868,64 2,0 1.889,70
2,5 2.152,51 2,5 2.264,83 2,5 2.046,89 2,5 2.163,83
3,0 2.363,37 3,0 2.568,47 3,0 2.308,79 3,0 2.374,84
Za statistički obradu rezultata koristila se sljedeća nezavisna [X] odnosno zavisna [Y] varijabla prikazana u tabeli 4:
Tabela 4. Pregled određivanja zavisne i nezavisne varijable pri statističkoj obradi podataka
Table 4 View the determination of dependent and independent variables in the statistical analysis
Nezavisna
Ispitana korelacija Zavisna varijabla [Y]
varijabla [X]
Faktor sigurnosti & trošak sanacije klizišta sa Trošak sanacije klizišta sa betonskom
Faktor sigurnosti
betonskom potpornom konstrukcijom potpornom konstrukcijom
Grafičkim prikazom bivarijante serije počinje ispitivanje funkcionalne veze među ovim dvjema pojavama. Taj
grafikon pruža opšta saznanja o obliku, smjeru i jačini veze između tih dviju pojava. Svaka tačka sa svojom „x“ i
„y“ vrijednošću predstavlja jedan par. Na apcisi koja je predstavljena sa „x“ nanešeni su faktori sigurnosti dok je na
ordinatu koja je predstavljena sa „y“ nanešen predračun radova za tako dobijenu betonsku potpornu konstrukciju.
Na osnovu dobijenog dijagrama rasipanja utvrdila se jasna veza u obliku matematičke funkcije između faktora
sigurnosti i cijene koštanja sanacije klizišta sa betnskom potpornom konstrukcijom. Predstavu o obliku veze
pretstavljena je tako što smo ucrtali liniju koja se najbolje prilagodi ucrtanim tačkama u dijagramu rasipanja a to je
linija tendencije (potencija).
312
2.700,00
Linja spoja serija
Linija tendencije (potencija)
2.500,00
Troškovi sanacije [KM]
2.300,00
y = 1278,1x0,584
2.100,00 R2 = 0,9121
1.900,00
1.700,00
1.500,00
1,25 1,50 1,75 2,00 2,25 2,50 2,75 3,00 3,25
Faktor sigurnosti [Fs]
Grafikon 1 – Rezultati istraživanja sa područja Tuzlanskog kantona

Chart 1 – The research results from the Tuzla Canton
Serija ulaznih parametara za iscrtavanje funkcije zavisnosti faktora sigurnosti i troškova sanacije klizišta sa
betonskom potpornom konstrukcijom na grafikonu 1 formirana je na osnovu tabele 2 koja je predstavljena u obliku
parova faktor sigurnosti – trošak sanacije. Prvobitno je bila iscrtana linija spoja svih serija odnosno parova koja je
poslužila kao input za iscrtavanja postojeće linije tendencije (potencija) koja se najbolje prilagođava zadatim
uslovima. Dobiveni rezultati prikazani su grafički (grafikon 1). Funkcionalna zavisnost parametara faktora
sigurnosti i troškova sanacije za područje Tuzlasnkog kantona u domenu ispitivanih geotehničkih uslova definisana
je funkcijom:
y=1278,1x0,584 [KM] (1)
gdje je:
y – cijena koštanja sanacije klizišta sa betonskom potpornom konstrukcijom [KM],

x – postignuti (željeni) faktor sigurnosti za izabranu betonsku potpornu konstrukciju.
Na osnovu tabele 3 formirani su nezavisni parovi faktor sigurnosti – trošak sanacije za područje Brčko distrikta.
Rezultati analize sanacije klizišta sa betonskom potpornom konstrukcijom su prikazani na grafikonu 2.
313
2.700,00
Linija spoja serija
2.500,00
2.300,00
y = 1256,4x0,5916
2.100,00 R2 = 0,9533
1.900,00
1.700,00
1.500,00
1,25 1,50 1,75 2,00 2,25 2,50 2,75 3,00 3,25
Faktor sigurnosti [Fs]
Grafikon 2 – Rezultati istraživanja sa područja Brčko distrikta

Chart 2 – The research results from the Brcko District
Prvobitno je iscrtana linija spoja svih serija a na osnovu nje konstruisana i linija tendencije (potencija) koja najbolje
odgovara predstavljenim ulaznim podacima. Dobivena funkcionalna zavisnost na osnovu iscrtane linije tendencije
je:
y=1256,4x0,5916 [KM] (2)
gdje je:

Nakon pojedinačnih analiza sa lokacija na području SI Bosne i Hercegovine, formirana je jedinstvena baza
podataka svih nezavisnih parova faktora sigurnosti – troškovi sanacije. Formiranjem ove baze stvorena je
prepostavka za iscrtavanje raspršnog grafikona sa većim brojem dobivenih rezultata koji se priliko unosa spajaju u
jedinstvenu liniju spoja svih serija (parova). Rezultati analize prikazani su na grafikonu 3.
314
2.700,00
Linija spoja serija
2.500,00
2.300,00
2.100,00 y = 1268,4x0,5874
R2 = 0,9291
1.900,00
1.700,00
1.500,00
1,25 1,50 1,75 2,00 2,25 2,50 2,75 3,00 3,25
Faktor sigurnost [Fs]
Grafikon 3 – Rezultati istraživanja sa područja Tuzlanskog kantona i Brčko distrikta

Chart 1 – The research results from the Tuzla Canton and Brcko District
Kao i kod prethodna dva slučaja i ovdje je pomoću linije tendencije ostvarena funkcionalna zavisnost parametara.
Ta funkcija glasi:
y=1268,4x0,5874 [KM] (3)
gdje je:

DISKUSIJA I ZAKLJUČAK
Cilj istraživanja bio je pokazati vezu između promatranih varijabli te izraziti je ili opisati odgovarajućom
analitičko-matematičkim izrazom, tj. regresijskim modelom. Osnovna je svrha takvog modela, uz objašnjenje
povezanosti promatranih pojava, mogućnost predviđanja vrijednosti zavisne varijable za određene vrijednosti druge
nezavisne varijable. Konkretno, funkciju zavisnosti faktora sigurnosti i troškova sanacije glinovitih plitkih klizišta
sa betonskom potpornom konstrukcijom kojom bi se mogla predvidjeti cijena sanacione mjere takve sredine u
domenu ispitivanih geotehničkih uslova.
Statističkom obradom dobivenih rezultata ispitivanja i analiza svih uzoraka između faktora sigurnosti kao nezavisne
varijable i troškova sanacije klizišta sa betonskom potpornom konstrukcijom kao zavisne varijable došlo se do
zaključka da su ove dvije pojave u koorelaciji odnosno vezi te da direktno zavise jedna od druge. To znači da sa
povećanjem ili smanjem faktora sigurnosti dolazi po jasnoj funkcionalnoj zavisnosti i do povećanja ili smanjenja
315
troškova sanacije klizišta a sve u domenu ispitanih geotehničkih sredina.
Sa druge strane pomoću dobivene funkcije moguće je i pretpostaviti cijenu koštanja sanacije klizišta u domenu
tretiranih geotehničkih sredina koja direktno može poslužiti i investitorima kao projektni zadatak kod izvođenja
hitnih sanacionih mjera ali i revidentima kod uvida u eventualno pretplaćenu cijenu predimenzioniranih betonskih
konstrukcija.
Istraživanja i analiza su prvobitno urađena na klizištima sa području Tuzlanskog kantona (Plan I, Nezuk, Borić,
Orahovica i Falešići) a potom Brčko distrikta (Bijela, Westfalija, Skakava i Palanka). Urađen je veliki broj iteracija
na svih 9 geotehničkih sredina sve dok se nisu dobili presjeci betonske potporne konstrukcije koji odgovaraju
globalnom faktoru sigurnosti Fs=1,5; 2,0; 2,5 i 3,0. Istraživanjem je obuhvaćeno 36 rezultata dobivenih na
različitim lokacijama i tretirala su faktor sigurnosti i troškova cijene sanacije glinovitih plitkih klizišta čija je klizna
ploha ustanovljena na potezu 3-4 m sa betonskom konstrukcijom „L“ poprečnog presjeka.
Nakon urađenih analiza formirane su baze podataka iz kojih se formirao raspršni grafikon za klizišta sa područja
Tuzlanskog kantona na osnovu kojeg je povučena linija trenda (potencija) iz koje je proizašlo da je parove (faktor
sigurnosti – x; troškovi sanacionih mjera y) moguće predvidjeti na osnovu funkcije koja glasi:
y=1278,1x0,584 [KM]
Polazeći od činjenice da je pravac regresije mjerodavan i pouzdan ako je vrijednost koeficijenta korelacije R >0,8,
analizom dobivenih rezultata i raspršnih grafikona 1, 2 i 3 dolazimo do zaključka da je koeficijent determinacije R2
znatno veliki i iznosi R2=0,9121 što znači da se 91,21 % sume ukupnih kvadrata odstupanja može protumačiti
ovom funkcionalnom vezom između faktora sigurnosti i troškova sanacije klizišta u domenu ispitivanih
geotehničkih sredina a ostatak od 8,79 % ostaje neprotumačeno odnosno nisu u vezi te su posljedica raznih drugih
faktora. To znači da je veza između ova dva faktora jaka.
Druga analiza je urađena na isti način i za klizišta sa područja Brčko distrika gdje je dobijena funkcija:
y=1256,4x0,5916 [KM]
sa koeficijentom determinacije R2=0,9533 što znači da se 95,33 % sume ukupnih kvadrata odstupanja može
protumačiti ovom funkcionalnom vezom između faktora sigurnosti i troškova sanacije klizišta u domenu ispitivanih
geotehničkih sredina a ostatak od 4,47 % ostaje neprotumačeno odnosno nisu u vezi te su posljedica raznih drugih
faktora.
Posljednja analiza je obuhvatila sve podatke iza formiranih baza podataka na osnovu koje je povučena linija trenda
u cilju pronalaska funkcionalne zavisnosti nezavisne i zavisne varijable gdje se ispostavilo da su i one takođe u
funkcionalnoj zavisnosti te se mogu predvidjeti prema funkciji:
y=1268,4x0,5874 [KM]
koeficijent determinacije iznosi R2=0,9291 što znači da je 92,91 % sume ukupnih kvadrata odstupanja
funkcionalnoj vezi između faktora sigurnosti i troškova sanacije klizišta a ostatak od 7,09 % ostaje neprotumačeno
odnosno nisu u vezi. Ovdje se može još uočiti, u smislu zakonitosti pojave na različitim lokacijama i po identičnim
uslovima, da je i koeficijent funkcije kao i eksponencijalni član istog reda veličine, kao i da su veoma bliske po
svojim vrijednostima. To upućuje na mogućnost shvatanja zavisnosti ova dva faktora kao zakonitost i time
primjenjivost u inženjerskoj praksi.
Interpretacijom cjelokupnog problema a imajući u vidu činjenicu da su ispitana 36 uzoraka različitih lokacija
dolazimo do zaključka da je moguće uspostaviti jednu uzročno posljedičnu vezu parametara faktora sigurnosti i
troškova sancije klizišta koja se definiše jednačinom 3. Isto tako jednačina 3 pruža uvid u plaćenu cijenu
potencijalno predimenzioniranih betonskih potpornih konstrukcija.
316
Prema analizi postojećeg problema dolazimo još i do zaključka da je moguće proširivati domenu ulazni
geotehničkih parametara sve dok granica koeficijenta determinacije R>0,8. Do tada analizirane pojave statistički se
smatraju da su u uzročno – posljedničnoj vezi. Kada je koeficijent R<0,8 statistički su podaci i tako dobivena
funkcija relativno nepouzdani.
Za daljna istraživanja preporučuje se povećavanje domene ulaznih geotehničkih parametara kao i same geometrije
odnosno oblika potpornih konstrukcija srazmjerno statističkim analizama do granice koeficijenta determinacije
R>0,8.
LITERATURA
1. Ćorić, S. (2008.): „Geostatički proračuni“, Beograd,

2. Đindić, M. (1996.): „Zemljani radovi“, Građevinsko arhitektonski fakultet Niš,
3. Đukić, D. (2004.): „Geotehničke klasifikacije za površinske radove u rudarstvu i građevinarstvu“, Tuzla,
4. Ibrahimović, A; Spahić, A. (2011.): „Tehno-ekonomska optimalizacija sanacije plitkih kilzišta primjenom
potpornih kamenih zidova“, Zbornik radova IV naučno-stručnog savjetovanja: "Geotehnički aspekti
građevinarstva", str. 355 - 362, Zlatibor, 1. - 3. novembar 2011.
5. Lukić, Č. D. (2010.); Anagnostati, V. P.; „Geotehnika saobraćajnica“, H. print. Beograd,
6. Maksimovič. M. M. (2005.): „Mehanika tla“, Građevinska knjiga Beograd,
7. Nurić, A.; Nurkanović, M. (2008.): „Zabilješke, vježbe i predavanja iz predmeta Inženjerska statistika sa
teorijom vjerovatnoće“, Autorizovana predavanja, Postdiplomski studij, Rudarsko-geološko-građevinski
fakultet Tuzla, Tuzla,
8. Pašalić, S. (1976.): „Matematička statistika“, Zagreb,
9. Sarač, Dž. (1987.): „Fundiranje“, Grafus Sarajevo,
10. Spahić, A. (2011.): „Optimalizacija tehničkih i ekonomskih parametara kod primjene kamenih zidova u
sanaciji kosina“, Magistarski rad, Tuzla,
11. Spahić, A. (2013.): „Uticaj zapreminske mase na čvrstoću betona na pritisak“, Zbornik radova VIII
međunarodnog naučno-stručnog savjetovanja: "Ocena stanja, održavanje i sanacija građevinskih objekata i
naselja", str. 311 - 320, Borsko jezero, 14. -16. maj 2013.
12. Spahić, A. Ibrahimović A. (2013.): „Funkcija zavisnosti troškova i faktora sigurnosti kod sanacije plitkih
klizišta u glinama sa armiranobetonskom potpornom konstrukcijom“, Zbornik radova VIII međunarodnog
naučno-stručnog savjetovanja: "Ocena stanja, održavanje i sanacija građevinskih objekata i naselja", str. 321 -
329, Borsko jezero, 14. -16. maj 2013.
13. Stevanović, S. (2009.): „Fundiranje građevinskih objekata“ (knjiga I), Beograd,
14. Todorović, J. (2011.): „Fundiranje“, Visoka građevinsko geodetska škola, Beograd
15. Vranić, V. (1989.): „Vjerovatnoća i statistika“, Beograd,
16. http://www.bas.gov.ba – BAS standardi,
17. http://iss.rs – SPPS standardi,
18. http://www.hzn.hr – HRV standardi.
317
UDK: 624.137.2:519.6
Stručni članak
STABILIZACIJA KOSINЕ OPTEREĆENE

OBJEKTOM PRIMENOM
ARMIRANOBETONSKOG ZIDA
Bojan Susinov*, Kiril Lazarov**
* Univerzitet “Sv. Kiril i Metodij”, Građevinski fakultet, bul.Partizanski odredi br.24,

1000 Skoplje, R. Makedonija, bojan_gt@hotmail.com
** DGT “Žikol” – Strumica, R. Makedonija, kiril.lazarov@zikol.com.mk
REZIME
Za rešavanje modela i problema iz geotehnike danas se gotovo rutinski koriste numeričke metode sa
ciljem što preciznijeg i sigurnijeg projektovanja. Slično je i kod analize ponašanja tla-konstrukcije i
njene stabilnosti, među kojim metodama se intenzivno koristi i metoda granične ravnoteže. Za potrebe
projektovanja potporne konstrukcije na kosini na čijem vrhu je objekat, napravljene su analize
stabilnosti uz pomoć programskih paketa SLIDE i FIDES-Cantilever Wall. Rezultati su prikazani u radu
i pokazuju kompleksnost problema povezanih sa stabilnošću terena i objekata u urbanoj sredini.
KLJUČNE REČI: Numeričke metode, stabilnost, potporna kostrukcija, SLIDE, FIDES – Cantilever
Wall.
STABILIZATION OF SLOPE LOADED WITH

BUILDING USING REINFORCED CONCRETE
RETAINING WALL
ABSTRACT
Numerical methods are often used for solving and analyzing of models and geotechnical problems in
order to more secure and precise design. To analyze the behavior between soil and structure and their
stability, many methods are used including the method of limit equilibrium. For the purpose of
designing retaining structure on a slope at which top there is a structure, many analyzes are made in
SLIDE and FIDES-Cantilever Wall. The results are presented below and show the complexity of the
problems related with stability of the terrain and structures in urban areas.
KEY WORDS: Numerical methods, stability, retaining structure, SLIDE, FIDES – Cantilever Wall.
UVOD
Potporne konstrukcije su direktno izložene pritisku tla, podzemnih voda, postojećih objekata i seizmičkih uticaja,
tako da, bez obzira gde se nalaze: pored puta, kejskog šetališta, kuće itd., uvek im se mora pažljivo pristupiti i
tokom projektovanja i tokom izgradnje. U radu se analiziraju potporne konstrukcije projektovane za potrebe
318
izgradnje novih zgrada u skopskom naselju Železara, koje se odlikuje brdovitim terenom i desetinak solitera
spratnosti 15-20, vidljivih iz svih krajeva grada. Naime, prirodne kosine najčešće su strme, a novoizgrađeni objekti
se sve češće postavljaju na njima, a da pritom nisu preduzete dodatne zaštitne mere o podupiranju zemljanih masa.
U takvoj situaciji, potencijal za pojavu nestabilnih terena, manjih i većih, lokalnih ili globalnih, je povećan.
Najčesče se javlja međusobno povezan sistem masa koje klize i koje u početku ne predstavljaju opasnost, ali
vremenom prouzrokuju znatne deformacije. Ova stanje dovodi u opasnost kako novoizgrađene, tako i ostale objekte
u okolini u ovoj urbanoj sredini.
Ovaj rad opisuje numeričko modeliranje i analizu sprovedenu u SLIDE-u i FIDES–Cantilever Wall-u. Rezultati
pokazuju efekte predviđenih zaštitnih mera, kao i složenost problema stabilnosti terena i objekata u urbanoj sredini.
KARAKTERISTIKE LOKACIJE I PROJEKTOVANOG REŠENJA
Na jednoj od padina u skopskom naselju Železara predviđena je izgradnja zgrade. Kako se može videti na slici 1a,
iznad lokacije je glavna ulica pored koje je i jedan od solitera. Zgrada je projektovana sa dubokim iskopom, a zbog
denivelacije projektovana je potporna konstrukcija i ispod planiranog objekta. Naime, za zaštitu je projektovan
armirano-betonski potporni zid ispod predviđenog stambenog objekta koji treba da bude fundiran odmah do gornje
ivice kosine, što se može videti na slici 1b gde je dat poprečni presek budućeg objekta i projektovanog rešenja
stabilizacije kosina armirano-betonskim potpornim zidom.
а) b)
Slika 1. а) Situacija lokacije; b) presek budućeg objekta
Figure 1. a) Layout of the location; b) cross section of the prospective building
319
Iz geotehničkog ugla, program za istraživanje i ispitivanje uklučuje izvođenje istražnih bušotina i iskopina, kao i
iskustva i saznanja dobijenih sa prethodno izgrađenih objekata u blizini razmatrane lokacije. Na slici 2 prikazana je
privremena kosina odakle se može videti stanje i vrsta materijala.
Slika 2. Stanje privremene kosine

Figure 2. Temporary condition of the slope
Geotehnički profil lokacije sastoji se od jedne vrste materijala MI (L) – laporac, gde podzemna voda nije
registrovana. Na uzetim uzorcima materijala u labaratoriji su napravljena predviđena ispitivanja. Tabela 1 pokazuje
geotehničke karakteristike podloge.
Tabela 1. Geotehničke karakteristike materijala

Table 1. Geotechnical properties of the material
Karakteristika Karakteristika
Vrednost, opis Vrednost, opis
[merna jedinica] [merna jedinica]
Boja kafena Prirodna zapremina [kN/m3] 20.0

Prirodna vlažnost [%] 10 Kohezija [kPa] 20.0
Indeks plastčnosti 13.8 Ugao unutrašnog trenja [°] 25.0
Specifična težina [/] 2.75 USCS MI
Za vreme izgradnje susednih objekata, kosina koja je predmet projekta stabilizacije, je stabilna. Ova konstatacija je
rezultat praćenja u ovom vremenskom periodu, ali kako je kosina direktno izložena atmosferskim uticajima i
površinskim vodama, njeni parametri, a naročito oni čvrstoće, se smanjuju. Usled toga, dolazi do ravoja uslova koji
mogu prouzrokovati klizanje terena, zbog čega projektant predlaže stabilizaciju kosine izgradnjom potporne
kostrukcije koja će se fundirati na donjim slojevima podloge i stvoriti stabilni blok koji će se suprostaviti
deformacijama. Tako bi se obezbedio siguran rad na planiranom objektu u fazi gradnje i eksploatacije.
Projekat predviđa izgradnju armirano-betonsku potpornu konstrukciju sa karakterističnim temeljnim ispustom (tzv.
“zub”) koji će se suprostaviti mogućem klizanju. U nadzemnom delu, temelj prelazi u klasični pločasti potporni zid,
prikazan na slici 3.
320
Slika 3. Poprečni presek potpornog zida

Figure 3. Cross section of the retaining wall
Dužina potporne konstrukcije iznosi L=43.0 m. Širina temelja u osnovi je 2.70 m, a visina h=0.8 m. Dubina “zuba”
ispod kote fundiranja je d=1.4 m, a širina b=0.9 m. Gornji deo zida (lice) je sa visinom H=4.84 m, čija debljina je
promenjliva po visini: b1=0.7 m i b2=1.1 m. Planirano je da se potporni zid preko armirano-betonske ploče poveže
sa podzemnom garažom na novoprojektovanom objektu. Elementi zida su armirani armaturom RA 400/500-2,
najčešće prečnikom ⌀14 i ⌀18, pri čemu su svi preseci dvojno armirani, koje su karakteristike, kao i sve prethodne,
dobijene na osnovu sprovedenih geostatičkih proračuna.
MODELIRANJE I VERIFIKACIJA IZABRANOG REŠENJA NUMERIČKIM METODAMA
U prvoj fazi projektovanja iskopa, analizirana je stabilnost slobodnog iskopa u terenu, pri čemu je razmatrana
kosina nagiba 3:1 i visinom H=10 m. U privremenim uslovima je ista stabilna, ali su proračuni u SLIDE-u pokazali
da će se takvo stanje narušiti usled izgradnje objekta. Uz projekata gornje konstrukcije, preuzet je podatak da će se
opterećenje sa objekta preko temelja preneti ravnomerno kontinuirano u intenzitetu od q=70 kN/ m2, u širini do
6.30 m od vrha nagiba, nakon čega produžava sa teretom od q=140 kN/m2. Problem koji se rešava u statičkoj i
seizmičkoj računici u osnovi predstavlja ravno stanje deformacije sa malim promenama svojstava sistema u
njegovoj dužini. Prilikom analize primećeni su faktori sigurnosti Fs<1.00 u statičkim uslovima. Zbog seizmičke
aktivnosti područja napravljena je i analiza seizmičkih uslova, još više što zemjotresi izazivaju vibracije kod
konstrukcije, pa se u njoj učitava dodatna snaga ili inercijalno ubrzanje ukupne njene mase. Oni su u velikoj meri
zavisni od vrste sezmičkih pobuda, prostiranje talasa kroz tlo kao i od tipa i samog ponašanja konstrukcije na ove
vibracije. Njihov uticaj je uzet u obzir preko horizontalnog ah=0.2 i vertikalnog av=0.1 seizmičkog ubrzanja.
Dobijene vrednosti faktora sigurnosti za statičke i seizmičke uslove su prikazani su u tabeli 2.
321
Tabela 2. Faktori stabilnosti privremene kosine

Table 2. Safety factors for unstabilized (temporary) slope
Metod Fs (staticke uslove) Fs (seizmičke uslove)
Bishop 0.941 0.819

GLE/Mor.-Price 0.938 0.809
Spencer 0.936 0.815
Slika 4. Klizna površina sa minimalnim Fs za а) statičko stanje i b) seizmičko stanje

Figure 4.Slip surface with minimum Fs for а) static condition and b) seismic condition
Analize projektovanih rešenja za stabilizaciju kosina sa potpornim zidom u programu SLIDE daju faktore
sigurnosti Fs>1.50 i Fs>1.10 koji su minimalno propisani za stabilno stanje kod dugoročnog statičkog i
privremenog seizmičkog opterećenja. Zbog povezivanja potpornog zida i objekata, u ovom delu teret je zamenjen
sa dve koncentrirane sile p=30kN/m na međusobnom rastojanju od 6.30 m kao teret koji se prenosi preko stubova
322
ramovske konstrukcije. Dobijene vrednosti faktora sigurnosti prikazane su u tabeli 3, dok klizne površine sa
minimalnim koeficijentom sigurnosti na slici 5.
Tabela 3. Faktori sigurnosti za stabilizovanu kosinu

Table 3. Safety factors for stabilized slope
Metod Fs (statički uslovi) Fs (seizmički uslovi)
Bishop 1.669 1.320
GLE/Mor.-Price 1.666 1.326
Spencer 1.665 1.326
Slika 5. Klizna površina sa minimalnim Fs za а) statičko stanje i b) seizmičko stanje

Figure 5. Slip surface with minimum Fs for а) static condition and b) seismic condition
323
Stabilnost na klizanje projektovanog potpornog zida, kao i nosivost i sleganje podloge, izračunati su u
programskom paketu FIDES, u modulu Cantilever Wall. Uz pomoć ovog programa mogu se uraditi sve
verifikaciije potpornih zidova: globalna stabilnost, stabilnost zida na klizanje, nosivost podloge i sl. Intenzitet
zemljanih pritisaka, faktori sigurnosti i statičke veličine u okviru konstrukcije koje su potrebne za dimenzioniranje
računaju se uz pomoć DIN. Uz pomoć analiza sa metodom kinematičkih elemenata (KEM) mogu se modelirati i
optimizirati mnogi geometrijski različiti preseci. Međutim, nedostatak je nemogućnost modeliranja “zuba”, ali
njegovim izostavljanem rezultati su na strani sigurnosti.
Slika 6. Rezultati analize sprovedene u FIDES – Cantilever Wall

Figure 6. Results from FIDES – Cantilever Wall analysis
Rezultati analize pokazuju stabilno stanje konstrukcije u odnosu na klizanje, nosivost podloge, sleganje,
horizontalno pomeranje i klizne površine. Karakteristične vrednosti ove verifikacije date su tabeli 4.
Тabela 4. Verifikacija stabilnosti projektovane konstrukcije

Table 4. Stability verification of designed retaining structure
Stabilnost za nosivost (Fs) 3.84 Vertikalno sleganje [mm] 1.50
Stabilnost na klizanje (Fs) 1.35 Horizontalno pomeranje zida[mm] 3.00
Stabilnost klizne površine (Fs) 1.97 Diferencijalna sleganja [mm] 1.30
ZAKLJUČAK
Situacija potencijalnog klizanja kosine na kojoj se gradi objekat, nalaže projektovanje potpornog zida za njenu
stabilizaciju. Na osnovu izvršenih analiza u programskim paketima SLIDE i FIDES – Cantilever Wall može se
zaklučiti da projektovano rešenje stabilizacije sa armirano-betonskim potpornim zidom je opravdana i optimizirana,
što se potvrđuje putem vrednosti faktora sigurnosti. Izgradnja ovakvih konstrukcija ima posebni značaj u urbanim
sredinama gde svaka nestabilnost terenu može dovesti do velikih rizika.
324
LITERATURA
1. “Proekt za stabiliziranje na teren so potporna armirano–betonska konstrukcija vo naselba Železara” – DGT

ŽIKOL, Strumica; 2013;
2. “Elaborat za izvršeni geotehnički istražuvanja i ispituvanja za lokacija vo naselba Železara” – DGT ŽIKOL,
Strumica; 2013;
3. “FIDES - Cantilever wall Manual”;
4. “SLIDE Manual”.
325
UDK: 624.824.042.7
PRILOG SEIZMIČKOJ ANALIZI NASUTIH

BRANA
Milutin Vučinić*
SEIZMOKONSTRUKTOR d. o. o., Veljka Vlahovića 24, Podgorica

Email: seizmo-konstruktor@t-com.me
REZIME
Stanje naprezanja i deformacija, a sa time i stabilnost brana za vrijeme trajanja zemljotresa, zavise od
karaktera kretanja osnove, konstrukcije objekta, i njegovih inercijalnih, krutostnih i prigušivačkih
svojstava. U takvom slučaju za kvalitetnu i realnu analizu ponašanja brana potrebno je unapred da se
odrede statički uslovi koji vladaju pre zemljotresa, kao i stanje opterećenja u toku zemljotresa. U
zavisnosti od izbora metode za seizmičku analizu mora se prethodno izabrati odgovarajuća metoda za
analizu statičkog stanja koja će se najbolje uklopiti u dinamičku analizu. Ovde je dat, manje ili više,
koncizan prikaz najpoznatijih metoda za analizu nasutih brana, sa posebnim osvrtom na nelinearnu
metodu, gde je na primeru seizmičke analize nasute brane, opisana tehnika modeliranja i njenog
sprovođenja.
KLJUČNE REČI: Brana, zemljotres, analiza, nelinearne metode
SEISMIC ANALYSIS OF EARTH DAMS

ABSTRACT
The stress and strain, and with it the stability of the dam during the earthquake, depend on the movement
of the basics, building construction, and its inertia, and rigidity and damping, properties. In this case,
high-quality and realistic analysis of dam behavior required in advance to determine the static conditions
prevailing before the earthquake, and the loading conditions during the earthquake. Depending on the
choice of methods for seismic analysis must be pre-select the appropriate method for the analysis of
static conditions that will best fit in the dynamic analysis. Here is a more or less, a concise review of the
most popular methods for the analysis of earth dams, with special emphasis on the non-linear method,
where the example of seismic analysis of embankment dams, described modeling technique and its
implementation.
KEY WORDS: dam, earthquake analysis, nonlinear methods

326
OPŠTE O NASUTIM BRANAMA
Brane su privremeni ili trajni objekti (graeđvine) kojima se pregrađuje riječno korito u cilju ostvarenja akumulacije
za energetske potrebe, navodnjavanje ili regulisanje protoka. Nasuta brana (engl. earthfill dam, njem.
Schüttstaudamm,m.), svaka brana koja se gradi od iskopanih prirodnih materijala ili otpadne neorganske građe.
Nasute brane izvode se od tla, kao homogeni ili zonirani objekti prilagođeni lokalnim uslovima: geološkim,
topografskim, hidrološkim, geotehničkim, seizmičkim, meteorološkim, raspoloživim materijalima. Takvi objekti su
po obliku i po gradnji uslovljeni pomenutim lokalnim uslovima.
To su uz mostove, jedina dva značajna i tehnički visoko zahtjevna objekta koje u svim djelovima kontrolišu
građevinski inženjeri. Oni se u projektovanju i izvođenju takvih objekata dokazuju i kao projektanti, i kao graditelji
i kao arhitekti - u njenom oblikovanju prilagođenom tehničkim zahtjevima a uklopljene u okolinu. Tijelo brane
treba osigurati na: prihvatljive deformacije koje neće ugroziti funkcionalnost i sigurnost objekta, sigurnost protiv
sloma u temelju ili u dijelovima brane, sigurnost protiv erozijskog djelovanja procjednih voda i vode iz jezera,
visinu krune brane koja sprječava preplavljivanje. Projektom brane obuhvataju se i obrađuju: geološki uslovi na
mjestu pregrađivanja i oko njega, istražni radovi na terenu i u laboratoriji, proračuni i dokazi stabilnosti od statičkih
i dinamilkih djelovanja za sva mjerodavna opterećenja, za djelovanja procjedne vode; detaljne tehničke prikaze,
tehničke specifikacije u uslove izvođenja. Projektu brane prethode opsežni istražni radovi. Svejedno, nova saznanja
u toku izgradnje i promjene u svojstvima materijala utiču na prilagođavanje projekta promijenjenim uslovima, pa je
uobičajeno da se osnovno projektno rješenje mijenja tokom izvođenja. Uvijek se bilježi opažanje pomjeranja, sila i
pornih ptitisaka u tijelu brane, kako bi se uspostavila veza između pretpostavki projektnog rješenja i stvarnih uslova
koji vladaju u tijelu brane. Sigurnost brana ne smije biti dovedena u pitanje, jer njihov lom može izazvati
katastrofalne posljedice, ogromne ekonomske štete i smrt mnoštva ljudi. Radi sigurnosti evakuacijski se organi
(preliv, temeljni ispust) i zahvat vode za korisnike izvode pretežno izvan brane. Ove brane mogu biti visoke i niske,
pa tako prema međunarodnoj definiciji, visoke brane su one čija je visina od temelja do krune veća od 15 m, kao i
one više od 10 m i imaju dužinu po kruni veću od 500 m, akumulaciju zapremine veće od 10.000 m3, ili ako preko
njih treba propuštati količinu vode veću od 2000 m3/s. Kod ove vrste objekata, radi mogućih teških posljedica
eventualnog rušenja, primjenjuju stroži kriterijumi pri projektovanju i građenju. Brana može biti:
homogena,zonirana ili sa uzvodnim nepropusnim ekranom, što zavisi od količine i vrste lokalno dostupnog
materijala.
SEIZMIČKA STABILNOST NASUTIH BRANA
Brane kao i prateći hidrotehnički objekti, zajedno sa osnovom na kojoj su fundirani, moraju da očuvaju stabilnost i
nepovredljivost pri različitim uslovima i mogućim slučajevima opterećenja, koji se mogu javiti u toku njihove
gradnje i eksploatacije. Zbog toga, oblik i dimenzije pojedinih konstruktivnih elemenata, kao i objekta u cjelini, su
u tijesnoj zavisnosti od mogućih uslova opterećenja. Ovi objekti ispoljavaju složen odgovor na spoljašnja i
unutrašnja opterećenja i uticaje, što je u izrazitoj suprotnosti njihovoj, naizgled jednostavnoj konstrukciji i formi. U
suštini to su, u najvećem broju slučajeva, asimetrične trodimenzionalne konstrukcije izvedene od materijala koji
posjeduju kompleksna fizičko-mehanička svojstva. Najčešće su fundirane na nehomogenim i anizotropnim
formacijama tla. To prouzrokuje složenu interakciju brane i osnove, kompleksan odovor i objekta i osnove, posebno
kada su izložene promjenljivom djejstvu glavnih opterećenja i progresivnom zasićenju vodom. Neka od opterećenja
su jasno definisana u odnosu na raspodjelu, magnitudu i pravac djejstva. Očigledan primjer su sopstvena težina
konstrukcije i hidrostatički pritisak. Ostala glavna opterećenja, neka od njih jednako značajna, kao i prethodna dva,
teže je definisati, a mogu da budu i promjenljiva u toku vremena. Kao primjer može poslužiti porni pritisak
filtracione vode, termički efekat i dr. Naime, opterećenja na branu se mogu podijeliti na: stalna (sopstvena težina
brane, pritisak vode u porama, uzgon, tlo, sve stalne mase-oprema na brani; promjenljiva: temperaturne promjene,
skupljanja betona, smrzavanje vode u betonu, opterećenje ledom, talasi, povremena/pokretna opterećenja, i
vanredna opterećenja: zemljotres.
Što se tiče nosivosti stabilnosti valja istaći mehaničku stabilnost brana gdje brana preuzima hidrostatičko
opterećenje i sa svojom sopstvenom težinom prenosi na temeljno tlo. Mehanička stabilnost podrazumijeva
stabilnost kosina i stabilnost temeljnog tla.
327
Pri projektovanju treba analizirati sljedeće slučajeve:
- Analizu stabilnosti izgrađenog objekta (kraj građenja)

- Analizu opterećenog objekta (puna akumulacija) i
- Analizu naglog pražnjenja akumulacije.
Seizmički efekat često puta prouzrokuje veliki, a ponekad i glavni rizik kada su u pitanju velike brane. Za
kvalitetnu i realnu analizu ponašanja brane pri djejstvu zemljotresa potrebno je, u prvom redu, što tačnije da se
odrede statički uslovi koji vladaju prije zemljotresa, pri tome se za statičku analizu mogu koristiti odgovarajuće
klasične ili savremene metode. Projektant brana, u zavisnosti od izabrane metode za analizu uticaja od djejstva
zemljotresa, prethodno mora odabrati adekvatnu metodu za analizu statičkog stanja, koja će se najbolje uklopiti u
dinamičku analizu. Najčešće korišćene metode za analizu uticaja od djejstva zemljotresa na nasute brane su:
-Pseudostatička metoda, koja je bazirana na klasičnoj metodi granične ravnoteže, pri čemu se efekat zemljotresa na
klizeću masu predstavlja ekvivalentnom statičkom silom, određenom kao proizvod seizmičkog koeficijenta i težine
potencijalne klizeće mase;
-Pseudostatička metoda, kod koje se u analizi unosi neravnomjerni koeficijent ubrzanja: Kod velikog broja analiza i
osmatranja ponašanja brana pri djejstvu zeljotresa, utvrđeno je da se ubrzanje povećava od osnove ka kruni brane,
postižući ptitom vrijednost ubrzanja nekoliko puta veću od one u osnovi brane. Ako se ovakvo promjenljivo i
usiljeno ubrzanje primijeni u postupku analize stanja primjenom metode granične ravnoteže, može da se dobije
realnija slika koeficijenta sigurnosti. Tako su nastale pseudostatičke metode, kod kojih se u analizi unosi
neravnomjerni koeficijent ubrzanja, a jedna od takvih je i metoda NJumarka (1965. god.), koja pored svih
nedostataka i ograničenja, u odnosu na materijale na koje se može primijeniti, predstavlja veliki korak naprijed u
filozofiji ocjene ponašanja nasutih brana za vrijeme djejstva zemljotresa. Ovdje valja navesti i neke poluempirijske
metode kao npr. metodu Maksidisija i Sida (1977. god.), prema kojima se seizmički efekti procjenjuju na osnovu
uzajamne zavisnosti osobina posmatrane brane sa opisom sličnih brana, za koje su praćeni i poznati, odgovor i
trajne deformacije.
-Ekvivalentna linearna metoda: Sagledavajući nedostatke i ograničenja u primjeni pseudostatičkih metoda, kao i
poteškoće u određivanju graničnog stanja pri kom dolazi do odvajanja zemljanog bloka od nasipa kod više
zasićenih nekoherentnih materijala, Bolton i Sid su 1966. godine razvili alternativnu ekvivalentnu linearnu metodu,
kod koje, sa ciljem da se odredi odgovor na zemljotres, konstrukcija brane se idealizuje kao ekvivalentni elastični
sistem. Ova metoda stekla je veliki publicitet zbog njene efikasne primjene u analizi klizanja koje se dogodilo na
brani Donji i Gornji San Fernando, u Kaliforniji, za vrijeme zemljotresa 1971. godine. Ovdje se radilo o naplavnim
branama sa niskom relativnom zbijenošću, kod kojih je došlo do likvifakcije, koja je primjenom ove metode, nakon
urušavanja, bila jasno demonstrirana. Ipak, prethodna analiza ukazala je na poteškoće pri njenom izvršavanju i pri
interpretaciji rezultata. U posljednje vrijeme sve su više u primjeni savremene metode koje baziraju na mogućnost
matematičkog modeliranja nelinearnog ponašanja različitih materijala, u zavisnosti od deformacija. Jedna od takvih
metoda je i nelinearna metoda koja se u literaturi može naći pod nazivom „Čista“ nelinearna metoda, pa se i ovdje
koristiti taj naziv.
ČISTA NELINEARNA METODA
Kod praktične primjene, unutar veličina opterećenja, tlo nije linearno elastično ni potpuno plastično. Stvarno
ponašanje tla je nelinearno, vrlo složeno i promjenljivo, zavisno od uslova kojima je izloženo, a to ima veliki uticaj
na izbor parametara tla za geotehničke proračune. Upravo predmetna nelinearna metoda ogleda se u tome što koristi
elasto plastični model za opisivanje ponašanja materijala. Poznato je da su konstitutivne jednačine neophodne kod
svih metoda mehanike tla: planiranja i vrednovanja laboratorijskih i terenskih ispitivanja, analitičkog i numeričkog
predviđanja ili povratne analize naprezanja i deformacija unutar samog tla. Rješavanje konstitutivnih jednačina,
odnosno jednačina kretanja, primjenom ove metode se rješavaju u vremenskom domenu, proračunom potpune
nelinearnosti tokom napredovanja rješenja. Ona omogućava matematičko modeliranje nelinearnog ponašanja
328
različitih materijala, u zavisnosti od deformacija. Matematički model se inkorporiše u odgovarajući program, tako
da se vrši spojena analiza, na taj način što se sa jedinstvenim ulaznim parametrima rješavaju pune jednačine
kretanja, vremenski zavisna efektivna naprezanja i pojava pornog pritiska, zajedno sa trajnom (plastičnom)
istorijom deformisanja. Ako se predpostavi da model odražava odgovarajuće predstavljanje ponašanja materijala i
da su jednačine tačno riješene, rezultati dobijeni ovom metodom daju tačnu predstavu nelinearnog odgovora nasute
brane. Ovom metodom se može obuhvatiti i provjeriti i moguća pojava likvifakcije (Tančev, 1999).
Spojene analize kod primjene ove nelinearne metode izvršavaju se primjenom numeričke metode konačnih
elemenata. Za odnos stanja naprezanja i deformacija značajan je stepen zasićenosti i način dreniranja nasutih
materijala. Takvi fenomeni, uključujući i modeliranje parcijalno zasićenih zemljanih materijala, moraju na
odgovarajući način biti ukljčeni u analizu (Dungar,1988). Zavisno od vremena koje je potrebno da dođe do
disipacije fluida iz pora u odnosu na vrijeme trajanja primijenjenog opterećenja kaže se da su nasuti materijali
drenirani ili nedrenirani.
Jezgro kameno-zemljanih brana ima nisku propustljivost i može biti potrebno nekoliko godina da porni pritisak
postigne ravnotežno stanje, ako ga uopšte i postigne. Krupnije graduirana zemlja može da dostigne ravnotežu za
nekoliko mjeseci, a lomljenom kamenu može biti potrebno samo dio minuta. U uslovima zemljotresa navedena
kategorizacija mora da bude revidovana, zato što je u takvom slučaju, vrijeme trajanja djejstva opterećenja veoma
kratko, u rangu sekunde. Zato, uzvodno potporno tijelo kod kameno zemljanih brana i kameno nasutih brana sa
dijafragmom, često spada u kategoriju zasićenog i nedreniranog stanja.
Radi ilustracije mogućnosti primjene čisto nelinearnog metoda, ukratko se opisuje postupak analize, i navode neki
rezultati analize, 200 m visoke kameno-zemljane brane Konuop (Filipini), slika 1.
Slika 1. Diskretizacija poprečnog presjeka kameno-zemljane brane Konuop

Figure 1. Discretization of the cross-sectional stone and earthen dam Konuop
Analiza ove brane je izvršena korišćenjem programa EFESYS (Dungar,1978), koja dozvoljava zone različitog
materijala i da imaju različite uslove dreniranja za date slučajeve opterećenja, odnosno uslovi dreniranja mogu da
se mijenjaju od jednog do drugog slučaja opterećenja. Tako, npr. glineno jezgro, u fazi statičke analize, može da
bude tretirano kao nedrenirano pri simulaciji izvođenja brane u slojevima. Zatim, za uspostavljni stacionarni
filtracioni tok bi se uzeli drenirani uslovi, sa uzimanjem pornog pritiska kao filtracionog pritiska, a sile od filtracije
bi se dodale silama od sopstvene težine da bi se definisalo ukupno opterećenje konstrukcije. U fazi seizmičkog
opterećenja filtracioni pritisak pri stacionarnom toku se uzima kao početni pritisak, a zatim, na bazi nedreniranog
ponašanja materijala, se računaju promjene pornog pritiska, prouzrokovane dinamičkim opterećenjem. Osnovni
konstitutivni model ponašanja materijala je elasto plastični, a samo kao dopunska mogućnost, omogućeno je
uzimanje u obzir efekta nelinerne elastičnosti materijala. Isto tako, u analizama je omogućeno tretiranje materijala i
kao parcijalno vodozasićeni.
Analize su izvršene prema metodi ravninskog stanja deformacija metodom konačnih elemenata. Presjek brane je
diskretizovan sa 200 osmočvornih elemenata sa obuhvatanjem tijela brane, koja leži na zdravoj stijeni, kao i na
fluidu sa uzvodne strane, slika 1. Autor modela razvija efikasnu metodu povezivanja fluida sa konstrukcijom pri
čemu se domen fluida smatra nekompresibilnim (Dungar, 1978).
329
Usvojen je maksimalni mogući zemljotres (MMZ) sa najvećim ubrzanjem 3,9 m/s2, što odgovara zemljotresu
magnitude 7 stepeni prema Rihterovoj skali, na rastojanju od 50-150 km od brane. Za istraživanja su izabrana dva
zapisa: MMZ1 i MMZ 2, slika 2.
Prikazane su horizontalne komponente ubrzanja. Prvi zapis je iz juna 1966. godine, sa magnitudom od 6,5 i
maksimalnog ubrzanja od 3,6 m/s2, a drugi je San Fernando, zemljotres iz februara 1971. godine, magnitude 6,6 i
maksimalnog ubrzanja od 12,5 m/s2. Zapisi su transformisani sa novom skalom, tako da maksimalno ubrzanje bude
3,9 m/s2. Kako se može vidjeti iz zapisa, MMZ1 sadrži samo nekoliko izraženih pulsacija, dok MMZ2 sadrži više
većih pulsacija, koje traju duži vremenski period.
Slika 2. Akcelerogrami maksimalnog mogućeg zemljotresa, primijenjen kod brane Konuop

Figure 2. Maximum possible earthquake accelerograms, applied at the dam Konuop
Istorija pojavljenih deformacija u toku vremena je ilustrovana na slici 3 za tačke A i B označene na slici 1.
Prikazana su odgovarajuća horizontalna pomjeranja za oba zemljotresa za prvih 20 sekundi trajanja odgovora
brane. Na horizontalnim pomjeranjima (pozitivni su ka nizvodnoj strani), većinom, utiče kvazirezonancija
horizontalnog moda vibracija, zajedno sa nelinearnim djejstvom koje uglavnom ima smjer ka uzvodnoj strani.
Vertikalna pomjeranja, pak, (negativna znače slijeganje), pokazuju jaku tendenciju ka nelinearno usmjerenom
slijeganju), sa slabim djejstvom kvazirezonancije od vertikalnog moda vibracija.
Slika 3. Istorija pomjeranja u tačkama A i B od oba zemljotresa

Figure 3. History displacements at points A and B of the two earthquakes
330
Pobuda vertikalnog vibriranja sa primijenjenim horiozontalnim zemljotresom proističe iz plastičnog ponašanja

materijala u tijelu brane, pri čemu se odgovor u vertikalnom pravcu pripaja horizontalnom kretanju preko
nelinearnog modela materijala. Isto tako, dijagrami na slici 3 slikovito prikazuju da i pri jednakom maksimalnom
ubrzanju, dva različita zemljotresa mogu da izazovu značajnu razliku u trajnim pomjeranjima. Naime, od
zemljotresa MMZ1 dobijeno je trajno slijeganje krune od 55 cm, a od MMZ2 – 135 cm. Ovo ilustruje poznati fakt
da maksimalno ubrzanje ne smije da bude jedinstven kriterijum pri izradi projektnog zemljotresa.
Istorija horizontalnih normalnih, vertikalnih normalnih i tangencijalnih naprezanja, u odnosu na vrijeme, je
prikazano za tačku C (označene na slici 1), na dijagramima na slici 4, za oba zemljotresa. Na istoj slici je prikazan i
dijagram promjena pornog pritiska, pojava povećanog pornog pritiska i njegova disipacija u toku zemljotresa.
Slika 4. Istorija naprezanja i porni pritisak u tačci C

Figure 4. History of stress and pore pressure at point C
Na slici 5 su prikazane izolinije ukupnih vertikalnih pomjeranja u tijelu brane, prouzrokovane od svih uticaja,
uzetih u analizi: sopstvena težina pri simuliranju izvođenja u slojevima, punjenje akumulacije i uspostavljanje
stacionarnog filtracionog toka, kao i uticaj MMZ2. Porni pritisak, razvijen kao posljedica MMZ2, grafički je
prikazan na slici 6. Ovakvi rezultati omogućavaju jasno sagledavanje ponašanja brane u statičkim i dinamičkim
uslovima. Oni pomažu pri konstrukciji presjeka brane npr. da se odredi nadvišenje krune brane i dr.
Program je omogućio i praćenje stabilnosti brane u toku dinamičke pobude. U slučaju brane dobijen je koeficijent
sigurnosti 1 na pojavu nekontrolisanih plastičnih pomjeranja, odnosno u kritičnim situacijama po stabilnost brane,
pomjeranja su bila u prihvatljivim granicama za uslove MMZ.
U svijetu su razvijeni i drugi poznati modeli za dinamičku analizu nasutih brana. Dobar dio od njih je osposobljen
za potrebe ocjenjivanja dinamičke stabilnosti brana koje služe za formiranje prostora za taloženje otpadnog
materijala iz industrije i rudarstva, čija karakteristika je podložnost likvifakciji (Jeyapalan i sar.,1983; Jeyapalan i
sar.,1983).
331
Slika 5. Izolinije vertikalnih pomjeranja Slika 6. Porni pritisak kod brane Konuop izazavan
kod brane Konuop dejstvom zemljotresa MMZ2
Figure 5. Contour lines of vertical displacement Figure 6. Pore pressure in the dam Konuop Challenged
the dam Konuop earthquake impacts MMZ2
Razvojem numeričkih metoda i računarske tehnike su stvoreni uslovi za ravoj i primjenu trodimenzionalnih metoda
za dinamičku analizu nasutih brana. Kao i u slučaju statičkke analize i dinamička trodimenzionalna analiza je
osobito korisna i potrebna ako se radi o brani u tijesnom pregradnom mjestu – tjesnacu, kod koje je uticaj obala na
njenu stabilnost značajna. Tu je pored ostalog interesantno i pitanje interakcije između strmih obala i osnove brane,
za čije simuliranje je potrebno da se uvedu specijalni prostorni spojni elementi.
332
LITERATURA
[1] Голbдин, Л. А.; Расказов, Н. Л.: „Проектирование грунтовых плотин“, Энергоавтомиздат, Москва, 1987.
[2] Dungar, R.: „An efficient methodof fluid-structure coupling inthedynamic analysis ofstructures“, Int. Journal for
Numercal Methods in Engineering, Vol. 13, 93-107, 1978.
[3] Dungar, R.: „Computer modelling of embankment dams: response to earthquake“, Water Power and Dam
Construction, June, 1988.
[4] Jeyapalan, K. J.; Duncan M. J. and Seed B. H.: „Analyses of Flow Failures of Mine Tailings Dams“, JGE,
ASCE, Vol. 109, No 2, Feb. 1983.
[5] Jeyapalan, K. J.; Duncan M. J. and Seed B. H.: „Investigation of Flow Failures of Tailings Dams“, JGE,
ASCE, Vol. 109, No 2, Feb. 1983.
[6] Лятхер, В. М.; Ли А. Т.; Иващенко И. Н.: „Сейсмостойкостъ Нуреской плотины“, „Гидротехническое
строителъство“, Энергоавтомиздат, Москва, Nº 12, 1984.
[7] Савинов, О. А. и др.: К вопросу о сейсмостойкостъи Нурекской плотины, „Гидротехническое
строителъство“, Энергоавтомиздат, Москва, Nº 5, 1986.
[8] Танчев, Љ.: „Брани и придружни хидротехнички објекти“, „Гоце Делчев“ а. д. Скопје, 1999.
[9] Расположиви материјали са ИЗИИС-а у вези наcутих брана.
333
UDK: 624.15
PRIMENA JET GROUTING TEHNOLOGIJE

KOD FUNDIRANJA U DUBOKOJ
TEMELJNOJ JAMI STAMBENO
POSLOVNOG KOMPLEKSA NA NOVOM
BEOGRADU
David Mandić, Aleksandra Kiković, Miloš Hranisavljević
Novkol, Surčinski put 1k, 11077 Novi Beograd
REZIME
Na lokaciji Novog Beograda, u Bloku 65, realizovana je prva od ukupno devet etapa izgradnje
stambeno-poslovnog kompleksa sa dve podzemne etaže, u otežanim geološkim uslovima. U tekstu se
opisuju primenjena rešenja, kao i rezultati njihove primene.
KLJUČNE REČI: jet grouting, fundiranje, sleganje
APPLICATION OF JET GROUTING

TECHNOLOGY FOR FOUNDATION IN DEEP
FOUNDATION PIT OF BUSINESS AND
RESIDENTIAL COMPLEX ON THE NEW
BELGRADE
ABSTRACT
The first of nine construction stages of business and residential complex was realized, with two
underground floors in difficult geological conditions, at the area of New Belgrade, on Block 65. The
paper describes the implemented solution, and the results of it’s application.
KEY WORDS: jet grouting, foundation, settlement
UVOD
Stambeno poslovni kompleks nalazi se u ul. Omladinskih brigada 86 u Bloku 65, na Novom Beogradu.
Urbanističkim uslovima i Arhitektonsko-građevinskim projektom, predviđena je realizacija kompleksa u dve faze
od kojih prva faza (F1) ima sedam etapa a druga (F2) dve. Faza F1 imaće nadzemno 11 nezavisnih stambenih
objekata spratnosti do P+6+Pk (slika 1). U podzemnom delu kompleks u osnovi ima jedinstven gabarit dimenzija
168x136,8m, koji se sastoji od dve etaže garaža koje se grade po ritmu faza, odnosno etapa. Predmet ovog rada je
fundiranje i zaštita temeljne jame Faze F1, Etapa 1, koja je izgrađena.
334
Faza F1
44,6 x
Etapa 1
Slika 1. Lokacija sa objektima

Figure 1. Location with objects
OPIS PODLOGA NA OSNOVU KOJIH JE PRIMENJENA NOVA METODA FUNDIRANJA
- Podaci o objektu i konstrukciji na osnovu AG projekta

Podzemni deo etape 1 u osnovi ima dimenzije 44,6x137,4m i ukopava se u tlo dve etaže (oko 7,0m) od površine
terena. Po konturi temeljne jame su ulice sa infrastrukturom i zelene površine.
Kota prizemlja (kota ±0,00) je apsolutna kota 75,50. Okolni teren je na koti 74,60 do 75,30. Noseći sistem u
podzemnim spratovima su armirano-betonske monolitne ploče, zidovi i stubovi na rasteru 8,10x8,10 m. Temeljna
ploča je debljine 65cm, ojačana kapitelima.
Naponi ispod temeljne ploče su u rasponu od 47 kPa na mestima gde postoje samo dve podzemne etaže do 182 kPa
na mestima liftova i stepeništa nadzemnih objekata (slika 2).
- Podaci o tlu
Elaborat o geomehaničkim ispitivanjima tla na lokaciji ovog poslovno-stambenog kompleksa uradio je Institut IMS
iz Beograda, avgusta 2010 godine.
335
Slika 2. Presek kroz objekat sa prikazom napona ispod temeljne ploče

Figure 2. Cross section through the building showing the stress below the base slab
Sastav i debljina slojeva tla idući od površine terena su:

• nasip, debljine oko 2,0m
• deluvijalne prašine, debljine oko 1,2m
• peskovite prašine, debljine oko 4,0m
• prašinasti pesak, debljine oko 1,8m
• peskoviti šljunak, debljine oko 5,5m
• peskovito-muljevite prašine, debljine oko 4,0m
• serija peska i šljunka, debljine oko 8,3m
• tvrde glinovite prašine u kojima je završeno bušenje.
Nivo podzemne vode prema podacima istražnog bušenja (maj 2010) je na oko 3,0m od površine terena, na kotama
71,30 do 71,70. Nivo podzemne vode zavisi od nivoa Save i priliva vode iz zaleđa i prema višegodišnjim
osmatranjima može biti i viši. Najniže etaže (garaže) kompleksa biće trajno 4,0-5,0m ispod nivoa podzemne vode.
Na slici 3 prikazan je deo geološkog profila sa merodavnim karakteristikama tla i kotom iskopa za drugi podzemni
nivo.
336
Slika 3. Geološki presek

Figure 3. Geological section
OPIS PROJEKTNOG REŠENJA U GLAVNOM PROJEKTU PO KOME SU IZVEDENI RADOVI
Zbog veličine kompleksa, dubine ukopavanja, veoma složenih geoloških uslova, visokog nivoa podzemne vode,
fazne realizacije i izrade pouzdane hidroizolacije, urađena su Varijantna idejna rešenja, Idejni i Glavni projekat
fundiranja i zaštite temeljne jame. Projektanti su Autori ovog referata. Analizirajući razmatrane varijante i procenu
koštanja, Investitor se posle izrade Idejnog projekta odlučio za varijantu na osnovu koje je urađen Glavni projekat i
izvedeni radovi.
U daljem tekstu biće obrazložena primenjena rešenja u Glavnom projektu, zahtevana i realizovana probna
ispitivanja i upoređenje ponašanja izgrađenog objekta sa postavkama u Glavnom projektu, posebno u delu nove
metode fundiranja.
Elementi Glavnog projekta:
- Vertikalna zaštita od pritiska tla

Po konturi temeljne jame na tri strane predviđene su dijafragme, neposredno uz konturne zidove podzemnog dela
objekta. Dijafragme se izvode sa kote 72,30 koja je iznad nivoa podzemne vode, do dubine od 9,3m. Debljina
dijafragmi je 60cm. Na kruni je greda 60x60cm koja ih povezuje u jednu celinu. Dijafragme su istovremeno zaštita
od pritiska tla, kao i podloga hidroizolacije.
Za oslanjanje dijafragmi, po konturi temeljne jame koriste se ankeri tipa “jet grouting” koji se izvode u nivou
naglavne grede, na razmaku od 5m. Sile u ankerima po geostatičkom proračunu su 350 kN, dužine 16m, a izvode se
pod nagibom od 30°. Pre stalnih izvode se probni.
Na strani gde se u sledećim etapama nastavlja realizacija kompleksa, za zatvaranje temeljne jame predviđen je
stalni AB zid objekta izgrađen u Etapi 1. Na zid se postavlja hidroizolacija i zaštita hidroizolacije, a zatim se nasipa
tlom iz iskopa. Time se teren vraća na nivo pre početka radova i omogućava korišćenje izgrađene etape. Kada se
nastave radovi na susednoj etapi u zidu se izvode prodori na već predviđenim mestima, i uspostavlja komunikacija
sa novoizvedenom etapom u garažnom nivou. Zbog ovakvog zahteva dijafragme su bile zaštita na tri strane, a na
četvrtoj zidovi posebno prilagođeni ovakvoj nameni.
337
Slika 4. Vertikalna zaštita od pritiska tla

Figure 4. Vertical protection of soil pressure
- Odbrana od podzemne vode

Za odbranu od podzemne vode i uzgona u toku izvođenja radova koriste se depresioni bunari po konturi temeljne
jame koji obaraju nivo podzemne vode do kote potrebne da omogući izvođenje radova unutar temeljne jame i
odvode vodu u sabirni cevovod. Sistem ostaje u funkciji i održava nivo podzemne vode ispod kote fundiranja, kako
bi se obezbedila nesmetana izrada podzemnog dela objekta sve dok se ne izgradi podzemni deo konstrukcije do
kote 0.00, zajedno sa hidroizolacijom, jer je tek tada dovoljna težina konstrukcije da savlada uzgon. Bunari se
izvode sa kote iznad nivoa podzemne vode (približno 72,0). Tehničko rešenje spuštanja nivoa podzemne vode za
vreme izgradnje Faze 1, Etape 1 obradio je Prof. Dr. Miloš Stanić, dipl.građ.inž, i ono je posebno priloženo u
projektu.
- Privremena drenaža u temeljnoj jami

Na finalnoj koti iskopa je raskvašeno prašinasto muljevito tlo. Da bi se stabilizovalo tlo i stvorili uslovi za izradu
objekta predviđena je izrada privremene drenaže koja se sastoji od sledećeg:
• PVC folije koja treba da spreči prolaz cementnog mleka iz betonske ploče u tampon,
• prirodne mešavine šljunka d=25cm,
• sloja tucanika prosečne debljine u uvaljanom stanju oko 20cm,
• geofiltra koji sprečava ispiranje sitnih čestica tla,
• drenažnih rovova, cevi i šahtova.
Preko drenažnog sloja radi se AB ploča d=10cm – podloga hidroizolacije, hidroizolacija i temeljna ploča. Drenaža
ostaje u funkciji dok se ne izgradi podzemni deo objekta.
- Primena jet grouting tenologije kod fundiranja sa merama za smanjenje ukupnih i neravnomernih
sleganja
Objekat ima temeljnu ploču debljine 65 cm. Ispod ploče su slojevi šljunka i tucanika za potrebe drenaže. Ovi
slojevi, pored pomenute uloge privremene drenaže su i delimična zamena lošeg tla po zahtevu iz geotehničkog
elaborata, tj. služe i za umanjenje sleganja. Zbijanjem ovog sloja treba postići modul stišljivosti Mv=20 MPa.
338
Na osnovu opisane koncepcije objekta i ulaznih podataka trebalo je sračunati očekivana sleganja. Zbog toga je
formiran matematički model u koji su uneti raspored slojeva po dubini, karakteristike postojećeg i zamenjenog tla,
nivo podzemne vode i stvarni raspored napona u tlu neposredno ispod temeljne ploče, a na osnovu statičkog
proračuna konstrukcije objekta. Ovakav model formiran je u zoni manjih opterećenja koji zahvataju najveći deo
temeljne površine i u zoni maksimalnih opterećenja koja se javljaju ispod liftova, stepeništa i skloništa.
Proračun je sproveden po licenciranom programu “Geo 5” i dobijeni su sledeći rezultati:

• u zoni manjih opterećenja gde su naponi na kontaktu temeljna ploča-tlo reda veličine 47-120 kPa, zbog
velikog rasterećenja tokom iskopa, sleganja su od 0,0 do 10mm,
• u zoni većih naprezanja ispod liftova i stepeništa gde naponi dostižu maksimalnu vrednost 180 kPa
maksimalno sleganje je oko 57mm.
Radi kontrole sleganja, proračun je ponovljen i Schmertmann-ovom metodom. Kako u ovom programu nije moguće
uneti promenljivo rasprostiranje napona u tlu ispod temeljne ploče, izvršeno je uprosečavanje tih vrednosti. Tako je,
za zonu većih naprezanja u račun uzet prosečan bruto napon ispod temeljne ploče od 160kN/m2. Za ovaj slučaj
dobijeno je maksimalno sleganje od 53mm. U zoni prosečnog bruto napona od 120kN/m2, sleganje je oko 15mm.
U ovakvim geološkim uslovima i sa velikim rasponima kontaktnog opterećenja ispod temeljne ploče, sračunata
ukupna i neravnomerna sleganja nisu prihvatljiva. Projektanti su se odlučili za ojačanje tla primenom “jet grouting”
tehnologije (slika 5). Ispod jače opterećenih površina izvode se bušotine po projektovanom rasporedu do potrebne
dubine i vrši mlazno injektiranje tla cementnom emulzijom pod visokim pritiskom. Na taj način formiraju se
vertikalne kolone (kratki “šipovi”) u tlu koje se ojačava i opterećenje prenosi u dublje dobro nosive slojeve. Time
se rasterećuje temeljni kontakt i smanjuje ukupno sleganje. Ojačanje se vrši do dubine od 5,5m od temeljnog
kontakta. Raspored kolona prikazan je na slici 6.
Slika 5. Prikaz „jet grouting“ metode

Figure 5. Procedure of the „jet grouting“ method
Posle ovakve intervencije u proračunski model sleganja unete su su karakteristike ojačanog tla sa “Jet” kolonama, a
za ostale slojeve karakteristike iz Geološkog elaborata. Za proračune je usvojen prečnik vertikalne kolone 60cm, a
nosivost 440 kN što treba potvrditi probnim ispitivanjem. U zoni najvećih opterećenja dobijeno je maksimalno
računsko sleganje oko 14mm, tako da je ukupno maksimalno neravnomerno sleganje od 4 do 14mm, što je
zadovoljavajuće rešenje. U projektu su predviđeni reperi za osmatranje sleganja kako bi se pratilo ponašanje
objekta i uporedilo sa proračunom što bi bili vrlo korisni podaci za dalju primenu ove metode.
339
1 1
Slika 6. Raspored „jet grouting“ kolona

Figure 6. Arrangement of „jet grouting“ columns
- Prethodna probna ispitivanja i osmatranja predviđena projektom

- Ankeri
Pre izvođenja stalnih ankera predviđena je izrada probnih da bi se dokazala projektovana nosivost i dužina sidrenja
i na osnovu toga i izrada ostalih ankera. Ukoliko postignu projektovanu silu probni ankeri ostaju kao stalni.
Maksimalna sila sa kojom se ispituju probni ankeri je za 30% veća od sile po statičkom proračunu.
- “Jet grouting”
Pre početka radova bilo je obavezno izvesti probno ispitivanje “jet grouting” tehnologije na terenu, kako bi se
usvojili parametri sa kojima se postižu zadovoljavajući rezultati. Probno ispitivanje treba izvesti u realnoj sredini. U
okviru ovog ispitivanja potrebno je:
• izvršiti iskop do kote 72.00,
• izvesti min 3 probne kolone sa različitim parametrima jetiranja (pritisak injektiranja, brzina bušenja,
količina cementa, brzina izvlačenja burgije...) kako bi se ustanovilo sa kojim parametrima se
zadovoljavaju očekivane karakteristike,
• nakon očvršćavanja kolona uzeti uzorke za laboratorijsko ispitivanje i odrediti prečnik kolone (“šipa”)
kao i nosivost.
Na osnovu rezultata ispitivanja usvaja se konačan prečnik injektiranog tela, kao i parametri za izvođenje. Zavisno
od rezultata koji se postignu probnim ispitivanjem, postoji mogućnost i da bude predložena realizacija dopunskih
ispitivanja, ako se zaključi da se može dobiti još racionalnije rešenje.
- Depresioni bunari
Da bi se odredili parametri potrebni za sračunavanje količine crpljene vode i definisao raspored i položaj
depresionih bunara, neophodno je uraditi test probnog crpljenja. Predviđeno je crpljenje probnog bunara u trajanju
od 36 sati (24 sata crpljenja i 12 sati povraćaja nivoa podzemne vode). Promena nivoa podzemne vode prati se
pomoću 4 pijezometra. Nakon rezultata testa probnog crpljenja biće moguće definisati raspored, prečnik, dubinu
bunara i karakteristike filterskog zasipa. Ako bude potrebno izvršiće se korekcije u polaznom projektnom rešenju.
- Reperi za osmatranje sleganja

Na objektu Etape1 ugrađeno je 6 repera na koti 0.00 (iznad podzemnih garaža) u zonama manjih i većih
opterećenja.
340
UPOREĐENJE PROJEKTOVANIH I REALIZOVANIH REŠENJA I ISPITIVANJA
- Ankeri
Probna ispitivanja izvedena su na dva ankera. Ispitivanje je vršeno metodom ciklusa a prema standardima EU.
Postignuta je projektovana sila sa propisanim faktorom sigurnosti i elementima ankera iz projekta.
- “Jet grouting”
Urađeno je više “jet grouting” kolona na kjima su odabrani najoptimalniji parametri izrade. Sa odabranim
parametrima urađena je kolona dužine 5,5m na kojoj je izmeren ostvareni prečnik od 60-61cm. Probnim
ispitivanjem ustanovljena je granična nosivost oko 800kN, što odgovara dozvoljenoj nosivosti od 400kN. Sa ovim
elementima kolone su raspoređene u projektu, pa nije bilo izmena. Na slici 7 prikazana je oprema na gradilištu sa
kojom je vršeno ispitivanje.
Slika 7. Oprema za probno ispitivanje jet grouting kolona

Figure 7. Equipment for testing of jet grouting column
- Depresioni bunari
Probno crpljenje obavio je Rudarsko-geološki fakultet. Na osnovu tih rezultata projektovano je 8 bunara po konturi
Etape 1, koji su uspešno oborili nivo i držali ga pod kontrolom sve do isključenja bunara.
- Osmatranje sleganja
Reperi su ugrađeni kada su izgrađene dve podzemne etaže na koti 0.00. Njihov raspored bio je takav da pokrije
zone objekta sa srednjim i velikim kontaktnim naponima u tlu, odnosno raspon. U zonama malog kontaktnog
napona, gde postoje samo dva podzemna nivoa, zbog velikog rasterećenja nema sleganja. Nulto osmatranje bilo je u
aprilu 2012.godine i od tada se redovno osmatra. Nažalost, reperi R1 i R6 su uništeni u toku izgradnje nadzemnog
dela, a R2 je labavo ugrađen na pogrešno mesto, pa se ovde mogu interpretirati rezultati sa preostalih repera R3,
R4, i R5. Oni pokrivaju raspon kontaktnog opterećenja od 120 do 180 kPa.
341
Slika 8. Položaj repera na objektu

Figure 8. Position of the ground settlement marks on the object
Prema rezultatima poslednjeg očitavanja (objekat je useljen) sleganja su:

R3=11,9mm, R4=10,1mm, R5=16,1mm. Reper R5 je u zoni najvećih opterećenja. S obzirom da su objekti useljeni
ne očekuje se značajniji prirast sleganja. Iz navedenog se vidi da se računska i stvarna sleganja dobro slažu jer su
računska sleganja posle ojačanja tla od 11 do 14,0mm.
ZAKLJUČAK
U Bloku 65 na Novom Beogradu izgrađena je Etapa 1 stambeno - poslovnog kompleksa primenom nove metode
fundiranja uz pomoć “jet grouting” tehnologije, a na osnovu Glavnog projekta zaštite temeljne jame i fundiranja.
Rešenje ojačanja tla u fundiranju primenom “jet grouting” tehnologije u svetskim razmerama nije novo, ali u Srbiji
jeste. U ovom referatu opisana su primenjena rešenja.
342
Slika 9. Izmerena sleganja na objektu

Figure 9. Measured settlements on the object
Projektovana rešenja realizovana su u celini u teškim geološkim uslovima. Parametri iz projekta koje je trebalo
potvrditi probnim ispitivanjima su potvrđeni tako da nije bilo izmena. Sračunata i izmerena sleganja imaju visok
nivo sličnosti što ukazuje na ispravnost primene “jet grouting” tehnologije u složenim uslovima fundiranja.
Značajna prednost u odnosu na najčešnja rešenja sa fundiranjem na šipovima je i izrada hidroizolacije bez prodora
temeljne konstrukcije.
LITERATURA
1. ARHIVA PREDUZEĆA „NOVKOL“
2. GRADILIŠNA ARHIVA INVESTITORA, PROBNI TESTOVI, MERENJE SLEGANJA NA
IZGRAĐENOM OBJEKTU
3. INSTUTIT IMS, CENTAR ZA GEOTEHNIKU (2010), ELABORAT O GEOTEHNIČKIM USLOVIMA
IZGRADNJE POSLOVNO-STAMBENOG KOMPLEKSA U BLOKU 65 NA NOVOM BEOGRADU ZA NIVO
GLAVNOG GRAĐEVINSKOG PROJEKTA, BEOGRAD
4. LICENCIRANI PROGRAM ZA GEOTEHNIČKA PROJEKTOVANJA – „GEO 5“ FINE LTD
5. LICENCIRANI PROGRAM ZA STATIČKE PRORAČUNE I DIMENZIONISANJE „TOWER-3D“
RADIMPEX
6. MANDIĆ, D. (2010), IDEJNA GEOTEHNIČKA REŠENJA VARIJANTI FUNDIRANJA I ZAŠTITE OD
PODZEMNIH VODA, SANUS, BEOGRAD
7. MANDIĆ, D. (2010), IDEJNI PROJEKAT ZAŠTITE TEMELJNE JAME FAZE 1, ETAPE 1-7, SANUS,
BEOGRAD
8. MANDIĆ, D, KIKOVIĆ, A. (2011), GLAVNI PROJEKAT ZAŠTITE TEMELJNE JAME FAZE 1, ETAPE 1,
NOVKOL, BEOGRAD
9. PFB D.O.O. (2011), GLAVNI ARHITEKTONSKO GRAĐEVINSKI PROJEKAT FAZE 1, ETAPE
1,BEOGRAD
343
624.152.04:519.6
Stručni članak
ANALIZA VARIJANTE ZAŠTITE

TEMELJNE JAME I SUSEDNOG OBJEKTA
Petar Santrač, Željko Bajić
Građevinski fakultet u Subotici, Univerzitet u Novom Sadu, Email: santrac@gf.uns.ac.rs
REZIME
U radu su prikazani rezultati proračuna i analize varijantih rešenja zaštite temeljne jame i postojeća dva
susedna objekta, na lokaciji novog stambeno-poslovnog objekta u Subotici, u ulici Braće Jugović.
Prema konstruktivnom sistemu, jedan objekat je AB skelet, koji ima podzemnu garažu i fundiran je na
temeljnoj ploči, dok je drugi zidani, bez podruma i fundiran na trakastim temeljima. Dubina fundiranja
susednih objekata je 2.0 i 1.5m. Novi objekat je po konstruktivnom sistemu skeletni, na temeljnoj ploči,
fundirana na 1.70m ispod kote fundiranja susednog objekta sa podzemnom garažom. Geomehanički
profil terena izgrađuju slojevi sitnozrnog jednoličnog peska, koji daju visok priliv podzemne vode.
Podzemna voda osciluje između 1.9±0.3m od površine terena. U cilju obezbeđenja susednih objekata i
temeljne jame, analizirane su varijante zaštite pomoću sekantnih šipova ojačanih sidrima i ojačanje
temeljnog tla ispod postojećih objekata cementnom suspenzijom ″jet-grouting″ metodom. Kriterijum za
ocenu najpovoljnije varijante zaštite je očekivano računsko sleganje susednih objekata, cena, složenost
(mogućnost da deo posla uradi lokalni-nespecijalizovani izvođač) i potrebno vreme izgradnje.
KLJUČNE REČI: zaštita temeljne jame, šipovi, jet-grouting, numeričke metode u geomehanici
THE ANALYSIS OF DIFFERENT TYPE OF PIT

EXCAVATION AND NEIGHBOUR BUILDING
PROTECTION
ABSTRACT
This paper presents the results of calculation and analysis of the variance of pit excavation protection as
well as two existing neighbor buildings, at the location of the new residential business building in
Subotica, at Brace Jugovic street. According to the structural system, one building is a RC skeleton type,
with underground garage, on a mat foundation, while the other is a masonry walls system, without
basement, on spread foundations. The depth of foundations of the neighboring buildings is 2.0m and
1.5m respectively. The new building is a RC skeleton system type, founded on mat foundation, the
underground garage being 1.7m below the foundation of the neighboring building. The geotechnical
profile is made from uniform grade layer of sand wich has a high water permeability. The ground water
level is between 1.9±0.3m measured from the terrain surface level. In order to secure the neighboring
buildings and pit excavation, different methods of excavation protection were analysed, one variant with
secant piles enhanced with ground anchors and the other variant being enhancement of the foundation
base with cement suspension by Jet-Grouting method. The criteria for the determination of the optimal
solution is the expected settlement of neighboring buildings, as well as cost, complexity (ability to use a
local unspecialized company to done a part of the job) and time.
KEYWORDS: pit excavation protection, piles, jet-grouting, numerical methods in geomechanics.

344
UVODNE NAPOMENE
Budući objekat je svojim najvećim delom orijentisan prema raskrsnici ulica Zrinjskog i Frankopana i Petra
Lekovića, a manjim delom na ulicu Braće Jugović. Kolski i pešački prilaz objektu je moguć iz sve tri ulice. Deo
objekta u ulici Braće Jugović smešten je između postojećih objekata koji će se štititi pri iskopu, formirajući
neprekinuti niz, dok se ostali deo objekta sa jedne strane naslanja na postojeći objekat u ulici Petra Lekovića a sa
druge strane ostaje slobodan do izgradnje novog objekta sa kojim će takođe činiti neprekidan niz objekata u ulici
Zrinjskog i Frankopana.
Objekat prati nepravilnu građevinsku parcelu, koju potpuno pokriva u podrumskom i prizemnom delu (1972.5m2),
dok spratne etaže prate uličnu građevinsku/regulacionu linije formirajući atrijum površine 750.0m2. Podrum i
prizemlje čine jednu monolitnu konstruktivnu celinu dok spratne etaže formiraju tri odvojene celine (lamele) koje
su međusobno dilatirane ali monilitno povezane sa prizemnim delom. Podrumska etaža je garažni prostor za laka
motorna vozila stanara, prizemna etaža koja je visine 5.0m je prodajni prostor, dok su spratne etaže stambeni
prostor. Konstrukcija objekta je AB skelet, sa punim pločama i zidnim platnima. Slika 1 prikazuje položaj novog
objekta i postojećih objekata koje tokom iskopa temeljne jame treba obezbediti zaštititnim zidom od prekomernog
sleganja i oštećenja. Na delu između zaštitnih zidova koji treba da prime opterećenje od objekta, radi se montažni
konzolni zaštitni zid koji prima samo opterećenje od tla i manjeg pokretnog tereta u zaleđu.
Slika 1. Situacija lokacije (arhiva Geoexpert doo, 2012)

Figure 1. Wiev of location
345
Pošto se budući objekat gradi neposredno uz postojeće objekte, potrebno je projektovati i izvesti bezbednu,
jednostavnu i cenovno prihvatljivu zaštitnu konstrukciju. U cilju izbora najoptimalnijeg rešenja, razmatrano je više
varijanti zaštite, kao što su: izrada konzolnog zida od sekantnih šipova, izrada zida od sekantnih šipova sidrenih u
nivou naglavnice i ojačanje temeljnog tla ispod postojećih temelja cementnom suspenzijom ″jet-grouting″
metodom.
USVOJENA TEHNOLOGIJA ISKOPA I ZAŠTITE TEMELJNE JAME
Imajući u vidu da je nivo podzemne vode na koti 1.9±0.3m od kote terena, Glavnim projektom zaštite temeljne
jame i susednih objekata je predviđeno, da se I-faza širokog iskopa na površini oko 2,000m2 izvrši do dubine od
1.9m. Paraleno sa iskopom, a zavisno od trenutnog nivoa podzemne vode, vrši se i njeno snižavanje za 0-0.5m.
Nakon toga se uz postojeće objekte pristupa izradi sekantnih šipova pomoću čelične kolone ∅60cm, dužine 5.0m.
Glave šipova se povezuju AB naglavnicom u kojoj se ostavljaju otvori za sidra. Nakon očvršćavanja betona,
postavljaju se kroz otvore u naglavnici sidra dužine 8.0m, koja se prednaprežu na radnu silu od 240.0kN.
U međuvremenu se radi linijski drenažni sistem sa dna iskopa I-faze. Odmah nakon toga se na delu između
postojećih susednih objekata, pristupa izradi montažnog konzolnog zaštitnog zida sistema ″GRADITELJ NS″.
Nakon završetka kompletne zaštite, nastavlja se II-faza iskopa do dubine od 4.0m od kote terena. U toku iskopa se
kontinualno održava nivo podzemne vode na dubini od cca 4.2m od površine terena. Po završetku iskopa, radi se
drenažni sloj šljunka debljine 30cm i sloj mršavog betona debljine 10cm, čime je završena priprema za izgradnju
objekta.
GEOMEHANIČKE PODLOGE
Radi utvrđivanja geomehaničkog profila, na lokaciji budućeg objekta je pre početka projektovanja urađeno ukupno
5 sondažnih bušotina dubine 15.0m i 2 statičke penetracije (CPT) penetrometrom kapaciteta 200kN do iscrpljenja
nosivosti (dubina od 16.0 i 17.4m). Dijagram statičke penetracije na kojem se jasno uočavaju granice između
slojeva peska i gline, prikazan je na slici 2.
Na osnovu ispitivanja je utvrđen relativno ujednačen profil, koji do dubine između 7.5-9.0m izgrađuju sitnozrni
jednolični ili prašinasti peskovi (SU,SF), ispod kojih je do dubine od 14.5-15.0m sloj malo peskovite nisko-
plastične gline (CL). Ispod sloja gline su srednjezrni zbijeni peskovi, čija podina nije dosegnuta. Pomoću
piezometra udaljenog cca 10.0m, u periodu od 2007-2013. je utvrđen NPV na dubini od 1.9±0.3m od kote terena.
Na osnovu rezultata terenskih i laboratorijkih ispitivanja, za geotehnički proračun je usvojen profil peska prosečne
debljine od 8.5m koji leži na sloju gline prosečne debljine 6.0m. Na osnovu rezultata penetracionih ispitivanja sloja
peska i laboratorijskih ispitivanja uzoraka iz sloja gline, usvojeni su sledeći fizički parametri za pesak i glinu:
Tabela 1. Ulazni podaci za model tla

Table 1. Input parameters for soil models
debljina γ k φ′ c′ ν′ ET (σy′)
Pesak (m) (kN/m ) 3 (m/s) (step) (kPa) - σy′ =1.0 = 40.0 =
(SU,SF) -5 kPa 100 0
8.50 20.0 10 30.0 0.0 0.33 ET=1.0 = 20.0 =
MPa MPa 30 0
debljina γ k φ′ K0,NC OCR 1+e0 λ κ
Glina (m/s)
(m) (kN/m3) (step) - - - - -
(CL)
6.00 19.8 10-8 25.0 0.5 5.0 1.7 0.20 0.02
346
Otpor vrha konusa / Cone point resistance qc (MPa) Otpor vrha konusa / Cone point resistance qc (MPa)
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
0 0
qc (MPa) qc (MPa)
1 1
L (kN) L (kN)
2 2
3 3
4 4
5 5
6 6
7 7
8 8
Dubina / Depth z (m)
Dubina / Depth z (m)

9 9
10 10
11 11
12 12
13 13
14 14
15 15
16 16
17 17
18 18
19 19
20 20
0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 112 119 126 133 140 0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98 105 112 119 126 133 140
Ukupna sila trenja / Totall friction force L (kN) Ukupna sila trenja / Totall friction force L (kN)
Slika 2. Dijagram CPT na lokaciji (arhiva Geoexpert doo, 2012)

Figure 2. CPT dijagram at the location
METODOLOGIJA PRORAČUNA
Da bi se odredilo pomeranje zaštitnog zida i sleganje terena u zaleđu, potrebno je primeniti složenije nelinearne
konstitutivne modele tla. Danas postoji velik broj komercijalnih softvera (GeoStudio, Plaxis, Flac, Crisp,..) koji
omogućuju sofisticirane analize interakcije tlo-konstrukcija tokom gradnje. U primeru je korišćen licenciran softver
GeoStudio-2012. Fazna izgradnja (iskop, snižavanje PV, izrada zaštitnog zida i sidra) je modelirana u 6 koraka, a
svakom koraku je zadato vremensko trajanje:
1) Inicijalno stanje. ∆t=0 dana.

2) Konsolidacija tla usled opterećenja susednim objektom. ∆t=1000 dana.
3) Iskop I-faze
4) Izrada zaštitnog zida od sekantnih šipova i aktiviranje početne sile u sidru od 70kN.
5) Snižavanje podzemne vode pomoću linijske drenaže. Ukupno za 3), 4) i 5), ∆t=30 dana.
6) Iskop II-faze. ∆t=10 dana.
U 1) koraku se vrši proračun početnih napona u tlu (totalni/efektivni, vertikalni/horizontalni), koji su neophodno za
definisanje deformacijskih karateristika tla za sledeće korake. Za inicijalno stanje, svi su slojevi linearno elastični.
U koraku 2) se određuje naponsko stanje na kraju procesa konsolidacije pod opterećenjem od postojećeg susednog
objekta (140kPa), pri čemu su slojevi opisani elasto-plastičnim modelima i dreniranim parametrima
čvrstoće/deformabilnosti. Pesak je opisan hiperboličkim, a glina ″Modified Cam-Clay″ naponsko-deformacijskim
modelom.
U koraku 4) je dodat zaštitni zid kao konstruktivni element odgovarajuće krutosti EI, koji je učvršćen u nivou glave
sidrom odgovarajuće krutosti EA i nosivosti. Simulacija snižavanja podzemne vode je izvršena pomoću linijske
drenaže postavljene ispod dna temeljne jame. Hidraulički proračun u koraku 5) obuhvata zasićeno i nezasićeno tlo.
U koraku 6) je simuliran iskop do projektovane dubine od 4.0m.
Na slici 2. su prikazana pomeranja i zone plastifikacije za usvojenu varijantu zaštite sekantnim šipo-vima i sidrima
347
(gornja slika) i alternativna varijanta ojačanja temeljnog tla ″jet-grouting″ metodom.
113
112 Exsisting building
111
Excavation II-stage
110
109
108
107
110.2
108.6
110
Elevation
106 8.8
10
105
104 108.4
103
108.2
109.8
102
109.6
108
108.6
109.4
101
108.4
109.2
108.2
109
100
99
98
-16 -15 -14 -13 -12 -11 -10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Distance
113
112 Exsisting building
111
Excavation II-stage
110
by Jet grouting
Soilcret made
109
108
107
Elevation
106
105
104
108
.6
103
110
109
102
101
107.8
100
99
98
-16 -15 -14 -13 -12 -11 -10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Distance
Slika 3. Polje pomeranja i zone plastifikacije za različite varijante zaštite temeljne jame
Figure 3. Displacement field and plastic zones for different methods of pit excavation protection
348
-2
-4
Sleganje (mm)
-6
-8
-10 Jet Grouting

-12
Sipovi + Sidra
Sipovi
-14
0 5 10 15 20
Odstojanje od iskopa (m)
Slika 4. Sleganje temeljne ploče susednog objekta (Braće Jugović 9)

Figure 4. Settlement of the mat foundation of neighbour building
Prilikom izbora najpovoljnije varijante zaštite, uzeto je u obzir očekivano računsko sleganje susednih objekata, cena,
mogućnost da deo posla uradi lokalni izvođač radova koji je delom i investitor i vreme potrebno za izgradnju. Sa
aspekta sleganja, najpovoljnija je metoda ″Jet Grouting″ gde praktično nema sleganja, ali ona u potpunosti zahteva
specijalizovanog izvođača i opremu i cenovno je 65% skuplja od usvojene varijante zaštite sekantnim šipovima i
prednapregnutim sidrima. Treba napomenuti da je ovaj odnos cena izveden za dati obim i postojeće uslove i ne može
se smatrati generalnim pravilom.
Tabela 2. Cena izrade zaštite temeljne jame

Table 2. Cost of the excavation pit protection
VARIJANTE ZAŠTITE TEMELJNE JAME I SUSEDNIH OBJEKATA CENA
Sekantni šipovi sa AB naglavnicom bez sidara 62,500 €
Sekantni šipovi sa AB naglavnicom i prednapregnutim sidrima 75,000 €
Ojačanje temeljnog tla ″Jet-grouting″ metodom 126,000 €
ZAKLJUČAK
U radu su prikazani rezultati geotehničkog proračuna i proračun cene izvođenja zaštitne konstrukcije temeljne jame
i susednih objekata na potezu građevinske linije novoprojektovanog objekta u složenim geotehničkim uslovima.
Proračun interakcije postojećeg objekta zaštitne konstrukcije i tla je izvršen pomoću komercijalnog softvera
GeoStudio 2012, koristeći podatke dobijene terensko-laboratorijskim ispitivanjima tla na predmetnoj lokaciji.
Pokazano je, da geotehnički proračuni sa složenim modelima tla, zasnovanim na nelinearnoj vezi napona i
deformacija, uz istovremenu analizu filtracije podzemne vode i obuhvatanje faznosti gradnje, mogu dati pouzdanije
podloge za izbor optimalnih rešenja.
LITERATURA
[1] Geomehanički elaborat za stambeno-poslovni objekat, EG-56/2012, GeoEXPERT doo Subotica

[2] Glavni projekat stambeno-poslovnog objekta, E-01/2013, GeoEXPERT doo Subotica
[3] GeoStudio 2012, User Manual, GEO-SLOPE INTERNATIONAL, Calgary, Alberta, Canada
349
UDK: 624.131.5
DYNAMIC PILE-SOIL INTERACTION UNDER

ENVIRONMENTAL EFFECTS: NUMERICAL
APPROACHES
A. Liolios*, K. Liolios**, B. Folic***
* Democritus University of Thrace, Dept. Civil Engineering, GR-67100 Xanthi,

Greece, (e-mail: aliolios@civil.duth.gr)
** Democritus University of Thrace, Dept. Environmental Engineering, , GR-671 00
Xanthi, Greece. (e-mail: kliolios@env.duth.gr)
*** University of Belgrade, Inovative Centre, Fac. of Mech. Enging, Belgrade, Serbia,
(e-mail: boris.folic@gmail.com)
ABSTRACT
The paper deals with two numerical approaches for the problem of dynamic soil-pile interaction. The
problem is considered as an inequality one of geotechnical engineering and can be mathematically
formulated as a Linear Complementarity Problem. So, the unilateral contact conditions due to
tensionless and elastoplastic softening/fracturing behaviour of the soil as well as due to gapping caused
by earthquake excitations are taken into account. Moreover, soil-capacity degradation due to
environmental effects and second-order geometric effects for the pile behaviour due to preexisting
compressive loads are taken into account. A first numerical approach is based on a double discretization
and on mathematical programming. So, in space the finite element method (FEM) is used for the
simulation of the pile and the unilateral contact interface, in combination with the boundary element
method (BEM) for the soil simulation. Then a marching-time approach is applied and finally a
nonconvex Linear Complementarity Problem is solved in each time-step. A second numerical approach
uses the Ruaumoko software.
KEY WORDS: Seismic Soil-Structure Interaction, Numerical Methods, Environmental Effects
DINAMIČKE INTERAKCIJE ŠIP-TLO POD

USLOVIMA OKOLINE – NUMERIČKI PRISTUP
REZIME
U radu prikazuju dva numerička pristupa problemu dinamičke interakcije šip - tlo. Problem se smatra
kao nejednakost geotehničkog inženjerstva i može se matematički formulisati kao problem linearne
komplementarnosti. Zbog toga uslovi na spoju zbog beznaponskog i elastoplastičnog
omekšavanja/slamanja zemljišta, kao i pucanja usled posledica zemljotresa su uzeti u obzir. Pored toga,
kapacitet degradacija tla zbog uticaja okoline i geometrijski efekati drugog reda za ponašanje šipa usled
prethodnih opterećenja sabijanja se uzimaju u obzir. Prvi numerički pristup zasnovan na dvostrukoj
diskretizaciji i matematičkom programiranju. Prostorni metod konačnih elemenata (MKE) se koristi za
modeliranje šipa i kontaktne površine, u kombinaciji sa metodom graničnih elemenata (BEM) za
modeliranje tla. U svakom vremenskom koraku se rešava nekonvektivni lienrani kmplementarni
problem. Drugi numerički pristup koristi Ruaumoko softver.
KLJUČNE REČI : Seizmička interakcija tlo – objekat, numeričke metode, uslovi okoline
350
INTRODUCTION
Seismic soil-structure interaction is a crucial problem in geotechnical engineering. As concerns the problem
mathematical formulation of the dynamic soil-pile interaction, this involves equalities as well as inequalities [1-4].
Indeed, for the case of the general dynamic soil-structure interaction, see e.g. [4], the interaction stresses in the
transmitting interface between the structure and the soil are of compressive type only. Moreover, due to in general
nonlinear, elastoplastic, tensionless, fracturing etc. soil behaviour, gaps can be created between the soil and the
structure. Thus, during strong earthquakes, separation and uplift phenomena are often appeared, as the praxis has
shown.
Due to above inequality conditions, the pile-soil interaction can be considered as one of the so-called inequality
problems of structural and geotechnical engineering [1,4]. The mathematical treatment of the so-formulated
inequality problems can be obtained by the variational or hemivariational inequality approach [2,3]. Numerical
approaches for some inequality problems of structural elastoplasticity and earthquake engineering have been also
presented, see e.g. [3, 5, 6].
In the present paper, two numerical approaches for the inequality dynamic problem of soil-pile interaction are
presented. Environmental degradation for the soil and second-order geometric effects for the pile behaviour due to
preexisting compressive loads are taken into account. The first proposed numerical method is described in details in
a previous paper of the authors [7]. This approach is based on a double discretization and on methods of nonlinear
programming. So, in space the finite element method (FEM) coupled with the boundary element method (BEM),
and in time a step-by-step method for the treatment of convolutional conditions are used. In each time-step a non-
convex linear complementarity problem is solved with reduced number of unknowns. A second numerical approach
uses the Ruaumoko software [9]. Finally, the presented procedure is applied to an example problem of dynamic
pile-soil interaction, and some concluding remarks useful for the Civil Engineering praxis are discussed.
METHODS OF ANALYSIS
Coupling of FEM and BEM
First a spatial discretization is applied for the soil-pile system by coupling the FEM and BEM in the wellknown
way, see e.g. [3,7]. For simplicity, the pile is first considered as linearly elastic, and discretized into usual
beam/frame finite elements. Each pile node is considered as connected to the soil on both sides through two
unilateral constraints (interface soil-elements). Every such interface element consists of an elastoplastic-softening
spring and a dashpot, connected in parallel (Figure 1), and appears a compressive force r(t) at the time-moments t
only when the pile node comes in contact with the soil. Let v(t) denote the relative retirement displacement between
the soil-element end and the pile-node, and g(t) the existing gap. Then the unilateral contact behaviour of the soil-
pile interaction is expressed in the compact form of the following linear complementarity conditions:
v ≥ 0, r ≥ 0, r.v = 0.
(1)
The soil-element compressive force is in convolutional form [4]
r = S(t)*y(t), y = w - ( g + v ), (2a,b)
or in form used in Foundation Analysis [8]
r = cs(∂y/∂t) + p(y). (2c)
Here cs is the soil damping coefficient, w=w(t) the pile node lateral displacement, y=y(t) the shortening deformation
of the soil-element, and p(y) the spring force. By * is denoted the convolution operation. S(t) is the dynamic
351
stiffness coefficient for the soil and can be computed by the BEM [4]. Function p(y) is mathematically defined by
the following, in general nonconvex and nonmonotone constitutive relation
p(y) ∈ ΘP(y), (2d)
where Θ is Clarke's generalized gradient and P(.) the symbol of superpotential nonconvex functions [2]. So, (2d)
expresses in general the elastoplastic-softening soil behaviour, where unloading-reloading, gapping, environmental
degrading, fracturing etc. effects are included.
For the herein numerical treatment, p(y) is piece-wise linearized in terms of non-negative multipliers as in plasticity
[5,6]. So the problem conditions for the assembled soil-pipeline system are written in matrix form according to the
finite element method:
M ü (t) + C ù (t) + (K + G) u(t) = f(t) + AT r(t) (3)
y = ATu - ug - g - B z, , r = S*y, (or r = E y), (4),(5)
ω= BTr - H z - k, ω ≤ 0, z ≥ 0, zT.ω = 0, (6)
u(t=0) = uo, ù (t=0) = ù o, g(t=0) = go (7)
Here (3) is the dynamic equilibrium condition, (4)-(6) include the unilateral and the piece-wise linearized
constitutive relations and (7) are the initial conditions. As usually, M, C and K are the mass, damping and stiffness
matrix, respectively; G is the geometric stiffness matrix depending linearly on pre-existing stress state [6]; u, f are
the displacement and the force vectors, respectively; ug(t) is the vector of (possible) seismic ground displacement;
A, B are kinematic transformation matrices; z, k are the nonnegative multiplier and the unilateral capacity vectors;
and E, H are the elasticity and unilateral interaction square matrices, symmetric and positive definite the former,
positive semidefinite the latter for the elastoplastic soil case. In the case of soil softening, some diagonal entries of
H are nonpositive [6,7]. Thus the so-formulated problem is to find (u,r,g,z) satisfying (1)-(7) when (f, ug, uo, ù o, go)
are given.
Time discretization. The Convolutional LCP.
Assuming that the unilateral quantities z and ω include all local nonlinearities and unilateral behaviour, the
procedure of Liolios et al [7] can be used. So, applying the Laplace transform to (3)-(7), except (6)4, and after
suitable elimination of unknowns and back transforming to time domain, we arrive eventually at
ω(t) = D(t) * z(t) + d(t). (8)
Thus, at every time-moment the problem of rels. (6)2,3,4 and (8) is to be solved. This problem is called here
Convolutional Linear Complementarity Problem (CLCP), has a reduced number of unknowns and is solved by time
discretization [4]. So, for the time moment tn = n.Δt, where Δt is the time step, we arrive eventually at a non-convex
linear complementarity problem [6]:
ωn= D zn + dn, zn ≥ 0, ωn ≤ 0, zT.ωn = 0. (9)
Solving problem (9) by available computer codes of nonlinear mathematical programming [2,3,6], we compute
which of the unilateral constraints are active and which not in each time-step Δt. Due to soil softening, matrix D is
not strictly positive definite in general. But as numerical experiments have shown, in most civil engineering
applications of soil-pile interaction this matrix is P-copositive. Thus the existence of a solution is assured [6].
352
The RUAUMOKO software approach
The time-history response solution, satisfying (3)-(6) for the soil-structure system, can be alternatively evaluated by
means of the structural analysis software Ruaumoko [9]. This software includes also an extensive library of
hysteretic behaviour elements, among whose is the slackness spring element for simulating the soil-structure
interaction. Ruaumoko provides results which are related to the following critical parameters: local or global
structural damage, maximum displacements, interstorey drift ratios, development of plastic hinges and response
using the incremental dynamic analysis (IDA) method.
NUMERICAL EXAMPLE, RESULTS AND DISCUSSION
The example problem of Liolios [1], treated by a direct time discretization, is reconsidered here for comparison
reasons. The steel IPB300 H-pile depicted in Figure 1(a) has a length L = 12 m and is fully embedded into a clay
deposit. The pile has a stiffness EI=52857 KN.m2, is fixed at the bottom and free at the top. The effects of the over
structural framing are approximated by a lumped mass 2 KN.m-1.sec2 and a rotational inertia 2 KN.m.sec2.
(a) (b) (c)
Figure 1: The numerical example: (a) The soil-pile system model,

(b) Maximum horizontal pile displacements, (c) Final soil-pile gaps.
353
(a) (b)
Figure 2: The numerical example: (a) Dynamic loading diagramme,

(b) Diagramme p-y of the soil behaviour.
The pile is subjected to a vertical constant top force of 120 KN and to a dynamic horizontal top force with the time
history shown in Figure 2(a). The elastoplastic-softening soil behaviour according to eqn. (2b) is shown in Figure
2(b)-(diagramme p-y [9])- where branch OA has the exponential form p(x,y) = pu.[1-exp(-100y)], with pu =
375[1-0.5exp(-0.55x)], and for the branch AB holds p(x,y) = 0.75 pp. (-3ξ2+2ξ3)+pp, with ξ = (y-0.02)/0.06. For
unloading-reloading paths the inclination is 100pu.
Some response results from the ones obtained by applying the herein presented numerical procedures are
indicatively reported. So the maximum values of the pile horizontal displacements and the final gaps along the
pipeline due to permanent soil deformations are shown in Figures 1(b) and 1(c), respectively. These results are in
good agreement with those of Liolios [1], where, instead of the Laplace transform approach or the Ruaumoko code
used herewith, a direct time discretization approach had been applied.
CONCLUDING REMARKS
The above representative results of the numerical example show that unilateral contact effects due to tensionless
soil capacity, reduced by environmental effects, and due to gapping, may be significant and have to be taken into
account for the dynamic soil-pile interaction. These effects can be numerically estimated by the herein presented
two procedures, which are realizable on computers by using available optimization algorithms and the existent code
RUAUMOKO. Thus, the presented approaches can be useful in the geotechnical praxis for the earthquake resistant
construction, design and control of piles.
Acknowledgement
The research described in this paper was financially supported by the Ministry of Education and Sciences Republic
of Serbia within the Project TR 36017. This support is gratefully acknowledged by B. Folic.
354
REFERENCES
Liolios, A.A., “A numerical approach to the dynamic nonconvex unilateral problem of soil-pile interaction”. In:
C.M. Dafermos, G. Ladas & G. Papanicolaou (eds.), Differential equations, pp. 437-443. Marcel Dekker, Inc.,
Basel, (1989).
Panagiotopoulos, P.D., “Hemivariational Inequalities in Engineering and Applications”, Springer Verlag, Berlin
(1993).
Antes, H. & Panagiotopoulos, P.D., “The Boundary Integral Approach to Static and Dynamic Contact Problems.
Equality and Inequality Methods”, Birkhäuser Verlag, Basel, Boston, Berlin (1992).
Wolf, J.P., “Soil-Structure-Interaction Analysis in Time Domain”, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J.
(1988).
Liolios A. (2000). “A linear complementarity approach for the non-convex seismic frictional interaction
between adjacent structures under instabilizing effects”, Journal of Global Optimization, Vol. 17, pp.
259-266.
Maier, G., “Incremental Elastoplastic Analysis in the Presence of Large Displacements and Physical
Instabilizing Effects”, Int. Jnl Solids and Structures, Vol. 7, 345-372, (1971).
Liolios, A., B. Folic and K. Liolios. “Dynamic pile-soil interaction under environmental effects: A linear
complementarity numerical approach”, in: Mladenov, K. et al (eds), Proceedings of International
Jubilee Conference UACEG2012: Science & Practice, University of Architecture, Civil Engineering and
Geodesy, 15-17 November 2012, Sofia, Bulgaria.
Scott, R., “Foundation Analysis”, Prentice-Hall, London, (1981).
Carr A. (2008). “RUAUMOKO - Inelastic dynamic analysis program”. Christchurch, New Zealand, Department of
Civil Engineering, University of Canterbury.
355
UDK: 624.131.384
ISPITIVANJE BUŠENIH ŠIPOVA

PROBNIM OPTEREĆENJEM NA
PRITISAK
Rahimić Đani
Univerzitet „Džemal Bijedić“ Građevinski fakultet Mostar, djani.rahimic@unmo.ba
REZIME
U radu je prikazan postupak ispitivanja bušenih šipova probnim statičkim opterećenjem na pritisak u
skladu sa uputama iz EN 1997-1:2004, EC7, tj. prema standardu ASTM D1143-81, a koje je izvedeno na
probnim šipovima za vijadukt „Gladno polje“ na autocesti koridora Vc, dionica: Vlakovo – Lepenica.
Ispitivanje je izvršeno na dva probna šipa prečnika 60cm, različitih dubina, a pored postupka ispitivanja
prikazana je i korištena mjerna oprema te pristroj za nanošenje opterećenja, kao i glavni rezultati
ispitivanja.
KLJUČNE RIJEČI: Ispitivanje šipova, probno opterećenje.
TEST METHOD FOR BORED PILES UNDER

COMPRESSIVE LOAD
ABSTRACT
This paper presents a test method for bored piles under static compressive load, which was done in
accordance with recommendations given in EN 1997-1:2004, EC7, i.e. according to ASTM D1143-81
on test piles for „Gladno polje“ viadukt on motorway coridor Vc, section: Vlakovo – Lepenica. Tests
were peformed on two, 60cm diameter, test piles with diferent depths, and beside test method, this paper
also presents measurement equipment, load aplication devices as well as some major resulta of the test.
KEY WORDS: Pile testing, test load.
UVOD
U slučajevima heterogenog sastava tla, kada se ispitivanjem parametara čvrstoće tla na smicanje dobija veliko
rasipanje rezultata, jedini pouzdan metod za određivanje nosivosti šipova jeste direktno određivanje nosivosti
pomoću probnog opterećenja. Noviji tehnički propisi (EC7) tretiraju ovu oblast i daju postupke za dimenzioniranje
šipova na osnovu rezultata ispitivanja probnim opterećenjem, dok se za provođenje ispitivanja daje predložena
procedura međunarodnog društva za mehaniku tla i temeljenje data u ASTM – u.
Obzirom da na pomenutom vijaduktu, koji se nalazi na autocesti koridora Vc, zbog heterogene građe terena koji se
sastoji od slabovezanih laporaca, tektonski poremećenih laporaca te laporovitih i kvarcnih pješčara, nije bilo
356
moguće sa pouzdanošću definisati geotehničke parametre tla, predviđeno je ispitivanje nosivosti na dva probna šipa
statičkim probnim opterećenjem na pritisak. Temeljenje vijadukta je predviđeno na bušenim šipovima prečnika
120cm, pa su za probne šipove, u skladu sa uputama datim u EN 1997-1:2004, odabrani također bušeni šipovi
prečnika 60cm, odnosno odabrani su probni šipovi prečnika 0,5d od projektovanih šipova.
IZVOĐENJE PROBNIH ŠIPOVA
Kao što je navedeno, probni šipovi su izvedeni na isti način kao i projektovani šipovi vijadukta, tj. bušenjem i
betoniranjem na licu mjesta, a izvedeni su šipovi dubine 15 odnosno 17m. U toku izvođenja probnih šipova bilo je
potrebno ugraditi mjerne senzore unutar šipova, što se postiže vezivanjem senzora za armaturni koš šipova. U
skladu sa preporukama iz standarda ASTM D1143-81 u šip su ugrađeni senzori za mjerenje dilatacija šipa tj.
mjerne trake koje rade na principu mjerenja električnog otpora, a iste su ugrađene unutar metalnih cijevi kako ne
bih došlo do njihovog oštećenja. Ove cijevi su ugrađene na dva nivoa u šipu, a pored njih u šip su ugrađene i cijevi
sa metalnom šipkom postavljene na tri nivoa, za mjerenje deformacija u šipu, preko relativnog pomjeranja šipke
unutar cijevi. Pored ovih instrumenata kojima se određuje nosivost šipa po omotaču, na bazu šipa su ugrađena po
dva dinamometra koja su kalibrisana za mjerenje sile na bazi šipa.
Cijeneći činjenicu da se radi o relativno malom prečniku šipa, za betoniranje šipa neophodno je koristiti usku cijev
kontraktora kako ne bi došlo do oštećenja ugrađenih senzora prilikom betoniranja.
Vrlo je bitno napomenuti i da je prilikom betoniranja neophodno voditi računa o kvalitetu betona na vrhu šipa,
obzirom da se ne vrši naknadno skidanje ovog betona, kao u slučaju izrade nadtemeljnih konstrukcija, pa je u šip
potrebno upumpati višak betona kako bi se „lošiji“ beton sa dna šipa istisnuo i na taj način osigurao kvalitetan
završni sloj betona. Pri tome, je potrebno voditi računa o zaštiti elektro kablova, koji se u slučaju izrade šipova sa
zaštitnim kolonama moraju privremeno ostaviti u svježem betonu, na vrhu šipa, dok se ne izvrši uklanjanje zaštitnih
kolona, nakon čega je odmah potrebno ukloniti višak svježeg betona i kablove odvesti na sigurno mjesto.
Međutim, i pored svih mjera zaštite vrlo je vjerovatno da će doći do oštećenja pojedinih mjernih uređaja i/ili
kablova pa je zbog toga jako korisno predvidjeti uređaje za kontrolna mjerenja koje možemo koristiti u slučaju
oštećenja „glavnog“ uređaja. Dodatna poteškoća prilikom izvođenja šipova predstavlja i činjenica da zbog
ugrađenih uređaja i kablova nije moguće nastavljanje armaturnog koša u toku ugradnje, nego je potrebno odmah
ugraditi armaturni koš za cijelu dužinu šipa, što može predstavljati ozbiljan problem kod šipova većih dužina.
Pored probnih šipova, za potrebe ispitivanja, izvedeni su i ankerni šipovi na propisanoj svijetloj udaljenosti 5d od
opitnog šipa, tj. na osovinskom razmaku od 3,6m. Za svaki probni šip izvedena su po dva ankerna šipa koji su
poslužili za oslanjanje (ankerovanje) testne grede iznad probnih šipova. Ovakav način ankerovanja grede donosi
poteškoće u poravnanju probnog i ankernih šipova, obzirom da je ta tri šipa potrebno dovesti u isti pravac, što nije
jednostavan zadatak obzirom na nepreciznosti koje se javljaju prilikom bušenja šipova.
Centriranje je u ovom slučaju izvršeno na ankernim pločama tako da je postignuto centrično opterećenje probnog
šipa, dok su ankerni šipovi bili ekscentrično opterećeni, što nije predstavljalo problem obzirom da se radilo o
malom ekscentricitetu koje je preuzeto armaturom šipa. Inače mnogo precizniji, ali i skuplji, način ankerovanje
jeste preko četiri ankerna šipa i tri testne grede, gdje se nepreciznosti prilikom izvođenja šipova kompenziraju na
bočnim testnim gredama. U toku izrade šipova potrebno je sačiniti probna tijela za ispitivanje karakteristika
ugrađenog betona.
OPREMA ZA ISPITIVANJE I NANOŠENJE OPTEREĆENJA
Procjenjena nosivost dubljeg probnog šipa iznosila je 2.150,00 kN pa je za nanošenje opterećenja odabran jedan
hidraulički cilindar prečnika 340mm i kapaciteta do 500 bar, što daje ukupnu silu od oko 4.500,00 kN, koja je dva
puta veća od procjenjene nosivosti čime je zadovoljen uslov iz standarda.
Pritisak u cilindru ostvaren je pomoću ručne pumpe kapaciteta 700 bar što se pokazalo kao svrsishodno rješenje
obzirom na mali hod klipa pumpe čime je omogućeno precizno povećavanje i smanjenje pritiska.
357
Sam unos sile u šip ostvaren je preko čeličnih ploča koje su ankerovane u šip i podlivene ekspandirajućim malterom
radi postizanja ravnomjernog prenosa sile na cijelu površinu šipa. Hidraulički cilindar je sa gornje strane oslonjen
na testnu gredu, koja je izrađena kao zavareni čelični nosač sandučastog presjeka i na krajevima ankerisana za
armaturu ankernih šipova (Slike 1 i 2), a privremeno oslonjena na unakrsno postavljene drvene grede. Testna greda
je na krajevima poduprta drvenim i metalnim kosnicima kako bi se ostvarilo viljuškasko oslanjanje odnosno
spriječila rotacija grede.
Slika 1. Hidraulička presa

Figure 1. Hydraulic jack
Slika 2. Ankerni šip

Figure 2. Anchorage pile
Pored mjerne opreme ugrađene unutar šipa, za mjerenje slijeganja na vrhu šipa su postavljeni induktivni davači
pomaka oslonjeni na dva čelična I nosača čiji oslonci su odmaknuti od probnog šipa za udaljenost 5d, kako
slijeganje šipa ne bi imalo uticaja na njihovo pomjeranje.
358
Ovi uređaju su postavljeni sa četiri strane horizontalno i vertikalno kako bi bilo moguće pratiti eventualno
naginjanje šipa, a isti uređaji su korišteni za mjerenje skraćenja samog šipa preko mjerenja izvlačenja šipke
postavljene unutar cijevi koja je ubetonirana u tijelo šipa. Slijeganje šipa je također mjereno i pomoću automatskog
preciznog nivelira i invarne letve postavljene u vrhu šipa.
Pored ovih elektronskih uređaja, slijeganje probnih šipova mjereno je i preko ručnih komparatera, te putem mjerne
skale sa ogledalom postavljene na šip, koja je služila kao kontrolno mjerenje u slučaju naglog povećanja
pomjeranja. Osim mjerenja slijeganja, vršeno je i mjerenje unešene sile i to putem digitalnog barometra koji je
prethodno kalibrisan sa korištenim hidrauličkim cilindrom, a svi elektronski uređaji su povezani na pojačivač
signala spider 8 njemačkog proizvođača HBM.
Kompletna dispozicija ispitivanja prikazana je na slici 3.
Slika 3. Situacija opitnog mjesta

Figure 3. Test site
359
PROVOĐENJE ISPITIVANJA
U skladu sa standardom ASTM D1143-81 opitni šip se ispituje do loma tla, odnosno na silu u iznosu od 200% od
očekivane nosivosti pojedinačnog šipa.
Opterećenje se nanosi u osam jednakih intervala u svakom po 25% očekivane nosivosti šipa, a u svakom intervalu
opterećenje se zadržava dok nivo slijeganja ne bude manji od 0,25mm/h ali ne duže od 2 sata. Nakon nanošenja
cjelokupnog opterećenja isto se zadržava minimalno 12 sati, u slučaju da u tom periodu nivo slijeganja nije veći od
0,25mm/h, u protivnom cjelokupno opterećenje se zadržava 24 sata nakon nanošenja. Nakon isteka ovog perioda
pristupa se rasterećenju u četiri intervala od po 25% od ukupnog probnog opterećenja sa pauzom od 1 sat između
svakog intervala. U slučaju da dođe do loma tla, opterećenje je potrebno povećavati dok slijeganje ne dostigne
vrijednost 15% od veličine prečnika šipa, tj. 9cm.
Za svaki interval opterećenja potrebno je vršiti očitanje na početku i kraju intervala, te dodatna očitanja na max.
svakih 10minuta u prvih 1/2h svakog intervala opterećenja, odnosno na max. svakih 20minuta u nastavku svakog
intervala.
Nakon nanošenja ukupno opterećenja, u prva 2h vršiti čitanje na max. svakih 20 minuta, u slijedećih 10h vršiti
očitanja na max. svakih sat vremena, a u narednih 12h očitanja vršiti na max. svakih 2h.
Ukoliko u toku bilo kojeg intervala nastupi lom tla (znatno prekoračenje graničnih vrijednosti slijeganja), potrebno
je nastaviti povećavati opterećenje sve dok slijeganje ne dostigne vrijednost od 0,15d odnosno 9cm.
U slučaju da nastupi lom tla čitanja je potrebno uzeti odmah nakon prve faze rasterećenja.
U toku rasterećivanja, čitanje vršiti max. na svakih 20 minuta, a finalno čitanje „povlačenja“ šipa uzeti 12h nakon
potpunog rasterećenja.
Raspored očitanja odnosi se samo na ručne uređaje, dok elektronski uređaji kontinualno prate pomjeranja i
deformacije šipa.
Slika 4. Mjerni uređaji

Figure 4. Measurement equipment
360
REZULTATI ISPITIVANJA
U svrhu ocjene rezultata ispitivanja šipova prevashodno je bilo potrebno odrediti modul elastičnosti betona od
kojeg su šipovi izrađeni, te je u tu svrhu, prilikom izrade šipova, uzet dovoljan broj uzoraka betona za ispitivanje.
Po završetku probnog ispitivanja šipova iz istih su izvađeni i kernovi, kako bi se što tačnije odredio modul
elastičnosti za beton u šipovima.
Međutim, jasno je da zbog tehnologije izvođenja šipova, kao i zbog agresivnosti sredine u kojoj se šipovi izvode,
može doći do varijacija u vrijednosti modula elastičnosti po dužini šipa. Ovo se često dešava pri samom vrhu šipa
gdje prilikom betoniranja na površinu dospijeva višak vode i drugih primjesa iz bušotine, te je taj dio betona
redovno manje kvalitete od ostatka šipa.
Zbog navedenog gornji sloj betona u šipu 1 je imao znatno slabiju kvalitetu što je bilo evidentno na osnovu
rezultata mjerenja deformacija dijela šipa koji se nalazi u sloju pokrivača, a potvrđeno je izradom raskopa oko šipa
po završetku ispitivanja.
Ipak, kao glavni rezultat može se navesti da ni nakon nanošenja maksimalnog opterećenja nije nastupio lom tla,
odnosno nisu evidentirana pomjeranja koja bi ukazivala na slom tla u okolini šipa, te je zaključeno da su parametri
tla korišteni za proračun očekivane nosivosti šipova podcjenjeni, odnosno da je stvarna nosivost šipova znatno
veća.
Slika 5. Dijagrami sila – pomjeranje

Figure 5. Force – displacement diagrams
Navedeno je vidljivo sa slike 5. koja prikazuje zavisnost između sile i pomjeranja, gdje je jasno da nema značajnijih
povećanja pomjeranja uz mali prirast sile, a što bi se moglo okarakterisati kao slom tla u okolini šipa.
Za šip dužine 15m nanešeno je opterećenje i veće od predviđenog, koliko je to dozvoljavao kapacitet hidrauličkog
cilindra i pumpe, ali ni tada nije evidentirano značajnije pomjeranje, pa je izvršeno rasterećenje.
Obzirom da nije nastao lom tla, za nosivost šipa je moguće usvojiti prvobitno procjenjenu vrijednost obzirom da je
šip podnio i dvostruko veću silu, što se može smatrati dovoljnom rezervom sigurnosti.
Međutim, ukoliko se želi odrediti granična nosivost šipa, istu je moguće odrediti računskim putem.
U svrhu određivanja granične nosivosti moguće je koristiti princip ekstrapolacije za koji u literaturi postoji više
metoda raznih autora od kojih je ovdje primjenjena metoda Decourt-a.
Ova metoda je inače vrlo slična metodi Chin – Kondner, a sastoji se u tome da se vrijednost opterećenja u svakoj
fazi podijeli sa odgovarajućim pomjeranjem (slijeganjem) što se nanosi na ordinatu, dok se na apscisu nanose
vrijednosti opterećenja u svakoj fazi.
Dobivene presječne tačke teže ka pravoj liniji čija funkcija se odredi linearnom regresijom (Slika 6) a dobiveni
nagib prave linije, kao i odsječak na Y osi, koriste se za proračun granične sile loma.
361
0,0006
0,0005
0,0004
Series1
0,0003
Linear (Series1)
0,0002
0,0001
y = 0,0001x + 0,0002
0
R2 = 0,9389
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50
Slika 6. Metoda Decourt – a

Figure 6. Decourt's method
Na osnovu rezultata linearne regresije moguće je također odrediti i funkciju sila – pomjeranje koja se upoređuje sa
izmjerenim vrijednostima (Slika 7)
10000,00
9000,00
8000,00
7000,00
Sila (kN)
6000,00
Izmjereno
5000,00
4000,00 Sračunato
3000,00
2000,00
1000,00
0,00
0,09
3,00
11,0
19,0
27,0
35,0
43,0
51,0
59,0
67,0
75,0
83,0
91,0
99,0
Slijeganje (mm)
Slika 7. Procjena granične nosivosti

Figure 7. Estimation of ultimate bearing capacity
Obzirom na nepouzdanosti metoda za ekstrapolaciju, prema prijedlozima iz literature usvaja se nešto veća
vrijednost globalnog koeficijenta sigurnosti od 2,5 te se na osnovu toga određuje dopuštena nosivost šipova.
Sračunate vrijednosti predstavljaju ukupnu dopuštenu nosivost šipova, koja se može podjeliti na nosivost šipova po
omotaču i nosivost na bazi šipa, uz korištenje rezultata mjerenja dilatacija u šipu odnosno mjerenja sile na bazi šipa
362
za nanešeno opterećenje.
Ovdje treba napomenuti da ovako određena nosivost šipa vrijedi samo za taj konkretni probni šip, odnosno za
kontrolu računski određene nosivosti, a ukoliko se ti rezultati žele koristiti za proračun i dimenzioniranje ostalih
šipova potrebno je primjeniti postupak dat u EN 1997-1:2004 za proračun karakteristične vrijednosti nosivosti
šipova.
ZAKLJUČCI
U radu je detaljno prikazana procedura izrade i ispitivanja probnih šipova statičkim aksijalnim opterećenjem na
pritisak, te su iznesene poteškoće koje se mogu javiti u toku ispitivanja.
Također, prikazani su i glavni rezultati dobijeni na dva opitna šipa vijadukta „Gladno polje“ koji se nalazi na
autocesti koridora Vc, a na osnovu kojih se može zaključiti da je od presudnog značaja što preciznije procjeniti
očekivanu nosivost šipa kako bi se na adekvatan način mogla odabrati oprema i dimenzionirati pristroj za nanošenje
opterećenja, a sve u cilju ispitivanja šipa do loma.
Pored prikazanog statičkog ispitivanja, danas se vrlo često primjenjuje i dinamičko ispitivanje nosivosti šipova,
prvenstveno zbog kraćeg vremena potrebnog za ispitivanje ali i dosta niže cijene. Međutim, treba napomenuti kako
je za dinamičko ispitivanje šipova poželjno raspolagati sa rezultatima barem jednog statičkog ispitivanja za istu
vrstu materijala u svrhu usporedbe rezultata.
LITERATURA
1. Norma EN 1997-1:2004
2. Standard ASTM D1143-81
3. Izvještaj o ispitivanju šipova statičkim probnim opterećenjem na vijaduktu „Gladno polje“ Građevinski
fakultet Univerziteta „Džemal Bijedić“, Mostar 2013. godine
4. Određivanje nosivosti bušenih šipova pomoću probnog opterećenja, Muhamed Zlatar, Naučno – stručni skup
„Građevinarstvo nauka i praksa“ Žabljak, 2008. godine
363
UDK: 624.131
624.21 (497.16)
VIŠEKRITERIJUMSKA OPTIMIZACIJA
FUNDIRANJA OBJEKTA ,,MAGNETTO’’,
KOMPLEKS ,,FIAT AUTOMOBILI
SRBIJA’’, KRAGUJEVAC
Dragan Zlatkov* Milovan Stanojev** Srđan Budić**
**Asistent, Građevinsko-arhitektonski fakultet Univerziteta u Nišu, Aleksandra Medvedeva

14, Niš, Srbija, dragan.zlatkov@gmail.com
**PROJEKTINŽENJERING, Cara Dušana 90-92, Niš, Srbija, office@projektinzenjering.com
REZIME
Investitor objekta je za optimalno fundiranje objekta propisao više kriterijuma. Pored nosivosti temelja
zahtevani su i posebni uslovi u pogledu proračunskih sleganja temelja. U saradnji sa konsultantskom
firmom investitora iz Italije, kao optimalno rešenje usvojeno je fundiranje objekta na bušenim šipovima.
Za svaku čašicu montažnih stubova projektovan je po jedan šip prečnika 800mm i dužine 15m.
Seizmički proračun konstrukcije uporedno je sproveden primenom programskih paketa SAP2000 (prema
Evrokodu 8) i SASS (prema našem Pravilniku). Iako je metodologija proračuna različita, u šipovima su
dobijeni skoro isti uticaji.
KLUČNE REČI: bušeni šip, montažna konstrukcija, seizmički proračun
MULTICRITERIA OPTIMIZATION OF
FOUNDATION TECHNIQUE FOR OBJECT
,,MAGNETTO’’,COMPLEX ,,FIAT
AUTOMOBILI SRBIJA’’, KRAGUJEVAC
ΑΒSTRACT
Investor's prescribed several criteria for optimal foundation of the object. In addition to the required
capacity of the foundations, the special requirements are requested for settlement of the foundations. In
collaboration with the consulting firm of investors from Italy, the optimal solution has been adopted with
the building foundation bored piles. For each cup is designed a pile diameter 800mm and length of 15m.
Seismic design is implemented using parallel programming software SAP2000 (Eurocode 8) and SASS
(according to our rules). Although different calculation methodology, the piles were obtained almost the
same effects.
KEYWORD: bored pile, prefabricated structure, seismic design
UVOD
Lokacija objekta se nalazi u Kragujevcu, u krugu nekadašnje kasarne Grošnica, zapadno od fabričkog kompleksa
FIAT (bivša ZASTAVA), na rastojanju od oko 1,5km i na nadmorskoj visini od oko 190m. Površina ove lokacije
364
iznosi oko 300.000 m2. Proizvodni objekat projektovan je kao višebrodni prizeman objekat sa galerijom u jednom
delu objekta [1] .
Objekat je projektovan kao armirano betonski prostorni ram sastavljen iz grednih nosača i stubova. Svi montažni
gredni nosači su tretirani kao zglobno oslonjeni na stubove.
Slika 1. Slika objekta u fazi izgradnje

Figure 1. Image of the object under construction
Celokupan konstruktivni sistem objekta osim temelja prilagođen je totalnoj montaži. Objekat je u konstruktivnom
pogledu dilatacionim razdelnicama podeljen u osam nezavisnih lamela. Stubovi objekta na dilatacionim
razdelnicama su projektovani na zajedničkim temeljima samcima.
U srednjim lamelama su projektovani mosni kranovi nosivosti 25t. U jednoj od lamela predviđen je tehnološki tunel
svetle širine 4,5m, dubine 5m, debljine zidova i podne ploče 1,0m. U tom delu objekta su predviđene prese i njihovi
temelji.
Krovni pokrivač je od PE mebrane, mineralne vune i visokoprofilnog trapezastog lima. Ispod krovnog lima se
nalaze sekundarni krovni nosači T preseka visine 90cm. Glavni krovni nosači su atheziono prethodno naprednuti A
- nosači koji su oslonjenji na armiranobetonske montažne stubove različitih dimenzija.
Slika 2. Poprečni presek objekta

Figure 2. Object cross-section
365
Međuspratna konstrukcija na delu galerije je od ošupljenih atheziono prethodno napregnutih montažnih ploča, koje
se oslanjajnu preko greda T preseka statičkog sistema proste grede.
Objekat je fundiran na armiranobetonskim temeljima samcima liveni na licu mestu ukrućeni temelnjim gredama po
obodu objekta. Temeljne stope su u vidu čašica dimenzija B/L=300/300 cm, B/L=350/350 cm, B/L=400/400 cm ,
visine 60 cm, a visina čašica je 90 cm. Na osnovu karakteristika tla dobijenih iz geomehaničkog elaborata [2],
minimalna dozvoljena nosivost tla iznosi 250,0 kN/m2.
Konstrukcija objekta je sračunata na dejstvo svih merodavnih opterećenja prema važećim propisima, a posebno su
analizirani uticaji od seizmičkih sila, kao merodavnog horizontalnog opterećenja. U krovnoj ravni su zbog
prostorne stabilnosti konstrukcije i smanjenja njene fleksibilnosti po obodu lamela projektovani čelični sregovi koji
se izvode od kutijastih hladnooblikovanih profila u svemu prema datoj dispoziciji konstruktivnih elemenata.
Prostorna analiza konstrukcije objekta je urađena na dilatacionim celininama zasebno primenom programa
„TOWER“. Pored prostorne urađena je i ravanska analiza primenom programa „STRESS“.
Slika 3. Model konstrukcije u Tower-u objekta na delu tunela, i izgled montirane konstrukcije
Figure 3. The structural model of the Tower Building Suite, on the part of the tunnel with the look of assembled
construction
Seizmički proračun je u svemu urađen prema važećem Pravilniku o tehničkim normativima za izgradnju objekata
visokogradnje u seizmičkim područjima [5] sproveden je prema seizmološkoj karti za povratni period od 500
godina, za VIII zonu MSK skale sa koeficijentom seizmičnosti Ks=0,08 za drugu kategoriju tla i koeficijentom
duktiliteta i prigušenja Kp=1,0. Ulazni podaci korišćeni pri seizmičkom proračunu detaljinije su obrađeni u
Elaboratu o seizmičkoj mikrorejonizaciji koji je urađen za građevinsku površinu na lokaciji Grošnica u Kragujevcu
[3].
Prema dobijenim rezultatima je evidentno da su osnovne dinamičke karakteristike takve da je konstrukcija dosta
fleksibilna, odnosno u konačnom je usvojen minimalni koeficijent dinamičnosti. Seizmičkim proračunom je takođe
dokazano da su maksimalna horizontalna pomeranja vrha objekta usled dejstva proračunskih seizmičkih sila u
skladu sa važećim Pravilnikom, što u slučaju fleksibilnih objekata, kakav je ovaj, često može da bude merodavno
GEOTEHNIČKI USLOVI FUNDIRANJA
Kao geotehnička podloga za izradu Glavnog projekta objekta od strane RBD Projekt Enginering iz Niša urađen je
Elaborat o geotehničkim uslovima fundiranja objekta. Za izvršenje zadatka korišćena je dokumentacija koju je
firma „SGS Italia S.p.A.“ izradila na osnovu obimnih terenskih istraživanja i ispitivanja na širem području lokacije
„Grošnica“, kao i laboratorijskih ispitivanja reprezentativnih uzoraka tla tokom 2011. godine. Takođe, korišćena je i
dokumentacija koju je firma „Geoinženjering d.o.o. – Niš“ izradila na osnovu 3 naknadno izvedene kontrolne
istražne bušotine na lokaciji LOT 3 u Grošnici.
366
Slika 4. Situacioni plan sa položajem istražnih bušotina PZ1 - PZ35, sa rasporedom kontrolnih istražnih bušotina B-
1, B-2 i B-3 na lokaciji LOT 3
Figure 4. Layout plan with positions of the drill holes PZ1 - PZ35, with schedule of control drill holes B-1, B-2 i B-
3 on location LOT 3
ISPITIVANJA IZVRŠENA U CILJU GEOTEHNIČKE KARAKTERIZACIJE TERENA
U cilju dobijanja geoloških, hidrogeoloških i geotehničkih podataka o terenu na predmetnoj lokaciji izvršena su
sledeća istraživanja i ispitivanja: Izvedeno je 35 istražnih bušotina, dubine 10 m, sa piezometrima, naknadno su
izvedene 3 kontrolne istražne bušotine , dubine 10 m,uzeta su 35 neporemećenih uzoraka tla za laboratorijska
geotehnička ispitivanja, izvedeno je 105 standardnih opita penetracije, izvedeno je 60 opita statičke penetracije
(CPT),Izvođenje 35 opita permeabilnosti tla (tipa Lefranc), Laboratorijska geotehnička ispitivanja i
granulometrijska analiza uzoraka tla.
Slika 5. Stratigrafski profil terena na lokaciji LOT 3

Figure 5. Stratigraphic profile of the terrain at the location LOT 3
Na osnovu sprovedenih terenskih istraživanja i ispitivanja na datoj lokaciji rekonstruisana je stratigrafija terena na
ispitivanoj lokaciji, što je prikazano na slici 5.
367
Tabela 1.Stratigrafija terena na lokaciji LOT 3

Table 1.Stratigraphy of the terrain at the location LOT 3
Dubina(od površine terena) Opis sloja

0,00 m – 1,00 m Biljni pokrivač i tlo koje se sastoji od zaglinjenog peska slabe nosivosti
1,00 m – 3,00 m Zaglinjen peskovit šljunak, braon boje
3,00 m – 5,00 m Peskoviti šljunak, heterogen
5,00 m – 10,00 m Peskovite gline i glinoviti peskovi
U cilju dobijanja dodatnih podataka o sastavu i sklopu terena, kao i nivoima podzemne vode na lokaciji LOT 3,
naknadno su izvedene 3 istražne bušotine do dubine 10m (oznake B-1, B-2, B-3), prema rasporedu koji je prikazan
na Slici 4.
Tokom izvođenja ovih radova u zoni svake istražne bušotine registrovani su slojevi, kao i nivoi podzemne vode
(NPV) prema rasporedu i opisu koji je dat u sledećim tabelama:
Tabela 2. Raspored slojeva tla u zoni istražne bušotine B-1

Table 2. Schedule of soil layers in the area of drill hole B-1
Dubina Opis sloja

0,00 m – 0,60 m Nasip, uglavnom glinovit, sa komadima stene
0,60 m – 3,50 m Glina, prašinasto-peskovita, sa proslojcima zaglinjenog peska, braon boje
3,50 m – 4,00 m Pesak, zaglinjen, sa retkim poluzaobljenim komadima šljunka
4,00 m – 4,80 m Šljunak, peskovit, različito zaglinjen, braon boje
4,80 m – 10,00 Glina, tvrda konsolidovana, različito peskovita sa proslojcima laporovite gline, braon-crvene
m boje
Nivo podzemne vode (NPV) registrovan je na dubini 2,30 m.
GEOMEHANIČKI POKAZATELJI SVOJSTAVA TLA
U Tabeli 2 prikazane su izmerene vrednosti parametara tla (od strane „SGS Italia S.p.A.“) za geomehaničke
proračune za lokaciju LOT 3 u Grošnici. Nedostajuće mehaničke karakteristike tla (modul stišljivosti) za slojeve
ispod sloja za koji je urađen edometarski opit, usvojene su na osnovu korelacionih zavisnosti između parametara
sprovedene statičke penetracije i edometarskog modula stišljivosti. Usvojene vrednosti ovog parametra po
slojevima, za svaku istražnu bušotinu, pregledno su dati u proračunu sleganja temelja.
Tabela 3. Izmerene i usvojene vrednosti parametara tla za geomehaničke proračune

Table 3. Measured and adopted values of soil parameters for geomechanical calculations
Istražna bušotina Zapreminska težina Kohezija Ugao unutr. trenja Modul stišljivosti
PZ γ [kN/m ]
3 2
c′ [kN/m ] φ´ [°] MV [kN/m2]
2 20,5 26 28 10.000
3 19,9 21 25 8.150
4 20,6 33 27 10.000
13 21,1 26 27 16.600
14 18,5 19 25 5.750
23 20,2 23 27 10.500
368
Sleganja temelja (težišne tačke fleksibilnog temelja) su sračunata metodom integracije napona u dubini (određenih
prema Steinbrenner-u) za pretpostavljeno opterećenje kontaktne površine od 250kN/m2 – za iste dubine fundiranja,
oblike i dimenzije temelja za koje je računato dozvoljeno opterećenje tla. Na osnovu dobijenih rezultata može se
zaključiti da dobijeno kontaktno opterećenje od 250kN/m2 daje relativno velika očekivana sleganja. U zoni istražne
bušotine PZ14 za samoniklo tlo modula stišljivosti Mv = 5750kN/m2 dobijeno je veliko očekivano sleganje (znatno
više od 5,0 cm kako je to propisano Pravilnikom o tehničkim normativima za temeljenje građevinskih objekata) , te
je preporučeno da se samonikli materijal zameni šljunčanim jastukom ispod temelja do dubine 3,50 m od površine
terena, odnosno do pojave sloja šljunkovito-prašinastog peska. Zbijanjem podtla i šljunčanog jastuka treba postići
modul stišljivosti ne manji od Ms = 15MPa, a na tamponskom sloju ne manji od Ms = 40MPa. Na taj način je
postignuto da su očekivana sleganja na lokaciji LOT 3 približno jednaka.
Investitor objekta nije prihvatio ovako dobijena računska sleganja temelja, bez obzira na to što su ista u granicama
dozvoljenih sleganja prema našim propisima. Zbog toga je u saradnji sa konsultantima investitora ,,Studio di
Ingegneria Dott. Ing. Diego Menardi i Studio di Ingegneria Dott. Ing. Sandro Perrone iz Torina’’ predloženo da se u
srednjem delu objekta, u zoni oko tehničkog kanala na svakom temelju izvede po jedan bušeni šip prečnika 800mm,
dužine 15m. Šipovi imaju pre svega funkciju smanjenja sleganja temelja, kao i sprečavanje prenošenja vibracija iz
tehnološkog kanala na ostale delove konstrukcije objekta, ali nužno sadejstvuju kako pri prenosu statičkog, tako i
pri prijemu i distribuciji seizmičkog opterećenja.
ANALIZA GEOMEHANIČKIH KARAKTERISTIKA TLA ZA INTERAKCIJU ŠIP-TLO
U Tehničkom izveštaju koji je za potrebe Fiat Automobila - Srbija uradio Studio di Ingeneria sproveden je proračun
šipova na dejstvo horizontalnog opterećenja. Proračun je obavljen primenom programskog paketa SAP 2000
zasnovan na metodi konačnih elemenata a tlo je tretirano kao elastičan jednoparametarski – Winkler-ov materijal.
Za potrebe ovog proračuna bilo je potrebno odrediti vrednosti jedinog parametra u ovom modelu materijala –
koeficijenta reakcije tla u horizontalnom pravcu. Na raspolaganju su bili rezultati standardne i dinamičke
penetracije u bušotinama koji su poslužili da se, uz primenu odgovarajućih korelacija, sračunaju vrednosti ovog
parametra.
Za procenu odnosa između rezultata penetracionih ispitivanja (SPT i CPT) i modula elastičnosti korišćene su
empirijske relacije koje obično proističu iz lokalnih iskustava i ispitivanja. Tako su za glinovite materijale najčešće
korišćene relacije Poulos-a, Christoulas-a i Denver-a a za peskovite materijale relacije Trofimenkov-a, Poulos-a,
Alpersten-a i Leifer-a. Ovde je za vezu modula elastičnosti krupnozrnog tla i rezultata opita standardne penetracije
(broj udara) korišćen izraz:
E s = 2.5 N spt (1)
Tako je za sloj 2 (pesak i šljunak), koji se prostire na dubini od 1.0m do 4.0m, dobijeno da modul elastičnosti tla
iznosi Es=2.5x15=37.5N/mm2. Za vezu modula elastičnosti sitnozrnog tla i rezultata opita statičke penetracije
(otpor vrha penetrometra) korišćen je izraz:
E s = 8q c (2)
Tako je za sloj 3 (glina), koji se prostire na dubini većoj od 4.0m, dobijeno da modul elastičnosti tla iznosi
Es=8x20=160N/mm2. Za vezu tako sračunatog, po dubini konstantnog, modula elastičnosti Es i koeficijenta reakcije
tla u horizontalnom pravcu ks ovde je korišćen izraz Chen-a (1978) [4]:
3E s
ks = (3)
B
gde je B prečnik šipa u m. Tako je za sloj 2 dobijeno da koeficijent reakcije tla iznosi:
3 ⋅ 3.75 ⋅ 10 4 3 ⋅ 1.60 ⋅ 105
ks = = 1.41 ⋅ 105 kN / m 3 , a za sloj 3 je k s = = 6.0 ⋅ 105 kN / m 3 .
0.8 0.8
U našoj praksi su češće korišćeni izrazi Skempton-a i posebno Vesića koji pored modula elastičnosti tla i
prečnika šipa u korelaciji koristi i druge parametre tla i šipa:
369
0.65 E s ⋅ B 4 E s
ks = 12 (4)
B E p ⋅ I p 1 − ν s2
gde su: Ep – modul elastičnosti Ip – moment inercije poprečnog preseka ν s - Poasonov koeficijent tla.
Primenom Vesićevog izraza, za već sračunate module elastičnosti tla za sloj 2, dobija se znatno veći koeficijent
reakcije tla u horizontalnom pravcu od 2.98x104kN/m2, dok se za treći sloj dobija vrednost 4.12x105kN/m2. Razlika
u ovom slučaju je znatno manja.
Slika 6. Dijagram momenata savijanja usled dejstva seizmičkih sila primenom programa SAP2000
Figure 6. Diagram of bending moments due to the effects of seismic forces using software SAP2000
Mogu se primetiti značajne razlike u dobijenim rezultatima po Chen-u i Vesiću pri čemu prednost treba dati
izrazima Vesića koji je široko citiran u stručnoj literaturi u ovoj oblasti.
Statički i seizmički proračun urađen je primenom programa SAP2000. Seizmički proračun je od strane kolega iz
Italije urađen prema Evrokodu 8 za podužni pravac. Dimenzionisanje šipova urađeno je interaktivnim dijagramima
a maksimalni moment savijanja u šipu iznosi 189,13kNm.
Slika 7. Izgled šipa pre betoniranja čašice i čašica montažnog stuba na vrhu šipa
Figure 7. Appearance of the pile before concreting cup and cup on the top of the pole mounting pile
Kao kontrolni je urađen i seizmički proračun primenom programa SASS prema Pravilniku o tehničkim
normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmičkim područjima [5], gde je sadejstvo temeljnog tla i šipa
modelirana fiktivnim štapovima sa koeficijentima reakcije tla prema geomehaničkom elaboratu za svaki sloj, kako
je dato u izrazima (1) do (4). Maksimalni moment savijanja u šipu u ovom slučaju za kritičniji poprečni pravac
iznosi 189,77kNm.
370
Slika 8. Temelji i konstrukcija objekta iznad tehnološkog tunela

Figure 8. Foundations and construction of the object above the technology tunnel
ZAKLJUČAK
Zbog izuzetnog značaja objekta i tehnoloških procesa u njemu, investitor je zahtevao od projektanata mnogo strože
uslove u pogledu proračunskih sleganja temelja nego što je našim propisima predviđeno. U saradnji sa
konsultantskom firmom investitora iz Italije, kao optimalno rešenje usvojeno je fundiranje objekta na bušenim
šipovima. Za svaku čašicu montažnih stubova u zoni tehnološkog kanala projektovan je po jedan šip prečnika
800mm i dužine 15m. Seizmički proračun konstrukcije uporedno je sproveden primenom programskih paketa
SAP2000 (prema Evrokodu 8) i SASS (prema našem Pravilniku).
Rezultati proračuna su pokazali da se dobijaju skoro isti momenti savijanja u vrhu šipova, koji su merodavni za
dimenzionisanje šipova, iako je metodologija proračuna različita.
LITERATURA
[1] Glavni projekat objekta ,,Magnetto’’ u kompleksu FIAT AUTOMOBILI SRBIJA, Zavod za urbanizam,
Kragujevac, 2011.
[2] Geotehnički uslovi temeljenja objekta na lokaciji LOT 3, Grošnica u Kragujecvu, RBD Projekt Engineering,
Niš, jul 2011.
[3] S. Zdravković: Elaborat o seizmičkoj mikrorejonizaciji, Grošnica u Kragujecvu, RBD Projekt Engineering, Niš,
jul 2011.
[4] Davidson L.F. and Chen, W.F.: Nonlinear response of drained clay to footings, Computers and Structures, 8, 2,
1978.
[5] Pravilnik o tehničkim normativima za izgradnju objekata visokogradnje u seizmičkim područjima (Sl.list SFRJ
br.31/1981. i dopune u Sl.list br.49/82, 29/83, 20/88, 52/90)
371
UDK: 624.012-15
GEOTECHNICAL CONDITIONS FOR THE

FOUNDATION OF THE „SCIENCE AND
TECHNOLOGY PARK“ BUILDING IN NIŠ
Nebojša Davidović, Zoran Bonić, Verka Prolović
Faculty of Civil Engineering and Architecture, University of Nis, A. Medvedeva 14, Niš
dnebojsa@gaf.ni.ac.rs, zokibon@yahoo.com, vprolovic@yahoo.com
ABSTRACT
The paper presents the analysis of the geotechnical conditions for the foundation of the building
“Science and Technology Park” on the location “Gradsko polje” in Niš. Performed geotechnical
investigations and the results of field and laboratory tests are presented. Based on the obtained results,
calculations of bearing capacity and expected settlement were completed.
KEY WORDS: Geotechnical conditions, foundation, terrain investigation, laboratory testing, bearing
capacity, foundation settlement.
GEOTEHNIČKI USLOVI FUNDIRANJA

OBJEKTA“NAUČNO-TEHNOLOŠKI PARK“ U
NIŠU
REZIME
U radu je prikazana analiza geotehničkih uslova fundiranja novoprojektovanog objekta „Naučno–

tehnološki park“ na lokaciji „Gradsko polje“ u Nišu. Opisani su izvedeni istražni radovi, kao i rezultati
terenskih i laboratorijskih ispitivanja. Na osnovu dobijenih rezultata izvršeni su proračuni nosivosti
temeljnog tla i očekivanih sleganja temelja.
KLJUČNE REČI: Geotehnički uslovi, fundiranje, terenska istraživanja, laboratorijska ispitivanja,

dozvoljeno opterećenje tla, sleganje temelja.
INTRODUCTION
Construction of the building "Science and Technology Park - Nis" is planned on the location „Gradsko polje“ in
Nis, on the corner of Nikola Tesla Boulevard and Aleksandar Medvedev street. According to the preliminary
design, which was prepared by a team of designers from Faculty of Civil Engineering and Architecture in Nis, the
building is „Po+P+3“ type, with a total area 11564m2. Basement has a total area 3260m2, ground floor 1765m2, and
parking lot with 69 parking spaces is also designed. The parcel of the planned building has a total area 11292m2,
empty and cleared, with nearly flat surface. Elevation of the terrain is between 198,50m and 200,50m, descending
372
to the south. Based on the 3D model developed by a computer, the appearance of the building from different
directions was obtained, one of which is shown in Figure 1.
The expert team from the Department for Geotechnics on Faculty of Civil Engineering and Architecture in Nis was
tasked to prepare a geotechnical basis for the Master Design of this building. This task was accomplished making of
the program of geotechnical investigation and testing, determination and presentation of geotechnical conditions for
the foundation [1].
Figure 1. Appearance of the “Science and Technology Park – Niš” building (based on the 3D model)
Slika 1. Izgled objekta „Naučno-tehnološki Park – Niš“ (na osnovu 3D modela)
In the framework of the program of geotechnical investigation 9 exploratory boreholes were planned and carried
out, of which 6 boreholes (labeled B-2, B-4, B-6, B-7, B-8 and B-9) have depth 10m, and 3 boreholes (labeled B-1,
B-3 i B-5) have depth 15m. Borehole diameter is 146/116mm. Figure 2 shows a site plan with the position of the
"Science and Technology Park - Nis" and arrangement of exploratory boreholes.
B-3
B-9 B-8 B-4 B-2

I
I'
II II'
B-5 B-6 B-1
B-7
Figure 2. Site plan with the position of the “Science and Technology Park – Niš”
and arrangement of exploratory boreholes
Slika 2. Situacioni plan sa položajem budućeg objekta „Naučno-tehnološki Park – Niš“
i rasporedom istražnih bušotina
373
THE RESULTS OF THE RESEARCH AND TESTING
Geotechnical composition and structure of the terrain is shown on the profiles of exploratory boreholes and on
geotechnical cross-sections of the terrain I – I' and II – II' (Figure 3). Soil layers are defined according to Table 1.
Figure 3. The geotechnical cross-sections of the terrain I – I' and II – II'

Slika 3. Geotehnički profili terena I – I' i II – II'
Table 1. Summary of soil layers in the area of exploratory boreholes B-1 ÷ B-9
Tabela 1. Pregled slojeva tla u zoni istražnih bušotina B-1 ÷ B-9
Layer Thickness Depth
Geomechanical description of the soil in the layer
mark [m] [m]
1,70 ÷
nt Poured soil, mostly clayey, with the participation of sand, gravel and blocks 1,70 ÷ 2,50
2,50
Clay, silty, with veins and CaCO3, medium plastic, brown to dark brown 1,20 ÷
1 3,40 ÷ 4,00
gray 2,00
0,50 ÷
2 Clay, silty sandy, reddish brown 4,20 ÷ 4,80
1,00
3,00 ÷ 7,70 ÷
3 Gravel, sandy, well-graded, with reddish brown clay in layers
5,80 10,00
drilled drilled
Clay, hard, marly, well consolidated, reddish brown, in the deeper layers
4 0,50 ÷ 10,00 ÷
gray-green to gray-blue
7,60 15,30
374
During exploratory drilling, which was done in November 2011, groundwater is registered in all boreholes. In the
exploratory borehole B-3, in the piezometer is registered groundwater level at a depth of 5,30m, and in other
boreholes at depths of 4,70÷5,30m below the present surface level. Since the investigations were carried out during
the so-called hydrological minimum, later in the period of increased precipitation in May 2012, control
measurement was performed in the borehole B-3, and the groundwater was registered at a depth of 4,30m below the
present surface level. Taking into account the above measurements, and measured groundwater levels in the past,
during the construction of the adjacent structures (Dormitory, Faculty of Electrical Engineering), it is estimated that
in the period of increased precipitation groundwater level can raise to 3m below the present ground surface [2].
Soil properties were determined by laboratory analysis of undisturbed soil samples originating from the layers in
the area of foundation effective action. Indicators of mechanical properties of the soil samples, tested for the
expected stress-strain conditions in the area of foundation effective action, are shown in Table 2.
Table 2. Indicators of mechanical properties of soil

Tabela 2. Pokazatelji mehaničkih svojstava tla
The strength
Modulus of compressibility
parameters
(Oedometer Test), for increment of pressure σ:
Sample serial number
(Direct Shear Test)
100 – 200 kPa
200 – 400 kPa

50 – 100 kPa
0 – 50 kPa
Sample
Cohesion
Angle of
internal
friction
c φ MV
Borehole / depth
kPa ° kPa
1 B-1 / 3.50 - 3.80 m 14.1 21.2 5861 6670 8484 9759
2 B-2 / 3.20 - 3.50 m 5880 7887 9442 11245
3 B-3 / 3.00 - 3.30 m 5728 7674 9034 10772
4 B-3 / 4.00 - 4.30 m 17.2 21.9 6153 7444 9625 10950
5 B-4 / 3.00 - 3.30 m 15.0 23.2
6 B-4 / 4.00 - 4.30 m 4835 6675 7552 9600
7 B-6 / 9.50 - 9.80 m 5015 6269 7283 9015
8 B-7 / 2.50 - 2.80 m 10.9 19.1
9 B-7 / 4.00 - 4.30 m 5358 7343 9508 10219
10 B-8 / 3.20 - 3.50 m 12.7 20.9
11 B-8 / 4.20 - 4.50 m 6975 7447 9108 10495
12 B-9 / 3.50 - 3.80 m 5015 6309 7738 8864
13 B-9 / 7.00 - 7.30 m 14.5 18.1
Tested samples 6 6 9 9 9 9
Lowest value 10.9 18.1 4835 6269 7283 8864
Highest value 17.2 23.2 6975 7887 9625 11245
Arithmetic mean 14.1 20.7 5647 7080 8642 10102
375
GEOMECHANICAL COMPUTATIONAL ANALYSIS
Calculations of bearing capacity and expected settlement were performed for raft foundation with dimensions
B×L=31,60×101,40m, at the depth of foundation Df=3,30m, as provided in the Preliminary Design of the „Science
and Technology Park – Niš“.
According to Förster's solution (1998) [3] it was obtained that the depth of the shear zone is approximately 68m,
which means that it is mainly located in the layer labeled 4 (Clay, hard, marly, well consolidated), and for
geomechanical calculations adopted values of soil parameters in this layer, which were obtained for the sample
labeled B-9/7.00 - 7.30m.
Allowable soil pressure is calculated according to the „Regulation on technical norms for the foundation of
buildings“ (1990), for the average size of the recommended safety factors with respect to soil failure. Table 3
contains the input parameters and the result of this calculation.
Table 3. Calculation of allowable soil pressure: Input parameters and result

Tabela 3. Proračun dozvoljenog opterećenja tla: Ulazni parametri i rezultat proračuna
Parameter Symbol Unit Value
Input parameters:
Depth of foundation Df m 3,30
Bulk density of the soil γ kN/m3 19,20
Angle of internal friction φ ° 18,1
Cohesion c kN/m2 14,5
Width of the foundation slab B m 31,60
Length of the foundation slab L m 101,40
Result:
Allowable soil pressure qa kN/m2 481,12
Expected settlement is calculated by the method of stress integration in depth. Stress is determined by
Steinbrenner's solution, for the mean contact pressure p=90kN/m2 for raft foundation with dimensions
B×L=31,60×101,40m, at the depth Df=3,30m. The modulus of elasticity (ES) is determined based on the results of
Standard Penetration Test (SPT) in Layer 3 (Gravel):
In exploratory borehole B-1: at depth 6,00m Nsr = 51
As a representative, the average value Nsr = 46 is adopted. Based on Denver's correlation (1982) [4] the modulus of
elasticity ES = 47650kPa was obtained. Table 4 contains the input parameters and the result of this calculation.
Table 4. Calculation of settlement of raft foundation: Input parameters and result

Tabela 4. Proračun sleganja temelja: Ulazni parametri i rezultat proračuna
Parameter Symbol Unit Value
Input parameters:
Depth of foundation Df m 3,30
Bulk density of the soil γ kN/m3 19,20
Width of the base plate B m 31,60
Length of the base plate L m 101,40
Contact pressure p kN/m2 90
Modulus of elasticity (for gravel) ES kN/m2 47650
Modulus of compressibility (for clay) MV kN/m2 6500
Result:
Settlement of the central point of raft foundation s cm 4,96
Calculated settlement of the central point of the raft foundation s=4,96cm is very close to the allowable settlement
for this type of soil (5cm). However, taking into account the results of Standard Penetration Test (SPT) in Layer 4
(Clay):
376

based on Denver's correlation, calculated values of modulus of compressibility are much higher than previously
adopted. Therefore, the previously calculated settlement can be considered as conservative.
CONCLUSIONS
Regarding bearing capacity it can be concluded that the calculated allowable soil pressure qa=481,12kN/m2 is much
higher than expected pressure p=90kN/m2 from designed building Po+P+3.
Regarding expected settlement, it is estimated that due to the pre-consolidation of deeper layers by excavation and
re-loading, the actual settlement of the raft foundation will be less than calculated and balanced enough so as not to
cause damaging deformation of the constructed building.
It is recommended that under the planned depth of foundation (3,30m) min 0,30m of clay (from Layer 2) should be
removed to create waterproofing and gravel subbase. From Table 1 it can be seen that below the level of the bottom
of a wide excavation remains 0,60÷1,20m clay from Layer 2. The rest of the clay from Layer 2 in a shorter period
could prevent the uplift of groundwater in wide excavation pit and allow the installation of the gravel layer below
the raft foundation in dry conditions. However, it is safer to make a complete replacement of the remaining part of
Layer 2 (Clay), from the foundation to Layer 3 (Gravel). This may require a lowering of the groundwater by way of
wells, depending on hydrological conditions during the earthworks.
REFERENCES
[1] Bonić, Z., Prolović, V., Davidović, N. (2012): Geotehnički elaborat o uslovima fundiranja objekta „Naučno-
tehnološki park Niš“, Institut za građevinarstvo i arhitekturu GAF – Niš, 25/10, 2012, str.1-66.
[2] Bonić, Z., Prolović, V., Davidović, N. (2012): Aneks geotehničkog elaborata o uslovima fundiranja objekta
„Naučno-tehnološki park Niš – Kontrolno merenje nivoa podzemne vode“, Institut za građevinarstvo i
arhitekturu GAF – Niš, 25/83, 2012, str.1-7.
[3] Förster, W. (1998): Bodenmechanik. Teubner Verlag, Stuttgart – Leipzig, pp.109-125.
[4] Denver, H. (1982): Modulus of elasticity determined by SPT and CPT, Proc. ESOPT II, Amsterdam, Vol. 1,
pp.35-40.
377
UDK: 620.1:691.2/.3
ANALIZA REZULTATA UPOREDNIH

ISPITIVANJA MATERIJALA
STABILIZOVANOG CEMENTOM I
HIDRAULIČNIM VEZIVOM
Miloš Stevanović*, Snežana Bogdanović**
* TPA za obezbeđenje kvaliteta i inovacije d.o.o, Beograd, Antifašističke borbe 13a

**Rudarsko-geološki fakultet, Departman za geotehniku, Beograd, Đušina 7
milos.stevanovic@tpaqi.com, snezana.zecevic@rgf.rs
REZIME
U radu su predstavljeni razultati uporednih ispitivanja drobljenog kamenog agregata stabilizovanog

cementom i hidrauličnim vezivom. Nakon analize, kojom su obuhvaćeni i rezultati pritisnih čvrstoća,
cilj je bio odrediti optimalan izbor veziva za stabilizaciju potreban za efikasno povećanje čvrstoće i
krutosti osnovnog materijala.
KLJUČNE REČI: stabilizovan materijal, cement, hidraulično vezivo, kolovozna konstrukcija
ANALYSIS OF THE RESULTS OF

COMPARATIVE TESTING OF MATERIALS
STABILIZED WITH CEMENT AND
HYDRAULIC BINDERS
ABSTRACT
This paper presents the results of comparative testing of crushed stone aggregate stabilized with cement
and hydraulic binders. After the analysis, which also includes results of compressive strengths, the goal
was to determine the optimal choice of a binder for the stabilization needed, for the effective increase in
strength and stiffness of the base material.
KEYWORDS: stabilized material, cement, hydraulic binder, pavement
UVOD
U skorije vreme sve je češća pojava da se osnovnom materijalu dodaje različit tip vezivnih sredstava kako bi se pre
svega povećali njegova čvrstoća i krutost. Stabilizovani materijal se ponaša kao polukrut, ali se sa povećanjem
količine veziva povećava i krutost što negativno utiče na zamor i pojavu pukotina (Uzelac i sar, 2002). Vezivna
378
sredstva koja se dodaju materijalu mogu biti cement, hidraulično vezivo za stabilizaciju puteva, bitumen, penasti
bitumen... Tim postupkom dobijaju se tip komleksnih stabilizacija (KSM).
„TPA za obezbeđenje kvaliteta i inovacije“ doo ispitivao je, u više navrata, nekoliko vrsta KSM. Nakon određenog
vremena javila se potreba za sveobuhvatnom analizom korišćenih veziva. U ovom radu predstavljeni su uporedni
rezultati ipitivanja materijala stabilizovanog cementom i hidrauličnim vezivom.
Pri izradi sloja materijala stabilizovanog hidrauličnim vezivom i cementom koriste se dva osnovna
tehnološka postupka proizvodnje:
1. proizvodnja u postrojenjima za mešanje (mix in plant)
2. proizvodnja na mestu ugradnje (mix in place)
Proizvodnja u postrojenjima za mešanje podrazumeva mešanje tačno doziranih kompozitnih materijala u

postrojenjima za mešanje do postizanja potpuno homogene mešavine, transport mešavine na mesto ugradnje,
razastiranje mešavine na prethodno pripremljenu podlogu, zbijanje mešavine u sloj i negovanje sloja do prekrivanja
narednim slojem.
Pod izradom slojeva „mix in place“ tehnologijom podrazumeva se razastiranje osnovnog materijala na podlogu,
predzbijanje osnovnog materijala, doziranje veziva, mešanje odgovarajućom mehanizacijom, zbijanje mešavine u
sloj i negovanje sloja do prekrivanja narednim slojem.
Pre proizvodnje bilo jednim, bilo drugim postupkom, potrebno je izabrati optimalno rešenje za izradu KSM, čemu
prethode opsežna laboratorijska ispitivanja.
TOK LABORATORIJSKIH ISPITIVANJA
U cilju obezbeđenja kvaliteta stabilizovanog sloja treba dokazati podobnost i kvalitet osnovnih materijala. U tu
svrhu potrebno je izvršiti prethodna kompleksna laboratorijska ispitivanja. Ista se mogu podeliti u nekoliko koraka:
Korak I: Određivanje fizičko – mehanički karakteristika materijala

Sastoji se od ispitivanja materijala koji će biti upotrebljen za izradu mešavine, u ovom slučaju drobljeni kameni
agregat 0/31,5mm, kome se određuje granulometrijski sastav, sadržaj organskih materija, otpornost na mraz,
Proktorov opit. Takođe ispituje se i samo vezivo.
Korak II: Izrada probnih tela za određivanje pritisne čvrstoće i otpornosti na mraz
Izrada probnih tela sprovedena je na osnovu rezultata dobijenih iz određivanja optimalnog sadržaja vode vezivom
stabilizovanog materijala. Naime, u odnosu na težinu osnovnog materijala dodavan je različit procenat veziva.
Optimalna količina vode potrebna za izradu svake probe dobijena je nakon izrade Proktorovog opita za svaki udeo
veziva.
Korak III: Ispitivanje pritisne čvrstoće nakon 3, 7 i 28 dana

Probna tela su, nakon negovanja 3, 7 odnosno 28 dana na temperaturi od 20º C pri vlažnosti od minimum 95%,
podvrgnuta ispitivanju pritisne čvrstoće.
Korak IV: Otpornost stabilizovanog materijala na mraz

Poređenjem pritisnih čvrstoća pre i nakon režima smrzavljenja i kravljenja (14 ciklusa) određuje se indeks
otpornosti prema mrazu.
ANALIZA REZULTATA ISPITIVANJA
Laboratorijska ispitivanja osnovnog materijala, cementa i hidrauličnog veziva
Za izradu slojeva stabilizovanih cementom i hidrauličnim vezivom od izuzetnog je značaja granulometrijski sastav
osnovnog materijala. Neophodan je kontinuirani kvalitet proizvodnje. U slučaju odstupanja granulometrijske krive
379
u odnosu na materijal s kojim su vršena laboratorijska ispitivanja potrebno je pristupiti izradi nove recepture
(prethodnpg sastava).
Kao osnovni materijal, u ovom radu, korišćen je drobljeni kameni agregat 0/31,5mm poreklom iz kamenoloma
„Ravnje“, Valjevo (slika 1).
Cement koji je korišćen za izradu probnih tela je „Beočin standard“, a hidraulično vezivo bilo je „vezivo za
stabilizaciju puteva HRB 12,5“ proizvođača „Lafarge Beočinska fabrika cementa“ d.o.o, Beočin. Njihove
karakteristike (prema specifikaciji proizvođača) date su u tabeli 1.
Slika 1. Granulometrijski sastav drobljenog kamenog agregta 0/31,5mm

Figure 1. Grading composition of crushed-stone aggregate 0/31,5mm
Tabela 1. Tehničke karakteristike veziva za stabilizac. HRB 12,5 i cementa „Beočin Standard“
Table 1. Technical characeristics of binders HRB 12,5 and cement „Beočin Standard“
Prosečne vrednosti
Tehničke karakteristike Jedinica
HRB 12,5 Standard
Standardna kozistencija % 27,0 – 29,0 34,0
Početak vezivanja / Kraj vezivanja min 200 / 270 220 / 280
Čvrstoća na pritisak (posle 7 dana

- HRB 12,5) MPa 8,8 – 9,6 15,0 – 19,0
(posle 2 dana - Standard)
Čvrstoća na pritisak posle 28 dana MPa 19,7 – 21,5 39,0 – 45,0

380
Laboratorijski rezultati ispitivanja stabilizovanog materijala
Ispitivanje stabilizovanog materijala izvršeno je na sledeći način:

– za izradu probnih tela korišćeni su cement „Beočin Standard“ i „vezivo za stabilizaciju puteva HRB
12,5“
– drobljenom kamenom agregatu 0/31,5mm dozirani su cement (u različitim procentima 1,0 % - 3,5 %) i
hidraulično vezivo (u različitim procentima 2,5 % - 5,5 %),
– doziranje vode vršilo se prema optimalnoj vlagi dobijenoj iz modifikovanog Proktorovog opita za svaki
različit procenat korišćenog cementa (slika 2) i hidrauličnog veziva (slika3).
Slika 2. Proktorovi opiti za različite udele cementa

Figure 2. Proctor’s tests for various fractions of cement
Slika 3. Proktorovi opiti za različite udele hidrauličnog veziva

Figure 3. Proctor’s tests for various fractions of hidraulic binders
381
Na osnovu Proktorovih opita izvedenih na materijalu stabilizovanim cementom može se zaključiti da sa porastom
učešća cementa raste i suva zapreminska masa, kao i optimalan sadržaj vode.
Iz Proktorovih krivih kod materijala stabilizovanog hidrauličnim vezivom može se videti da sa porastom učešća
veziva raste i optimalan sadržaj vode. Takođe, primetna je i osetljivost na promenu suve zapreminske mase u
odnosu na različite udele dodate vode.
Slika 4. Dijagram čvrstoće na pritisak nakon 3, 7 i 28 dana (cement)

Figure 4. Diagram of the compressive strenght after 3, 7 and 28 days (cement)
Slika 5. Dijagram čvrstoće na pritisak nakon 3, 7 i 28 dana (hidraulično vezivo)

Figure 5. Diagram of the compressive strenght after 3, 7 and 28 days (hidraulic binder)
382
Iz slike 4 može se videti da sa povećanjem udela cementa rastu pritisne čvrstoće, ali i da opada prirast sila nakon 3,
7 i 28 dana.
Iz dijagrama na slici 5 se može videti da je sa povećanjem udela cementa prirast sila konstantan nakon 3, 7 i 28
dana za svaku probu.
Ispitivanje otpornosti na mraz zadovoljilo je u oba slučaja.
Korišćenje hidrauličnog veziva i cementa za stabilizaciju materijala ima svoje prednosti i nedostatke, koji su
opisani u tabeli 2.
Tabela 2. Prednosti i nedostaci cementa i hidrauličnog veziva

Table 2. Advantages and disadvantages of cement and hidraulic binder
Prednosti Nedostaci
Raspoloživost (lako dostupni)
Pojava prslina
Cena
Povećava krutost sloja
Prihvatljivost (dobro poznati materijali)
Zahteva negu posle ugrađivanja
Značajno povećava čvrstoću
Smanjuje osetljivost materijala na vodu
ZAKLJUČAK
Osnovna razlika između hidrauličnog veziva za stabilizaciju puteva i cementa je u hemijskom sastavu, što se dalje
odražava na tehničke karakteristike. Naime, hidraulično vezivo sadrži veći procenat dodataka (pepeo, krečnjak,
gips...) od klasičnog cementa, a manji procenat portland cementnog klinkera. Tako se za isti udeo hidrauličnog
veziva i cementa postižu različite pritisne čvrstoće.
Za pravilan izbor sredstva za stabilizaciju potrebno je sagledati kompleksne probleme kako na gradilištu, tako i u
laboratoriji.
Ipak, osnovni zaključci proistekli iz ovog rada su da se upotrebom cementa postižu veće pritisne čvrstoće.
Upotreba hidrauličnog veziva omogućava lakše umešavanje materijala jer se koristi u većem udelu. Takođe, ni
ekonomski faktor nije zanemarljiv.
LITERATURA
Dr Predrag Braunović: Kolovozne konstrukcije od stabilizovanog lokalnog materijala, Građevinska knjiga,

Beograd, 1991.
Simo Tošović, Marijana Nikolić Ivanović: Laboratorijska ispitivanja cementom stabilizovanih materijala sa
različitim aditivima, Zbornik radova Geotehnički aspekti građevinarstva, Beograd, 2011
Đ. Uzelac i saradnici: Uputstvo i tehnički uslovi za duboku reciklažu na licu mesta po hladnom postupku kod
rehabilitacije kolovoznih konstrukcija, Beograd, 2002.
Šolić T. i saradnici: Tehnološki postupci izrade nosivih slojeva kolničkih konstrukcija, Građevinar br. 61, Zagreb,
2009.
Wirtgen: Recicle manual, Wirtgen GMBH
„Lafarge Beočinska fabrika cementa“ d.o.o, Beočin: Tehnički listovi: Beočin standard i Vezivo za stabilizaciju
puteva HRB 12,5
Dokumentacija TPA za obezbeđenje kvaliteta i inovacije d.o.o.
383
UDK: 620.1:[691.5:662.613.11
620.1:691.51
UPOTREBA NUSPROIZVODA PROCESA

PROIZVODNJE SODE ZA IZGRADNJU
DONJEG STROJA PUTEVA
Zahid Bašić*, Amir Džananović**
*Rudarsko-Geološko-Građevinski fakultet Univerziteta u Tuzli, mido_basic@hotmail.co.uk

**Institut za građevinarstvo,građevinske materijale i nemetale d.o.o Tuzla
REZIME
Prilikom izgradnje donjeg stroja puteva, izgradnje nasipa ili izgradnje brana neophodno je obezbijediti
kvalitetno pozajmište materijala za tu svrhu. S druge strane velika industrijska postrojenja prilikom
proizvodnje stvaraju industrijski otpad koji je neophodno deponovati. Iz tog razloga javila se ideja o
istraživanju mogućnosti upotrebe industrijskog nusproizvoda pri proizvodnji sode u građevinske svrhe,
izgradnji donjeg stroja puteva, nasipa ili brana. U radu je teoretski i eksperimentalno pokazana
mogućnost primjene krečnog mulja – materijala koji predstavlja industrijski otpad pri proizvodnji sode i
veliki ekološki problem jer, zavisno od načina deponovanja, zagađuje tlo i/ili vodu. Pored krečnog mulja
proces proizvodnje sode stvara i velike količine elektrofilterskog pepela. Ta je činjenica iskorištena za
kombinovanje krečnog mulja sa elektrofilterskim pepelom. Miješanjem ova dva materijala dobio se
materijal koji se može upotrijebiti u građevinske svrhe.
KLJUČNE RIJEČI: trup saobraćajnice, nusproizvod, nasip
USE BY-PRODUCTS OF SODA ASH FOR THE

CONSTRUCTION SUBSTRUCTURE OF ROADS
ABSTRACT
During the construction of substructure of roads, construction of embankments or dams is necessary to

provide high-quality material, borrow for this purpose. On the other side, large industrial plants in the
manufacture of generating industrial waste that needs to be deposited. For this reason, the idea occurred
to study the possibility of using industrial by-products in the production of soda ash for construction
purposes, construction of substructure of roads, dikes or dams. This paper theoretically and
experimentally demonstrated the possibility of applying lime sludge - material is industrial waste in the
production of soda and a major environmental problem because, depending on the method of deposit,
polluting the soil and / or water. In addition to lime sludge production process of baking and creates
large amounts of fly ash. This fact is used to combine the lime sludge with fly ash. By mixing these two
materials are given material that can be used for construction purposes.
KEY WORS: road substructure, by-priduct, embankment

384
UVOD
Problem deponovanja otpadnog industrijskog materijala je jedan od najvećih problema u većini razvijenijih zemalja
svijeta. Problem deponovanja posebno je naglašen ako se uzme u obzir da većina industrijski otpadnih čvrstih
materijala zagađuju tlo i/ili vodu, a nerijetko i vazduh. Imajuči u vidu gore rečeno, upotreba industrijskog otpadnog
materijala u građevinske svrhe je od posebnog značaja(Bradhl, 2002). Naravno, neophodno je obezbijediti
ekonomski isplativu i ekološki prihvatljivu gradnju. U ovom radu razmatrana je moguænost upotrebe industrijskog
otpadnog materijala koji nastaje u procesu industrijske proizvodnje sode.
Proces proizvodnje u mnogim velikim industrijskim pogonima često podrazumijeva stvaranje otpadnog materijala
koji je neophodno deponovati. U industrijskoj proizvodnji sode (proizvodnja lahke, teške sode ili sode bikarbone po
Solvay-evom ili amonijačnom postupku) stvara se otpadni materijal, tzv. ''krečni mulj'' koji se sistemom cjevovoda
pomiješan sa vodom transportuje do mjesta gdje se vrši taloženje materijala. Nakon taloženja krečnog mulja na dnu
taložnice sa površine se višak vode ispušta u prirodni vodotok. Pored krečnog mulja u procesu proizvodnje sode
upotrebljava se velika količina uglja za stvaranje pare. Kao posljedica upotrebe velike količine uglja javlja se još
jedan otpadni materijal, a to je elektrofilterski pepeo. Iako je dokazana mogućnost upotrebe elektrofilterskog pepela
za razne namjene (ukoliko hemijski sastav to dozvoljava), ipak, veoma često se javlja problem deponovanja i ovog
materijala.
Iz gore navedenih razloga, izvršeno je ispitivanje mogućnosti upotrebe ova dva otpadna materijala za izgradnju
donjeg stroja puteva, željeznica, izgradnju nasipa, brana i inače za upotrebu u građevinske svrhe. U laboratoriji su
kombinovani različiti omjeri ova dva materijala kako bi se dobile što bolje karakteristike opitnih epruveta. Nakon
što se došlo do optimalnih receptura izgrađena je opitna dionica gdje su potvrđeni rezultati, a nakon toga je urađen
projekat i izveden obrambeni nasip visine 8,0 m isključivo od ova dva otpadna materijala.
SOLVAY-EV POSTUPAK PROIZVODNJE SODE
Najvažnije soli karbonatne kiseline su natrij-hidrogen karbonat i natrij-karbonat. U naèelu, obje soli mogu se dobiti
neutralizacijom CO2 ili H2CO3 odgovarajuæim kolièinama natrij-hidroksida. Meðutim, zbog posebne industrijske
vrijednosti, za njihovo dobijanje upotrebljava se jeftinija metoda. Danas u tu svrhu služi Solvay-ev postupak, pri
kojem se za neutralizaciju CO2 upotrebljava amonijak, a za odvajanje produkata koristi se èinjenica da je topljivost
NaHCO3 slaba. Postupak je dat u nastavku.
Prvo se prži vapnenac:
CaCO3 (s) → CaO(s) + CO2(g)
U natrij-hloridom zasićenu vodenu otopinu uvodi se amonijak, tako da su tu osim Na+ i Cl – iona prisutni i NH4+ i
OH- ioni.
NH3 + H2O → NH4+ + OH-
Već dobijeni CO2, reaguje u otopini:
OH- + CO2→ HCO3-
Od prisutnih iona u otopini, istaloži se najmanje topljiva sol – natrijev hidrogenkarbonat:
Na+ + Cl- + NH4+ + HCO3 - →NaHCO3 + NH4 + + Cl-
Filtracijom odvojeni NaHCO3 se žari i dobija soda:
2NaHCO3 → Na2CO3 + CO2 + H2O
Dobijeni CO2 se vraća u proces, a iz otopine amonij-hlorida regenerira se amonijak i vraća u proces:
2NH4Cl + Ca(OH)2→2NH3 + CaCl2 + 2H2O
Gašeni kreč ili kalcijev hidroksid dobija se gašenjem, odnosno, reakcijom s vodom već dobijenog živog kreča:
CaO + H2O→Ca(OH)2
Kao nusproizvod javljuju se tehnološke otpadne vode koje se transportuju cjevovodima do taložnice koja se
najčešće zove ,,bijelo more‘‘. U stvari, „bijelo more“ predstavlja namjenski napravljen taložnik u koji se tehnološka
otpadna voda transportuje cjevovodom i ostavlja potrebno vrijeme da se istaloži.
HEMIJSKA ANALIZA MATERIJALA IZ ,,BIJELOG MORA‘‘.
Kako bi se utvrdio hemijski sastav otpadnog industrijskog materijala pri proizvodnji sode uzeto je nekoliko
uzoraka, sa različih mjesta i različite dubine. Uzorci su osušeni na tempereturi 105º C, podrobljeni i prosijani kroz
385
sito 0,09 mm. Rezultati hemijske analize daju se u tabeli 1. Izmjerene vrijednosti fizičko mehaničkih karekteristika
date su u nastavku:
Zapreminska masa u nasutim stanju (uzorak osušen do stalne mase) srednja vrijednost 395 kg/m3
Zapreminska masa bez šupljina i pora (gustina) srednja vrijednost 2,439 g/cm3
Finoća mliva - ostatak na situ 0,09 mm, metoda mokrog sijanja 1,05 g, odnosno, 10,50 %.
Tabela 1. Rezultati hemijske analize ’’bijelog mora’’

Table 1. Results of a chemical analysis of ’’white sea’’
UZORAK
Hemijski sastav
A B C D E PROSJEK
SiO2+n.o. 2,1 2,38 1,95 1,87 2,2 2,10
SO3 0,926 1,05 0,935 0,95 0,87 0,95
CaO 44,63 50,46 44,88 44,20 44,67 45,77
MgO 0,96 1,09 0,90 1,20 0,84 0,99
Fe2O3 0,59 0,67 0,54 0,62 0,65 0,61
Al2O3 1,06 1,199 1,1 1,2 0,98 1,11
aktivni CaO 5,397 4,41 5,13 5,66 4,51 5,02
CO2 25,07 24,88 25,00 24,86 24,64 24,89
Slobodna voda na 120ºC 0,59 0,22 0,49 0,53 0,26 0,418
Vezana voda na 600ºC 2,43 2,56 2,03 1,89 2,13 2,21
Gubitak žarenjem na 1000ºC 47,35 40,95 46,22 48,33 49,23 46,45
% CaO vezan kao CaSO4 0,65 0,73 0,65 0,67 0,61 0,66
% CaO vezan kao CaCO3 31,96 31,72 31,88 31,70 31,42 31,73
% CaO vezan kao Ca(OH)2 7,56 7,97 6,32 5,88 6,63 6,87
% slobodni CaO+ MgO 6,07 18,01 12,35 11,83 12,64 12,18
% slobodni CaO+ MgO
11,5 30,5 22,96 22,9 24,9 22,55
računato na ižareni ostatak
Preračunavanjem dobivenih rezultata na sadržaj Ca(OH)2, koji je aktivna komponenta, vidimo da je taj sadržaj mali,
pa bi u kombinaciji sa drugim materijalima trebalo uzimati veći procenat kreča. Na taj način bi se ostvarila reakcija
sa materijalima koja imaju pucolanska svojstva.
ELEKTROFILTERSKI PEPEO
Leteći pepeo je vrlo fini mineralni ostatak spaljivanja mljevenog uglja u kotlovima, koji izlazi iz kotla zajedno sa
izduvnim gasovima. Iz dima se izdvaja pomoću elektrostatičkih filtera. Leteći pepeo je pucolanski materijal na bazi
silicija, aluminija i kalcija, koji u kombinaciji sa krečom i vodom stvara cementni materijal odličnih svojstava
(Rukavina i sar., 207). Iz tog razloga najvažnija komponenta u hemijskoj analizi materijala iz ’’bijelog mora’’ je
aktivni kreč Ca(OH)2.
U okviru provedenih analiza, ispitana je i pucolanska aktivnosti elektrofilterskog pepela. Pucolani su silicijske i
alumosilicijske materije koje nemaje vezivnu moć ili je ona mala, ali koje u fino samljevenom obliku u prisustvu
vlage hemijski reaguju sa kalcijum-hidroksidom Ca(OH)2 pri običnim temperaturama, dajući nove materije
hidrauličkih svojstava, tzv. „pucolanskih svojstava“.
Pucolanska aktivnost određuje se upoređivanjem količine kalcijum-hidroksida koja se poslije utvrđenog vremena
izluči u tečnu fazu vodene suspenzije elektrofilterskog pepela sa količinom kalcijum-hidroksida potrebnog da zasiti
otopinu do iste alkalnosti. Ispitivanje se smatra pozitivnim ako je koncentracija kalcijum - hidroksida niža od
koncentracije zasićene otopine. Pucolanska aktivnosti je ispitana na osam dana u skladu sa BAS EN 196-5/2000.
386
Tabela 2. Rezultati hemijske analize elektrofilterskog pepela

Table 2. Results of a chemical analysis of fly ash
UZORAK
Hemijski sastav
A B C D E PROSJEK
SiO2+n.o. 48,50 48,45 48,88 49,30 49,40 48,91

SO3 0,45 0,42 0,40 0,47 0,48 0,44
CaO 10,49 10,30 10,00 9,88 10,62 10,26
MgO 1,86 1,92 2,01 2,02 1,90 1,94
Fe2O3 11,80 11,20 11,30 11,80 11,95 11,61
Al2O3 15,76 15,88 15,92 15,60 15,40 15,71
Gubitak žarenjem na 1000ºC 10,41 10,58 10,04 9,85 10,00 10,18
Na osnovu rezultata hemijske analize utvrđeno je da elektrofilterski pepeo ima pucolanska svojstva.
PRIPREMA UZORAKA ZA ISPITIVANJE
Za potrebe ispitivanja urađeno je ukupno 11 različitih receptura, odnosno spravljene su standardne epruvete za
ispitivanje jednoaksijalne pritisne čvrstoće prema JUS U.E9.026. Epruvete su rađene mašinski u Proctorovom
aparatu sa energijom zbijanja prema standardnom i modifikovanom Proctorovom postupku - JUS U.B1.038, uz
propisano njegovanje u trajanju od sedam, odnosno 28 dana.
Slika 1. Uzorci materijala (lijevo) i pripremljena jedna receptura (desno)

Figure 1. Samples of the materials (left) and prepared one recipe (right)
Rezultati nekih od spravljenih receptura dati su u tabeli u nastavku.

387
Tabela 4. Rezultati ispitivanja uzoraka

Table 4. Results of samples
Težina Prečnik Visina Površina Vlaga u
Sila Čvrst.
RECEPTURA valjka valjka valjka kruga uzorku
kN MPa
g cm cm cm2 %
UZORAK SPRAVLJEN 17.5.2011. godine, ISPITAN NA 28 DANA 17.6.2011. godine
RECEPTURA I 717 10,24 12,08 82,31 5,221 0,634
30 % pepeo 733 10,30 12,03 83,28 3,937 0,473 81,54
70 % “bijelo more” 704 10,18 11,53 81,35 4,882 0,600
RECEPTURA II 484 10,14 11,83 80,71 0,975 0,121
30 % “bijelo more” 469 10,15 11,78 80,87 0,650 0,080 80,10
70 % pepeo 490 10,16 11,88 81,03 0,680 0,084
RECEPTURA III 625 10,21 12,00 81,83 7,188 0,878
50 % “bijelo more” 626 10,16 11,81 81,03 6,848 0,845 81,77
50 % pepeo 599 10,13 11,86 80,55 5,543 0,688
RECEPTURA IV
1250 10,17 11,97 81,19 9,642 1,187
33 % “bijelo more”
1256 10,15 11,80 80,87 8,891 1,099 33,07
33 % pepeo
1251 10,19 11,80 81,51 8,018 0,984
34 % agregat 0-4
RECEPTURA V
40 % “bijelo more” 1459 10,20 11,82 81,67 2,975 0,367
30 % pepeo 1434 10,15 11,90 80,87 1,969 0,243 24,20
30 % agregat 0-31,5 1427 10,12 11,85 80,40 2,870 0,356
TESTIRANJE U STVARNIM USLOVIMA
Imajući u vidu fizičko-mehaničke i hemijske karakteristike materijala kao i rezultate ispitanih uzoraka spravljenih
sa više kombinacija materijala za potrebe ispitivanja izgrađena su dva opitna mjesta u koja su ugrađeni materijali
koji su imali najbolje rezultate prilikom laboratorijskih ispitivanja.
Na osnovu rezultata dobivenih prethodnim istraživanjima, odlučeno je da se u opitna mjesta ugrade materijali
pripremljeni po sljedećim recepturama:
- pepeo 50% + ’’bijelo more’’ 50%
- pepeo 30% + ’’bijelo more’’ 40% + kameni agregat 0-31,5mm 30%
Opitna mjesta su izgrađena ručno bez bilo kakve mahanizacije i prekrivena vodonepropusnim materijalom, kako bi
se onemogućio dotok vode na opitna mjesta. Nakon praćenja rezultata u određenom periodu, prekrivač je uklonjen i
provjeren prirast čvrstoće na opitnim mjestima, uz dodavanje određene količine vode. Dobijene vrijednosti modula
stišljivosti na podtlu (bez posebnog tretmana zbijanja) su sljedeće:
- Na opitnom mjestu br. 1. Ms podtla je 6,3 MPa (s1= 3,60, s2= 3,59, s3= 3,59)
- Na opitnom mjestu br. 2. Ms podtla je 7,2 MPa (s1= 3,15, s2= 3,14, s3= 3,14)
Prirasti čvrstoće u toku vremena na opitnim mjestima predstavljeni su na dijagramu u nastavku. Prirast čvrstoće u
posmatranom periodu je posljedica pucolanskih svojstava elektrofilterskog materijala i aktivnog kreča (kreča koji
nije izreagovao do kraja) u krečnom mulju.
388
Slika 2. Rezultati ispitivanja na opitnim mjestima

Figure 2. Test results on the department places
Sa prethodnog dijagrama jasno je da postoji značajan prirast modula stišljivosti ugrađenih kombinacija materijala.
Na opitnom mjestu br. 1. u toku 19 dana, modul stišljivosti se povećao tri puta, odnosno, sa 8 MPa na 25,5 MPa,
dok je na opitnom mjestu br.2. u toku 12 dana modul stišljivosti se povećao sa vrijednosti 9,0 MPa na 29,3 MPa.
Vidimo da je druga kombinacija materijala (30 % pepeo 40 % „bijelo more“ i 30 % kameni agregat, frakcije 0-
31,5 mm) imala značajnije izražen prirast čvrstoće i postignute su veće vrijednosti modula stišljivosti.
Slika 3. Opitno mjesto (lijevo) i opitna dionica (desno)

Figure 3. The department position (left) and test section (right)
389
Pored opitnih mjesta br 1 i br 2. izgrađenih u krugu instituta izvršena je i izgradnja opitne dionice gdje je materijal
ugrađivan i izvršeno je nabijanje materijala mašinskim putem. Opitna dionica je izgrađena u dužini od 50 m. Pola
dionice prema recepturi III, a druga polovina prema recepturi V. Prosječna vrijednost modula stišljivosti podtla
nakon mašinske pripreme izmjerena je Ms=22,34 MPa. Izgradnja opitne dionice je urađena kako bi se izvršilo
nasipanje, razastiranje i valjanje materijala mašinskim putem, za razliku od opitnih mjesta gdje je to urađeno ručno.
Na opitnoj dionici je takođe praćeno ponašanje materijala tokom vremena a dobiveni rezultati modula stišljivosti
prikazani su u nastavku.
Tabela 5. Rezultati ispitivanja na opitnoj dionici

Table 5. Test results on the test section
Opitna dionica
Datum
Receptura III Receptura V
08.07.2011. Ms = 11,2 MPa Ms=17,80 MPa
11.07.2011. Ms = 26,2 MPa Ms=38,70 MPa
26.07.2011. Ms = 40,8 MPa Ms=40,70 MPa
04.08.2011. Ms = 47,2 MPa Ms=48,80 MPa
15.08.2011. Ms = 49,5 MPa Ms = 50,20 MPa
Slično kao na opitnim mjestima i na opitnoj dionici javlja se brzi prirast vrijednosti modula stišljivosti, što se opet
vezuje za postojanje pucolanskih karakteristika elektrofilterskog pepela i manji procenat aktivnog kreča u krečnom
mulju. Veće vrijednosti modula stišljivosti na opitnoj dionici za razliku od opitnih mjesta su razumljive jer mašinski
način pripreme podtla i ugradnje ovih materijala uslovio je bolju vezu a samim tim i bolju reakciju između
upotrijebljenih materijala.
Pored ovdje spomenutih ispitivanja za ova dva nusproizvoda u procesu industrijske proizvodnje sode, izvršena su i
dodatna ispitivanja. Ta dodatna ispitivanja su tetirala promjenu zapremine uzoraka pri promjeni temperature i
vlažnosti. Rezultati su potpuno pozitivni. Uzorci nisu mijenjali zapreminu pri promjeni vlažnosti ili temperature.
Pored toga izvršeno je testiranje i na postojanost uzoraka pod dejstvom vode, pošto se radi o materijalima čiji je
granulometrijski sastav 0-0,09 mm. Uzorci su tokom 24 sata preuzeli onu količinu vode koja odgovara tački
zasićenja. Tokom ovog procesa došlo je do razgradnje donjeg dijela uzoraka koji su bili potopljeni u vodi, te
zaključujemo da uzorci nisu postojani na direktni uticaj vode.
Slika 4. Uticaj vode

Figure 4. The influence of water
390
ZAKLJUČAK
Na osnovu analize rezultata dobijenih prilikom ispitivanja raznih receptura materijala spravljenih sa materijalom iz
„bijelog mora“ i elektrofilterskim pepelom, a imajuæi u vidu kratak period ispitivanja i ogranièena sredstva,
ustanovljeno je sljedeæe:
- hemijska analiza pokazala je da elektofilterski pepeo pokazuje pucolanska svojstva i da omoguæava vezivanje
sa kreèom i oèvršæavanje nakon izvjesnog vremena. Bolje i brže oèvršæavanje æe se postiæi ukoliko se
obezbijedi „intimna“ veza meðu èesticama i optimalna kolièina vode;
- hemijskom analizom ustanovljeno je da materijal iz „bijelog mora“ ima u prosjeku 5,02 % aktivnog
(nevezanog) kreèa, koji može reagovati sa pepelom;
- ispitivanjem materijala spravljenih po raznim recepturama, a uz upotrebu materijala iz „bijelog mora“ i
elektrofilterskog pepela dobijene su znaèajne jednoaksijalne èvrstoæe u laboratorijskim uslovima, gdje je
obezbijeðena dobra veza meðu èesticama.Uzorci su spravljani po uzoru na standardni Proctorov opit;
- Ispitivanje modula stišljivosti pokazalo je manje poèetne vrijednosti na opitnim mjestima, ali i znaèajan prirast
vrijednosti modula stišljivosti u relativno kratkom periodu;
- Uzorci ne pokazuju bubrenje pod uticajem vode do taèke zasiæenja;
- Uzorci nisu postojani na direktni uticaj vode, jer dolazi do ispiranja sitnih èestica pepela i kreèa;
- Zapreminske težine materijala „bijelog“ i „crnog mora“ su izuzetno niske, što pogoduje izradi nasipa, jer je
lakši od prirodnih materijala, a to smanjuje troškove transporta i reducira slijeganje podtla.
Na osnovu rezultata ispitivanja, može se konstatovati da kombinacija materijala krečnog mulja iz „bijelog mora“ i
elektrofilterskog pepela, pripremljenih prema datim recepturama može se upotrebljavati za zemljane radove u
građevinarstvu koji nisu pod direktnim uticajem vode.
Moguća je upotreba i drugih receptura, ali je neophodno dodatno ispitivanje. Ukoliko se materijal upotrebljava za
izradu brana neophodno je obezbijediti vodonepropusni sloj gline ili nekog vještačkog materijala na strani koja je u
dodiru sa vodom. Takođe je neophodna izrada drenažnog sistema radi odvođenja procjedne vode, s obzirom da
veća količina vode u materijalu smanjuje čvrstoću zbijenog materijala. Važno je naglasiti da materijal iz „bijelog
mora“ sadrži veliku količinu vlage, te je neophodno njegovo sušenje prije ugradnje.
LITERATURA
1. Brandl H.: Zbijanje tla i drugih zrnatih materijala za građevine, Građevinar 54, Zagreb, 2002., str. 513-527.
2. Derviškadić M.:Neke specifičnosti primjene elektrofilterskih pepela u cesogradnji, Zbornik radova-Sa
savjetovanja o primjeni elektrofilterskog pepela i šljake u izgradnji putne infrastrukture, Tuzla, 2003, str. 60-
64.
3. Rukavina T., Dragčević V., Lopuh S.,Rajić S.: Metode stabilizacije slabo nosivog tla pri izgradnji prometnica,
Građevinar 59, Zagreb, 2007., str. 301-309.
391
UDK: 628.472
MEĐUZAVISNOST PARAMETARA
STIŠLJIVOSTI STAROG KOMUNALNOG
OTPADA I KOEFICIJENTA POROZNOSTI
Dragoslav Rakić, Laslo Čaki, Slobodan Ćorić
Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Đušina 7, rgfraka@rgf.bg.ac.rs
REZIME
Da bi se omogućilo tačnije modeliranje i numerička simulacija dugotrajnog ponašanja deponije, koje je

od velikog značaja prilikom projektovanja pokrivnog sistema i zatvaranja deponije, neophodno je
poznavanje parametara stišljivosti. Za razliku od prirodnog tla, glavnu komponentu ukupnog sleganja
komunalnog otpada predstavlja sekundarna kompresija. Zato je određivanje indeksa sekundarne
kompresije (Cα) ili modifikvanog indeksa sekundarne kompresije (Cα') posebno važno. U radu su
prikazani neki od rezultata laboratorijskih ispitivanja uzoraka komunalnog otpada dobijeni u
edometarskom aparatu. Ispitivanja su izvršena na veštački pripremljenim uzorcima, uz uvažavanje
preporuka koje se odnose na dimenzije korišćenih aparata i veličinu najvećih frakcija u uzorku (EN
1997-2, ASTM 2007-a, 2007-b). Za formiranje uzoraka korišćen je komunalni otpad različite starosti,
uzet sa dve deponije (Ade Huje u Beogradu i gradske deponije u Novom Sadu).
KLJUČNE REČI: komunalni otpad, stišljivost, primarna kompresija, sekundarna kompresija, deponija
INTERRELATIONSHIP BETWEEN
COMPRESSIBILITY PARAMETERS AND VOID
RATIO OF OLD MUNICIPAL WASTE
ABSTRACT
In order to enable more accurate modeling and numerical simulation of long-term behavior of the
landfill, which is of great importance in the design of cover systems and closure of the landfill, it is
necessary to know compressibility parameters. In contrast to the natural soil, the main component of the
overall settlement of waste is secondary compression. Therefore, the determination of the secondary
compression index (Cα) or modified secondary compression index (Cα') is especially important. This
paper presents some of laboratory results for municipal waste consolidation tests method. The samples
tested were prepared artificially in line with the recommendations for sizes of the apparatus used and the
largest particles in a sample (EN 1997-2, ASTM 2007a, 2007b). Municipal waste for test samples varies
in age, taken from two landfills (Ada Huja at Belgrade and urban landfill at Novi Sad).
KEY WORDS: municipal waste, compressibility, primary compression, secundary compression, landfill
392
UVOD
Nasipanje preko već postojećeg otpada, menja i uslove unutar deponije i izaziva sleganje kako podloge tako i
promenu zapremine odloženog komunalnog otpada. Ova promena zapremine komunalnog otpada, prouzrokovana
je kombinacijom više faktora: konsolidacijom frakcija otpada, kompresijom tokom odlaganja, hemijskim i
biološkim promenama, degradacijom – raspadanjem, rastvaranjem otpada procednim vodama, promenom strukture
zbog savijanja, lomljenja i reorijentacije čestica, erozijom sitnog materijala, starošću otpada i dr. Sve to uslovljava i
vremensku promenu mehaničkih osobina otpada, pa je prognoziranje sleganja otpada izuzetno teško, ali je
neophodno, jer utiče na funkcionalnost čitave deponije. Da bi se izvršilo modeliranje i numerička simulacija
dugotrajnog sleganja deponije, od najvećeg značaja su parametri stišljivosti i konsolidacije pa i reološke
karakteristike komunalnog otpada. S obzirom da je komunalni otpad izrazito heterogen i anizotropan, to je
određivanje ovih parametara mnogo teže nego kod tla. Međutim, obično se klasična teorija mehanike tla, koja se
odnosi na stišljivost, primenjuje i na komunalni otpad, pa se za opisivanje njegovog ponašanja koriste isti
parametri. Za razliku od prirodnog tla, gde se sleganje najvećim delom odigrava u toku inicijalne kompresije i
primarne konsolidacije, kod komunalnog otpada glavnu komponentu sleganja predstavlja sekundarna kompresija, i
može se reći da se ona odvija tokom čitavog postojanja deponije.
POROZNOST KOMUNALNOG OTPADA
Otpad ima složenu prirodu građe, jer se između komponenti otpada pa i u okviru samih komponenti otpadnog
materijala, nalazi i međuprostor ispunjen vodom (deponijske procedne vode – filtrat, eulat), deponijskim gasom ili,
i gasom i vodom, uglavnom slobodnom ali i “zarobljenom”. To znači da poroznost (n) i koeficijent poroznosti (e),
zavise od sastava i strukture tj. zbijenosti komunalnog otpada. S obzirom na specifičnu poroznost otpada, Landva i
Clark (1990) predlažu da se poroznost otpada razdvoji na poroznost unutar čestica i poroznost između čestica. Time
se definisanje faznog sastava, pa i određivanje mehaničkih karakteristika komunalnog otpada dodatno komplikuje,
jer se u deponiji mogu naći čestice koje su unutar zasićene, a kontakti između njih suvi i obrnuto. Za potrebe ovog
rada, analizirana je samo poroznost između čestica. Naime, za određivanje koeficijenta poroznosti iskorišćeni su
uzorci koji su prethodno pripremljeni za ispitivanje čvrstoće smicanja i stišljivosti komunalnog otpada (ukupno 44
uzoraka). Treba napomenuti da su svi uzorci veštački pripremljeni i da su, na osnovu lokacije i sastava otpada,
grupisani u četiri karakteristične serije sa određenim zapreminskim težinama. Sračunate vrednosti koeficijenta
poroznosti, u zavisnosti od promene suve zapreminske težine, prikazane su na Slici 1. S obzirom na širok interval
suvih zapreminskih težina, koeficijent poroznosti se kretao od e = 0.576 – 2.060.
Slika 1. Zavisnost suve zapreminske težine i koeficijenta poroznosti

Figure 1. Relationship between dry bulk density and initial void ratio
393
Treba napomenuti da su za određivanje koeficijenta porozunosti e, usvojene specifične težine Gs, koje su određene
korišćenjem izraza u kojima figuriše sadržaj organskih materija (Skempton i Petley, 1970; Kaniraj i Joseph, 1996;
De Haan, 1997; Huat, 2004). Dobijene su vrednosti u intervalu od Gs = 1.98 – 2.39, s tim da su usvojene prosečne
vrednosti u zavisnosti od lokacije, i to za otpad sa deponije Ada Huja Gs = 2.2 a sa deponije u Novom Sadu Gs =
2.0.
OPŠTE O PARAMETRIMA STIŠLJIVOSTI KOMUNALNOG OTPADA
Za određivanje parametara stišljivosti komunalnog otpada, najčešće se koriste laboratorijska jednodimenzionalna

ispitivanja u edometarskim aparatima (Gabr i Valero, 1995; Landva i dr., 2000, Carvalho, 1999; Vilar i Carvalho,
2004; Reddy i dr., 2008; Chen i dr., 2008). Pri tome se koriste aparati različitih prečnika (od 63 mm pa do 600 mm).
Pored laboratorijskih ispitivanja, vrše se i osmatranja sleganja otpada na deponijama (Sharma, 1990; Grisolia i dr.,
1993; Gasparini i dr., 1995; El-Fadel i Al-Rashed, 1998; Coumoulous, 1999; Machado i dr., 2002). Rezultati
ispitivanja se najčešće izražavaju preko parametara stišljivosti i to: indeksa primarne kompresije Cc i indeksa
sekundarne kompresije Ckoji se izražavaju preko promene koeficijenta poroznosti. Prema Fassett-u (1994)
parametri Cc, Cc', C i C' zavise od vrednosti usvojenih za e0. Pored toga C' zavisi još i od nivoa napona, intervala
vremena, kao i od izbora početka vremena sekundarne kompresije. Međutim, određivanje koeficijenta poroznosti
komunalnog otpada, dosta je složeno. Zato su pojedini istraživači (Vilar i Carvalho, 2004; Hossain i dr., 2003; Gabr
i Valero 1995) pretpostavili početnu vrednost koeficijenta poroznosti e0, kako bi sračunali vrednosti Cc i Cα
komunalnog otpada. Iz tog razloga se sve češće koriste modifikovani indeks primarne (Cc') i modifikovani indeks
sekundarne kompresije (C'), koji se izražavaju preko aksijalne deformacije, a ne preko razlike koeficijenta
poroznosti.
U Tabeli 1, zbirno su prikazane vrednosti indeksa i modifikovanog indeksa primarne i sekundarne kompresije, koje
je prezentovalo tridesetak autora, uključujući i vrednosti koje su dobijene ovim istraživanjima. Može se primetiti da
se vrednosti dosta razlikuju i da većina autora daje dosta široke intervale. Jedan od razloga za ovako izraženo
rasipanje rezultata mogao bi da bude način pripreme uzorka, odnosno, različite početne vrednosti koeficijenta
poroznosti i zapreminske težine, ali i primena različitih vrednosti normalnih napona tokom ispitivanja. Takođe treba
napomenuti da su autori primenjivali i različite metodologije tokom vršenja ispitivanja. Tako su pojedini autori
vršili kratkotrajna ispitivanja, a opterećenja u toku jednog stupnja trajala su od nekoliko sati do nekoliko dana
(Chen i dr. 2009; Chen i dr. 2010; Babu i dr. 2010). Nasuprot tome u nekim slučajevima, vreme po jednom stupnju
opterećenja iznosilo je više meseci (Hossain i dr. 2003; Singh, 2008; Rakić, 2013.), pa i do godinu dana (Marques i
dr. 2003). S druge strane, neki rezultati dobijeni su na malom broju uzoraka (Singh, 2008., na 4), a neki na preko 30
uzoraka (Chen i dr. 2009., na 31). Pored toga, razlikovali su se i aparati u kojima su vršena ispitivanja, jer su osim
konvencionalnih edometarskih aparata, korišćeni i specijalni aparati koji su uključivali i mogućnost simuliranja
dugotrajnog procesa biodegradacije.
PRIPREMA UZORAKA I POSTUPAK ISPITIVANJA
Za komunalni otpad još uvek ne postoji međunarodno prihvaćena standardna procedura uzorkovanja i ispitivanja.
Razlog za to treba tražiti u izrazitoj heterogenosti otpada (po sastavu, veličini i obliku frakcija, različitim osobinama
pojedinih materijala) čije se komponente često "prepliću", a neke trpe i napone zatezanja. Zato se, ispitivanja
najčešće vrše na veštački pripremljenim uzorcima, vodeći računa o vlažnosti, zbijenosti, procentualnom sadržaju i
obliku pojedinih komponenti otpada. Pored toga, vrši se i usitnjavanje pojedinih komponenti otpada, kako bi se
obezbedio odgovarajući odnos granulometrijskog sastava i dimenzija korišćenog aparata. Saglasno ovim uslovima i
karakteristikama komunalnog otpada, ispitivanja su obavljena u edometarskom aparatu prečnika Ø20 cm i visine H
= 20 cm (Rakić i sar., 2010). U njemu su ugrađeni uzorci visine h = 8 cm, izdizanjem oslonca u samom cilidru, tj.
pomerenjem donje površine za opterećenje (Slika 2).
Tabela 1. Zbirni prikaz parametara stišljivosti

Table 1. Summary view of the compressibility parameters
Red.
Referenca Cc C c' C C' Napomena
br.
1a Sowers, 1973 0.3-1.1 0.1-0.37 0.06-0.18 0.02-0.06 za e0 = 2
2a Zoino, 1974 0.15-0.33 0.013-0.03
394
3a Converse, 1975 0.25-0.3 0.07

0.16- 0.012-
4a Rao et al., 1977
0.235 0.046
0.0005-
5a Landva et al., 1984 0.2-0.5
0.029
Oweis and Khera, 0.08-
6a 0.02-0.072
1986 0.217
Bjarngard and
7a 0.004-0.04
Edgers, 1990
8a Fassett et al., 1994 <0.1
Wall and Zeiss, 0.033-
9a 0.21-0.25
1995 0.056
e0 =1-3
Gabr and Valero, 0.015-
10a 0.4-0.9 0.2-0.23 0.03-0.09 starost otpada od 15 – 30
1995 0.023
god.
Boutwell and Fiore, 0.006-
11a 0.09-0.19
1995 0.012
12a Stulgis, 1995 0.16 0.02
pov. analize na
13a GeoSyntec, 1996 0.35-0.55 0.1-0.18
deponijama u USA
Green and Jamenjad,
14a 0.01-0.08
1997
Oweis and Khera,
15a 0.001-0.04
1998
16b Sharma et al., 1999 0.02-0.07
17a Landva et al., 2000 0.17-0.24 0.01-0.016 γ=7.6-10.4kN/m3
0.17-
18a Qiau et al., 2001 0.01-0.1
0.36
0.52- 0.021- 0.012-
19b Machado et al., 2002 0.21 σ’v =60-640 kPa
0.92 0.044 0.016
0.014-
20b Park et al., 2002 sveži otpad
0.063
0.015-
21a Hossain et al., 2003 0.16-0.37 0.07-0.22 e0 =2-2.8
0.030
Liu Rong et al.,
22a 0.13-0.46 e0 =3.5-5.0
2003
23a Chen and Ke, 2003 0.354 e0 =3.8
0.073-
24b Marques et al., 2003 terenska osmatranja
0.132
Anderson et al., 0.024-
25b 0.17-0.23 terenska osmatranja
2004 0.030
0.014- meh. tretiran (din.
26b Lewis et al., 2004
0.045 zbijan; usitnjen)
Vilar and Carvalho, 0.52- 0.021- 0.012- starost otpada oko 15
27c 0.18-0.23
2004 0.92 0.044 0.016 god
0.0005-
28c Singh, 2008 0.42 σ’v =22-180 kPa
0.15
0.23- 0.084-
29a Chen et al., 2009 e0 =1.1-4.2
1.42 0.313
(C)min (C')min
0.001- 0.0011-
0.19- 0.074- starost oko 15 god
30 Rakić, 2013 0.024 0.0089
0.35 0.119 e0 =1.56-1.94
(C)max (C')max
0.024- 0.0086-
395
0.107 0.0509
0.003- 0.0012-
0.27- 0.102- 0.025 0.0082 starost oko 40 god
31 Rakić, 2013
0.38 0.125 (C)max (C')max e0 =1.61-2.06
0.011- 0.0038-
0.093 0.0302
0.018- 0.0068-
0.027 0.0102 Izmešani otpad
32 Rakić, 2013 0.425 0.159
(C)max (C')max e0 =1.68
0.047- 0.0174-
0.061 0.0228
a – podaci su prezentovani od strane Chen i dr. 2009; b – podaci su prezentovani od strane Sharma i dr. 2007; c –
podaci su prezentovani od strane Singh-a., 2008
Za potrebe ovih istraživanja korišćen je otpad različite starosti, koji je uzet iz jedne aktivne deponije koja se
trenutno koristi za odlaganje otpada (Novi Sad) kao i iz jedne deponije koja je zatvorena (Ada Huja). Materijal je
prethodno homogenizovan, izmešan i usitnjen kako bi se dobila zadovoljavajuća veličina frakcija. Maksimalna
veličina čestica, na pripremljenim uzorcima, iznosila je 4 cm, uz napomenu da je manji maseni deo plastičnih
frakcija (ne više od 7%) imao i izdužene – jednodimenzionalne čestice, sa dužinom ne većom od 8 cm.
Slika 2. Šematski prikaz edometarskog aparata i sistema za opterećenje

Figure 2. Construction of oedometer aparature
Na pripremljenim uzorcima, određen je materijalni sastav otpada izražen učešćem mase osnovnih komponenti
(Slika 3). Kao što se vidi, otpad sadrži znatan procenat nerazvrstanog i zemljastog materijala (bilo od materijala
koji je korišćen za prekrivanje ili zbog poodmakle faze razgradnje), što je uobičajeno za stari otpad koji
reprezentuje već formirane deponije u kojima je proces biodegradacije u poodmakloj fazi.
396
Slika 3. Materijalni sastav komunalnog otpada koji je korišćen za ispitivanje

Figure 3. The material composition of municipal waste that is used for testing
Za obe deponije formirane su serije (A i B) od po 4 uzoraka tj. za seriju A korišćen je otpad sa deponije Ada Huja a
za seriju B korišćen je otpad sa deponije u Novom Sadu. Za obe serije, uzorci su formirani sa različitim
zapreminskim težinama,  = 9.5, 10.0, 10.5 i 11.0 kN/m3, koje su tipične za većinu deponija koje sadrže veći
procenat tla (Zekkos et al., 2006). Kod svih uzoraka iz obe serije, opterećenja su nanošena stepenasto, a izabrane su
sledeće vrednosti vertikalnih napona: 10 – 30 – 50 – 150 kPa (100 kPa za seriju B) koji su konstantno održavani.
Ukupno trajanje opita za uzorke iz serija A iznosilo je 74 dana a za uzorke iz serije B 161 dan. Vreme opterećenja
razlikovalo se od stupnja do stupnja i od uzorka do uzorka, a kretalo se od min. 3 dana za seriju A (stupanj
opterećenja od 10 kPa), pa do max. 79 dana za uzorak iz serije B za stupanj opterećenja od 100 kPa (Slika 4).
Tokom opita, uzorci nisu dodatno provlažavani.
Slika 4. Zavisnost vreme-deformacija za uzorke iz serija A i B

Figure 4. Time-strain relationship for samples of series A and B
REZULTATI LABORATORIJSKIH ISPITIVANJA
Tokom ispitivanja prikupljani su podaci o vertikalnom vremenskom sleganju, usled dejstva napona, kao i osnovne -
početne fizičke karakteristike uzorka. Neki od rezultata ispitivanja za obe serije uzoraka, u zavisnosti od stupnjeva
opterećenja, prikazani su na Slikama 5 i 6. Rezultati pokazuju da većina krivih, u ranom vremenskom periodu, ima
ustaljeni relativno blagi trend, koji se kasnije značajno povećava sa vremenom. Znatno veći nagib u poodmakloj
fazi kompresije, pripisuje se većem raspadanju otpada i postepenom slabljenju čvrstog skeleta koji u određenom
trenutku ne može da se suprotstavi sopstvenoj težini, čime dolazi do propadanja-urušavanja. Povećanje pora i česta
397
urušavanja za vreme degradacije otpada, jedan su od glavnih faktora koji utiču na sekundarnu kompresiju. Na
osnovu analize rezultata prikazanih na dijagramima, indeks sekundarne kompresije je sračunat tako što je za
početak sekundarne kompresije usvojeno vreme od 15 min. Treba naglasiti da su i drugi istraživači uvodili slične
pretpostavke o trajanju primarne i početku sekundarne kompresije (Landva i dr., 2000; Hossain, 2002; Singh,
2008). Očigledno je da prelaz od primarne ka sekundarnoj kompresiji nije jasno definisan, ali je uobičajeno da se
pod sekundarnom kompresijom podrazumevaju deformacije nastale usled kombinovanih uticaja vezanih za
krivljenje, savijanje, lomljenje i preorijentaciju različitih čestica komunalnog otpada.
Vrednosti indeksa i modifikovanog indeksa sekundarne kompresije su određene za sve stupnjeve opterećenja,
posebno za blaži a posebno za stmiji deo krive (Tabela 1). S obzirom na karakter deformacija, sa blažeg dela
dijagrama, određene su njihove minimalne vrednosti (Cα)min i (Cα')min, dok su sa strmijeg dela dijagrama, koji po
pravilu počinje nakon 1 do 5 dana, određene su maksimalne vrednost (Cα)max i (Cα')max.
Slika 5. Dijagrami kompresije za stupanjeve opterećenja σ1’ = 50 i 150 kPa (uzorci serije A)
Figure 5. Compressibility diagrams for loading level σ1’ = 50 and 150 kPa (samples of series A)
Slika 6. Dijagrami kompresije za stupanjeve opterećenja σ1’ = 50 i 100 kPa (uzorci serije B)
Figure 6. Compressibility diagrams for loading level σ1’ = 50 and 100 kPa (samples of series B)
398
ZAVISNOST INDEKSA PRIMARNE KOMPRESIJE I KOEFICIJENTA POROZNOSTI
Korelacione zavisnosti, koje se odnose na indekse primarne kompresije, vrlo retko se mogu naći u literaturi.
Najčešće primenjivana zavisnost jeste ona koju je predložio Sowers (1973), a odnosi se na vezu indeksa primarne
kompresije i početnog koeficijenta poroznosti, kao i na uticaj organskog sadržaja otpada. Rezultati do kojih je autor
došao ukazuju da se Cc kreće u rasponu od 0.15e0 kod komunalnog otpada sa malim sadržajem organskih materija,
do 0.55e0 kod komunalnog otpada sa velikim sadržajem organskih materija. Karakteristično je da su vrednosti
indeksa veće ukoliko je veća zastupljenost drveta, grmlja i limenki, dok su manje vrednosti posledica prisustva
krućih materijala.
Na Slici 7, prikazani su kako rezultati koji su dobijeni istraživanjima za potrebe ovog rada, tako i rezultati Sowersa.
Vidi se da se dobijene vrednosti indeksa primarne kompresije dobro uklapaju u interval graničnih vrednosti koji je
predložio Sowers. Za uspostavljenu zavisnost između indeksa primarne kompresije i početnog koeficijenta
poroznosti, može se reći da približno odgovara donjoj granici sa vrednostima od Cc = 0.178 e0 do Cc = 0.182 e0.
Ove vrednosti navode na opšti zaključak da ispitivani otpad sadrži manje organskih materija. Pored toga, s obzirom
da su uspostavljene zavisnosti, bez obzira na lokaciju uzetih uzoraka, vrlo slične, može se zaključiti da starost
otpada pa i njegov sastav, nemaju veliki uticaj na indeks primarne kompresije. Iz tog razloga se za komunalni otpad
u Srbiji može preporučiti sledeća zavisnost indeksa primarne kompresije i početnog koeficijenta poroznosti.
=
Cc 0.18 ⋅ e0
Slika 7. Zavisnost indeksa primarne kompresije i početnog koeficijenta poroznosti

Figure 7. Relationship between the primary compression index and initial void ratio
ZAVISNOST INDEKSA SEKUNDARNE KOMPRESIJE I KOEFICIJENTA POROZNOSTI
U literaturi se najčešće daju numeričke vrednosti koje se odnose na indeks ili modifikovani indeks sekundarne
kompresije, koji je dobijen iz strmijeg dela krive vreme - sleganje, koji u suštini predstavlja njihove maksimalne
vrednosti. Sowers (1973) je, takođe, na osnovu terenskih osmatranja utvrdio i zavisnost indeksa sekundarne
kompresije i početnog koeficijenta poroznosti. Kada se radi o otpadu za koji su uslovi razlaganja (truljenja)
nepovoljni, Cα je oko 0.03e0, dok u suprotnom, tj. kada su uslovi razlaganja otpada povoljni (topli i vlažni uslovi)
njegova vrednost raste i Cα je oko 0.09e0. Na Slici 8, zbirno su prikazane vrednosti maksimalnog indeksa
sekundarne kompresije, koje su dobijene laboratorijskim ispitivanjima komunalnog otpada sa pomenutih deponija.
399
Slika 8. Zavisnost maksimalnog indeksa sekundarne kompresije i početnog koeficijenta poroznosti

Figure 8. Relationship between the maximum secondary compression index and initial void ratio
Može se videti da se vrednosti dobro uklapaju u interval koji je predložio Sowers (D. Rakić, 2013). Kao i u
prethodnom slučaju, korelaciona zavisnost između maksimalnog indeksa sekundarne kompresije i početnog
koeficijenta poroznosti, približno odgovara donjoj predloženoj granici, sa vrednostima Cα = 0.0387e0, odnosno, Cα
= 0.0389e0. Ove vrednosti navode na opšti zaključak da su uslovi za dalje razlaganje otpada i njegovu
dekompoziciju, uglavnom nepovoljni. Pored toga, može se zaključiti da, zbog približno sličnog sastava ispitivanog
komunalnog otpada (Slika 3), njegova starost nije imala veliki uticaj na vrednosti indeksa sekundarne kompresije,
jer je i za otpad sa deponije Ada Huja i deponije u Novom Sadu uspostavljena skoro identična korelaciona
zavisnost. Iz tog razloga se, za komunalni otpad u Srbiji, preporučuje sledeća zavisnost za maksimalni indeks
sekundarne kompresije
(C=
α ) max 0.0388 ⋅ e0
Slična analiza urađena je i za minimalni indeks sekundarne kompresije (Slika 9).
Slika 9. Zavisnost minimalnog indeksa sekundarne kompresije i početnog koeficijenta poroznosti

Figure 9. Relationship between the minimum secondary compression index and initial void ratio
400
Za razliku od maksimalnog indeksa sekundarne kompresije, ovde je korelaciona zavisnost bila uslovljena starošću
otpada. Međutim, radi pojednostavljena, i u ovom slučaju je za komunalni otpad u Srbiji, preporučena osrednjena
vrednost za minimalni indeks sekundarne kompresije.
(C=
α ) min 0.0068 ⋅ e0
ZAKLJUČAK
Rezultati naših istraživanja su pokazali da su vrednosti primarnog i sekundarnog indeksa kompresije komunalnog
otpada sa starijih deponija u Srbiji, u granicama koje se mogu pronaći u svetskoj literaturi. To, međutim, ne znači
da se one mogu uvek preuzimati iz literaturnih podataka, bez prethodnog poznavanja načina i postupaka njihovog
određivanja. Za stariji komunalni otpad sa deponija u Srbiji, preporučene zavisnosti ovih indeksa i početnog
koeficijenta poroznosti, relativno dobro se uklapaju u predložene intervale Sowersa. U oba slučaja ove vrednosti
približno odgovaraju donjim granicama, kako za indeks primarne tako i za maksimalni indeks sekundarne
kompresije. Međutim, po prvi put je preporučena i zavisnost za minimalni indeks sekundarne kompresije i
koeficijent poroznosti. Za razliku od indeksa primarne kompresije, gde je pokazano da starost otpada nema veliki
uticaj, kod indeksa sekundarne kompresije zaključili smo da je korelaciona zavisnost uslovljena i starošću otpada.
Zahvalnost
Ovaj rad je realizovan u okviru projekta broj 36014 koji se finansira od strane Ministarstva za nauku i tehnološki
razvoj Republike Srbije, za period 2011 – 2014.
LITERATURA
Chen, Y.M., Tony, L.T. Zhan, H.Y. Wei, H. Ke. (2009): Aging and compressibility of municipal solid wastes,
Waste Management, No 29, pp. 86-95.
Fassett, J.B., Leonards, G.A., Reppeto, P.C., (1994): Geotechnical Properties of Municipal Solid Wastes and Their
Use in Landfill Design, Waste Tech’94, Landfill Technology, Technical Proceedings, Silver Springs,
Maryland, pp.1-31.
Gabr, M.A., Valero, S.N. (1995): Geotechnical properties of municipal solid waste, Geotechnical Testing Journal,
ASTM, Vol. 18, (No.2), 241-254.
Landva, A.O., Clark, J.I., (1990): Geotechnics of Waste Fill, Geotechnics of Waste Fill – Theory and Practice,
ASTM STP 1070, Philadelphia, pp. 86-103.
Rakić, D., Čaki, L., Ljubojev, M., (2011): Deformable characteristics of the old municipal solid waste sites with
Ada Huja, Belgrade – Serbia, Časopis: TTEM- Technics Technologies Education Management, Published
by DRUNPP Sarajevo, Volume 6, No 1, pp. 52-60.
Rakić, D., Čaki, L., Šušić, N., (2010): Edometarski aparat velike razmere, Tehničko rešenje u kategoriji bitno
poboljšani postojeći proizvodi i tehnologije, (http://www.institutims.rs/nauka/tehresenja.html)
Rakić, D., (2013): Konstitutivne zavisnosti komunalnog otpada sa deponija u Srbiji, Doktorska disertacija
Rudarsko-geološki fakultet Beograd, str. 458.
Sharma, H.D., Anirban De. (2007): Municipal solid waste landfill settlement: postclosure perspectives, Journal of
Geotechnical and Geoinveronmental Engineering, Vol. 133, No. 6, 619-629.
Singh, M.K. (2008): Characterization of stress-deformation behaviour of municipal solid waste, Ph.D. thesis,
University of Saskatchewan, Saskatoon, Canada, 292.
Sowers, G.F. (1973): Settlement of waste disposal fills, Proceedings of the eighth international conference on soil
mechanics and foundation engineering, Moscow, Vol. 2, 207-210.
Zekkos, D.P., Bray, J.D., Kavazanjian, E., Matasovic, N., Rathje, E.M., Riemer, M.F., Stokoe, K.H. (2006): Unit
weight of municipal solid waste, Journal of Geotechnical and Geoenvironmental Engineering, ASCE,
132(10), 1250-1261.
Vilar, O.M., Carvalho, M.F. (2004): Mechanical properties of municipal solid waste, Journal of Testing and
Evaluation, ASTM. 32(6), 1-12.
401
UDK: 628.31:624.131.3 (497.11)

GEOTEHNIČKA ISTRAŽIVANJA ZA
POTREBE PROŠIRENJA DEPONIJE
KOMUNALNOG OTPADA U KRALJEVU
Sonja Đokanović
Geološki zavod Srbije, Rovinjska 12, s.djokanovic@yahoo.com
REZIME
Postojeća deponija komunalnog otpada u Kraljevu formirana je u aluvijalnoj ravni i terasi Zapadne
Morave. Deponija je delimično sanirana izradom biotrnova kojima se vrši degazacija prostora. Za
potrebe proširenja deponije izvedena su geotehnička, hidrogeološka i geofizička ispitivanja na lokaciji
pored postojeće deponije, veličine oko 6ha. Novoizvedenim istraživanjima je potvrđena velika
vodopropustljivost terasnih sedimenata koji su izgrađeni od peskovitih šljunkova i prašinaste gline u
povlatnom delu. U radu je dat osvrt na druge kriterijume bitne za pravilno lociranje deponija od kojih su
neke i definisane zakonskom regulativom. Predložena lokacija je ocenjena kao nepovoljna za proširenje
postojeće deponije.
KLJUČNE REČI: deponija, aluvijalni sedimenti, vodopropustljivost
GEOTECHNICAL INVESTIGATIONS FOR

KRALJEVO MSW LANDFILL EXPANSION
ABSTRAKT
Kraljevo landfill was situated in quaternary sediments and alluvial of the Western Morava. The landfill
was partially rehabilitated by installation gas collection and extraction wells. For the purpose of
expanding the landfill geotechnical, hydrogeological and geophysical investigations were performed on
the site next, size of approximately 6ha. The newly investigations confirmed high water permeability
quaternary sediments that are consist of sandy gravel and silty clay in the upper most part. This paper
gives a short overview of other criteria essential for the landfill siting of which some are defined by
regulations. The proposed site is assessed as unfavorable for the expansion of the existing municipal
solid waste landfill.
KEYWORDS: landfill, alluvial sediments, permeability
UVOD
Deponovanje otpada je najčešći način upravljanja otpadom u Srbiji. Veliki broj postojećih deponija u Srbiji ne
ispunjava osnovne sanitarno-tehničke uslove a locirane su po pravilu u blizini vodotokova, u jarugama, pored
puteva i u blizini naselja. Deponija u Kraljevu je izgrađena kao nesanitarna, bez ikakve zaštite. Deponija se nalazi
na periferiji grada, na oko 3.5km od centra, u neposrednoj blizini vodotoka. U morfološkom pogledu teren na
kojem je formirana deponija, pripada aluvijalnoj ravni i terasi Zapadne Morave. Za potrebe izgradnje postojeće
deponije 1984. godine urađena su istraživanja sa ciljem da se definišu inženjerskogeološki uslovi. Tom prilikom je
urađeno pet istražnih bušotina ukupne dubine 28m a na reprezentativnim uzorcima su izvedena odgovarajuća
laboratorijska geomehanička ispitivanja. Dve bušotina (D-1 i D-2) su urađene u terasnim sedimentima a preostale
402
tri u aluvijalnim sedimentima. U svim bušotinama konstatovana je pojava podzemne vode. Hidrogeološka
ispitivanja nisu rađena. Jedan uzorak vode iz potoka Moravica je uzet za skraćene hemijske analize koji je pokazao
da voda nije agresivna na beton. Istraživanja su pokazala da je teren izgrađen od sedimenata koji predstavljaju
hidrogeološke kolektore različite vodopropustljivosti. Izdan je u hidrauličkoj vezi sa potokom Moravica i
Zapadnom Moravom. U međuvremenu je urađena delimična sanacija deponije koja se sastojala u izradi biotrnova i
degazaciji deponije uz slobodno puštanje gasa.Deponija je pri kraju veka korišćenja pa je namera bila da se utvrde
uslovi i mogućnosti njenog proširenja. Novoizvedena istraživanja su pokazala da je izabrana lokacija nepovoljna i
da izrada podne i bočne barijere ne bi predstavljala sigurnu zaštitu tla, površinskih i podzemnih voda od zagađenja.
METODOLOGIJA
Za potrebe proširenja postojeće deponije, na istražnom prostoru (slika 1), izvedena su geotehnička, hidrogeološka i
geofizička istraživanja. Geotehnička istraživanja izvedena su za potrebe definisanja litološkog sastava, debljine
litoloških članova, uzimanje uzoraka za laboratorijska ispitivanja, utvrđivanja nivoa podzemne vode i određivanje
koeficijenta filtracije. Izvedene su četiri istražne bušotine, ukupne dubine 34m. U tri bušotine su ugrađeni
pijezometri. Pet istražnih raskopa dubine 2.0-5.0m izvedeno je za potrebe definisanja litološkog sastava
pripovršinskih delova terena i izvođenje hidrogeoloških ispitivanja. Na odabranim reprezentativnim uzorcima iz
bušotina i raskopa izvedena su laboratorijska geomehanička ispitivanja (granulometrijski sastav, Atebergove
granice konzistencije, prirodna vlažnost, zapreminska težina, Proktorov opit, direktno smicanje i stišljivost).
Za utvrđivanje hidrogeoloških karakteristika tla izvedeni su opiti nalivanja u bušotinama i raskopima. Nalivanje u
bušotinama izvedeno je sa konstantnim nivoom podzemnih voda i merenjem količine vode koja ponire a za potrebe
definisanja koeficijenta filtracije dubljih delova terena. Nalivanje u raskopima izvedeno je pomoću Maag-ovog
aparata koji se sastoji od dva cilindra. Ovi cilindri su spojeni sa tri ploče spojene pod uglom 120o tako da su
dobijene tri spoljne komore. Komore se napune vodom i iz njih voda odlazi na bočnu infiltraciju i vertikalno ponire
naniže. Proračun koeficijenta filtracije kod opita nalivanja u pijezometrima izveden je pomoću obrasca:
dok je za proračun koeficijenta filtracije po metodi MAAG-a korišćen obrazac:
Od geofizičkih ispitivanja izvedeno je geoelektrično sondiranje terena u formi četveroelektrodnog simetričnog

„šlumbergerovog“ rasporeda elektroda (A-M-N-B). Razvlačenje elektroda je vršeno duž profila. Interpretacija
krivih je urađena pomoću seta standardnih nomograma Orleana money i programa IPI2win koji je poslužio za
proveru rezultata dobijenih nomogramom. Izvedene su tri geoelektrične sonde sa AB/2 do 70m dubine, što je dalo
realni dubinski zahvat od oko 30m.
Za hemijska ispitivanja uzeti su uzorci vode i tla. Uzorci vode uzeti su iz pijezometra i Zapadne Morave dok su
uzorci tla uzeti iz bušotina i raskopa. Ispitivanje uzoraka (koncentracije metala i nekih nemetala) vršeno je pomoću
atomske apsorpcione spektrofotometrije (plamena i hibridna tehnika), ultraljubičaste spektrofotometrije i jon
selektivne elektrode-potenciometrije.
REZULTATI I DISKUSIJA
Lokacija na kojoj se planira proširenje postojeće deponije izgrađena je od terasnih sedimenata kvartarne starosti.
Litološki su predstavljeni sa dva člana: peskovitim šljunkovima u podini preko kojih leže prašinaste gline povodnja.
Utvrđena debljina terasnih sedimenata je 10m a sve bušotine su ostale u peskovitim šljunkovima tako da nije
utvrđena njihova konačna debljina. U bušotinama nije registrovana pojava podzemne vode (slika 2). Nakon
padavina u pijezometrima KD-6 i KD-7 utvrđena je pojava podzemne vode na dubini od 3.8m (197.6) i 4.9m
(195.6) u peskovitim šljunkovima. Ovi podaci su u skladu sa podacima o pojavi podzemnih voda na koti
197.48mnv (D-1) i 198.55mnv (D-2) iz prethodnih istraživanja.
Peskoviti šljunkovi predstavljaju jako vodopropusnu sredinu u kojoj je utvrđen koeficijent filtracije kf=8.9x10-4-
8.7x10-6m/s. Šljunkovi su sitnozrni do krupnozrni, sa valuticama prečnika i preko 20cm. Intergranularne poroznosti.
Sredina je limonitisana a sam šljunak dobro složen i graduiran. Šljunak je vezan glinovito-peskovitim vezivom a
mestimično je slabo cementovan gvožđevitim vezivom. Slabo cementovani proslojci šljunka imaju nešto manju
403
vodopropustljivost. Prema petrografskom sastavu šljunkovi su izgrađeni od serpentinita, krečnjaka, dijabaza i

rožnaca.
Izdan formirana u peskovitim šljunkovima je sa slobodnim nivoom. Izdan se prihranjuje od atmosferskih padavina i
nije u hidrauličkoj vezi sa tokom. Debljina ovog člana je 3.4-6.8m.
Povlatni slojevi izgrađeni od prašinastih glina, debljine do 2.3m, su jače do srednje vodopropusni sa koeficijentom
filtracije kf=1.2x10-4-1.7x10-7m/s. Prašinaste gline su mrvičaste strukture. Izdeljene su subvertikalnim prslinama i
pukotinama duž kojih se lako odlamaju. Poroznost se kreće u granicama 37-45%. U podini ovog sloja javljaju se
sitnozrni šljunkovi. Prema Atebergovim granicama tlo je klasifikovano kao CI a glinovitije partije (dva uzorka) kao
CL.
Na osnovu podataka ranijih istraživanja, pretpostavljeno je da je na koti 189-190mnv formirana izdan koja je u
hidrauličkoj vezi sa vodotokom. Zbog velike vodopropustljivosti površinskih slojeva atmosferska voda brzo ponire
kroz prašinaste gline i peskovite šljunkove u dublje delove terena i dolazi u kontakt sa ovom izdani. Zbog toga bi u
slučaju formiranja deponije na ovom prostoru i prodiranja procednih voda došlo bi do brzog zagađenja površinskih
i podzemnih voda.
Zakonskom regulativom je definisano da se deponija ne može formirati u aluvijalnoj ravni ili u terenima velike
vodopropusnosti poput peskova i šljunkova.
Lokacija je, u prethodnom periodu, poslužila kao privremeno pozajmište šljunka. Iskop je bio do 5m dubine i
završen je u peskovitim šljunkovima. Strane iskopa se drže stabilno.
Na samoj lokaciji nema pojava nestabilnosti terena. Odsek prema Zapadnoj Moravi je stabilan i bez vidljivih
znakova narušavanja stabilnosti. U dnu odseka na udaljenosti manjoj od 10m protiče Zapadna Morava. Blizina reke
može biti značajan faktor koji utiče na stabilnosti padine zbog mogućeg podlokavanja obale što bi uticalo i na
stabilnost deponovanog materijala koji bi se sručio u reku.
Od ostalih kriterijuma bitnih za lociranje deponija, na ispitivanoj lokaciji razmatrani su udaljenost od grada i
najbližih kuća, aerodroma, gasovoda, dalekovoda i industrijskih objekata (Čanak, 1990).
Lokacija se nalazi u gradu a na oko 3.5km od centra grada. Najbliže kuće nalaze se na udaljenosti od oko 300m.
Fabrika vagona i Magnohrom nalaze se na udaljenosti do 500m.
U neposrednoj blizini odabrane lokacije nalazi se sportski aerodrom. Na deponijama se skupljaju ptice koje mogu
biti značajan faktor rizika za avione. Zbog toga je važno da deponija bude na propisanoj udaljenosti od poletno-
sletne piste. Nedovoljna udaljenost lokacije od postojećeg gasovoda predstavlja značajan faktor rizika. U slučaju
eksplozije gasovoda usled oštećenja može doći do prenosne eksplozije metana, koji se formira pri raspadanju
otpada, i koji je poznat kao lako zapaljiv gas.
Hemijska ispitivanja su utvrdila povećani sadržaj hroma i nikla, dok je u jednom uzorku tla utvrđen povećan sadržaj
bora. Uzorak vode iz Z.Morave ima povećan sadržaj bora.
Povećana koncentracija bora se može smatrati antropogenog porekla a može biti posledica upotrebe veštačkog
đubriva i pesticida. Koncentracije hroma i nikla koje su veće od MDK vrednosti mogu se objasniti mineralnim
sastavom terena u zaleđu lokacije odnosno slivnog područja koji je izgrađen od serpentinisanih peridotita. Izgradnja
savremene deponije podrazumeva izradu veštačke barijere i primenu geotekstila i/ili geomembrane radi zaštite od
prodora procednih voda iz tela deponije. To ne znači da se deponija može locirati u bilo kojoj geološkoj odnosno
litološkoj sredini. Postojanje prirodne geološke barijere predstavlja dodatnu zaštitu tla i podzemnih voda u slučaju
da dođe do hazarda (Allan i sar., 2003).
U prilog tome idu i istraživanja vezana za utvrđivanje veka trajanja geomembrane koja pokazuju vrlo različite
podatke, od nekoliko godina do nekoliko stotina pa i hiljada godina, u zavisnosti od materijala od kojih je izrađena
gomembrana i temperaturnih uslova koji vladaju u deponiji (Rowe i sar. 2002, 2009).
404
Slika 2. Inženjerskogeološka karta lokacije na kojoj je planirano proširenje
Slika 3. Inženjerskogeološki presek terena
ZAKLJUČAK
Lociranje deponija predstavlja najteži deo u projektovanju deponija koji zahteva poznavanje velikog broja
kriterijuma i ima multidisciplinarni karakter. U okviru ovih kriterijuma može se reći da su najznačajniji
inženjerskogeološki i hidrogeološki kriterijumi i da oni imaju eliminacioni karakter. Ukoliko ovi kriterijumi nisu
zadovoljeni lokacija se smatra nepovoljnom za lociranje deponija.
Lokacija u Kulagića Adi na kojoj su izvedena istraživanja ne zadovoljava osnovne kriterijume vezane za lociranje
deponija i ne može se koristiti za proširenje postojeće deponije. Velika vodopropustljivost terena, utvrđena
istraživanjima, predstavlja značajan faktor nepovoljnosti lokacije za proširenje deponije. Lokacija ne ispunjava ni
druge kriterijume vezane za lociranje deponija.
LITERATURA
1. Allen, A.R, Brito, G., Caetano, P.,Costa, C., Cummins, V., Donnellz, J., Koukoulas, S., Donnell, V.O.,
Robalo, C., Vendas,D., 2003. A landfill site selection process incorporating GIS modelling. Proceedings
Proceedings ninth international waste management and landfill symposium, Italy.
2. Đokanović, S., 2009. Inženjerskogeološka i hidrogeološka istraživanja u cilju odabira mikrolokacija za
potrebe bezbednog deponovanja opasnih materija i komunalnog otpada. Dokumentacija Geološkog zavoda
Srbije.
3. Rowe K., Islam M., 2009: Impact of landfill liner time-temperature history on the service life of HDPE
geomembranes. Waste management 29.
4. Rowe K., Snagam H., 2002. Durability of HDPE geomembranes. Geotextiles and geomembranes 20.
5. Čanak, N., 1990. Higijenski problemi savremene urbane sredine. Doktorska disertacija.
405
UDK: 699.841
550.34
624.042.7
Stručni članak
NEKI POJMOVI O ZEMLJOTRESIMA SA

ASPEKTA POTREBA GRAĐEVINARSTVA
Milutin Vučinić
SEIZMOKONSTRUKTOR d. o. o., Veljka Vlahovića 24, Podgorica

Email: seizmo-konstruktor@t-com.me
REZIME
Visoka seizmička aktivnost prostora na kome bitišemo, ispoljava se pojavom jakih zemljotresa, što
uslovljava da se u praksi projektovanja i građenja objekata uzimau obzir, uz ostala opterećenja i
vjerovatna pojava zemljotresa. U tom smislu moraju se primijeniti propisi i metodologija kojima se
obezbjeđuje njihova seizmička otpornost.Za što je potrebno koristiti ulazne podatke koji zavise od
lokalnih uslova tla i seizmičnosti pojedinih područja, kao i odgovarajuće metode projektovanja i
građenja. Radi složenosti ove problematike, ovo je pokušaj, da se doprinese boljem razumijevanju
nastanka zemljotresa i adekvatne odbrane od njega.S obzirom, naaktuelnost prilagođavanja naših propisa
Evropskim normama, u radu su objašnjeni neki osnovni pojmovi koje treba poznavati u cilju boljeg
razumijevanja nastanka i djejstva zemljotresa na objekte te zahtjeva i primjene konstrukcijskih
evronormi u građevinarstvu.
KLJUČNE RIJEČI: Tektonski procesi, zemljotres, evronorme, projektovanje
SOME OF THE CONCEPTSOF THE EARTHQUAKEFROM

THE ASPECT OFCIVIL ENGINEERING
ABSTRACT
High seismic activity of the area in which ant, manifested by the appearance of large earthquakes, which
requires that the practice of designing and constructing buildings is taken into account, along with other
loads and probable occurrence of earthquakes. In this sense must be applied regulations and
methodologies to ensure their seismic resistance. For that you need to use inputs that depend on local
soil conditions and seismic certain areas, and appropriate methods of design and construction. Order of
complexity of this issue, this is an attempt to contribute to a better understanding of the occurrence of
earthquakes and adequate defense against it. Since, in actuality adapt our legislation to European
standards, the paper presents some of the basic concepts that should be known in order to better
understand the origin and effect of earthquakes on buildings and requires the application of design and
emission class jobs.
KEYWORDS: Tectonicprocesses, earthquake, European norms, design

406
UVOD
Zbog permanentnosti evolutivnih procesa zemljine kore, kao procesa sveukupne evolucije planete zemlje, javljaju
se veoma spori procesi pomjeranja jednog relativno debelog i međusobno izdrobljenog sloja zemljine kore, kao
rezultat stalne seizmičke aktivnosti planete.Te aktivnosti dovode do iznenadnih pomjeranja u zemljinoj kori ili u
gornjem dijelu zemljinog omotača, uzrokujući potrese ili zemljotrese,koji na površini zemlje izazivaju određena
talasanja tla. Realizacija jedne takve seizmičke pobude - zemljotresa predstavlja slučajnu pojavu po vremenu,
mjestu i karakteristikama.Zbog tih uzroka u savremenoj terminologiji nauke za aseizmičko projektovanje se govori
o seizmičkom riziku i seizmičkom hazardu.Nezavisno od toga, koliko je jedan konstruktivni sistem savjesno
projektovan i izveden, postoji određena vjerovatnost, da će u svom vijeku biti izložen zemljotresu koji će izazvati
njegovo oštećenje ili rušenje. Filozofija aseizmičkog projektovanja polazi od pozicije najmanje vjerovatnosti
rušenja, odnosno od minimuma seizmičkog rizika pri određenom seizmičkom hazardu. Svakako, da može nešto i da
se generalizuje kao odlika zemljotresnih kretanja, a to je da pri udaljenim epicentrima, od građevinskog objekta se
očekuju duže periode, manji intenziteti, duže vrijeme trajanja oscilacija, a u slučaju bliskih epicentara, obratno.
U praksi projektovanja i građenja objekata uzimamo u obzir, uz ostala opterećenja i vjerovatnu pojavu zemljotresa,
ali samo do određene njegove jačine. Naime, nije nam moguće graditi objekte koji bi mogli odoljeti takvim
pojavama, da se pod objektom raspuca zemlja ili da dio tla sa jedne ili druge strane utone ili se uzdigne. Takve
prirodne pojave mogu dovesti do velikih poremećaja na nekom području, gdje će biti ugroženi mnogi sadržaji i
objekti. U tim okolnostima jednostavno smo nemoćni da spriječimo štete i rušenja.Opterećenje od djejstva
zemljotresa na objekte na današnjem stepenu razvitka nauke predstavlja složeni naučni i projektantski zadatak.
Danas se u najvećem dijelu svijeta konstrukcije objekata obavezno projektuju na uticaje mogućih zemljotresnih
djejstava. Takvi uticaji uslovljavaju konstruisanje na sasvim novim principima konstruktivnog projektovanja,
posebno u slučajevima visokih objekata i objekata velikih raspona. Slobodno se može reći da projektant neće biti u
stanju da projektuje ni najjednostavniji konstruktivni sistem ako ne poznaje fenomene zemljotresnog kretanja i
fenomene ponašanja građevinskog materijala. Oba fenomena imaju univerzalno značenje.
Nama preostaje da projektujemo i gradimo objekte koji treba da budu dovoljno sigurni za slučaj vjerovatnih
zemljotresa, koje po nekim pokazateljima bi mogli pogoditi mjesto izgradnje objekta, a sve u cilju zaštite ljudskih
života, obezbjeđenje od povreda, smanjejne materijalne štete i omogućavanje potrebnog djelovanja komunalnih i
drugih službi od životnog značaja za naseljena mjesta.Zato nam trebaju relevantni podaci o zemljotresima. Za
dobijanje takvih podataka, od sredine 20. vijeka u upotrebi su instrumenti za registrovanje ubrzanja tla ili samog
objekta nastalih od zemljotresa, a to je relativno kratko razdoblje, jer u geološkom smislu, stotinu pa i nekoliko
stotina godina, pa čak i nekoliko hiljada godina je relativno kratko vremensko razdoblje za statističke studije jakih
zemljotresa. Iz tog razloga se seizmičke informacije dopunjuju geološkim podacima koji obuhvataju studije
dugotrajnih tektonskih procesa. Karakteristike vibracija usljed zemljotresa bitno zavise od lokalnih karakteristika
tla, koje treba da se utvrde geomehaničkim ispitivanjima u kojima su definisane vrste tla na kojemu treba fundirati
objekat, nosivost tla (Vučinić, 2013) itd. Zato, na osnovu podataka dobijenih od seizmologa, geologa i
geomehaničara i uz uvažavanje karakteristika konstrukcije i njene važnosti, projektant konstrukcije određuje
projektno seizmičko opterećenje u vidu projektnog spektra ili projektnog akcelerograma.
Za racionalnu analizu potrebno je poznavati:

• Maksimalno ubrzanje tla,
• Maksimalnu brzinu tla,
• Maksimalno pomjeranje tla,
• Trajanje jakog dijela vibracija,
• Frekventni sastav vibracija (predominantne periode)
U Evrokodu 8-1 (EN 1998-1:2004) za obične konstrukcije u zgradarstvu geološki i seizmološki podaci su
obuhvaćeni projektnim opterećenjem. Za sanaciju i ojačanje objekata oštećenih u zemljotresu primjenjuje se
Evrokod 8-3 (EN 1998-3:2005), a za projektovanje mostova u seizmičkim područjima (Evrokod 8-2 (EN 1998-
2:2005). Za građenje u seizmičkim područjima, pored pomenutih postoje i sljedeće konstrukcijske evronorme:
- Evrokod 8-4 (spremnici, silos ii cjevovodi);
- Evrokod 8-5 (fundiranje, potporne konstrukcije i geomehanika) i
- Evrokod 8-6 (tornjevi, visoki nosači antenna i dimnjaci).
407
Za svaku od navedenih normi treba usvojiti poseban Nacionalni dodatak (Nacional Annex), u kojem su obuhvaćeni
relevantni podaci koji su specifični za svaku državu u kojoj se primjenjuju evronorme.
Ovdje se radi boljeg razumijevanja zahtjeva i primjene pomentih odredaba konstrukcijskih evronormi, izlažu samo
osnovni pojmovi iz seizmologije, kao prirodne nauke koja proučava zemljotrese i srodne pojave i to sa aspekta
građevinarstva.
ZEMLJOTRES KAO PRIRODNA POJAVA
Među nehotične pojave, koje na objektima mogu izazvati vanredne okolnosti, spada i zemljotres, kao prirodna
pojava koja obično nailazi sasvim iznenada i u proizvoljnoj jačini. Zemljotresni uticaji javljaju se kao rezultat
fizičkih aktivnosti odnosno materijalnih destrukcija što nastaju duboko u zemljinoj kori.Kao rezultat ovih
destrukcija se javljaju fizički procesi poznati kao primarna tektogeneza. Kroz procese primarne tektogeneze dolazi
do oslobađanja i transformisanja ogromne količine energije.
Sa aspekta građevinarstva, najvažniji su zemljotresi tektonskog porijekla koji čine 85% zemljotresa, a od više
teorija o njegovom nastanku, danas je najviše prihvaćena teorija tektonskih ploča, gdje se pri pomjeranju ovih ploča
stvaraju kritična naponska stanja u aktivnim graničnim rasjedima, što je i glavni uzrok stvaranja seizmičke energije.
Pri tom valja naglasiti da se svi dogođeni zemljotresi ne mogu objasniti teorijim tektonskih ploča.
Prema teoriji tektonskih ploča, zemljina kora debljine od 5 do 70 km razlomljena je na ploče koje se kao kruta tijela
pomjeraju po zemljinom omotaču, usljed čega dolazi do njihovog razmicanja ili do međusobnog pritiskanja i
podvlačenja te stvaranja znatnih sila. Nakon iscrpljenja nosivosti nastaje raspucavanje i nagla pomjeranja sa
oslobađanjem velike količine energije, što se na zemljinoj površini ispoljava kao oscilatorni proces - zemljotres.
Međutim, do pomjeranja može doći i unutar tektonskih ploča a ne u blizini rasjeda, koji prema nekim autorima
nastaju kao posljedica pritisaka na granicama tih ploča. Drugim riječima, po teoriji tektonskih ploča, tvrda zemljina
litosfera koju čine zemljina kora i gornji dio spoljnjeg omotača razlomljena je na ploče (blokove) različitih
zapremina koji plivaju po relativno mekoj slojevitoj podlozi, astenosveri, slika 1 i slika 2. Slojevi u dubini su
različite gustine, debljine, sastava i temperature. Strujanja mase zemljine kore dovode do približavanja ili
udaljavanja čitavih kontinenata. Na mjestima koja se nazivaju okeanski grebeni, ploče se odmiču jedna od druge te
na tim mjestima iz astenosfere prolaze užarene magmatske mase iz dubine prema površini, izlivaju se na morsko
dno i hlade (Čaušević, 2010).
Procesu razmicanja izložene su Južnoamerička (6) i Afrička ploča (12) kao i Sjevernoamerička (2) i Evroazijska
ploča (14) slika 1, koje se, u prosjeku razmiču oko 7 cm godišnje. To razmicanje na okeanskim grebenima,
uzrokuje da se ploče na drugim mjestima sudaraju, u kom slučaju može doći do podvlačenja jedne ploče ispod
druge, slika 2. Zemljina litosfera se na tim mjestima vraća u astenosferu, što uslovljava nastajanje okeanskih
jaruga.Takav slučaj se javlja na primjeru ploče Kokos (3), slika 1, koja se podvlači ispod Sjevernoameričke ploče
(2), što se smatra glavnim uzrokom jakih zemljotresa u Meksiku. Neka područja karakterišu sudaranja ploča koja za
posljedicu imaju pojavu smicanja između ploča.Karakterističan takav primjer je rasjed San Andreas (Sv. Andreja) u
Kaliforniji. Proteže se duž zapadne obale sjevernoameričkog kontinenta u dužini oko 1000 km. Uzročnik je jakih
zemljotresa u gusto naseljenim megapolisima kao što su Los Anđeles, smješten uz obalu Tihog okeana i San
Francisko, smješten na poluostrvu na ulazu u Zaliv San Francisko, na Tihom okeanu. Relativna pomjeranja
Pacifičke (1) i Sjevernoameričke ploče (2) na rasjedu San Andreas, koja se permanentno mjere, kreću se od 5 do 8
cm godišnje.
408
Slika 1. Podjela litosfere na ploče: 1 – Pacifička, 2 – Sjevernoamerička, 3 – Kokos, 4 – Karipska, 5 – Ploča Naeza,
6 – Južnoamerička, 7 – Jadranska, 8 – Egejska, 9 – Turska, 10 – Iranska, 11 – Arapska, 12 – Afrička, 13 –
Antarktička, 14 – Evroazijska, 15 – Kineska, 16 – Filipinska, 17 – Indijskoaustralijska, 18 – Bismarkova, 19 –
Salomonska, 20 – Fidi ploča
Figure1.Distribution ofthe lithosphereat theplate:1 -Pacific, 2 -North American, 3 -Cocos, 4 -Caribbean, 5 -
PanelNaeza, 6-South American, 7- Adriatic, 8 -Aegean, 9- Turkey,10 -Iran, 11 - Arab, 12 - African, 13-Antarctic,
14 - European, 15-China, 16 -Philippine, 17–Indo Australian, 18 - Bismark, 19 -Solomon, 20 -Fidipanel
Naše područje spada u područja stalne seizmičke aktivnosti, uzrokovano pritiskom Afričke ploče (12) tj. njenog
isturenog dijela, Jadranske mikro ploče (7), na južni dio Evroazijske ploče (14).
Pomenuto je da su zemljotresi koji se javljaju u unutrašnjosti pojedinih ploča, prouzrokovani naprezanjima u
unutrašnjosti ploča, koja nastaju kao posljedica pritisaka na granicama ploča. To je karakteristično za područje
Kine, koje je pritisnuto sa istoka Pacifičkom pločom (1), a sa juga Indijskoaustralijskom pločom (17). U određenim
oblastima koja se zovu žarišta zemljotresa ili seizmički šavovi dolazi do oslobađanja velike količine energije i do
pojave zemljotresa, što izaziava lomove i različite plastične ili elastične deformacije površinskih djelova zemlje ili
fizičko-hemijske procese u većim dubinama. Mjesto u unutrašnjosti Zemlje, gdje dolazi do kidanja veza između
blokova i odakle polaze seizmički talasi, naziva se hipocentar zemljotresa, koji obično leži na dubini od 5 do 70 km.
Ovakvi zemljotresi spadaju u kategoriju plitkih zemljotresa. Međutim, zabilježeni su i duboki zemljotresi čiji je
hipocentar bio na dubini od 700 km, ali oni, nijesu zanimljivi sa inženjerske tačke gledišta, jer ne izazivaju štete na
objektima. Projekcija hipocentra na zemljinu površinu naziva se epicentar zemljotresa. Horizontalno rastojanje bilo
koje tačke na zemljinoj površini od epicentra naziva se epicentralno rastojanje, a od hipocentra hipocentralno
rastojanje ili daljina žarišta (Ćorić i sar.). Od žarišta zemljotresa (hipocentra), potresni talasi se kreću do površine
Zemlje kao podužni - longitudinalni, uzrokujući u tlu sabijanja i istezanja čestica materije u pravcu kretanja talasa,
odnosno naprezanja pritiska i zatezanja, i kao poprečni - transverzalni, uzrokujući oscilovanje čestica materije oko
ravnotežnog položaja upravno na pravac kretanja talasa odnosno, smičuća naprezanja. Osim ovih, postoje i
površinski talasi koji uzrokuju poprečno (Loveovi talasi) ili eliptično (Rayleighovi talasi) kretanje čestica u odnosu
na smjer kretanja talasa. Longitudinalni seizmički talasi prvi stižu na površinu Zemlje i kreću se brzinom od 7-8
km/s, brzina prostiranja transverzalnih seizmičkih talasa je 4-4,5 km/s. Brzina prostiranja površinskih talasa je
različita i zavisi od strukture zemljine kore, i kreće se od 0,2 km/s (humus) do 5,6 km/s (granit). Najveći uticaj na
objekte imaju transverzalni, odnosno sekundarni talasi. Ustvari, njihova brzina je najvažnija seizmička
409
karakteristika tla. Što je brzina veća to je u seizmičkom pogledu takvo tlo pogodnije za građevinsku djelatnost. Zato
su u EN 1998-1 zadati spektri (znači seizmičko opterećenje na konstrukciju) u direktnoj funkciji kvaliteta tla na
kojemu se vrši fundiranje objekta, tj. u direktnoj funkciji brzine prostiranja transverzalnih talasa, na lokaciji na
kojoj će se graditi.
Slika 2.Tipovi granica ploča: Razmicanje – okeanski grebeni; sabijanje, podvlačenje (subduction) –okeanske
jaruge, smicanje,
Figure2.Types ofplate boundaries: Spacing-oceanicridges; compression, underscore(subduction) -oceanravines,
shear,
Na površini Zemlje, zemljotres se manifestuje kao podrhtavanje i vibracija tla. Vidljive posljedice jakog
zemljotresa na površini su rasjedi, klizanja, slijeganja tla i likvefakcija, visoki talasi, promjene u vodnim tokovima,
oštećenja ili rušenja objekata i ljudske žrtve. Zemljotresi se mogu instrumentalno zapisati seizmografom i
akcelerografom, pa je uobičajeno da se pri praćenju zemljotresa registruju dvije vrste zapisa: zapisi koji
predstavljaju komponente pomjeranja tla u određenom pravcu nazivaju se seizmogrami, a zapisi koji predstavljaju
komponente ubrzanja tla u određenom pravcu nazivaju se akcelerogrami. Budući da je kretanje tla haotično, u svim
smjerovima, to se prostorno kretanje može odrediti ako se zemljotresi zapišu u tri međusobno upravna smjera.
Učinci zemljotresa su posljedica snage zemljotresa i stepena izgradnje, kvaliteta gradnje, vrste upotrijebljenih
materijala, mjesnih geoloških, geotehničkih i topografskih uslova, nivoa tehničkih propisa i sl. Ti učinci nazivaju se
intenzitetom zemljotresa i izražavaju se brojčanom ili opisnom skalom koja se naziva skalom intenziteta
zemljotresa. Područja jednakog intenziteta zemljotresa na određenom prostoru obilježena su na seizmološkoj karti i
razdvojena izoseistama.
Od količine energije koja se oslobodi u zemljtresu, zavisi jačina zemljotresa, a kvantitativna mjera za jačinu
zemljotresa je magnituda M koju je definisao C. F. Richter 1935. godine, a koja indirektno i približno daje
vrijednost energije zemljotresa (Ranković i sar., 1997).
PRINCIPI PROJEKTOVANJA
Kompleksnost problematike aseizmičkog projektovanja i građenja konstrukcija je rezultat simultanog djejstva niza
faktora koji se tiču same prirode zemljotresa, karakteristika objekata i njihovog okruženja, kao i kriterijuma za
optimalno projektovanje i sigurnost objekata.
Instrumentalna registracija zemljotresa predstavlja nestacionaran stohastički proces koji se veoma teško može
iskoristiti u cilju praktičnog inženjerskog projektovanja. Iz tog razloga se nastoji da se karakteristike zemljotresnog
zapisa prezentuju u konkretan i direktno primjenljiv oblik. Rješenje ovako postavljenog problema omogućava
Spektralna funkcija registracije tj.“Spektar reakcije”. Spektar reakcije određuje maksimalni odgovor reakcije
sistema sa jednim stepenom slobode i date dinamičke karakteristike (sopstvena perioda oscilacija, prigušenje i dr.).
U slučaju razmatranja elastičnog sistema, riječ je o elastičnom spektru reakcije ili kako je uobičajeno da se kaže
samo, spektar reakcije, a kada se razmatra ponašanje elasto-plastičnog sistema, onda je riječ o elasto-plastičnim
spektrima reakcije. U zavisnosti od toga, da li se traži odgovor sistema kao akceleracija, brzina ili pomjeranje i
spektri reakcije sistema mogu biti spektri akceleracije, brzine ili pomjeranja. Svi ovi spektri su od neposrednog
410
inženjerskog interesa. N aime, spektar akceleracije neposredno određuje intenzitet seizmičkih sila, spektar brzine
daje podatke o energiji koja ulazi u sistem kao rezultat seizmičkog djejstva, a spektar pomjeranja određuje moguća
pomjeranja sistema tj.deformabilnu stabilnost sistema u uslovima njegovog dinamičkog ponašanja.
Značaj spektara reakcije proizilazi iz njihove definicije. Ako spektar reakcije određuje maksimalne odgovore –
reakcije sistema sa jednim stepenom slobode, onda njegovo praktično korišćenje se sastoji u nastojanju da se
projektuje takav realan – konstruktivni sistem za koji ćemo imati najmanju (minimalnu) reakciju (akceleraciju,
brzinu ili pomjeranje). Projektovanje jednog ovakvog sistema se postiže izborom njegovih dinamičkih parametara i
karakteristika. U zavisnosti od karakteristika zemljotresa, karakteristika tla (depozitne naslage preko osnovne
stijene), epicentralno rastojanje i sl. mogu se konstatovati osobine spektara reakcije.Poznajući karakteristike
potencijalno mogućeg zemljotresnog djejstva i karakteristike građevinske lokacije, stvara se mogućnost za
koncipiranje konstruktivnih sistema objekata koji će obezbijediti maksimalnu seizmičku sigurnost. Pri svemu
ovom, faktor iznenađenja je moguć, tako da se danas govori o aseizmičkom projektovanju baziranom na nauci o
seizmičkom hazardu.
Postavlja se pitanje, kakvu ulogu u ovakvim uslovima i pretpostavkama ima objekat na kom se zemljotresno
djejstvo javlja kao uticaj? Objekat je projektovan na osnovu određenih pretpostavki o intenzitetu, vremenu trajanja i
drugim karakteristikama zemljotresa i u njegovom eksploatacionom vijeku je u pasivnom iščekivanju zemljotresa.
Ukoliko se dogodi zemljotres sličnih pretpostavki sa kojim je izvršeno projektovanje, odgovor konstruktivnog
sistema biće sličan očekivanom, saglasno izvršenoj dinamičkoj analizi i proračunu. No, i u takvom slučaju, u
odnosu na očekivane i pretpostavljene karakteristike zemljotresa, postoji iznenađenje u ponašanju objekta. Objekat
se ponaša neočekivano, i pored svega nema mogućnost da dođe do konstruktivnog prestruktuiranja, sa ciljem da se
njegovo ponašanje na najbolji način prilagodi iznenađujućim uticajima od zemljotresnog djejstva. U takvom slučaju
konstruktivni sistem ima pasivnu funkciju. U novije vrijeme se prave pokušaji da se konstruktivni sistemi osposobe
da za vrijeme trajanja zemljtresa imaju aktivnu funkciju. Takvi konstruktivni sistemi se nazivaju aktivno
kontrolisani sistemi i predstavljaju sisteme budućnosti. Faktor iznenađenja kod ovih sistema je zanemarljiv. Pri
svemu ovom, postavlja se pitanje, kako da se na današnjem nivou razvitka tehnologije građenja konstruktivnih
sistema u visokogradnji može obezbijediti određeni sistem, kojim će se vršiti aktivna kontrola tj. aktivno
adaptiranje sistema. Odgovor na ova pitanja traži se u primjeni specijalnih mehanizama tj. u kibernetizaciji
konstruktivnih sistema. Sa ciljem da se dođe do održivog koncepta za konstruktivne sisteme objekata, još u
preliminarnoj fazi njihovog arhitektonsko-konstruktivnog koncipiranja veoma je važno da se poštuju određeni
zahtjevi koji imaju univerzalno značenje, a čiji respekt i primjena će biti sigurna garancija da će se preliminarno
predloženi konstruktivni sistem pozitivno odraziti u svim daljim fazama statičke i dinamičke analize i proračuna.
Dosadašnja iskustva ukazuju na fakat da su se dva objekta na dvije susjedne lokacije različito ponašala na djejstvo
jednog istog zemljotresa, čak i u slučajevima kada je arhitektonska koncepcija bila ista, iste spratnosti isl. Postavlja
se pitanje zašto se objekti tako različito ponašaju. Najjednostavniji odgovor na ovako postavljeno pitanje je, da je
jedan objekat bio osjetljiviji na određeni zemljotres, nego što je to bio slučaj sa drugim objektom. U takvom slučaju
kažemo da je dinamički senzibilitet odigrao presudnu ulogu. Odatle postaje jasno da je od prvostepenog značaja, da
projektant iznađe najsenzibilniji konstruktivni sistem. Generalno o ovome se ne može govoriti a da se pri tom ne
poznaju karakteristike zemljotresa koji bi mogli da pogode konkretnu građevinsku lokaciju. Poželjno je da se
raspolaže sa spektrima reakcije zemljotresa. Projektni koncept za minimum dinamički senzibilitet će se izgraditi na
osnovu tri značajna parametra i to:
- dinamičke karakteristike konstruktivnog sistema,
- karakteristike zemljotresnih djejstava,
- karakteristike građevinske lokacije tj. podzemlja građevinske lokacije.
Sinteza navedenih parametara se ostvaruje kroz projektantski koncept. Sa inženjerskog aspekta može se smatrati da
će u zemljotresnoj pobudi preovadavati frekventni sastav čija je vrijednost bliska vrijednosti predominantnog
perioda tla. Na to upravo ukazuju spektri reakcije. A to znači da konstruktivni sistem može da se nađe u rezonantno
polje sa predominantnim periodama zemljotresa. Bio bi to najlošiji projektantski izbor sa aspekta dinamičkog
senzibiliteta. Izborom zone najboljeg dinamičkog senzibiliteta je određeno najnepovoljnije rješenje, te je očigledno
da ovu zonu treba izbjegavati.
Znači da je za projektovanje objekata u seizmičkim područjima, potrebno da se raspolaže sa podacima o
zemljotresnim djejstvima, odnosno da projektant unaprijed zna karakteristike vibracija tla na lokaciji na kojoj se
planira gradnja objekta, a to znači da zna karakteristike zemljotresa u eksploatacionom vijeku. Naravno, da takvi
podaci nijesu poznati, pa je potrebno na osnovu onoga što se događalo u prošlosti suditi o budućnosti, te procijeniti
što će se dogoditi u periodu eksploatacije objekta. Osnovu za takvu procjenu predstavljaju seizmološki i geološki
411
podaci. Takvi podaci obuhvataju istoriju jačih zemljotresa koji su se dogodili u posljednjih stotinu ili hiljadu
godina, a poznat je kao termin povratni period zemljotresa, što označava vremensko razdoblje između dva jaka
zemljotresa.
U skladu sa EN 1998-1: 2004. konstrukcije u seizmičkim područjima projektuju se i izvode na način da adekvatnim
stepenom pouzdanosti (reliability) zadovolje sljedeće uslove:
- uslov neurušavanja konstrukcije (No-Collapse Requirement),
- uslov ograničenja oštećenja (Damage LimitationRequirement).
Za zadovoljenje prvog uslova NCR konstrukcija treba da bude projektovana i izvedena na način da izdrži projektna
seizmička djejstva bez lokalnih i globalnih urušavanja, pri čemu treba zadržati cjelovitost konstrukcije, sa dovoljno
preostalim kapacitetom nosivosti nakon zemljotresa.
Drugi uslov, DLR, podrazumijeva da se konstrukcija projektuje i izgradi na način da izdrži zemljotrese manjeg
intenziteta za koje se smatra da postoji veća vjerovatnost da će se dogoditi u odnosu na projektna seizmička
djejstva. U ovim zemljotresima manjeg intenziteta konstrukcija neće doživjeti oštećenja i ograničenu upotrebu
nakon zemljotresa te sanacija konstrukcije ne smije premašiti njenu vrijednost koju je imala prije zemljotresa.
Teritorija države u kojoj će se primjenjivati evropska norma EN 1998-1: 2004 (Evrokod 8-1), treba da bude
podijeljen u seizmička područja (seismic zones), zavisno od tektonskih karakteristika tih područja u odnosu na
njihovu lokalnu seizmičku aktivnost u prošlosti, što se naziva lokalni hazard (local hazard). Ta podjela teritorije
svake države, kao i drugi zadaci obavezne su aktivnosti odgovarajućih nacionalnih institucija svake države. Tu se
ogleda načelo harmonizacije konstrukcijskih evronormi među evropskim zemljama, a ne unifikacija propisa. Svaka
država mora za određeno područje primjene Evrokoda 8 propisati svoje specifičnosti posebnim Nacionalnim
dodatkom (Nacional Annex) u kojem se tačno definišu određeni parametri karakteristični za određenu državu
(Nationallu Detrmined Parameters). Po definiciji seizmičkog hazarda on se podrazumijeva kao konstanta u okviru
svakog navedenog područja. Za primjenu Evrokoda 8-1 hazard se opisuje samo preko jednog parametra: agR
poredbeno maksimalno ubrzanje u tlu razreda A, (uticaj vrste temeljnog tla na vrijednost seizmičkog opterećenja u
Evrokodu 8-1 uzima se u obzir preko pet razreda tla A, B, C, D, E). Za potrebe projektovanja konstrukcija uvedena
maksimalna vrijednost ubrzanja agR predstavlja dovoljan parametar opisa jačine seizmičkog događaja. Ovdje treba
istaći, da nijedna država ne može sama za sebe, nezavisno od susjednih država, propisivati vrijednost pomenutog
poredbenog maksimalnog ubrzanja. Razlog za to, su uslovi na rubovima, odnosno granicama koje svaka država
treba da usaglasi sa susjednom državom.
Vibracije usljed zemljotresa na određenom mjestu na zemljinoj površini, prema Evrokodu 8-1, predstavljaju se
elastičnim spektrima odgovora ubrzanja (elastic ground acceleration response spectrum). Za oba prethodno
navedena nivoa seizmičkog djejstva NCR i DLR uzima se isti oblik ovih spektara.
LITERATURA
Vučinić, M.: Neke karakteristike vibracija tla za vreme zemljotresa, SAVEZ GRAĐEVINSKIH INŽENJERA
SRBIJE, VIII Naučno-stručno međunarodno savetovanje, Ocena stanja, održavanje i sanacija građevinskih
objekata i naselja, Borsko jezero, 14.-17. maj 2013. godine
Evropske norme
Raspoloživi materijali sa IZIIS-a iz seizmotektonike, opšte seizmologije i inženjerske seizmologije, te neki aspekti
iz mehanike tla i ponašanja tla pri djejstvu zemljotresa i drugih vrsta dinamičkog opterećenja.
Ranković,S.; Ćorić, B.: Dinamika konstrukcija, Građevinski fakultet, Beograd,1997.
Ćorić, B.; Ranković,S.; Salatić, R.: Dinamika konstrukcija, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1998.
Čaušević, M.: Dinamika konstrukcija, Tehnička knjiga, Zagreb, 2010.
412
413
UDK: 624.136.042.7
771.7/.8
UTICAJ KVALITETA NASIPA NA

SEIZMIČKU POUZDANOST
INFRASTRUKTURNIH OBJEKATA
Nazim Manić*, Dragan Lukić**
*
Državni Univerzitet Novi Pazar
**
Građevinski fakultet Subotica, Univerzitet u Novom Sadu
REZIME
Stepen sigurnosti objekata infrastrukture može se, na adekvatan način, utvrditi na osnovu oštećenja
usled dejstva dosadašnjih zemljotresa. Ova analiza je veoma složena i kompleksna, a može poslužiti za
projektovanje novih objekata u cilju smanjenja negativnih posledica zemljotresa. U radu je prikazan
uticaj kvaliteta nasipa na seizmičku pouzdanost infrastrukturnih objekata koja je iskazana stepenom
oštećenja usled dejstva zemljotresa na razne tipove infrastrukture. Pored toga, ova početna analiza može
poslužiti za izradu baze podataka za pojedina područja što bi projektantima budućih objekata dalo
određene smernice i sa ovog aspekta.
KLJUČNE REČI: seizmička pouzdanost, infrastruktura, kvalitet nasipa, zemljotres
INFLUENCE OF THE QUALITY

EMBANKMENTS ON SEISMIC RELIABILITY
INFRASTRUCTURE
ABSTRACT
The degree of security infrastructure can be, as appropriate, to determine on the basis of damage due to
the effects of previous earthquakes. This analysis is very complicated and complex, and can be used for
the design of new buildings in an attempt to reduce to reduce the negative consequences of the
earthquake. In this work the influence of the quality of the embankment on the seismic reliability of
infrastructure facilities that are either the degree of damage caused by earthquake in different types of
infrastructure. In addition, this initial analysis can be used to create a database for specific areas which
would give the designers of future facilities and some guidance in this regard.
KEYWORDS: seismic reliability, infrastructure, quality embankment, earthquake
UVOD
Infrastruktura predstavlja skup transportnih i komunalnih sistema, a koji služe za komunikaciju, distribuciju i
transport. Danas infrastruktura predstavlja osnovu za život i rad ljudi u civilizovanom društvu. Analiza
oštećenja infrastrukture u slučaju zemljotresa veoma je važna sa aspekta funkcionalnosti tih
414
objekata, kao i uticaja na funkcionalnost drugih objekata.
Slika1. Infrastrukturni objekti

Figure1. Infrastructure objects
Zemljotresi su jedna od prirodnih katastrofa koje se dešavaju na Zemljinoj površini, zbog čega su još od iskona bili
predmet pažnje ljudi. Imajući to u vidu, podatke o zemljotresima nalazimo u zapisima starim više hiljada godina.
Nasuprot rasprostranjenom uverenju da su to retke pojave, oni se dešavaju vrlo često, ali njihov najveći broj je
slabog intenziteta i javlja se na relativno malim površinama kopnenih prostora ili okeanskog dna. Intenzivnije
proučavanje zemljotresa počinje tek u 19. i 20. veku.
Ne postoji način da se spreči pojava zemljotresa i ne postoji mogućnost da se zemljotres sa velikom pouzdanošću
predvidi u smislu lokacije, veličine zemljotresa i vremena nastanka. Jedina mogućnost da se smanje oštećenja usled
dejstva zemljotresa su odgovarajuće planiranje izgradnje i mere pri izgradnji. U pogledu ljudskih i ekonomskih
gubitaka seizmičko pomeranje tla je najznačajniji faktor koji doprinosi rušilačkom dejstvu zemljotresa. Pomeranje
tla i dinamička dejstva doprinose gubicima ne samo kroz oštećenja izazvana direktno na objektima, već i indirektno
kroz aktiviranje sekundarnih efekata: pojave površinskih pukotina duž raseda, sleganje i izdizanje zemljišta, pojave
klizišta, lavina, odrona, likvefakcije i dr.
Infrastrukturni objekti saobraćajnica (gradske saobraćajnice, vangradske saobraćajnice) u svom koridoru sadrže i
komunalnu infrastrukturu, bilo da je u samom trupu saobraćajnice ili pored njega. Veći deo saobraćajnica je građen
na nasipima i kvalitet nasipa ima značajan uticaj na pouzdanost infrastrukture, kako same saobraćajnice, tako i
prateće komunalne infrastrukture. Pouzdanost infrastrukture se može oceniti na osnovu oštećenja usled dejstva
zemljotresa i na osnovu očuvanja njene funkcionalnosti.
KVALITET MATERIJALA I KONTROLA IZGRADNJE NASIPA
Nasip je deo trupa saobraćajnice izgrađen od koherentnog ili nekoherentnog materijala na pripremljenom
temeljnom tlu (podtlu). Nasipi se prvenstveno rade od zemljanih materijala dobijenih iskopom useka. Ukoliko takav
materijal ne zadovoljava traženi kvalitet za izradu nasipa, nedostajući materijal nadoknađuje se materijalom iz
pozajmišta.
Dozvoljava se upotreba sledećih materijala:
A. Sitnozrnih kohezivnih materijala (d50 > 0,06 mm) koji imaju:
a) Granica tečenja određena po standardu SRPS U.B1.020 wl < 65% i indeks plastičnosti određen po standardu
SRPS U.B1.020; Ip < 30%, uz njihovo zbijanje tako da "Proctor-ov" broj bude Pb < 0,02:
1 1 w
Pb = − = Proctor-ov broj (1)
γd γs Sw
gde je:
γ d - jedinična težina u suvom stanju na 110º C (kN/m³),
γ s - jedinična težina čvrstih čestica (kN/m³) (~26 do 27 kN/m³),
w - sadržina vode (vlažnost) (SRPS U.B1..012),
Sw - stepen zasićenja
415
Može se Proctor - ov broj (1) izraziti pomoću koeficijenta poroznosti tla (ili poroznosti) na sledeći način:
e n
Pb = = (2)
γs γd
gde je:
e - koeficijent poroznosti tla,
n - poroznost (e = n / 1-n)
Pored navedenog SRPS U.E1.010 zahteva se da budu ispunjeni i sledeći uslovi:
b) min γd > 15 kN/m³ za nasip visine < 3 m; min γd > 15,5 kN/m³ za nasip visine > 3m
c) U = d60 / d10 > 9 tj. izbegavati upotrebu uniformnih materijala;
d) sadržaj organskih materijala treba da bude < 6% i da su organske materije dispergovane u masi;
e) | wopt - w | < 2% i wopt < 25% tj. da se postiže uniformna vlažnost materijala.
B. Krupnozrnih materijala (šljunak, lomljen kamen) za koje važe sledeći uslovi:
a) max d < 40 cm za slojeve debljine 60-80 cm;
b) max d < 10 cm u završnom sloju planuma - posteljice debljine 15 do 20 cm;
c) da su materijali V, VI i VII kategorije po GN 200 postojani na delovanje atmosferilija i da ne
menjaju čvrstoću nakon standardnom postupka naizmeničnog zamrzavanja i odmrzavanja.
Materijali koji se koriste za izradu nasipa i njihova podobnost za upotrebu vrši se najčešće na osnovu AASHO
klasifikacije tla. Klasifikacija po podobnosti za izradu planuma Uprave za javne puteve SAD (AASHO-Dsgn M
145-731):
Za ocenu podobnosti materijala koristi se grupni indeks GI. Ovde se daje grafički prikaz klasifikacije (Slike 2 i 3)
Slika 2. AASHO klasifikacija – prema veličini zrna

Figure 2. AASHO classification – by size of grain
Kod građenja saobraćajnica potreban materijal za izradu nasipa se dobija iz susednih useka. Ukoliko se pri
izvođenju radova pojavi manjak u količinama zemljanog materijala za izradu nasipa, nedostajuće količine se
obezbeđuju u materijalnim rovovima ili pozajmištima.
416
Slika 3. AASHO klasifikacija – prema vlažnosti i plastičnosti

Figure 3. AASHO classification- by humidity and plasticity
Kriterijumi za ocenu kvaliteta materijala pre ugrađivanja se ocenjuju na osnovu parametara:
• Vlažnost materijala pri sabijanju mora da zadovolji propisani kvalitet, (blizak optimalnom); Minimalna
zapreminska masa ostvarena opitom u laboratoriji sa energijom zbijanja
E = 600 kN/m3, treba da bude:
- za nasipe do 3 m 15.0 kN/m3
- za nasipe preko 3 m 15.5 kN/m3
• Optimalna vlažnost manja od 25%
• Granica tečenja manja od 65%
• Indeks plastičnosti manji od 30%
• Koeficijent uniformnosti “U” da nije manji od 9
• Sadržaj organskih materija manji od 6
• Ako se nasip radi od nekoherentnog materijala, krupnoća zrna ne sme biti veća od 2/3 debljine sloja,
odnosno 40 cm, osim završnog sloja nasipa gde najkrupnije zrno ne sme da bude veće od 10 cm
• Za nasipe se mogu koristiti materijali dokazane stabilnosti u trupu puta, (refulirani pesak, pepeo, šljaka,
itd)
UTICAJ ZEMLJOTRESA NA NASIPE
Najosetljiviji deo saobraćajnica na uticaj zemljotresa su nasipi. Navedeni kvalitet materijala i kvalitet izgradnje
posebno utiču na stepen oštećenja saobraćajne infrastrukture, a u okviru nje i komunalne. Nasipi koji su stabilni pod
dejstvom statiĉkih sila, pod dejstvom seizmiĉkih sila mogu izgubiti svoju stabilnost. Stabilnost kosina, pod
dejstvom jednih ili drugih sila, se mora analizirati zajedno sa osobinama tla. Pod statičkim opterećenjem u tlu
postoji određeni porni pritisak vode. Tokom dejstva zemljotresa, dolazi do određene promene pornog pritiska vode
(u) usled dodatnog pornog pritiska od dejstva dinamičkog opterećenja. Ova vrednost linearno se povećava kao
odnos cikličnih smičućih napona i statičkih smičućih napona (τc/τfs), a povezana je s povratnim periodom
zemljotresa (N) i p rikazan a je na s ledeći n ačin: (Manić, 2013 )
u = (0,915.log N + 0,108)(τ /τ ) (3)

c fs
Udodatno = 0,6*ap*cotφ*logN (4)
Ukonačno = Upočetno + Udodatno (5)

417
gde je:
Upočetno (γw*hw) – porni pritisak pre zemljotresa (kN/m2);
Udodatno – dodatni porni pritisak nastao dejstvom zemljotresa (kN/m2),
ap – ubrzanje zemljotresa (m/s2);
N – povratni period zemljotresa;
γw – zapreminska masa vode (kN/m3);
hw – visina podzemne vode (m).
Ekstremne vrednosti ubrzanja, u zavisnosti od rastojanja kosine od raseda i magnitude, mogu se iskazati u obliku
0,868 M 0,7 M −1,09
ap = 0,0159.e (R + 0,0606.e ) (6)
gde je:
M – magnituda zemljotresa; (Olgun i sar., 2009)
R – rastojanje nasipa od raseda (km).
U toku dejstva zemljotresa, u zavisnosti od amplitude, smanjuje se krutost tla. Da bi se korektno izvršilo
modeliranje smanjenja smičućih napona posle cikličnih opterećenja tokom zemljotresa, fiktivni ugao unutrašnjeg
trenja posle zemljotresa može se izračunati na osnovu ugla unutrašnjeg trenja pre zemljotresa, magnitude
zemljotresa i rastojanja kosine od raseda. (Manić, 2013).
Koeficijent sigurnosti se može dobiti na osnovu sledeće relacije:
(c 'b + ( wi − ukonacnob) tan(ϕ ' ))

∑ mα
Fs =
∑ wi sin α + ∑ a p wi
(7)
gde je:
b – širina lamele (m);
wi – težina i-te lamele (kN);
ukonacno – konačni porni pritisak (kN/m2);
φ’– ugao unutrašnjeg trenja (°);
c’– efektivna kohezija (kN/m2);
α – ugao centra klizne ravni i težišta lamele;
ap– ubrzanje zemljotresa (m/s2).
OSETLJIVOST INFRASTRUKTURNIH OBJEKATA
Osetljivost se definiše kao stepen oštećenja infrastrukture usled dejstva zemljotresa. Za infrastrukturne sisteme
treba uočiti razliku između osetljivosti sistema i osetljivosti pojedinih delova tog infrastrukturnog sistema.
Infrastruktura sa minimalnim oštećenjima usled dejstva zemljotresa je preduslov za efikasno funkcionisanje
infrastrukturnih sistema posle zemljotresa, kao i brzu sanaciju oštećenih delova. U zemljama u razvoju (kakva je i
naša), najčešće, vladine organizacije i industrija su koncetrisane u najgušće naseljene oblasti. Velika oštećenja
infrastrukturnih sistema u takvim oblastima bi imala velikog uticaja na celu državu. Imajući to u vidu, izgrađena
infrastuktura otporna na takve nepogode, posebno zemljotres, je važno pitanje ukupnog održivog razvoja.
Karakteristike i važnost ovih sistema su specifični i u zavisnosti od stepena razvoja države. Pri tome, treba naglasiti,
da infrastrukturni sistemi nemaju istu važnost, pa je za sanaciju oštećenja potrebno napraviti prioritete. Tokom i
posle zemljotresa ne treba svaki javni servis da funkcioniše u istom obimu kao u normalno vreme. Nadležni organi
za infrastrukturu moraju definisati usluge koje treba obezbediti za što efikasniju sanaciju posledica zemljotresa.
Ovaj, takozvani, redukovani režim varira od slučaja do slučaja, a vezan je za intenzitet i posledice zemljotresa.
Imajući to u vidu, sistem mora biti na tom nivou da obezbedi tzv. redukovani režim, koji je neophodan da bi se brzo
uspostavio iole normalan šivot i rad ljudi. Zbog toga pri projektovanju sistema snabdevanja kao što su elektični
vodovi, vodovodi, gasovodi, a koji prolaze kroz široke oblasti sa različitim geološkim i topografskim uslovima,
potrebno je podeliti na više manjih funkcionalnih celina. Ovo poboljšava rad i u normalnim uslovima
funkcionisanja sistema.
418
SEIZMIČKA POUZDANOST SAOBRAĆAJNE INFRASTRUKTURE
Saobraćajnica se može shvatiti kao linijski tehničko tehnološki objekat niskogradnje koji je u tesnoj interakciji sa
terenom. Pojam veka eksploatacije objekta ne vezujese samo za objekat, već se vezuje i za teren. Sastavni delovi
saobraćajnice su brojni objekti: mostovi; vijadukti; tuneli, nasipi i drugi objekti. Prostor zauzet saobraćajnicom,
praktično ima trajni karakter, a teren koji je zastupljen na prostoru zauzetom saobraćajnicom se definiše pri njenoj
izgradnji. No kasnije, u njenoj eksploataciji, on je izložen promenama, zbog uticaja inženjersko geoloških procesa
koji dovode do različitog tipa inženjersko geoloških pojava. Otuda, kada se govori o zemljotresnoj ugroženosti
saobraćajnice potrebno je uvažiti i zemljotresnu ugroženost terena u kome se grade saobraćajnice.
Specifičnost saobraćajnice se posebno ogleda u saobraćajnoj bezbednosti pri kretanju vozila u brzini. U brdsko
planinskim terenima pojava odronjavanja i osipanja komada stenske mase, različitih veličina, i njihov pad na vozilo
u pokretu, predstavlja ogromnu opasnost pri velikim brzinama. Imajući to u vidu, ugroženost saobraćajnice je
potrebno razmatrati i sa ovog aspekta.
Treba istaći, da se u prostoru zauzetom saobraćajnicom sve više grade drugi linijski objekti infrastukture (cevovodi,
energetski kablovi i drugi razni vodovi). Imajući to u vidu, nameće se potreba procene zemljotresne ugroženosti
terena odnosno kategorizacija prostora koji je zauzet saobraćajnicom, jer višenamenska funkcija povećava značaj
tog prostora.
Takođe, potrebno je ukazati, posebno na primeru Srbije, da se u vremenskom intervalu koji se u poslednjih
nekoliko decenija javlja povećani broj klizišta i odrona u toku jedne godine (posle obilnih padavina), a time i sve
veću oštećenost saobraćajnica.
Ukoliko bi se dogodio jak zemljotres u vreme povećane ugroženosti terena (zbog aktiviranja navedenih pojava)
odvijanje saobraćaja bilo bi dovedeno u kritičnu fazu, a što je bio slučaj u Srbiji pre nekoliko godina, odnosno
2005. i 2006. godine.
Kada je reč o saobraćajnicama u gradovima, duž njih se provodi i podzemna komunalna infrastruktura koja često
utiče na efekte dreniranja padinskih i podzemnih voda. Promena hidrogeoloških uslova, menja i inženjersko
geološke uslove izgradnje postojećih objekata, a samim tim, i geotehničke uslove njihovog fundiranja.
U okviru prethodnih poglavlja prikazan je uticaj zemljotresa na nasip saobraćajnica, a posledice uticaja na puteve
prikazane su na (Slici 4). Na podtlo saobraćajnice dominantan uticaj bi bio u podužnom pravcu, tj. kada se pravci
rasprostiranja talasa i saobraćajnice poklapaju (ili sa malim uglom odstupanja). U tom slučaju može doći do pojave
deformacija u posteljici koje se prenose na gornji stroj saobraćajnice. Imajući napred navedeno u vidu, projektanti
budućih saobraćajnica, posebno autoputeva, imaju pored standardnog projektnog zadatka i zadatak ocene
osetljivosti donjeg stroja na seizmička dejstva. Ovo je od vitalnog uticaja na funkcionisanje putne mreže posle
dejstva zemljotresa i obezbeđenje redukovanog saobraćaja za normalizaciju života ljudi.
Slika 4. Primeri oštećenja puteva

Figure 4. Examples of damage to roads
Železnički sistem je posebno osetljiv na seizmička dejstva imajući u vidu sve njegove specifičnosti i može se reći
419
da je osetljiviji od sistema drumskih saobraćajnica (Slika 5).

Veliki deo železničke infrastrukture je urađen pre bilo kakve analize o uticaju zemljotresa na ovu vrstu objekata.
Međutim, sa pojavom brzih železnica i enormnim povećanjem broja korisnika ovog sistema posebna pažnja se
posvećuje ovom problemu počev od samih istraživanja za potrebe projektovanja do eksploatacije.
Može se s pravom konstatovati da se stepen razvijenosti jedne zemlje može odrediti prema stepenu razvoja
železničke infrastrukture. Osetljivost ovog sistema na seizmička dejstva, kao i njegove posledice stalna su tema
istraživanja.
Posebno treba istaći posledice oštećenja kod prevoza opasnih materija. Posledice ovakvih oštećenja su veoma teške
za otklanjanje.
Slika 5. Primeri oštećenja železnica

Figure 5. Examples of damage to railway
Komunalna infrastruktura je osnov za funkcionisanje naseljenih mesta (gradova i ruralnih sredina). Normalizacija
života posle dejstva zemljotresa isključivo zavisi od funkcionisanja komunalnih sistema. Kao posledice zemljotresa
javljaju se ne samo oštećenja objekata već i pojave zaraznih bolesti i epidemija, a što je vezano za funkcionisanje
komunalnih sistema vodovoda i kanalizacije, zatim pojave požara vezano za objekte transporta energenata
(gasovodi, naftovodi) i objekata elektrifikacije. Uticaj oštećenja komunalne infrastrukture na saobraćajnice ima
direktno i indirektno dejstvo. Direktno oštećenje saobraćajnice je posledica oštećenja infrastrukture u trupu
saobraćajnice. Indirektno oštećenje saobraćajnica je od pojava koje izazivaju oštećenja komunalne infrastrukture
(rušenje objekata usled rušenja kao posledice sleganja tla prouzrokovanog pucanjem vodovoda, pojava klizišta i
odrona nastalih usled oštećenja vodovoda, kanalizacije i dr.)
ZAKLJUČAK
Projektovanje infrastrukture otporne na seizmika dejstva kao i planiranje svih mera koje treba preduzeti za efikasno
otklanjanje posledica zemljotresa je veoma složen zadatak. To zahteva vreme, znanje i velika materijalna ulaganja.
Međutim, za ljude koji žive u seizmički aktivnim područjima to je neophodno kako bi se izbegle velike katastrofe i
gubici ljudskih života koje ništa ne može nadoknaditi. Zato se ovom problemu mora posvetiti velika pažnja,
pogotovo danas, u vreme sve učestalijih zemljotresa. Imajući to u vidu, izgradnja nasipa saobraćajnica i njegov
uticaj na posledice zemljotresa zahteva posebnu pažnju.
Zahvalnica:
Ovaj rad je napisan u okviru projekta Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije ТР 36043 i u okviru izrade
doktorske disertacije N. Manić
LITERATURA
Brunsdon, D., Critical Infrastructure and Earthquakes: Understanding the Essential Elements of Disaster
Management, , National Lifelines Co-ordinator, Wellington, New Zealand, 2003
420
Zlatanović, E., Lukić, D., Prokić, A.: Fizički modeli tunelskih objekata u eksperimentalnim istraživanjima - I deo:
Tehnike modeliranja iskopa tunelskih objekata, Časopis Građevinski Materijali i konstrukcije 55 br.1 str.
33- 46, 2012
Jost, A.,Vulnerability of Infrastructure, Studer engineering, CH 8038 Zürich, Switzerland, 2000.
Manić, N., „Procena putne infrastrukture posle zemljotresa“, VII Naučno-stručni skup, Savez građevinskih
inženjera Srbije, Zlatibor, 9-12 maj 2011
Manić, N., Primena metoda višekriterijumske optimizacije kod projektovanja nasipa saobraćajnica, Doktorska
disertacija 2013 (predata disertacija)
Nedeljković, S. i Popović, M.,Neki aspekti primene evrokod-a EC-8 pri projektovanju savremenih saobraćajnica,
Tehnički institut Bijeljina, 2012.
Olgun, M., i dr., Faktori koji utiču na stabilnost kosina tokom dejstva zemljotresa, J. Fac.Eng.Arch. Selcuk Univ.,
v.24, n.2, Turska, 2009.
Selcuk, A.,S. i Yuceman., M., S., „Seizmička pouzdanost mreže žile kucavice“, Tubitak, Ankara, 1998.9. The
Causes and Consequences Of Earthquakes Connor R Sullivan, Scientific article
The Earthquake’s Impacts on Buildings and Infrastructure Noel Evans BE(Civil), MBA, MIPENZ, CPEng
Relationship Manager, Opus Napie
Central U.S. Earthquake Consortium, earthquake vulnerability of transportation systems in the central United
States, 2000
Consortium of Universities for Research in Earthquake Engineering, Protecting Infrastructure from Earthquakes,
California, 2010
421
UDK: 624.13-05:37
Stručni članak
PROBLEMS AND FUTURE DEVELOPMENT OF

GEOTECHNICAL TRAINING
Margarita Hamova, Georgi Frangov, Hristina Zayakova, Andrej Mihailov, Martina

Periklijska
VSU “L. Karavelov”, Sofia, Bulgaria, e – mail: hamova@vsu.bg
ABSTRACT
Geotechnics is a part of civil engineering that studies the upper layer of the crust and parts of the
structures and facilities that are in contact with it. Frequently Geotechnics is being seen as a combination
of Engineering Geology, Soil mechanics and foundation engineering, but sometimes in these courses are
added tunnel constructions. Geotechnics with all its components is an important academic course, which
is mandatory in the education of any civil engineer. In Bulgaria Geotechnics is being taught at six
universities: University of Architecture, Civil Engineering and Geodesy – Sofia, University of Mining
and Geology is “St. Ivan Rilski” – Sofia, Higher school of civil engineering “Lyuben Karavelov” –
Sofia, Todor Kableshkov University of Transport- Sofia, Varna Free University- Varna, European
University Polytechnical - Pernik.
KEY WORDS: education, Geotechnics, Engineering Geology, Soil and Roch mechanics, foundation
engineering
PROBLEMI I BUDUĆI RAZVOJ OBUKE IZ

GEOTEHNIKE
APSTRAKT
Geotehnika je jedeo građevinarstva koji proučava gornji sloj zemljine kore i delove objekata koji su u
kontaktu sa njom. Često se geotehnika vidi kao kombinacija inženjerske geologije, mehanike tla i
fundiranja, a ponekad u ovim kursevima se dodaju i tunelske konstrukcije. Geotehnika sa svim svojim
komponentama je važan akademski kurs, koji je obavezan za obrazovanje jednog građevinskog
inženjera. U Bugarskoj, geotehnika se uči na šest univerziteta: Univerzitet za arhitekturu ,
građevinarstvo i geodeziju - Sofija , Rudarsko-geološki Univerzitet "Sveti Ivan Rilski" - Sofija, Viša
građevinska škola "Luben Karavelov"-- Sofija , Saobraćajni Univerzitet Todor Kableškov - Sofija ,
Slobodni univerzitet u Varni i na Politehničkom univerzitetu u Pernik.
KLJUČNE REČI: obrazovanje, Geotehnika, Inženjerska geologija, mehanika tla i stena, Fundiranje
422
INTRODUCTION
Geotechnical education is an important part from the education of every civil engineer and the certain knowledge in
that area is implemented for providing stability and serviceability of the buildings and structures. Usually the
mistakes due to a lack of knowledge in Geotechnics are fatal and difficult to repair.
On the other hand the specifics of the geological conditions in Balkan Peninsula presuppose the construction to be
done mostly on hilly terrain and various soil bases – from stiff rocks to weak soils under permanent risk from
landslides, rockslides and earthquakes. (Bruchev, (еd.) 1994; Bruchev еt al., 2007; Berov еt al. 2011, Dobrev еt al.,
2011; Iliev, 1986; Kamenov, & Iliev, 1963).
This requires from the civil engineers to obtain solid learning in geotechnics for better and quality constructions.
DISCUSSION
Geotechnics studies the top layer of Earth crust and the parts of the buildings and facilities that are in contact with
it. Students gain geotechnical knowledge from the course in Engineering Geology and in Soil mechanics and
foundation engineering. Therefore it is considered that the components of Geotechnics are Engineering Geology
and Soil Mechanics and foundation engineering, but sometimes it is referred to underground and surface facilities -
tunnels, underground mines, road and railway transport. Not surprisingly, international Society called ISSMGE -
International Society for Soil Mechanics and Geotechnical Engineering is organizing annual world and regional
conferences with sections and published reports on everything listed above.
In our country Geotechnics is being taught at six universities: University of Architecture, Civil Engineering and
Geodesy – Sofia, University of Mining and Geology is “St. Ivan Rilski” – Sofia, Higher school of civil engineering
“Lyuben Karavelov” – Sofia, Todor Kableshkov University of Transport- Sofia, Varna Free University- Varna,
European University Polytechnical - Pernik.
Academic hours and credits of the courses in Engineering Geology and in Soil mechanics and foundation
engineering of the universities listed above are given in Table 1.
As can be seen from Table 1 the academic hours and credits in Engineering Geology and in Soil mechanics and
foundation engineering are similar for the different universities. In some of them the education in Engineering
Geology is more underlined than in Soil mechanics and foundation engineering and opposite depending on the
engineering profile of the majors.
Currently, Engineering Geology is taught mostly rocks and Soil mechanics and foundation engineering – dispersive
soils although both can build structural base and in this sense are base soils. Therefore it is not correct to be divided
and studied in different courses. Furthermore, laboratory and field testing of soils are taught by civil engineers but
engineering geologists have more practice in this regard.
Other modulus that is repeated in both courses is the stability of natural slopes. It is appropriate geologists to cover
classification of landslides and reasons which cause them, and civil engineers to deal with the verification of overall
stability and reinforcement structures.
There is an iterance on the topic of earthquakes and earthquake provision of structures.

423
Table 1. Academic hours and credits of the courses in Geotechnics in Bulgaria

Soil mechanics and foundation
Educationa Engineering Geology
№ University engineering
l degree
lectures exercises credits lectures exercises credits
UASG-Sofia
1. master 30 30 4 75 75 11
UMG ”I. Rilski”

2. bachelor 52 26 7 39 39 7
HSCE ”L.
3. Karavelov” bachelor 45 15 3 90 30 9
UT ”T. Kableshkov”
4. bachelor 30 15 3 75 45 10
VFU - Varna
5. bachelor 45 - 4,5 60 45 10,5
6. EUP - Pernik bachelor 30 30 3 75 75 13
All that reiterations as many more which are not mentioned above can be avoided through establishing of a
common academic program in Geotechnics as the material is divided in three sections and every part is taught by an
engineer with better training on the subject of the section (Table 2). Even better would be books in Geotechnics to
be written from both geologists and engineers. The released time from avoidance of reiterations in both courses will
be used for introduction and training for the use of geotechnical software which is now done outside of regular
school classes.
Table 2. Proposal for academics hours of new courses in Geotechnics

Geotechnics І Geotechnics ІІ Geotechnics ІІІ
lectures exercises total lectures exercises total lectures exercises total
45 30 75 45 15 60 45 30 75
The content of the three parts of Geotechnics should cover the following topics:
Geotechnics І: Physical and mechanical properties of soils, descriptive classifications, laboratory and in – situ
methods for soil investigation, improving of soils. Here we must study the physical and geological phenomena -
landslides, earthquakes, etc., threatening the structures. Students should be familiar with the basic principles for the
establishment of geotechnical report and can discuss on geotechnical conditions for foundations of buildings and
facilities.
Teaching courses in Geotechnics I should be done by an engineer-geologists who have studied in detail the above
topics and have better practical training in comparison with structural engineers.
Geotechnics II consists mainly of two modules - rock mechanics and soil mechanics. Various topics are related to
stress, strain, bearing capacity and stability of the ground made up of rocks or soils. Here the focus should be on the
ground base consisting of soil, since it is more vulnerable than the rocks. A modern treatment of the mechanics of
construction soils requires all processes to be considered under the influence of static and dynamic loads. In this
part of Geotechnics issues of primary and secondary consolidation of related soils should be addressed in order to
determine the total deformation, and issues related to soil reaction on the foundations, earth and rock pressures on
geotechnical structures.
424
Geotechnics II should be taught by a civil engineer.
Geotechnical III is entirely in civil engineering area refers to the design of the foundations and geotechnical
structures. Here students should be made familiar with the principles and rules of Eurocode 7 in the design of
shallow and deep foundations and geotechnical structures. Particular attention should be paid to the impact of the
earthquake, because Bulgaria is situated entirely in an earthquake zone. Students should be able to use computer
programs to calculate geotechnical structures.
This part of Geotechnics should be taught by engineers who have experience in design and construction.
Education in Geotechnics reasonably raises the question of the relationship between traditional design of structures
and the use of computer programs for this purpose. Today computer has become prosthesis to the human brain as
the glasses to ones eyes, the car to the legs, etc. Created by now powerful software greatly facilitates the work of
the engineers, but they should not be helpless with the absence of computers and the computer can not make
decisions in adverse situations, such as in many cases from practice. Therefore, students should learn the both ways
of design of structures, including ground, foundations and geotechnical structures. In our opinion, the use of
specialized software saves time, but it turns people into robots, deprived of the ability to think independently. So we
need to find some balance between the two methods of design.
The numbers of academic hours listed in Table 2 for the three sections of Geotechnics are tentative and may be
changed according to the needs of the educational program. If the bachelor's degree plan can not be found hours to
cover all the subjects, then the universities should provide a course in Geotechnical Engineering as a part of the
Master's specialization. Even better Geotechnical Engineering should be separated as the autonomy master degree
which exists in some universities. For a civil engineer, graduated this degree program, the Chamber of Engineers in
Investment Design should provide certification additional to the „Structures„ in the part "Geotechnics“.
Our country needs a lot of these professionals, especially in areas with intensive construction or in areas with a high
risk of geological hazards.
REFERENCES:
Bruchev, I., Ed. 1994. Geological Hazards in Bulgaria. - BAS, Sofia, 1994, 143 p. (in Bulgarian, English
Summary).
Bruchev I., P.Ivanov, G. Frangov, R. Varbanov, N.Dobrev, B. Berov, R.Nankin, M. Krastanov. 2007. The
Landslides In Bulgaria – Factors And Distribution, Geologica Balcanica, 36, 3-4, 3-12.
Berov, B., P.Ivanov, N. Dobrev, R. Nankin, M. Krastanov. 2011. State of the art for landslides along the North
Bulgarian Black Sea coast. Proceedings of the Second World Landslide Forum – 3-7 October 2011, Rome.
Dobrev N., P. Ivanov, R.Varbanov, G. Frangov, B.Berov, I. Bruchev, M. Krastanov, R. Nankin. 2011. Landslide
problems in Bulgaria: factors, distribution and countermeasures. Proceedings of the Second World Landslide
Forum – 3-7 October 2011, Rome.
Iliev, I. 1986. Influence of the engineering geological conditions on the consequences of earthquakes. – Sofia,
Abstract Dr. Thesis, 46 p. (in Bulgarian).
Kamenov, B. & I.Iliev 1963. Engineering-geological subdivision of Bulgaria. - Works on the Geology of Bulgaria,
Ser.Eng.Geol.& Hydrogeol., 2: 5-123 (in Bulgarian, English Summary).
425
UDK: 371.214: [378.6:624.13 (497.11

НЕКЕ НОВОСТИ У СТУДИЈСКОМ

ПРОГРАМУ ЗА ГЕОТЕХНИКУ
Ј. Јосифовски, М. Јовановски, Ј. Бр. Папић, Сп. Ђорђевски, И. Пешевски
Катедра за геотехнику, Грађевински факултет, бул.Партизански одреди бр.24,

Скопље, Р. Македонија, jjosifovski@gf.ukim.edu.mk
РЕЗИМЕ
У оквиру формирања трогодишњих студија из грађевине на Грађевинском факултету у Скопљу,

вршена је синхронизација са студијама из геотехнике, али и иновирање ових постојећих. Притом,
осим увођења предмета за које је током протеклих година установљено да су недостајали профилу
геотехничког инжењера који би их још боље припремио за тржиште, пажња је обраћена и
усаглашавању првог и другог циклуса студија. Део искустава је приказан у раду.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: Студије, геотехника, иновирање
SOME NOVELTIES IN THE STUDY PROGRAM

FOR GEOTECHNICS
ABSTRACT
As new three-year studies for civil engineering are formed at the Faculty of Civil Engineering in Skopje,
both synchronization with the study program for geotechnics have been performed as well as innovation
of existing one. During it, beside introducing new study subjects for which it was found that lacked in
profiling geotechnical engineers fulfilling the market expectations, a special effort has been made to
provide compliance between first and second cycle of studies. Some experiences are presented below.
KEYWORDS: Studies, geotechnics, innovation
УВОД
Следећи потребе образовања кадрова из геотехнике (ГТ), али и оне грађевинских фирми, са којима је Катедра
за ГТ у сталном дослуху, скопски Грађевински факултет (ГФ) се прикључио Темпус-пројекту SCM-C006B03-
2003 и насловио га „Студијски програм за геотехнику“. На основу њега, а у сагласности са критеријумима
студирања по ЕСПБ, 2005. су започеле студије из ГТ према моделу 3+2+3, о чему је писано на I скупу
„Геотехнички аспекти грађевинарства“. Исте су доживеле популарност међу студентима, али и код фирми,
које су врло брзо прихватиле и апсорбовале нови профил стручњака. Ово је иницирало да македонска
Комора овлашћених архитеката и овлашћених инжењера прихвати ГТ као посебно поље и да почне да издаје
засебне лиценце. Међутим, почев од ове академске године, на ГФ се укидају четворогодишње и организују
трогодишње студије и из грађевинарства (Г). У оквиру њиховог увођења, приступило се и иновирању већ
постојећег трогодишњег студијског програма (СП) из ГТ. Осим увођења предмета за које је током протеклих
426
година држења наставе установљено да су недостајали профилу геотехничког инжењера који би их још боље
припремио за тржиште и оперативу, вршена је и међусобна синхронизација како између СП, тако и између
првог и другог циклуса.
УСЛОВИ ЗА ФОРМИРАЊЕ И ИНОВИРАЊЕ СТУДИЈА
СП за први циклус додипломских студија из ГТ је замишљен да понуди мултидисциплинарно знање из

геотехнике, теренских радова и заштите животне средине, при чему се тежило да се:
- Обезбеди сличност са предметима који се студирају на постојећим СП

- Постигне максимална компатибилност са основним предметима у новим СП
- Задржи однос између основних, теоријско-практичних и практичних предметних програма
- Обезбеде одговарајуће слободе у избору предмета
- Искористе искуства са истим или сличним студијским програмима из Европе и САД
- Примене лична искуства и сагледавања
- Поштују бројни закони и правилници који покривају ову област
- Адекватно процене материјални и људски капацитети за ову област на ГФ у Скопљу.
При састављању програма, осим ових фактора, у обзир су узети и захтеви из регулативе, због чега се овај
трогодишњи програм састоји од 180 бодова (кредита) и реализује преко редовних студија у трајању од 6
семестара, где сваки семестар „тежи“ 30 бодова, а траје 15 недеља. Један кредит одговара на 30 сати радног
ангажовања, а број кредита по предмету зависи од оптерећености студента и фонда часова, при чему се
укупна активност студената изражава као:
60 кредита годишње х 30 радних сати за 1 кредит = 1800 сати укупног годишњег ангажовања
1800 сати / (15+15 недеља семестрално) = 60 сати недељног ангажовања = настава + учење.
Поштовањем захтева и наведеног, предложен је следећи распоред предмета по семестрима, где су са леве
стране приказани досадашњи, а на десној предмети са иновираних студија I циклуса:
Табела 1 Упоређење предмета по семестрима за стари и нови СП из геотехнике

Table 1 Comparison between study subjects through semesters for the old and new SP for geоtechnics
Бодови
Бодови
Предмет Фонд Предмет Фонд
ПРВИ СЕМЕСТАР
Математика 1 4+4 9 Математика 1 4+4 8
Физика 3+1 4 Статика 3+3 6
Нацртна геометрија 2+3 5 Општи изборни предмет 1 - ГФ (Нацртна геометрија; 2+2 4
Инжењерска графика)
Информатика 2+3 5 Геодезија 3+2 5
Страни језик 2+2 4 Општа геологија 3+2 5
Физичка култура 0+2 3
Одбрана и заштита 2+0 Изборни предмет (ИП) 1 са УКиМ 2+0 2
ДРУГИ СЕМЕСТАР
Статика 4+3 7 Отпорност материјала 3+3 6
Општи изборни 2+2 4 Општи ИП 2 са ГФ (Математика 2; Вероватноћа и
3+3 6
предмет статистика; Увод у нумеричке методе)
Општа геологија 2+1 2 Инжењерска геологија 3+1 4
Геодезија 3+3 6 Грађевинске конструкције и материјали 3+1 4
Механика флуида 3+3 6 Механика флуида 3+2 5
Нумеричке методе 3+2 5 Кинематика и динамика 3+2 5
427
ТРЕЋИ СЕМЕСТАР
Инж.геологија 3+2 6 Механика тла 1 3+3 6
Отпорност материјала 4+3 7 Механика стена 3+2 6
Хидрологија и 2+2 4
Армиранобетонске конструкције 3+3 6
уређење водотека
Примењена 3+2 5
Увод у челичне конструкције 3+2 6
хидрогеологија
Општи изборни 2+2 4 Општи ИП 3 са ГФ (Информатика; Страни језик;
предмет Менаџмент у грађевинарству; CAD софтвер;
2+2 4
Конструкције и животна средина; Земљишно право и
регулатива)
Страни језик 2 2+2 4 Изборни предмет 2 са УКиМ 2+0 2
ЧЕТВРТИ СЕМЕСТАР
Механика тла 1 4+3 7 Фундирање 1 3+2 6
Арм.бетон и констр. 4+4 7 Хидрологија и уређење водотека 2+2 4
Механика стена 2+2 4 Путеви 3+2 5
Хидротехнички обј. 3+2 5 Хидротехнички објекти 3+2 5
Путеви и железн. 4+3 7 Железнице 3+2 5
ИП 1 са Гт (Механика тла 2; Геотехника у заштити 3+2 5
животне средине)
ПЕТИ СЕМЕСТАР
ИП 2 са Гт (Фундирање 2; Земљани радови и
Увод у еластичност 2+2 5 3+2 5
конструкције)
Фундирање 1 3+2 5 Организација и механизација 3+2 6
Механика тла 2 2+2 5 Побољшање тла 3+2 6
Геотехничка истр. 3+1 5 Геотехничка истраживања 3+1 5
Тунели 2+2 5 Тунели 3+2 6
Општи изборни пр. 2+2 4 ИП 3 са УКиМ 2+0 2
ШЕСТИ СЕМЕСТАР
ГТ ИП (ГТ подз.радова и ИП 3 са Гт (Побољшање стена; Геотехника 3+2 6
2+2 4
констр.; Геосинтетици) подземних радова и конструкција)
Фундирање 2 2+2 5 ИП 4 са Гт (Клизишта; Геосинтетици) 3+2 6
Побољшање тла 3+1 4
ИП 5 са Гт (Примењена хидрогеологија; Увод у 3+2 6
Побољшање стена 3+1 4
инжењерску сеизмологију)
Земљ.радови и констр. 2+2 4
Геотехничка пракса 0+4 4 Пракса 0+4 6
Дипломски рад 0+6 5 Дипломски рад 0+6 6
180
180
Укупно: 176 Преостали ИП из I циклуса су обавезни у II циклусу 168
Притом, паралелно се водила пажња да се запазе и предуслови о присутности одређених група предмета.
Наиме, било је неопходно да учешће обавезних, изборних са Грађевинског факултета (ГФ) или геотехнике
(ГТ) и слободних изборних предмета са Универзитета (УКИМ) буде max 60, min 30 и min 10, одговарајуће.
Како се може видети из табеле, дистрибуција је следећа:
- У првом семестру су четири обавезна и два изборна предмета, од којих један са УКИМ
- У другом семестру су пет обавезна и један изборни предмет
- Трећи семестар је сличан првом: 4 обавезна и по 1 изборни предмет са ГФ и УКИМ
- У четвртом семестру је пет обавезних предмета и један изборни са листе ГТ
- У петом семестру је четири обавезних предмета, и по један изборни са ГТ и УКИМ
- У последњем семестру су само изборни предмети, укључујући праксу и дипломски рад.
428
Дакле, студијски програм има укупно 35 предмета, при чему је 21 обавезан, а 14 су изборна, од којих су три
са Универзитета, чиме је испоштована сугерисана процентуална заступљеност предмета. Иначе, обавезни
предмети укупно носе 122 кредита, а сви изборни преосталих 58.
ЦИЉЕВИ СТУДИЈСКОГ ПРОГРАМА
Јасна структура студија и постављеност предмета ствара програм који обезбеђује услове за образовање
студената и стручњака, како за ГТ радове, тако и за потенцијално наставно особље, јер ће дипломирани
инжењери поседовати потребна теоријска, научна и практична знања из ГТ и биће обучени са потребним
квалификацијама да примењују ГТ теорију у пракси. У томе ће им помоћи и знање стечено из лабораторије,
због чега се њена опрема треба одржавати и развијати, као и библиотека са широким спектром књига из
области студирања. Поред тога, омогућена је и мобилност студената и наставног кадра на партнерским
универзитетима, а планирано је и организовање инфо-центра за ГТ, који ће успоставити везу између
факултета и фирми како би усмеравао студенте приликом избора предмета и запошљења. Тако се очекује да
студије обезбеде савремени приступ у формирању основног знања из поља ГТ, али и према потреби тржишта,
како би његова вредност била препозната и цењена. Управо због тога је СП конципиран тако да омогући
студентима широко образовање, доступ најновијим стручним и научним достигнућима, и развије им
самосталност неопходну за будуће пословање, али и тимску сарадњу, способности за истраживање и
решавање проблема са критичким мишљењем, сналажење у научним методама и специфичне практичне
квалитете који су потребни за напредовање у струци. Таксативно, студент:
- Поседује потребно знање и разуме принципе математике, природних наука и оне из ГТ;
- Има познавања компјутерских и инжењерских техника потребних за решавање једноставних ГТ
проблема и припрему техничке документације;
- Има знања о карактеристикама терена и различитих врста тла и стена на којима су фундирани и
изграђени објекти;
- Може водити теренска и лабораторијска испитивања, и анализирати резултате;
- Има основна знања из димензионирања за једноставне ГТ конструкције;
- Може да учествује у пројектовању, извођењу и надзирању једноставних ГТ конструкција;
- Може идентификовати једноставније ГТ проблеме, укључујући опис услова, идентификацију
могућих утицаја и предложити могућа решења;
- Може да препозна, интерпретира и реши једноставне ГТ проблеме, узимајући у обзир ограничења
за извођење и планирање дефинисана регулативом;
- Разуме важност професионалне и етичке одговорности ГТ инжењера и свестан је кодова за
понашање;
- Може проценити, анализирати и смањити утицај ГТ конструкција на животну средину.
С обзиром на отворену могућност за мобилност студената, могуће је пренети бодове како би се студије
наставиле и завршиле на високообразовној институцији где постоји сличан СП. У сваком случају, након
завршетка студија стиче се звање дипломирани инжењер геотехнике (BSc), које пружа основу за добијање
лиценце за извођење. Уколико студент жели да продуби своја познавања или је заинтересован и за лиценцу
за пројектовање, онда, сагласно Закону за високо образовање, има могућност да настави студије на другом
циклусу.
УКРАТКО О ДРУГОМ ЦИКЛУСУ СТУДИЈА
Приликом конципирања првог циклуса студија, идеја је била да студент оствари своје тежње и афинитете
преко ИП. Али, да би се пружила могућност избора атрактивних предмета који су се можда преклапали у
првом циклусу, као и да након завршетка другог циклуса студенти донекле понесу знања из истих области,
одлучено је да они ГТ ИП који нису били изучавани на првом циклусу студија, да буду понуђени или
обавезни на другом. Тако, на другом циклусу, који је такође акредитован, изучавају се:
429
Табела 2 Преглед предмета из другог циклуса студија на СП за геотехнику

Table 2 Overview of study subjects from second cycle of SP for geotechnics
Бодови
Бодови
Предмет Фонд Предмет Фонд
Први семестар Други семестар

Општи изборни предмет ГФ 3+2 6 ИП 2 УКИМ 2+0 2
Математика 2 3+3 6 Изборни предмет 1 ГТ (Теоријска 3+2 6
механика тла; ИП 1 са првог циклуса)
Еластичност и пластичност 3+3 8 ИП 2 ГТ (Земљани притисак и потпорне 3+2 6
конструкције; ИП 2 са првог циклуса)
Посебни проблеми у фундирању 3+2 8 Нумеричке методе у геотехници 3+2 8
Иѕборни предмет 1 УКИМ 2+0 2 Процена ризика у геотехници 3+2 8
Трећи семестар Четврти семестар
ИП 3 ГТ (Реологија тла и стена; ИП 3 3+2 6 Пракса 0+6 5
са првог циклуса)
Изборни 4 ГТ (Стабилност и санација 3+2 6 Магистарски рад 0+20 25
косина; ИП 4 са првог циклуса)
ИП 5 ГТ (Геотехнички аспекти 3+2 6
депонија; ИП 5 са првог циклуса)
Геотехничко моделирање 3+2 6
Динамика темеља 3+2 6
С обзиром да је број кредита у износу од 30 равномерно распоређен по семестрима, њихов укупан број овде
износи 120. Од укупно 17 предмета, 7 је обавезних, док су изборни распоређени: један са ГФ и седам са ГТ, а
два са УКИМ, што резултује процентуалним учешћем 42+47+11, чиме се запажају критеријуми о
заступљености. Овако конципиран СП би студенте обучио и за третирање ГТ проблема, пројектовање ГТ
конструкција, надзирање ГТ радова и конструкција, решавање проблема стабилности терена, третирање
депонија чврстог отпада и проблема из животне средина, као и пружио сазнања из геотехничке регулативе.
ЗАКЉУЧАК
На Грађевинском факултету у Скопљу се спроводе измене у СП, које су довеле до могућности да се

иновирају постојеће популарне трогодишње студије из геотехнике. Структура овог новог СП је у сагласности
са европским стандардима који покривају услове уписивања, услове студирања, трајања студија и добијања
звања, а такође су и у сагласности са државном регулативом. С обзиром на увођење предмета који су
употпунили одређене празнине у претходном профилу, очекује се да ће следеће генерације бити још боље
припремљене за изазове којима су и до сада успешно одговарале. Притом, завршетком шестосеместралних
студија првог циклуса, студенти би стекли могућност да, након испуњења осталих услова, добију лиценцу за
извођење, да би након завршетка другог циклуса испунили предуслов и за лиценце за пројектовање и
надзирање.
1. Витанов В., Јовановски М., Папић Ј.Бр., Јосифовски Ј.: „Студијски програм за геотехнику“, Зборник
радова са Првог научно-стручног саветовања „Геотехнички аспекти грађевинарства“, Копаоник, 2005,
стр.491-494
2. Закон за високо образовање РМ
3. Правилници за организацију, методологију, критеријумe и другe стандардe из делатности високог
образовања у РМ
430
4. Статут УКиМ
5. Правилници за услове, критеријуме и правила за упис и студирање на првом и другом циклусу
универзитетских студија на УКИМ
6. Правилници за студијске програме на УКИМ
7. Правилници о обавезним елементима које студијски програми из првог, другог и трећег циклуса студија
морају поседовати
431
UDK: 62-05:37.018.44
331.544
Stručni članak
НЕКИ АСПЕКТИ СТИЦАЊА ВЕШТИНА И

ЗНАЊА У ИНЖЕЊЕРСКИМ ОБЛАСТИМА
Милан Трифковић*, Жарко Несторовић**
* Грађевински факултет Суботица, milantri@eunet.rs

** ПД “ХЕ Ђердап” д.о.о. Кладово, Трг Краља Петра 1, 19320 Кладово
zarko.nestorovic@djerdap.rs
САЖЕТАК
Проблематика развоја стручњака је од кључног значаја за развој појединих струка али и њихове
одговарајуће валоризације на тржишту. Савремена кретања у развоју знања захтевају непрекидно
праћење најновијих достигнућа и њихову примену у пракси у свакој инжењерској области. У
овом раду разматрају се питања од значаја за развој стручњака у инжењерским областима.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: Dreyfus модел, стицање вештина и знања
SOME ASPECTS OF SKILLS AND KNOWLEDGE

ACQISITION IN ENGINEERING
ABSTRACT
Issues of proper develepment of proffesionals are of crucial importance for certain profesion but also of
its adequate market valorization. Contemporary trends in knowledge development require for every
knowledge to be followed but also applied in practice. This paper aims to discusses some issues relevant
for development of professionals in engineering fields.
KEY WORDS: Dreyfus model, skills and knowledge acqusition
УВОД
У систему вредности савремене цивилизације знање је несумњиво врло значајн чинилац. Развој савремене
технологије, управљања инжењерским пројектима и стварања добара од значаја за свакодневни живот
савременог човека засновано је на сложеним и специјализованим знањима. У литератури [1] наводи се да су
два основна услова за знање веровање и истина. Претпоставка да неко поседује знање јесте да верује
одређеним исказима и да то веровање мора бити истинито. Међутим обухватно дефинисање знања и његово
потпуно разумевање је врло сложен процес који превазилази обухвати циљеве овог рада.Из тог разлога
ћемо за потребе овог рада под знањем у инжењерским областима подразумевати располагање релевантним
чињеницама и способност њиховог повезивања на неопходном нивоу за остваривање циљева и решавање
432
проблема у инжењерским областима. По дефиницији инжењери верују у моделе које формирају те је услов
о пседовању знања испуњен. Питање које се овде појављује повезано је са обимом и врстом знања. Наиме,
инжењерски пројекти су резултат веома сложених захтева који се реализују у реалним условима чиме они
поред сложености добијају и на деликатности. Сложеност пројеката може се (условно) мерити бројем
елемената од којих су сачињени и бројношћу и разноврсношћу веза које постоје између тих елемената, док
се деликатност може (поново условно) мерити степеном непредвидивости промена у целом пројекту које
настају када дође до промене неких његових елемената.
Када се на наведени начин посматрају сложеност и деликатност инжењерских пројеката непосредно следи
закључак да учесници у пројекту морају располагати неопходним знањима и вештинама које су сагласне
захтевима одређених пројеката. Сагласност вештина и знања учесника у пројекту са захтевима пројекта
постиже се избором стручњака који захтеване вештине и знања већ поседују у потребном обиму. Сам
процес стицања вештина и знања такође је врло сложен и он се реализује кроз различите облике формалног
образовања или личног усавршавања сваког стручњака.
У овом раду настоји се да се укаже на чињеницу да формално образовање представља само почетни услов
за достизање високог нивоа сагласности постојећих и потребних знања и вештина за реализацију сложених
инжењерских пројеката. Неопходан услов за развој стручњака представља, по мишљењу аутора,
непрекидно стицање искуства и његову интелектуалну обраду. Ови напори, у довољно дугом временском
интервалу, треба да резултирају стварањем стручњака који располажу довољним обимом релевантних
чињеница и разумевањем свих релевантних веза које између њих постоје у одређеним инжењерским
областима.
У литератури је често цитиран Dreyfus модел за стицање вештина и знања који описује развој стручњака
кроз више фаза са посебном пажњом на ниво способности стручњака да разуме проблематику којом се
бави.
DREYFUS МОДЕЛ СТИЦАЊА ВЕШТИНА И ЗНАЊА
Dreyfus модел стицања вештина и знања посматра степен разумевања проблема од стране стручњака кроз
пет развојних фаза [2]. У наведеном раду аутори наводе да свако ко жели нешто да научи може то да
покуша сам путем покушаја и грешке или да потражи помоћ инструктора. При томе други начин сматрају
далеко ефикаснијим. Ова констатција је врло блиска закључивању на основу искуства и није је потребно
посебно доказивати. Међутим Dreyfus модел састоји се од описа промена у перцепцији учесника током
процеса стицања сложених вештина. Процес стицања вештина подељен је у пет фаза и то:
- Прва фаза: „Почетник“. Почетник доноси одлуке на основу правила за дату ситуацију. Да би
напредовао неопходан је мониторинг било да то ради сам или у форми повратне информације од
инструктора како би ускладио своје понашање са правилима;
- Друга фаза „Компетентност“. Ова фаза долази после значајног искуства и савладавања реалних
ситуација у којима је стручњак сам приметио или му је инструктор указао на понављајуће
шаблоне. Ове ситуационе компоненте у оквиру којих се разуме окружење више нису без утицаја
контекста које је користио као почетник. Ове понављајуће шаблоне аутори називају „аспекти“;
- Трећа фаза „Вичност“. Повећано искуство даје стручњаку увид у широк спектар типичних
комплетних систуација. Свака ситуација којом је овладао омогућава му да достигне неки
дугорочнији циљ. Аспекти на овом нивоу постају мање или више важни у зависности од значаја
циља;
- Четврта фаза „Експертиза“. До ове фазе стручњак је користио неки аналитички принцип
(правило, упутство, максиму) да трансформише општу ситуацију у конкретну акцију. Међутим у
овој фази његов искуствени репертоар је тако огроман да он у свакој специфичној ситуацији
интуитивно предузима одговарајућу акцију и
- Пета фаза „Мајсторство“. Иако у основи наведени модел не познаје већи ниво менталних
капацитета од нивоа експертизе, експерт је способан да своје перформансе, у појединим
тренуцима, издигне изнад свог уобичајено високог нивоа.
433
Иако се у литератури се могу пронаћи и друге форме Dreyfus модела (почетник, напредни почетник,
компетентан, вичан и експерт) у суштини се овај модел своди на процес непрекидног стицања искуства и
његове интелектуалне обраде. Током стицања искуства и његове интелектуалне обраде стручњак развија
способност да препознаје сличне ситуације и заједничке елементе проблема које је решавао. Уколико их
систематизује и изучава постоји могућност да пронађе ефикасне начине за унапређење сопствене
перцепције ситуација и да убрза уочавање релевантних елемената и веза између њих у свакој ситуација и
сходно томе доноси правилне одлуке о предузимању одговарајућих акција.
КАРАКТЕРИСТИКЕ СТИЦАЊА ВЕШТИНА И ЗНАЊА У ИНЖЕЊЕРСТВУ
Може се, без посебног доказивања, прихватити претпоставка да је Dreyfus модел сагласан са развојем
стручњака у инжењерству. После завршеног редовног школовања не може се рећи да инжењер располаже
свим неопходним знањима самостално обављање радних задатака из разлога што је образовање стицао у за
то специјализованим установама док се радни задаци обављају у реалним условима. При доласку у
одређено предузеће стручњак је на нивоу „Почетник“. Затим кроз учешће у различитим пројектима
конкретног предузећа он савладава одређене системе рада, долази до базе знања карактеристичне за
дотично предузеће и овладава одређеним методама чиме улази у фазу компетенције. Када број пројеката у
којима је учествовао достигне одређени ниво искуство му омогућује да постане вичан у обављању својих
задатака. Када искуство постане довољно велико и способност доношења великог броја исправних одлука у
кратким временским интервалима постане таква да се сложени пројекти реализују без грешака може се
рећи да је стручњак достигао експертски ниво. Овде треба нагласити да се развој стручњака не одвија по
аутоматизму и да ниво развоја стручњака није последица само искуства (односно година радног стажа) већ
достигнутог нивоа развоја способности и знања.
По мишљењу аутора Dreyfus модел може бити корисно средство (свакако не и једино) при формирању
стручних тимова за решавање одређених инжењерских задатака и за реализацију инжењерских пројеката.
То мишљење проистекло је из искуствених сазнања стечених при процени сагласности нивоа развоја
расположивих стручњака са захтевима пројекта при њиховој реализацији. Сагледавање целокупног
пројекта већег нивоа сложености који треба реализовати (или пројектног задатка за израду пројекта)
захтева експертски ниво знања у смислу Dreyfus модела. На експертском нивоу знања изучава се пројекат
(или пројектни задатак) и доносе одлуке о начину његове реализације поделом на сродне елементе. Када се
ови елементи дефинишу изврши се њихово груписање у складу са развојним фазама расположивих
стручњака. Реализација пројекта се затим спроводи уз мониторинг од стране стручњака вишег развојног
нивоа.
При процени развојног нивоа расположивих стручњака користи се скуп њихових искустава, постигнутих
резултата на сличним пројектима и процењени развојни потенцијал. Дефинисање развојног нивоа
стручњака као функције скупа његових искустава заснива се на претпоставци да је током сопственог рада
на различитим пословима стекао специфична знања и способности чијим комбиновањем ће бити способан
да одговори захтевима конкретног пројекта. Резултати на сличним пројектима могу бити индикатор
способности да се оствари одређени ниво ефикасности на конкретном пројекту, док је развојни потенцијал
заснован на претпоставци да стручњак жели да се даље развија и сходно томе унапређује сопствене
перформансе.
ЗАКЉУЧАК
На основу искустава аутора Dreyfus модел је применљив за разумевање развоја стручњака у инжењерским
областима јер полази од способности стручњака да разумеју сложене појаве у окружењу. Инжењерски
пројекти се могу сматрати добрим средством за развој стручњака јер се могу разложити на елементе
прилагођене развојном нивоу стручњака који ће их реализовати. Са друге стране искуство које стручњаци
стичу током рада на пројекту повећава њихове перформансе и сазнајне капацитете што им омогућава, да уз
његову интелектуалну обраду, напредују ка вишим нивоима вештина и знања у смислу Dreyfus модела.
Dreyfus модел је корисно помоћно средство (мада не и једино) при формирању тимова за реализацију
одређених инжењерских пројеката или њихових делова. Правилном применом Dreyfus модела може се
434
елиминисати несклад између нивоа сложености пројекта и нивоа неопходних вештина и знања за његову
реализацију. Може се рећи да овај модел има за последицу и усклађене трошкове при реализацији пројекта.
Наиме ако није правилно усаглашен ниво знања и вештина стручњака са нивоом сложености пројекта може
се очекивати да ће трошкови реализације пројекта бити изнад неопходног нивоа.
1. Pritchard, D.: What is this Thing Called Knowledge, Taylor&Francis e-Library, 2010
2. Dreyfus, S.,E., Dreyfus, H., L.: A Five-Stage Model of the Mental Activities Involved in Directed Skil
Acquisition, University of California, Berkeley, 1980
435
UDK: 627.8:624.138 (497.2)

INCREASE OF THE OVERALL STABILITY

OF HPP ROSITZA-1, BULGARIA
Angel Zahariev1, Georgi Frangov2, Zhivko Ivanov3

1
University of Architecture, Civil Engineering and Geodesy, Sofia, e-mail:
hydrostruct@abv.bg
2
Higher School of Civil Engineering “Lyuben Karavelov”, Sofia, e-mail:office@stiv88.com
3
Hydrosys Engineering EOOD, Sofia e-mail: office.hydrosys@gmail.com
ABSTRACT:
Hydropower plant (HPP) Rositza-1 is the first step of hydropower system Al. Stamboliyski and it is
located just below the dam. Ground basement of the building of HPP Rositza-1 is heterogeneous and
characterized by contrasting deformation properties. During the operation period the ground has reacted
differently under the action of static and dynamic effects and this has led to high stresses in the building
structure. Uneven subsidence of the ground has caused cracks in the building, located in the western
section. The appearance of the cracks had started from the beginning of the 80s on 20th century, when
the intensity of cracking was much higher. Implementation of injection micropiles located through 0,6m
with diameter of reinforced soil column d 200 mm is proposed for the improvement of soil properties
under the western building wall. Reinforcement of the building structure is designed according to the
actual codes.
KEYWORDS: subsidence, cracking, construction strengthening, soil reinforcement
POVEĆANJE UKUPNE STABILNOSTI HE ROSITZA - 1,

BUGARSKA
REZIME
Hidroelektrana (HE) Rosica - 1 jeprva stepenica hidroenergetskog sistema Al. Stambolijski i nalazi se
odmah ispod brane. Stlo u osnovi zgrade HE Rosica - 1 je heterogeno i karakterisano je različitim
deformacionim karakteristikama. Tokom perioda rada teren je različito reagovao pod dejstvom statičkih
i dinamičkih uticaja što je dovelo do visokog naprezanja građevinskog objekta. Neravnomerno sleganje
tla izazvalo je pukotine u objektu locirane u njegovom zapadnom delu. Pojava pukotina je započela
početkom 80-tih godina 20. veka, kada je intenzitet pucanja bio mnogo veći. Implementacija Ugradnja i
injektiranje mikoršipova kroz 0,6 m sa prečnikom stuba armiranog tla D 200 mm je predložena kao mera
za poboljšanje osobina zemljišta ispod zapadnog dela zgrade. Ojačanje konstrukcije je projektovano
prema važećim standardima.
KLJUČNE REČI: sleganje, pucanje, ojačanje konstrukcija, ojačanje zemlje
INTRODUCTION
HPP Rositsa-1 was built and put in operation in 1954. The detail design was made in 1950-51 by state company
"Hydroenergoproekt" (Damianov et al., 1965). The power plant is the first step of “Al. Stamboliyski” hydropower
436
system, built on the River of Rositsa and classified as a storage hydropower stations. The location of power house is
on the slope of right bank of the River of Rositsa, just below the dam “Al. Stamboliyski” (fig.1). Hydro power
scheme includes the following main facilities: a) Water intake tower; b) Short penstock; c) Power house; d)
Tailrace.
The building was designed and execute as monolithic reinforced concrete structure. In vertical terms, the building is
divided into a massive underground concrete part (bellow el. 154,20) and one-store concrete framed structure (over
el. 154,20). Turbine hall, power transformers and workshop are on el. 154,20. Control room is on el. 154,60 and
Switchgear - 20 kVA is on el. – 161,00.
The power house is divide of two parts separated by a movement joint

1- power house (turbine hall , gate area)
2- building ( control room , switchgear - 20 kV transformer cells)
The plant is equipped with a single vertical hydro unit coupled with a generator hanging type. Basic characteristics
of HPP Rositsa-1 are as follow:
1- Operational Net Head - H = 16 - 35 m
2- Specific speed n = 365 rpm.
3- Installed Power P=7650 kW
4- Design discharge Q = 28,50 (30,00) m3/sec .
5- Generator -N = 10,000 kVA ; cos ϕ = 0,7.
6- Average annual production /project / - W=21800000 kWh.
Fig. 1. Panoramic view of HPP Rositca-1
Energy produced by HPP"Rositsa I" is sent to the area by transmission lines 20 kV. A detailed survey of the
structure was conducted in 2011 in order to identify current and operational condition. Results of the survey
identified a number of weaknesses in a constructive attitude as a result of low requirements for seismic design in
1951 and as a result of long-term operation of the plant. Based on this study a number of recommendations were
made to improve the overall stability of the building and increase the robustness and seismic resistance. Fully
developed measures put power house of HPP Rosica 1 of the current standarts for seismic design of structures and
for design of hydropower facilities acting in Rep. Bulgaria. Detailed description of the methods of investigation and
results are presented in Zahariev et al. (2013).
437
GEOTECHNICAL CONDITIONS ON THE SITE
The building of HPP "Rositza-1" is located in the transition zone between the river terrace and the diluvial slope. The
altitude of the natural riverbed in this area is about 40 - 50 m. Thearea is composed of Emenska Formation
represented by few types limestones and Belorechka Formation, which is composed of clayey marls (Hrischev &
Nedyalkova, 1991). The rock base is covered by Quaternary alluvial and diluvial deposits. Alluvial sediments cover
Lower Cretaceous sediments along the river Rositza and its tributaries where they have widest surface distribution.
They are represented by gravels, sands and clays with thickness up to 15 m. Diluvial deposits formed on the slopes
of the hills consist of sandy clay with small to medium gravel with thickness 2 - 4 m.
In tectonic terms the concerned site falls within the scope of tectonic transition zone between the Moesian platform
and Fore-Balkan. Transitional character is determined by the relatively weak folding tectonic processes which had
inclined the layers from their natural occurrence. HPP "Rositza-1" is built on layer of limestone, below which
follows a layer of marl. The dip of the strata is 14° along the river with strike east - west.
The ground base is heterogeneous and it is characterized by contrasting deformation properties. During the
construction the excavations were made at different depths in order to achieve a relatively homogeneous ground
base. The objective was to remove the so-called diluvial soil represented by quaternary gravelly sandy clay and to
reach the bedrock. To the east part of the excavations it is done entirely and foundations are situated on rocky
substrate, which has very good physical and mechanical properties and practically did not settle under the action of
the loads of the building. In a westerly direction along the project profiles "0", "1" and "3" on the bottom of
excavations small part of the quaternary sandy clay remained unexcavated, on which the foundations were located.
Based on the physical and mechanical properties of this soil and the data available, it can be assumed that during
the operation period of HPP the ground base under the action of static and dynamic effects reacted differently and
this has led to stresses in the structure. In the eastern part rock base did not subsided and on the building structure
no cracks have been identified. In the western part, where the quaternary sandy clay had not been removed, a
process of consolidation had taken place and this has led to subsidence of the ground within 3-8 cm. The
embankment of rock mass had caused an additional very significant influence on the soil base which had been
loaded with 0,300 MPa at a soil bearing capacity of 0,250 MPa.
The consolidation of the ground base had caused cracks in the building, located in the western part. Their spatial
extent on the ground floor and the walls of the building confirms the assumption of differential settlement. The
appearance of the cracks had been observed from the beginning of the 80s of the 20th century, when the intensity of
cracking was also much higher. Subsequently, gradually stabilization of the interaction between the building and
the ground base had been reached and visual signs of recent activity had not been observed. However, that is not
confirmed by precise instrumental monitoring.
INCREASING STRUCTURAL STABILITY OF THE POWER HOUSE
According to the conclusions and recommendations of the technical expertise and the technical passport of the
building, main goal of the future project is to ensure the overall stability of the building, because at this condition it
lacks sufficient stiffness and bearing capacity to accommodate horizontal effects of wind and earthquake. It is also
necessary to strengthen certain elements where there are cracks violating normal operating condition. The problem
with the strengthening of the west wall is discussed in the next section of the report. Due to the requirement of the
Investor during the execution of project, the plant has to be in operation and producing of electricity should not
stop. To ensure the necessary stability mainly on the surface part in both parts of the building, it was decided to use
reinforcement with steel construction by building vertical connections in two transverse directions, and horizontal
links on the roof construction.
Under static and dynamic analysis of the building have been adopted static loads according to static calculations in
available documentation of the project. An earthquake impact have been added. Response spectrum analysis has
been done on structure according to zoning of Bulgaria (Ordinance № 2, 2012) for return period about 1000 years:
- Intensity of earthquake MSK - VIII degree;
- Group of the soil (0.8 <P= 0.9 second / Ti <2.5) A - group;
438
- Seismic coefficient - Kc = 0.15;

- Factor of importance - C = 1,5-IV-th category of construction, defined in BDS EN1998-1;
- Response factor (R) R = 0,28.
In the dynamic analysis two models of the structure have been considered:
1. First model - accept scheme for fully supported joints of the columns on el. ± 0,00 and column-beam (el.
167.30) type free joint.
2. Second model - accept scheme for fully supported joints of the columns on El. ± 0,00 and beam-column
(El. 167.30) connections are stiff.
Regarding to the outcomes from dynamic response analysis, following constructive decision has been made:
1. Vertical diaphragm was made between the reinforced concrete columns under such rigid discs absorb the
forces of horizontal impacts and transmitting them to the ground level, in the form of horizontal and vertical
impacts in areas of existing concrete walls in the underground section (Fig. 2). This avoids overloading of the
surface part of the building with the loads for which it has not been dimensioned and designed.
Fig. 2. Reinforcing of walls in zone 1 of the building
2. Because the locations of likely deployment of vertical reinforcing ties are limited to one of the main directions
of the building and the creation of this twisting of the building on horizontal effects in the roof hard disk loads
are high. Due to the relatively small thickness of the concrete slab between the beams of the roof slab
horizontal reinforcing links of steel elements is designed to be implemented. These links provide the action of
the roof as a hard disk without allowance of dangerous conditions in the roof slab (Fig. 3)
Fig. 3. Reinforcing of the roof plate in zone 1 and 2 of the building

439
Implementation of reinforcement links are intended to be basically used UPN steel profiles and connectors plates
from hot rolled steel. Compounds between the profiles and the brackets are implemented through welds cathetus of
5 mm. This method of connection is chosen due to the impossibility to define the dimensions of the elements with
sufficient accuracy to use screws on the one hand and the possibility of crushing elements of small components
with lightweight comfortable enough to work due to the limited ability to use mechanization of the work site.
In the basement of the building the main activities besides strengthening occurred some cracks are related to the
ensuring the waterproofing of concrete cover of reinforcement in order to prevent the corrosion.
Protection of reinforcement in areas of caving of the concrete, both underground and on the surface part of the
building is through a Concrete replacement system with the following layers: anticorrosive coating, bonding layer -
primer, recovery section, alignment, waterproofing protection system. In areas where it is necessary to perform only
waterproofing of concrete elements will be complete only the last two stages of system alignment and protection
system.
SOIL IMPROVEMENT
To increase the mechanical properties of the soil under the western wall it was decided to reinforce the soil using
the method of mini-jet-grouting. This method includes using the hollow bars of high resistance steel that allow
injection under high pressure of the water-cement mixture. After completion of the process they remain inside the
cement-soil column act as reinforcement. Columns of reinforced soil have diameters between 200 mm and 600 mm
and depending on the particular geotechnical conditions.
This method is preferred over other alternatives for the following reasons. Hollow steel rods are with continuous
thread, which ensures better adhesion to the strengthened ground and also let to be cut in convenient lengths
depending on the specific site conditions. Using the same drill rods and drill bits eliminate the need for casing. The
filling of the borehole through the anchor tube from the bottom ensures complete filling of the hole and any pores
or cracks around it. The nozzles are mounted on drill bits and they are so arranged to provide the fragmentation of
the soil and mix it with the injection mixture, creating a soil-cement column.
The improvement of soil properties beneath the west wall is achieved by a row of injection micro piles located at
0,6 m centres having a diameter of reinforced soil column d 200 mm and depth of 22 m (Fig. 4, Fig. 5). Pressure
pump pressure - 200 bar. Water: cement ratio - 0.8 (100 kg of cement / 80 l water). Bearing resistance of 1 micro
pile is spread over reinforced soil and reinforcement. The column load of reinforced soil (Pg) is defined using the
formula:
Pg = (Ag – As) x Rc/Fs,
where: Ag - area of reinforced soil, As - area of the drilling rod, Rc - compressive strength of reinforced soil after
28 days, Fs - safety factor.
The loading on the steel rod is calculated by the formula:
Ps=Re/2, where Re – yield strength
The total loading on one micro pile under compression equals:
Рс = Pg + Ps.
440
Fig. 5. Location map of injection micro piles along the western wall of the HPP Rositza-1
The high-pressure grouting is implemented simultaneously with drilling. Upon reaching the designated depth the
drilling rods remains in the borehole and serve as the reinforcement of the soil column.
The helical thread of the rod gives better cohesion between the improved ground and the steel. The micropiles act
as end-bearing, i.e. their length is sufficient to permit transfer of loads into the sound limestone by penetrating 1 m
into it. Their main purpose is to improve the geotechnical properties of the soil under the foundations by increasing
its bearing capacity. The backfill for the building is made of cobble to boulder sized crushed rock with large voids
between the lumps, which may lead to overexpenditure of the cement mixture. The excess grout coming out of the
borehole during injection is
diverted away from the drilling site onto surface ditches along the slope with trapezoidal section 30/40/50 cm. Then
it is discharged into a mud pit at the heel of the slope. After injection is completed the site is to be remediated with
simple soil cover to support vegetation.
The micro piles are to be drilled from the site between the HPP Rositza’s building and the surface high pressure
steel tube from the dam. Drilling is vertical until reaching the soil base under the foundations with drill bit d=110
mm and penetrating into the bedrock 1 m. The piles heads are combined with reinforced concrete beam.
441
Fig. 6. Geotechnical profile A-B through strengthened section of the ground base
CONCLUSION
The obtained results from the investigation and their interpretation allow for drawing the following conclusions and
recommendations:
The ground foundation consists of weathered and fractured limestones altered with marl overlaid by quaternary
medium gravelly sandy clay. The strata inclination angle is 10-15° dipping north. The HPP foundations are at
different depths to reach the sound ground base. Under the east part they lie entirely on bedrock, whereas on the
west part there was some thin layer of the sandy clay at the bottom of the excavation which was not removed. Its
consolidation has led to differential settlement of the ground and crack propagation between the two sections of the
structure. In order to improve the mechanical properties of the soil a project was developed including
implementation of injection micro piles which are of sufficient length to reach the bedrock. Also, it is necessary to
drain the surface waters away from the structure.
The structure of the building HPP Rositza-1 does not comply with the recent regulations for safe exploitation which
render it vulnerable to possible emergency situations and even collapse under extreme loadings. This is due to the
fact that it is not supported in longitudinal and transverse direction and bracing connections are not constructed
which will ensure the overall stability of the building. It is necessary to implement technical measures for structure
strengthening against horizontal loadings according to contemporary requirements for exploitation of a hydropower
plant.
To monitor the behavior of the ground base and the response of the structure after the implementation of soil and
structure reinforcement it is necessary to carry out geodetic measurements to establish the actual deformations and
displacements along the cracks.
442
REFERENCES
Damianov D et. al. (ed). 1965. Results from the economic and technical operation of large dams in Bulgaria. Hydro
Power System "Al. Stamboliyski"- "Technica" 13-73.
Hrischev, Hr. L. Nedyalkova. 1991. Geological map of Bulgaria, scale 1: 100,000. Map sheet Sevlievo. -
Committee for Geology, VTS Trojan.
Ordinance № 2 for buildings and structures in seismic areas. 2012. - State Gazette, 13, 90 p.
Zahariev, A., G. Frangov, Zh. Ivanov. 2013. Power house of HPP “Rositza-1”- structural and geotechnical analisis.
Proc. of 13th International Scientific Conference VSU'2013, VI-05.
443
UDK: 624.072.2.044
Stručni članak
OCCURRENCE OF GREAT DIFFERENCE OF

BENDING MOMENTS, DUE TO THE SETTLING
OF THE SUPPORTS DEPENDING ON THE
CROSS SECTION, CALCULATED ACCORDING
TO THE SECOND ORDER THEORY
Slavko Zdravković, Dragan Zlatkov, Milovan Stanojev
The Faculty of Civil Engineering and Architecture in Niš, Aleksandra Medvedeva 14,
Niš, Serbia. Email: slavko.zdravkovic@gaf.ni.ac.rs, dragan.zlatkov@gmail.com
milovanstanojev@gmail.com
ΑΒSTRACT
In this paper Second order theory is derived from deformation method. In given numerical examples (1
and 2) it has been shown that for the same values of normal forces in members, for the same lengths of
the members of the system and for the same modulus of elasticity E, but for the different dimensions of
cross sections, very different influences are obtained, which is not the case in First order theory.
Calculated values of bending moments differ very little, if the cross section of the member system is
closer to real value, than that of the cross-section of members which are closer to the system stability
limit. The greater the member rigidity, the smaller the differences in the influences calculated according
to linearized and accurate Second order theory.
KEYWORDS: bending moments, setling, second order theory
POJAVA VELIKIH RAZLIKA MOMENATASAVIJANJA,

U ZAVISNOSTI OD POPREČNOG PRESEKA,
SRAČUNATIH PO TEORIJI DRUGOG REDA USLED
SLEGANJA OSLONACA
REZIME
U radu je izvedena Teorija drugog reda metodom deformacije. Na priloženim numeričkim primerima (1
i 2) pokazano je da se za iste vrednosti normalnih sila u štapovima, za iste dužine štapova sistema i za
isti moduo elastičnosti E, ali za različite dimenzije poprečnih preseka, dobijaju različiti uticaji, što za
uticaje prema Teoriji prvog reda nije slučaj. Sračunate vrednosti momenata savijanja se malo razlikuju
ukoliko je poprečni presek štapova sistema bliži realnijim vrednostima, nego kod poprečnih preseka
štapova koji su bliži granici stabilnosti sistema. Što su krutosti štapova sistema veće, to su manje razlike
u sračunatim momentima savijanja.
KLJUČNE REČI: moment savijanja, sleganje, teorija drugog reda

444
INTROUCTION
Linear structural statics, such as is used in everyday engineering practice, is based on three basic assumptions:
1) Assumption that the strain of axis of the member and rotation of the cross section of the member, and
their derivations are small values whose squares and higher powers can be neglected. Therefore, this assumption
considers and . For this reason, it is called the assumption of small deformations.
This assumptaion provides geometrical linearity in solving the tasks of structural statics.
2) Assumption that the values of displacement of the impact points of external forces on the girder and internal
forces are small in respect to the basic dimensions of the girder. For this reason it is called the assumptions of small
displacement values of impact points of external and internal forces.
This assumption provides static linearity, because in the equilibrium conditions, the displacements of impact points
of the external forces on the girder and of the interior forces are neglected, that is, the equilibrium conditions are
written on the unstrained girder.
3) The assumption of the linear relation between the strain and stress, that is, temperature changes.
The assumption provides physical linearity when solving the tasks of structural statics, which set by the Hooke’s
law.
Finite deformation theory rejects first two of the previously laid down assumptions, and retains only the
third assumption of the physical linearity of the problem..
The second order theory rejects only second of the previously mentioned assumptions, and retains the
first and the third assumption. The need not to neglect the displacement of impact points, that is, justifiability of
writing the equilibrium conditions on the strained girder will best be observed in the following example.
Slika 1
Figure 1
If we consider the equilibrium of unstrained simple beam, in Fig. 1, force S does not affect the values of
bending moments in transverse cross sections of the beam. However, by considering the equilibrium of strained
simple beam (second order theory),the bending moment in arbitrary cross section has the value:
(1)
Where is the bending moment of the simple beam loaded only by transverse loads.
Member can have significant value for higher axial load even at small deflections. On the other hand,
the member causes further increase of deflection of the simple beam, which proportionately increases the
value of moment .
Therefore, by calculating the simple beam, in Figure 1, according to the linear theory, we reduce the safety
coefficients of the girder.
445
LINEARIZED SECOND ORDER THEORY
The system of equations according to the second order theory can be linearized, at least according to the unknown
parameters, starting from the assumption that the product of static and strain unknown is equal to the product of the
same unknowns, where the static unknown is determined according to the linear theory:
(2)
In this way, the linearized theory of second order is obtained, whose equation system is:
(1)
(2)
(3)
(4)
(3)
(5)
(6)
(7)
If it is the case of one straight member with set limit conditions, then we can determine force H, so the problem of
nonlinearity is solved. For the problems of member systems, determination of normal forces cannot be separated
from the determination of transversal forces, and in turn, they depend on the moments in the adjacent members.
Therefore, instead of force H force is adopted.
According to the second order theory, the system equilibrium is established on the strained system, which actually
happens in reality.
APPLICATION OF THE STRAIN METHOD IN THE CALCULATION OF THE SYSTEM OF

MEMBERS ACCORDING TO THE SECOND ORDER THEORY
BASIC EQUATIONS OF THE STRAIN METHOD
The expression for the member restrained at one end is:
(4)
, where (5)
Apart from the members restrained on both ends and one end, in the second order theory the concept of elastically
restrained consoles is introduced. Rotation of the node in which such member is restrained, changes the
restriction moment.
The expression for the moment on the end i, of the console is, can be written in the form:
(6)
446
Parameters and are calculated of one determinate value of axial force S, due to the limited validity of the
superposition principle.
The rigid restrainment is:
(7)
CONDITIONAL EQUATIONS FOR DETERMINATION OF STRAIN INDETERMINATE PARAMETERS
With the expression 4 and 5 we defined the moments of so called ,,g’’ type members and ,,s’’ type
console members according to the second order theory. The number of strain indeterminate parameters is equal to
, where is the number of unknown rotations of nodes , and is the
number of degrees of freedom of the system grid. The concept angles of node rotation
whose number is equal to the number of groups of rigidly connected members), as well as the notion of the system
grid were introduced in the approximate strain method according to the first order theory. Whereby the number of
unknown displacement parameters is determined by static kinematic considerations in the
system called the grid of the given girder, and it is equal to the number of degrees of freedom of displacement of
this grid.
(8)
(9)
(10)
(11)
Where the coefficients of the members are functions of the characteristical cross-sections, spans and values of axial
forces of members, while in linear theory, those were constants of the members with the constant cross-sections.
For determination of all strain unknowns, a m-equation of rotation of nodes with rigid angles should be composed,
as well as n equation of displacement of joint figures.
ROTATION EQUATIONS
If in the equations of node rotations which have rigid angles, which formally do not differ from the equations in
linear theory, since the equilibrium of moments of all nodes is required, the expression for moments on the ends of
members are included, we will obtain a system of m-equations with m+n deformation unknown values and
:
447
(12)
DISPLACEMENT EQUATIONS
When writing the equations, we make a requirement that the algebraic sum of works of all external forces on each
virtual displacement of the joint figure is equal to zero, whereby displacement of impact points of external forces
must not be neglected.
By comparing the basic equations of equilibrium of differential element of the member written in the second order
theory and the linear theory, we will conclude that the influences according to the second order theory can be
determined according to the linear theory, if the considered element of the member, is subjected also to the action
of fictitious distributed moments, apart from the given load.
(13)
Linearization of the task is performed by simplification according to which the axial force is determined
from the linear theory task, or even from the figure of joints if it can be even in the precarious equilibrium with the
set external forces.
For the value of work of distributed fictitious moments on the displacements the following is obtained:
(14)
Whereby the + sign should be assumed when is negative, provided that in the sum there are not
console members ne (type s) included.
When in the displacement equations the expressions for the moments on the ends of the members are included, as
well as the expression for the work of distributed moments, then the following form of the displacement equation is
obtained:
(15)
In equations 14 and 15 the moments on the ends of the ,,g’’ type members and,,s’’ type members expressed by m+n
indeterminate (unknown) deformation values and , are unknown
and they will be determined from the m+n conditional equations. These conditional equations, as opposed to the
first order theory, should be written now on the strained girder.
By introducing the following designations:
(16)
(17)
448
(18)
(19)
(20)
The constant equations, i.e. node rotation equations and displacement equations finally assume the form:
(21)
Member constants as well as the restrainment moments and (accordingly the

parameters in the expressions from 16 to 20 depend on the normal forces in the girder members, while in
the first order theory these values did not depend on the normal forces in the girder members.
Diagonal elements of the square matrix A contain the constants of the ,,s’’ type members, which is not
the case in the first order theory.
In elements of the matrix C , according to the adopted marking, the new terms
, are introduced, which do not exist in the first order theory.

Finally, the difference between the first and second order theory reflects in the elements of the matrix ,
which in the second order theory have the following addition .
NUMERICAL EXAMPLES
1) Let us calculate the values of the bending moment on the ends of the members of the given system , according to
the second order theory, if the support 4 is displaced for za downwards. The values in the members
should be taken from the grid of the system.
a) b/h=25/40cm/cm
Solutions:
Normal force values
N15=-500kN N14=-500kN N12=N23=0kN
449
The system is doubly indeterminate in terms of strain (φ1 and ∆1), so the conditional equations are:
A11φ1 + B11∆1 + A10= 0

B'11φ1 + C11∆1 + C10= 0
Slika 2
Figure 2
The coefficients along the unknowns in the conditional equation are calculated depending on the value ω:
15= 15(0,2236) = -0,0509 = -0,0254 EI DISPLACEMENT STATUS ∆1=1
14= 14(0,408) = 2,9665 = 0,890 EI
d12(0) = 12(0) 3 = 0,60 EI
d32(0) = 32(0) 3 = 0,6708EI

And their values are:
450
Figure 3
Slika 3
In order to calculate coefficient A10 and C10 one shoud determine the rotation anlges of the stable figure of joints
at displacement cv,4= 2,0cm, and then find the moments of full restraint. Displacement of nodes and rotation of
members of the stable joint figure (node figure) are usually find applying Villiot’s displacement plan or with poles
and medium poles.
Slika 4
Figure 4
12,c= - d12 Ψ i2,C = - 3 4 10-3 = -96,0 kNm

A10= 12,c = -96,0 kNm ; C10= 12 Ψ 12,1= -(- 96,0) (-0,4) = -38,4
451
Conditional equations of the strain method.
The solutions of the equation are:
φ1=
The values of the moments at the end of the members are obtained as in the previous case, with the accuracy of two
decimal points. That is:
= =
Diagram of bending moment:
Slika 5
Figure 5
2) For the system given in the example 1 ie. for the same load and lengths of the members ,let us calculate the
bending moments in the case of various stiffness of all members.
a)
452
Slika 6
Figure 6
Solutions:
Normal forces values
N15=-500kN N14=-500kN N12=N23=0kN
The system is doubly indeterminate in terms of strain (φ1 and ∆1), so the conditional equations are:
A11φ1 + B11∆1 + A10= 0

B'11φ1 + C11∆1 + C10= 0
The coefficients along the unknowns in the conditional equation are calculated depending on the value ω:
15= 15(0,707) = -0,6041 = -0,3020 EI
14= 14(1,291) = 2,6437 = 0,7931 EI
d12(0) = 12(0) 3 = 0,60 EI
d32(0) = 32(0) 3 = 0,6708EI

And their values are:
453
The task was solved using the same stable figure of joints at the displacement status cv,4= 2,0cm
12,c= - d12 Ψ i2,C - 3 4 10-3 = -9,6 kNm

A10= 12,c = -9,6 kNm ; C10= 12 Ψ 12,1= -(- 9,6) (-0,4) = -3,84
Conditional equations of the strain method.
Equation solutions are:
φ1=
The values of the moments at the end of the members are obtained as in the previous case, with the accuracy of two
decimal points, that is:
= =
Diagram of bending moment:
Slika 7
Figure 7
The values of bending moments in the restraint (node 3) differ (Fig. 6 and 7) only because of different cross-
sections (25/40 and 20/20cm) for 550%. Along the member 2-3 the diagram of bending moment even changes the
operator (side of tension) and it differs for 1455%. In case there is no displacement of support 4 for 2cm the
difference in node 1 is 31,93%, and the bending moments along the member 2-3 the operator is changed (Fig.5 and
8).
454
Note: The diagram of bending moments, only due to the action of normal forces (without displacement of the
support 4 for ) is presented in Fig.8.
Slika 8
Figure 8
CONCLUSIONS
In the previously given numerical examples (1 and 2), as already know, it has been shown that for the same values
of normal forces in members, for the same lengths of the members of the system and for the same modulus of
elasticity E, but for the different dimensions of cross sections, very different influences are obtained, in this case the
bending moments at the ends of the members. For the accurate values of influence, as already mentioned, sufficient
number of iterations must be repeated. Also, it can be noted that the classically calculated values of bending
moments according to the accurate strain method differ very little, if the cross section of the member system is
closer to real value, than that of the cross-section of members which are closer to the system stability limit. The
greater the member rigidity, the smaller the differences in the influences calculated according to linearized and
accurate Second order theory.
In the presented numerical examples are calculated the values of bending moments due to vertical settling of
support for 2cm. For the cross-section of members 25/40 and 20/20cm very pronounce differences in restrainment
are obtained (node1) of 550%. Along the horizontal member which is normal to the direction of settling of 2 cm,
the diagram of bending moments changes the operator, the compressed zone becomes tensioned, and the difference
is 1455%, while in the case when there is no settling, the difference of bending moments in the restraint is 3195%.
All the mentioned statements indicate just how much the exceeding of the permissible settling of support affects
values of cross-section forces. Therefore, by the choice of the cross-section, if there are no limitations, optimum
design of the structure can be accomplished.
Acknowledgement:
This research is conducted at Faculty of Civil Engineering and Architecture of University of Niš in the framework
of the Project in the field of technological development in the period 2011-2014, and titled Experimental and
theoretical investigation of frames and plates with semi-rigid connections from the view of the second order theory
and stability analysis (TR 36016), financially supported by the Ministry of Education and Science of the Republic
of Serbia.
REFERENCES
[1] S. Zdravković: Statika i stabilnost konstrukcija, Građevinsko-arhitektonski fakultet Univerziteta u Nišu, AGM
knjiga, Beograd, 2013.
[2] M.Đurić: Stabilnost i dinamika konstrukcija, Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu,, Beograd, 1980.
[3] S. Zdravković: Stabilnost konstrukcija-zbirka rešenih zadataka sa izvodima iz teorije, Građevinsko-
arhitektonski fakultet Univerziteta u Nišu, AGM knjiga, Beograd, 2013.
[4] M.Čaušević, M.Bulić: Stabilnost konstrukcija, Golden Marketing – tehnička knjiga, Zagreb, 2013.
455
UDK: 502.131.1:624.13
GEOTEHNIČKI ASPEKTI ODRŽIVOG RAZVOJA

– ENERGETSKE GEO-STRUKTURE
Dragoslav Rakić*, Irena Basarić*, Nenad Šušić**
*
Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Đušina 7, rgfraka@rgf.bg.ac.rs
**
Institut za ispitivanje materijala – IMS, Bulevar Vojvode Mišića 43, Beograd
REZIME
U radu je dat opšti prikaz geotehničkih aspekata održivog razvoja koji obuhvata korišćenje obnovljivih
izvora energije (vetra, sunca, geotermalne i bioenergije), primenu alternativnih ekoloških kao i ponovnu
upotrebu otpadnih materijala, ulogu u skladištenju emisije CO2, očuvanje geodiverziteta i sl. Akcenat je
stavljen na tzv. energetske geo-strukture, koje predstavljaju savremene tehnologije korišćenja
geotermalne energije putem sistema koji su integrisani u podzemne konstrukcije objekata (plitke
temelje, temelje na šipovima, dijafragme, tunelske obloge, ankere i dr.). One pružaju znatne uštede
energije za grejanje i hlađenje u odnosu na konvencionalne sisteme, smanjuju korišćenje neobnovljivih
izvora energije i na taj način značajno doprinose zaštiti životne sredine.
KLJUČNE REČI: održivi razvoj, geotermalna energija, energetske geo-strukture, energetski šipovi
GEOTECHNICAL ASPECTS IN SUSTAINBILITY

– ENERGY GEO-STRUCTURES
ABSTRACT
This paper presents general overview of the geotechnical aspects in sustainable development, which
includes the use of renewable energy sources (wind, solar, geothermal energy and bioenergy), the
application of alternative ecological and reuse of waste materials, the role in storage of CO2 emission,
geo-diversity conservation, etc. Emphasis is placed on the so-called energy geo-structures, which
represent the modern technology of using the geothermal energy through systems which are integrated
into the underground construction of the structures (shallow foundations, foundations on piles,
diaphragms, tunnel lining, anchors, etc.). They provide significant energy savings over conventional
heating and cooling systems, reduce the use of non-renewable energy sources and thus significantly
contribute to environmental protection issues
KEY WORDS: sustainability, geothermal energy, energy geo-structures, energy piles
UVOD
Negativni efekti staklene bašte i rapidno opadanje prirodnih energetskih resursa, menjaju način razmišljanja o
trošenju i proizvodnji energije (Fragaszy, R.J. et al., 2011). Evropska Unija je izdala direktivu o klimatskim
promenama i energiji sa osnovnim ciljevima: obezbediti smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte za
456
najmanje 20 %, unaprediti energetsku efikasnost (smanjiti potrošnju energije) takođe za 20 % i povećati učešće
obnovljivih izvora u ukupnoj proizvodnji energije do 2020. god. na 20 % (tzv. energetska politika “20-20-20 do
2020“). Osnovni razlog za to je što energija dobijena iz fosilnih goriva (ugalj 26.5%, nafta 34% i prirodni gas
20.9%) još uvek predstavlja najdominantniji izvor s obzirom da se korišćenjem fosilnih goriva obezbeđuje preko
80% sadašnje energije širom sveta, prvenstveno zbog niske cene (Slika 1). Međutim, fosilna goriva spadaju u grupu
neobnovljivih izvora energije, pa ih stoga ima u ograničenim količinama, a spadaju i u velike zagađivače okoline.
Pored toga, sagorevanjem fosilnih goriva oslobađa se velika količina CO2 koji se postepeno akumulira u atmosferi,
što značajno utiče na klimatske promene i doprinosi povećanju efekta staklene bašte. Kada je reč o nuklearnim
gorivima, ona nisu opasna za atmosferu, ali nuklearni otpad, koji tom prilikom nastaje, ostaje radioaktivan duži niz
godina i javlja se problem njegovog skladištenja, koje podrazumeva izgradnju objekata specijalne namene
(Despotović, Ž., 2011).
Slika 1. Raspodela proizvodnje energije na globalnom nivou

Figure 1. The distribution of energy production on a global level
S druge strane, obnovljivi izvori energije se nalaze u prirodi i imaju mogućnost potpunog ili delimičnog
obnavljanja. Kao najznačajniji su: energija vetra, energija Sunca, bioenergija, hidroenergija i geotermalna energija.
GEOTEHNIKA I ODRŽIVI RAZVOJ
Jedan od ciljeva “održivog inženjerstva“ jeste uklapanje projektovanog objekta u prirodno okruženje bez
ugrožavanja njegove funkcionalnosti, ali i ekosistema. Uloga geotehničkog inženjerstva u rešavanju osnovnih
društvenih potreba koje su povezane sa održivim razvojem (privredni rast, zaštita životne sredine pa i nacionalna
bezbednost), veoma je bitna kada se radi o: razvoju infrastrukturnih objekata i rehabilitaciji postojećih, efikasnom
građenju koje podrazumeva određene inovativne i energetski efikasne tehnike za poboljšanje terena, pronalaženju
novih izvora energije i oporavak postojećih, upotreba podzemnog prostora ne samo za građenje već i za skladištenje
energije, upotreba alternativnih i ekoloških materijala u geotehničkim konstrukcijama, upravljanju otpadom,
predviđanju i ublažavanju prirodnih katastrofa, očuvanju geodiverziteta i sl.
Zato se sve češće pored tradicionalnih faza geotehničkog inženjerstva, počev od samog planiranja pa do
konstrukcije i eksploatacije objekta, analizira i jedna nova faza koja uključuje “održivi razvoj“ (Slika 2). Njena
uloga je višestruka, počevši od toga da treba da obezbedi održivost društva promovišući važnost zaštite životne
sredine realizacijom određenog projekta, da obezebedi finansijske garancije učesnika u projektu i da se brine o
sprovođenju samog projekta (Misra, A. i Basu, D., 2011). To praktično znači da sistem održivog razvoja predstavlja
ravnotežu između “3E“: inženjerstva (Engineering), životne sredine (Environment) i ekonomije (Economy).
Postizanje ravnoteže “3E“, težak je zadatak koji uključuje i određene kompromise i optimizaciju jer su “3E“ često u
međusobnom konfliktu. Najčešći sukob je svakako između ekonomije i zaštite životne sredine. Građevinska
industrija troši skoro 40% energije koja se uglavnom dobija iz neobnovljivih izvora (Dixit, i dr. 2010). Ona je
takođe, praktično nezamisliva bez upotrebe prirodnih građevinskih materijala kao što su: pesak, šljunak, kamen i sl.
To svakako, direktno ili indirektno utiče i na klimatske promene, oštećenje ozonskog omotača, zagađenje tla, vode i
vazduha, odnosno, značajno menja i životnu sredinu (Rakić et al. 2011).
457
Slika 2. Tipični koraci u geotehničkom inženjerstvu

Figure 2. Typical steps in geotechnical engineering
Zato je poboljšanje održivosti geotehničkih procesa od velike važnosti u postizanju ukupnog održivog razvoja. U
odnosu na “3E“ pristup održivog inženjerstva, ciljevi koji se mogu pripisati geotehničkom inženjerstvu su:
uključenje svih zainteresovanih strana u fazi planiranja projekta kako bi se postigao koncenzus o održivosti projekta
(recimo smanjenje zagađenja, upotreba alternativnih ekoloških materijala itd.), pouzdano i sigurno projektovanje i
izgradnja koja podrazumeva minimalno finansijsko opterećenje svim akterima u projektu, minimalna upotreba
resursa i energije tokom projektovanja, izgradnje i održavanja geotehničkih objekata, upotreba materijala i metoda
koje prouzrokuju minimalne negativne uticaje na ekologiju i životnu sredinu i iznalaženje mogućnosti za ponovnu
upotrebu korišćenih materijala kako bi se smanjila količina otpada. Važno je napomenuti da se održivost u
geotehničkom inženjerstvu ne sme fokusirati samo na smanjenje ekoloških tragova, nego se mora voditi računa da
projektovane geo-strukture treba da budu pouzdane i izdržljive kako bi se efekti hazarda, kako prirodni tako i
veštački, sveli na minimum. Aspekti pouzdanosti i izdržljivosti su posebno važni za kritične infrastrukturne objekte
kao što su: brane, termoelektrane, nasipi, mostovi i slični objekti bez kojih drugi sistemi ne bi mogli da funkcionišu.
GEOTEHNIČKI ASPEKTI KORIŠĆENJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE
Poslednjih godina sve više se govori o korišćenju plitke i duboke geotermalne energije, održivom korišćenju
geomaterijala (recimo ponovno korišćenje različitih vrsta otpada - komunalnog, industrijskog), skladištenju emisija
CO2 i sl. Shvatanje da se energija dobija samo od fosilnih goriva (uglja, nafte i prirodnog gasa) i da se proizvodi u
termoelektranama i hidrocentralama je dominantni razlog zbog kojeg najprisutnija i najdostupnija geotermalna
energija ostaje skrivena i neiskorišćena. Jedan od razloga je i to što su se dosta dugo pod pojmom geotermalna
energija, podrazumevali izvori u kojima je temperatura vode veća od 45°C (Janković, V., 2009). Međutim,
geotermalna energija se može preuzeti iz vode, zemljišta i stena čija je temperatura svega 10°C (Slika 3).
Duboki geotermalni energetski sistemi preuzimaju toplotu iz stenskih formacija čija temperatura često prelazi
200°C, i direktno se koriste za grejanje ili za proizvodnju električne energije (Slika 3). U zavisnosti od sredine u
kojoj se nalazi, geotermalna energija se naziva hidrogeotermalna, petrogeotermalna i magmogeotermalna.
Međutim, ogromna većina svetski dostupne geotermalne energije, nalazi se i u površinskoj zoni, u stenama i
podzemnoj vodi (Duchane and Brown, 2002), čija je temperatura veća od 10°C.
458
Slika 3. Mogućnosti korišćenja geotermalne energije iz različitih dubina (Roland, W, 2010)

Figure 3. Possibilities of geothermal energy use at different depths (Roland, W, 2010)
Tehnološki razvoj je još osamdesetih godina prošlog veka, omogućio efikasno korišćenje ove niskotemperaturne
geotermalne energije posredstvom takozvanih izmenjivača toplote – sistema toplotnih pumpi (Ground Source Heat
Pump Systems – GSHPs). One prenose toplotnu energiju iz jednog prostora u drugi tako što jedan prostor
rashlađuju, a drugi prostor zagrevaju. Njihovo korišćenje je ekonomski opravdano, međutim, treba napomenuti da
su početni troškovi ugradnje geotermalnih sistema za iskorišćavanje plitkih geotermalnih resursa u poređenju sa
početnim troškovima ugradnje konvencionalnih sistema veći za 20 do 50 %, a period povratka uloženih sredstava
iznosi od 3 do 8 godina.
Sistemi za iskorišćavanje plitkih geotermalnih resursa, zasnovani su na principu da je temperatura tla ili stene pa i
podzemne vode, na određenoj dubini konstantna tokom cele godine. Naime, površinski deo se nalazi pod direktnim
uticajem spoljašnjih atmosferskih prilika, a takav uticaj opada sa povećanjem dubine, sve do dubine gde je
temperatura konstantna i leti i zimi (Slika 4).
Slika 4. Geotermalna šema toplote (Brandl, H. 2006) i tipične varijacije temperature (CIBSE, 2005)
Figure 4. Geothermal heat scheme (Brandl, H., 2006) and typical temperature variations (CIBSE, 2005)
459
U većem delu Evrope, sezonske temperature tla ostaju relativno konstantne ispod dubine od 10-15 m, a preovlađuju
vrednosti između 10°C i 15°C do dubine od oko 50 m (Brandl, H. 2006). Takve temperature omogućavaju
ekonomski opravdano grejanje i hlađenje preko energetskih geo-struktura, i predstavljaju idealne uslove za toplotne
pumpe.
Prenos geotermalne toplote kroz tlo je vrlo složen i uključuje niz mehanizama (provodljivost, radijaciju,
konvekciju, kondenzaciju, mržnjenje i odmrzavanje i dr.) koji imaju uticaj na projektovanje energetskih geo-
struktura. Uloga geotehničkog inženjerstva u razvoju sistema energetskih geo-struktura je značajna. Od
geotehničkih karakteristika najznačajnije su poznavanje stepena zasićenja, vodopropustljivost, zapreminska težina i
koeficijent poroznosti (Brandl, H. 2006). Pored toga, efikasno projektovanje zahteva i poznavanje termalnih
karakteristika tla i ostalih geomaterijala, detaljne informacije o podzemnim vodama i procenu uslova njihovog toka,
napredak u tehnologiji bušenja naročito kada su u pitanju duboki rezervoari geotermalne energije, analizu hidro-
termalnih-hemijsko-mehaničkih procesa i sl. Bez napredaka u ovim oblastima, geotermalna proizvodnja energije će
biti značajno ograničena.
Najvažnije termalne karakteristike tla su: toplotna provodljivost λ (W/m0K) i specifični toplotni kapacitet c
(J/kg0K). Toplotna provodljivost λ je pokazatelj prelaza toplote od viših ka nižim izvorima vodeći računa o
uravnoteženju temperature. Zavisi od vlažnosti i stepena zasićenja, gustine tla, a takođe određeni uticaj imaju i
mineraloški sastav i hemijske osobine porne vode. Treba voditi računa o tome da prekomerno crpljenje toplote
preko energetskih geo-struktura može da izazove zamrzavanje tla, koje dosta povećava toplotnu provodljivost, jer
se λvode = 0.57 W/m0K menja u λleda = 2.18 W/m0K. Za idejna rešenja standardnih energetskih geo-struktura,
vrednost koeficijenta λ se sa dovoljnom tačnošću može preuzeti sa grafika uzimajući u obzir sadržaj vode,
zasićenost i teksturu tla (Brandl, H. 2006). Za složene i velike projekte koeficijent λ se određuje laboratorijskim ili
terenskim ispitivanjima, izlaganju tla promeni temperaturnih gradijenata. Toplotni kapacitet c (J/kg0K) definiše
količinu energije koja se nalazi u materijalu, a potrebna je da se masi od 1 kg poveća temperatura za 10K pri
konstantnom pritisku.
Pored poznavanja termalnih karakteristika tla, sa stanovišta geotehnike posebno je važna promena naponsko-
deformacijskih karakteristika usled termalnih procesa u tlu. Dosadašnja iskustva pokazuju da propisano
projektovani energetski sistemi u ovakvim slojevima tla, ne utiču na nosivost karakterističnih geo-struktura
(energetski šipovi i sl.). Međutim, mora se voditi računa u slučajevima gde su nadzemni delovi konstrukcije
izuzetno osetljivi na diferencijalna sleganja (Brandl, H. 2006).
Pored toga što na funkcionalnost energetskih geo-struktura najveći uticaj imaju karakteristike tla, stena i podzemne
vode, odnosno pojave koje se u njima odvijaju, poseban značaj imaju i karakteristike samih materijala od kojih se
one grade: dimenzije njihovih elemenata, razmak između njih, način ugradnje i sl.
KARAKTERISTIČNI PRIMERI ENERGETSKIH GEO-STRUKTURA
U svetu se mogu naći brojni primeri izvedenih energetskih geo-struktura za iskorišćavanje geotermalne energije.
Najkarakterističniji primeri su: izgradnja temeljnih konstrukcija od energetskih šipova za grejanje i hlađenje
višenamenskih zgrada, grejanje kolovoznih konstrukcija (puteva), parkinga i aerodromskih pista, izgradnja
energetskih tunela primenom energetskih tunelskih obloga, izgradnja potpornih konstrukcija korišćenjem zidova i
ankera kao delova energetskih geo-struktura i sl. Opšti principi njihovog rada svode se na ugradnju cevi za
apsorpciju geotermalne energije iz tla kroz koje se toplota prenosi kroz fluid koji cirkuliše u cevima i kasnije se
pomoću toplotnih pumpi reguliše određena temperatura. Ovu tehnologiju u Evropi uveliko koriste Austrija,
Nemačka, Švajcarska, koje se smatraju njenim začetnicima jer su u ovim zemljama, pre tridesetak godina, započele
prve aktivnosti vezane za istraživanje energetskih geo-struktura. Instalacija ovih sistema podrazumeva iskope ili
bušenje, a sve češće se direktno ugrađuju u betonske podzemne konstrukcije (Slika 5).
460
Slika 5. Opšti princip rada energetskih geo-struktura (Laloui i dr., 2013)

Figure 5. The general principle of energy geo-structures performance (Laloui et al., 2013)
Najčešće primenjivane energetske geo-strukture su temeljne konstrukcije izvedene na šipovima koje čine deo
energetskog sistema (energetski šipovi). Cevi za apsorpciju geotermalne energije se po pravilu vezuju za armaturni
koš, i pravilno se raspoređuju kako bi na najoptimalniji način preuzele toplotu iz tla (Slika 6).
Slika 6. Tipičan prikaz energetskog šipa (Laloui i dr., 2013)

Figure 6. Typical display of energy pile (Laloui et al., 2013)
Potporne konstrukcije, kao na primer dijafragme, podrumski zidovi objekata, mogu se takođe efikasno koristiti kao
energetske geo-strukture. Primera u svetu ima mnogo, a jedan od karakterističnih je proširenje metro linije U2 u
Beču gde su cevi postavljene u zidovima dijafragme, u pločama na dnu i između primarne i sekundarne obloge,
461
preko kojih se koristi geotermalna energija i za grejanje i za hlađenje. Ovaj projekat predstavlja prvu potpunu
primenu energetskih geo-struktura u svetu, koji sadrži i sisteme za celokupno merenje i monitoring pomoću kojih se
vrši njegova optimizacija i kontrola.
Tuneli se takođe mogu graditi kao energetske geo-strukture (energetski tuneli) postavljanjem geotermalnih cevi
unutar tunelske podgradne obloge. S obzirom da je u pitanju linijska građevina (vrlo često veoma duga), to pruža
mogućnost značajnog korišćenja geotermalne energije jer se radi o velikim površinama podgradnih segmenata. Ovi
segmenti – prstenovi, mogu biti prefabrikovani i na taj način se mogu koristiti kao deo energetske geo-strukture.
Cevi se postavljaju unutar samih prstenova i kao i kod energetskih šipova, povezuju se sa armaturom prstena (Slika
7). Kod energetskih tunela, pored korišćenja geotermalne energije (naročito ako je debljina nadsloja značajna),
koristi se i toplota samog tunela.
Slika 7. Tipičan prikaz energetskog tunela (prospekt Rehau)

Figure 7. Typical display of energy tunnel (prospect Rehau)
Energetski tuneli aktiviraju znatno veću količinu geotermalne energije u odnosu na duboke temelje – energetske
šipove. Energija dobijena iz ovih tunela, može se koristiti za grejanje i/ili hlađenje železničkih stanica, poslovnih i
stambenih objekata, ali i za održavanje mostova u zimskom periodu. Plitki tuneli imaju veće mogućnosti primene u
odnosu na duboke, s obzirom da je prenos toplote između izvora i korisnika lakši. Tunel Lainzer dužine 12.8 km,
izveden u Austriji (povezuje Beč i zapadnu Evropu) kroz flišnu seriju peščara i konglomerata, smatra se prvim
energetskim tunelom, jer jednim delom funkcioniše kao energetska geo-struktura.
ZAKLJUČAK
Da bi se u geotehničkom inženjerstvu uključili različiti aspekti održivosti, vrše se određena istraživanja koja su
vezana za nove tehnologije građenja, korišćenjem obnovljivih izvora energije. Na taj način se ostvaruju dugoročne
uštede, a značajno se doprinosi i zaštiti životne sredine. U svetu se zadnjih godina, kao jedan od načina korišćenja
obnovljivih izvora energije, grade objekti koji preko tzv. energetskih geo-struktura, koriste uglavnom plitku a retko
i duboku geotermalnu energiju. Korišćenje ove geotermalne energije obavlja se preko izmenjivača toplote – sistema
toplotnih pumpi koji se ugrađuju u neophodne konstruktivne elemente kao što su: temelji, potporni zidovi, tunelske
obloge i sl. Zato pored uobičajenih, neophodna su i posebna istraživanja na osnovu kojih se određuju termalne
osobine tla, mineraloške, geohemijske, hidrogeološke karakteristike, kako bi se utvrdile granice korišćenja
geotermalne energije, bilo preko horizontalnih ili vertikalnih sistema, što iziskuje i dodatnu geotehničku stručnost.
Osnovne koristi energetskih geo-struktura su sledeće: ekološke su i mogu značajno da smanje potrošnju fosilnih
goriva i emisiju ugljen dioksida, u početku zahtevaju veća ulaganja u odnosu na konvencionalne sisteme ali su
dugoročno ekonomski isplative, dužeg su veka trajanja a troškovi održavanja su mali, rade automatizovano takoreći
bez rizika zbog niskih temperatura i pritisaka, ne zagađuju podzemne vode, po pravilu su nevidljive, ne proizvode
buku, mogu se lako kombinovati i sa drugim energetskim sistemima, troškovi geotermalne energije nisu podložni
nepredvidim promenama cena, njihovim korišćenjem smanjuje se uvoz energije, a na taj način i zavisnost od
spoljašnje ekonomske i političke situacije (Brandl, H. 2010).
462
Korišćenje geotermalne energije preko energetskih geo-struktura je u razvijenim zemljama podržano od strane
vladinih organizacija i ima pozitivan imidž u javnosti. Za našu zemlju se može reći da ima dobru osnovu za
korišćenje geotermalne energije, međutim, kako u nauci tako i u praksi za sada nema velikog interesovanja za
ovakve vidove njenog korišćenja.
Zahvalnost
Ovaj rad je realizovan u okviru projekata broj 36009 i 36014 koji se finansiraju od strane Ministarstva prosvete
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, za period 2011 – 2014.
LITERATURA
Basu, D., Misra, A., Puppala, A. J. and Chittoori, C. S. (2013): Sustainability in Geotechnical Engineering, 18th
International Conference on Soil Mechanics and Geotechnical Engineering. Paris, France, pp. 3171 -
3174.
Bouazza, A. and Adam, D. (2012): Turning geostructures into sources of renewable energy, 11th Australia - New
Zealand Conference on Geomechanics, Ground Engineering in a Changing World, ANZ-2012, pp. 1051-
1056.
Brandl, H. (2006): Energy foundations and other thermo-active ground structures. Géotechnique 56(22), pp.81–122.
Brandl, H. (2010): Energy piles and other thermo-active ground-source systems, Proceedings of XIVth Danube-
European Conference on Geotechnical Engineering, From Research to Design in European Practice,
Bratislava, Slovak Republic, (Key Lectures).
Despotović, Ž. (2011): Obnovljivi izvori energije – stanje i perspektive u svetu i u Srbiji.
Fragaszy, R.J. et al., (2011): Sustainable Development and Energy Geotechnology – Potential Roles for
Geotechnical Engineering, KSCE Journal of Civil Engineering 15 (4), pp. 611-621.
Janković, V. (2009): Geotermalna energija: kako iskoristiti skriveni potencijal Srbije, Jefferson Institute, pp 15.
Kovačević, M. S., Bačić, M., Arapov, I. (2012): Mogućnosti podzemnog inženjerstva u iskorištavanju plitke
geotermalne energije, Građevinar 64, 12, pp.1019-1028.
Laloui, L. and Donna, A. (2011): Understanding the behaviour of energy geo-structureUnderstanding the behaviour
of energy geo-structures, Proceedings of ICE, Civil Engineering 164, pp. 184-191.
Laloui, L., Mimouni, T. and Dupray, F. (2013): Advances in the analysis of thermo-active foundations, Coupled
Phenomena in Environmental Geotechnics, Proceedings of the international symposium, ISSMGE TC
215, Torino, Italy, CRS Press, pp. 85-102.
Rakić, D., Ćorić, S. and Šušić, N. (2011): Getechnical education in the function of sustainable development –
foreign and domestic experiences, International Conference – Science and higher education in function
of sustainable development – SED 2011, Užice, pp. 1-30 – 1-36.
Roland, W. (2010): Erdwärmenutzung – Fakten und Perspektiven, Geothermie, Mitteilungen der Geotechnik
Schweiz, pp. 5-11.
463
UDK: 624.131
624.04
Stručni članak
ИЗБОР ТАЧАКА ЗА ДЕФОРМАЦИОНУ

АНАЛИЗУ ТЛА И ОБЈЕКАТА
ПРИМЕНОМ ГЕОДЕТСКИХ МЕТОДА
Милан Трифковић*, Жарко Несторовић**, Тихомир Милутиновић***,
Горан Пејичић****
* Грађевински факултет Суботица, Србија, milantri@eunet.rs

** ПД “ХЕ Ђердап” д.о.о. Кладово, Трг Краља Петра 1, 19320 Кладово, Србија
zarko.nestorovic@djerdap.rs
*** ХЕ “Дабар” Требиње, Р.Српска, БиХ, t.milutinovic@het.ba,
**** Технички факултет, Европски универзитет, Брчко, BiH, gpejicic@gmail.com
САЖЕТАК
Деформациона анализа тла и објеката заснива се на поређењу координата тачака добијених у

различитим серијама мерења. Избор тачака које репрезентују тло и објекте за потребе
деформационе анализе значајно утиче на доношење правилних закључака о стању и понашању
тла и објеката. По мишљењу аутора овој проблематици се не придаје довољан значај у актуелној
теорији и пракси. Из тог разлога овај рад има за циљ да укаже на значај апроксимације тла и
објеката за потребе деформационе анализе.
КЉУЧНЕ РЕЧИ: дискретизација тла и објеката, тестирање хипотеза, мултидисциплинарни

приступ
ON THE POINTS SELECTION FOR DEFORMATION

ANALYSIS OF GROUND AND OBJECTS BY GEODETIC
METHODS
ABSTRACT
Deformation analysis of ground and objects is based on comparison of coordinates of points obtained in
different series of measurement. Selecting points which shall represent ground and/or objects for
deformation analysis significantly influence the correctness of conclusions about ground and objects
behavior. The authors deem that this statement is not considered adequately in existing theory and
practice. Consequently this paper aims to emphasize the importance of proper approximation of ground
and objects for deformation analysis.
KEY WORDS: discretization of ground and objects, statistical hypothesis testing, multidisciplinary
approach
464
УВОД
Деформациона анализа тла и објеката је поступак путем којег се утврђује стање и понашање тла и објеката
у неком временском периоду. Тло и објекти изложени су сталним дејствима различитих природних утицаја
односно сила које изазивају промене на њима. Одређивање ових промена са временом је од изузетног
значаја за утврђивање стања тла и објеката као и за уочавање законитости потенцијалних промена на тлу и
објектима. Утврђивање стања и понашања тла и објеката директно је повезано са њиховом
функционалношћу али и са њиховом безбедношћу за коришћење. Такође постоји и директна веза стања и
понашања тла и објеката са њиховом економском димензијом. Наиме, изграђени грађевински објекти
резултат су значајних инвестиционих улагања и инвеститори оправдано очекују да ће објекти и тло на
којима су изграђени бити стабилни у што дужем временском периоду како би се експлоатацијом објекта
остварила његова што већа економска исплативост.
Уколико међутим, услед различитих непредвидивих утицаја, дође до одступања понашања објекта или тла
од њиховог пројектом предвиђеног понашања и/или уколико вредности предвиђених утицаја из пројекта
буду превазиђене онда постоји повећан ризик да дође до угрожавања људских живота и до настајања
материјалне штете. Овакви ризици на данашњем нивоу развоја знања и технологије нису прихватљиви и
једна од мера које се предузимају за њихово смањење јесте осматрање тла и објеката геодетским методама.
Значај деформационе анализе геодетским методама и њена употреба одавно су уочене у инжењерској
пракси и постоји значајна литература која обрађује ову проблематику. Постоји такође и одређена
регулатива [1] која обавезује да се врши осматрање тла и објеката током грађења и употребе објеката како
би се избегло да инвеститори сами процењују потребу за овим радовима. Озбиљност приступа у наведеној
регулативи огледа се у чињеници да је за осматрање тла и објеката неопходно израдити идејни и главни
пројекат осмтарања и да се ови пројекти реализују током читавог животног циклуса објекта (од
пројектовања и грађења али и током његове употребе).
Други приступ (поред регулативе) заснива се на системима квалитета. У литератури [2] наводи се да
посебно геодетски мониторинг структура има огроман потенцијал за избегавање оштећења и продужење
времена коришћења конструкција. „Квалитет“ се сматра пресудним економским фактором у
грађевинарству али га је некада тешко оценити на објективан начин. „Посматрајући укупну суму штете у
грађевинској индустрији Немачке она износи преко 20 милијарди немачких марака годишње. То је око 4%
истражених случајева. Главни разлози услед којих настају ове штете су:
- Пропусти у планирању;
- Повреде техничких прописа и
- Одступања од пројекта током грађења.
Сматра се да је око 5% ових штета могуће избећи. Укупан износ грађевинских инвестиција у Европи је 1230
милијарди немачких марака годишње и 40% овог износа алоцирано је немачке компаније. Ради обезбеђење
„квалитета“ производа смисао осигурања квалитета ће добити на значају. Смањење трошкова рушења
(5%=61.5 милијарди марака) чини додатне трошкове оправданим. Инжењерска геодетска мерења ће дати
свој допринос чак и ако он не буде видљив као директна корист од инжењерских геодетских мерења“. Иако
цитирани податак из литературе потиче из двадесетог века он добро илуструје суштину значаја геодетских
мерења при деформационој анализи тла и објеката.
На основу наведених чињеница непобитно се може тврдити да деформациона анализа тла и објеката мора
да се врши из економских и законских разлога, односно да не постоје разумни разлози због којих је треба
изоставити из процеса изградње и коришћења објеката. Међутим сама чињеница да је тло и објекте
потребно осматрати геодетским методама представља основу за развијање геодетских система за
осматрање. Основ за развој система за осматрање тла и објеката представља њихова дискретизација
односно апроксимација одређеним бројем тачака. Развој савремених технологија омогућио је да се поред
класичног приступа осматрања примењују и методе за континуирано осматрање тла и објеката у простору и
времену. Ове технологије имају своје предности и недостатке али нису искључиле примену нити умањиле
значај класичног приступа апроксимације објеката дискретним скупом тачака. Ауторри овог рада сматрају
465
да треба указати на потребу пажљивог разматрања избора скупа тачака којима се апроксимирају објекти и
тло при осматрању њиховог стања и понашања бар из два разлога:
- Први разлог јесте из праксе уочена чињеница да се овој теми не придаје одговарајући значај при
изради пројеката геодетског осматрања и
- Други разлог јесте економске природе јер се правилном апроксимацијом тла и објеката
дискретним скупом тачака могу добити информације о њиховом стању и понашању уз мање
трошкове.
Неопходан услов за правилан приступ при избору дискретног скупа тачака којима се апроксимирају тло и
објекти јесте мултидисциплинарни приступ овој проблематици. За правилан избор места на тлу и објектима
које треба сигналисати како се омогућило њихово осматрање геодетским методама неопходно је да
учествују стручњаци одговарајућих струка који познају законитости понашања тла и објеката услед
различитих утицаја односно сила из окружења. На основу експертских знања и пројектованих особина
објекта или карактеристика тла потребно је донети одлуку о скупу тачака и њиховом распореду које ће на
одговарајући начин репрезентовати објекат и тло. Ове тачке потребно је на одговарајући начин обележити
односно сигналисати како би се на основу евентуалних промена њиховог положаја кроз време доносили
исправни закључци о стању и понашању тла и објекта. Задатак геодетских стручњака јесте да на основу
задатог дискретног скупа тачака пројектују геодетску мрежу за осматрање ових тачака са потребном
тачношћу. Евентуалне измене на дискретном скупу тачака које би омогућиле бољи квалитет или већу
ефикасност реализације геодетских мерења могуће је вршити, према мишљењу аутора, само уз услов да се
не наруши репрезентативност дефинисаног скупа тачака, односно да промене дискретног скупа тачака не
доведу до различитих закључака у односу на првобитно дефинисани скуп тачака.
ДЕФОРМАЦИОНА АНАЛИЗА ТЛА И ОБЈЕКАТА ГЕОДЕТСКИМ МЕТОДАМА
Деформациона анализа тла и објеката која се заснива на геодетским методама мерења детаљно је описана у
страној и домаћој литератури [3], [4]. Суштина деформационе анализе заснива се на претпоставци да је
могуће утврдити промене положаја тачака на објекту са временом на основу геодетских мерења. Промена
положаја тачака дефинисана је променом координата тачака које се добијају у различитим епохама
(серијама) мерења. Формално се ова промена може изразити једначинама:
При чему су , и промене координата посматране тачке у временском тренутку у

односу на тренутак . При томе важи претпоставка да су координате посматране тачке одређене
геодетским методама у посматраним временским тренуцима (епохама, серијама). Неопходан услов за
утврђивање промене положаја тачака на објекту јесте обезбеђивање стабилности довољног броја тачака
геодетске мреже са којих се врши осматрање тачака на тлу и објекту. Ова проблематика због своје
сложености није предмет разматрања у овом раду али се може констатовати да наведена литература [4]
представља исцрпан приказ метода деформационе анализе.
Графичка илустрација дефомационе анализе дата је на сликама 1 и 2. На овим сликама хипотетичку

геодетску мрежу представљају тачке A, B, C и D док тачке 1, 2, 3 и 4 репрезентују хипотетчки објекат. На
слици 1 приказано је стање (геометријски облик) и положај објекта у тренутку док је на слици 2
приказано стање (геометријски облик) и положај посматраног објекта у тренутку . Очигледно се може
закључити да је објекат (у хипотетичком примеру) променио и свој положај и свој геометријски облик.
Уколико је геодетка мрежа истим тренуцима времена подударна односно није променила ни свој положај
ни свој облик онда се могу доносити поуздани закључци о промени положаја и облика објекта између два
тренутка у времену односно између две серије геодетских мерења.
466
Сл. 1. Положај и геометријски облик посматраног објекта у тренутку
Сл. 2. Положај и геометријски облик посматраног објекта у тренутку
Због неизбежних грешака резултата мерења које се појављују током осматрања објеката доношење
закључака о промени положаја тачака доносе тестирањем статистичких хипотеза. Чињеница да резултати
мерења нису безпогрешни има за резултат да се дискретизација објекта скупом тачака мора вршити кроз
заједничку анализу са учешћем геодетских стручњака. Разлози за мултидисциплинарни приступ при
дискретизацији тла и објекта могу бити следећи:
- Захтеви за тачношћу са којом треба одредити промене положаја тачака могу бити превише
високи и у неким случајевима неоствариви;
- Поједине позиције тачака могу захтевати улагање превише рада да би се добили резултати и
- Кроз дискусију и упознавање стручњака свих укључених струка могуће је остварити ефекат
синергије и доћи до оптималног решења било кроз промену скупа дискретних тачака било кроз
комбиновање геодетских технологија.
ДИСКРЕТИЗАЦИЈА ТЛА И ОБЈЕКАТА
Под дискретизацијом тла и објекта, за потребе овог рада, подразумеваћемо поступак избора тачака које
репрезентују тло и објекат у одређеном смислу. Смисао репрезентовања тла и објекта посматраће се као
могућност утврђивања понашања тла и објекта у зависности од различитих утицаја кроз време. Означимо
467
хипотетички објекат на слици 1 и 2 симболом . Апроксимацију објекта са четири тачке онда можемо
означити на следећи начин:
На основу аналогије са формулама (1) можемо приказати положај тачака објекта на следећи начин:
Уколико се формуле (3) и (4) напишу у облику зависности од координата тачака онда оне добијају следећи
облик:
при чему су у витичастим заградама дате тродимензионалне координате -те ( тачке на

објекту у тренуцима времена и . Промена геометрије објекта у два тренутка времена може се тада
изразити формулпм:
при чему се разлике координата за сваку тачку израчунавају по формулама (1). Значај правилне
апроксимације објекта дискретним скупом тачака из примера може се изразити на следећи начин: ако би се
објекат апроксимирао са три тачке уместо са четири тачке формула (2) која описује геометрију објекта
гласила би:
док би формула (7) добила облик:
На основу формула (8) и (9) непосредно следи закључак да је дошло до промене положаја посматраног
објекта али не и до промене његове геометрије док је објективно стање објекта такво да је дошло и до
промене његове геометрије. Истовремено није могуће доносити било какве закључке о стању и понашању
посматраног објекта изван дискретног скупа тачака чије су координате одређене у два тренутка времена
(епохе односно серије). Наведени пример је изузетно једноставан али он указује на суштину значаја
апроксимације објекта дискретним скупом тачака и на могућност закључивања о стању и понашању
објекта. Даља разрада овог питања укључивала би уопшатавања која се односе на апроксимацију објеката
сложених геометријских облика дискретним скупом тачака. У том случају је неопходно размотрити не само
број тачака већ и њихов распоред којим би се успоставила функционална зависност између промене
положаја и геометрије објеката у зависности од дејства различитих утицаја односно сила. Ови утицаји могу
бити: температура ваздуха, утицај брзине ветра, земљотреси, појаве нестабилности тла и други. Детаљна
разрада свих могућности и односа тачности геодетских мерења и захтеване величине промене координата
тачака која се мора открити превазилази оквире овог рада али такође представља значајно питање које је
неопходно размотрити у оквиру пројеката геодетског осматрања тла и објеката.
468
ЗАКЉУЧАК
На примеру једноставног хипотетичког објекта приказан је значај његове правилне апроксимације

дискретним скупом тачака. Уколико се изврши неправилна апроксимација посматраног објекта и/или тла
могући су погрешни закључци о променама које настају током времена а које могу бити од значаја за
правилно предузимање одговарајућих мера за продужење века експлоатације објекта што је директно
повезано са његовом економском димензијом. У том смислу неопходно је али не и довољно редовно
вршити геодетска осматрања тла и објеката већ је неопходно и правилно апроксимирати тло и објекте
дискретним скупом тачака. У литератури [2] убедљиво је доказана економска оправданост примене
геодетских метода осматрања тла и објеката у циљу смањења штета које могу настати услед изостанка
њихове примене. Ова чињеница као и постојећи правилник о осматрању тла и објеката током грађења и
употребе [1] чине неоправданим свако изостављање геодетских осматрања током реализације ових
пројеката. Међутим чак и уз примену геодетских метода осматрања тла и објеката могуће је доносити
неправилне закључке о стању и понашању тла и објеката уколико они нису правилно апроксимирани
дискретним скупом тачака. Ова чињеница налаже мултидисциплинарни приступ у процесу израде пројекта
геодетског осматрања тла и објеката при чему је неопходно активно учешће геодетских стручњака.
1. Правилник о садржини и начину осматрања тла и објеката током грађења и употребе (Сл. Гласник РС
бр. 13/98)
2. Klein, K.H., Heunecke, O.: Aims and Activities in German Standardisation Respective Engineering Surveys,
FIG Working Week, 21-26 May, Prague, (www.fig.net)
3. Caspary, W.F.: Concepts of Network and Deformation Analysis, Monograph 11, School of Surweying, The
University of New South Wales, Kensington, N.S.W., Australia, 1987
4. Михаиловић, К., Алексић, Р.И.: Деформациона анализа геодетских мрежа, Институт за геодезију,
Грађевински факултет, Београд,1994
SAVEZ GRAĐEVINSKIH INŽENJERA SRBIJE Beograd, oktobar 2013.god.
11101 BEOGRAD, Knez Miloša 9/I, soba 105
Tel./faks: 011-3241-656
E-mail: sgisrbije@open.telekom.rs
PIB: 101602462, Matični broj: 07000405, Šifra delatnosti: 9412,
NISMO OBVEZNICI PDV, Tekući račun: 205-15599-45, Komercijalna banka,AD,Beograd
Poštovane kolege,
Obaveštavamo Vas da Savez građevinskih inženjera Srbije izdaje redovno od 1969. godine
Priručnik "GRAĐEVINSKI KALENDAR", a sada se nalazi u štampi "GRAĐEVINSKI
KALENDAR 2014", koji sadrži sledeće naučno-stručne radove i to:
1. Prof.dr Ratko Salatić, dipl.građ.inž., Prof.dr Rastislav Mandić, dipl.građ.inž. i

Luka Popržen, dipl.građ.inž.
"SEIZMIČKA IZOLACIJA ZGRADA"
2. Doc.dr Nataša Praščević, dipl.građ.inž.

"INFORMACIONI SISTEMI U GRAĐEVINARSTVU"
3. Mr Natalija Jovičić-Zarić, dipl.maš.inž.

"AKREDITACIJA LABORATORIJA – SIGURAN PUT KA KVALITETNOM I
BEZBEDNOM PROIZVODU"
4. Oleg Stefanović,dipl.maš.inž.
"ELASTOMERNA LEŽIŠTA" – Referentni standardi, karakteristike i sistematizacija,
izbor, ugradnja i održavanje
5. Krstan Laketić,dipl.građ.inž, Čedo Andrić,dipl.građ.inž. i Prof.dr Boško Stevanović

"ZNAČAJNI OBJEKTI OD LEPLJENOG LAMELIRANOG DRVETA IZVEDENI
U SRBIJI"
6. Doc.dr Bojan Matić,dipl.građ.inž., Prof.dr Vlastimir Radonjanin,dipl.građ.inž.,

Doc.dr Goran Mladenović,dipl.građ.inž. i Danka Matić, prof.mat.
"RAZVOJ MODELA ZA PREDVIĐANJE TEMPERATURA POVRŠINE KOLOVOZA
PRIMENOM NEURONSKIH MREŽA"
7. Prpf.dr Zoran Grdić,dipl.građ.inž. i Prof.dr Gordana Topličić-Ćurčić,dipl.inž.građ.

"KARAKTERIZACIJA ANTIČKIH (RIMSKIH) MALTERA SA LOKACIJE
MEDIJANA KOD NIŠA I CARIČIN GRAD U FUNKCIJI SPRAVLJANJA
KOMPATIBILNIH REPARATURNIH MALTERA"
8. Olivera Đokić,dipl.inž.geol. i Doc.dr Vesna Matović,dipl.inž.geol.

"OTPORNOST KAMENA NA DEJSTVO MRAZA – METODE ISPITIVANJA ,
ZNAČAJ I PRIMENA U GRAĐEVINSKOJ PRAKSI"
9. Ljubica Bošnjak, dipl.inž.arh.

"KONSTRUKCIJE I MATERIJALI U NOVIJEM SRPSKOM CRKVENOM
GRADITELJSTVU"
10. V.Prof.dr Radomir Kapor,dipl.građ.inž., Prof.dr Ljubodrag Savić,dipl.građ.inž.,
Budo Zindović,dipl.građ.inž., Dragiša Žugić,dipl.građ.inž., Danica Starinac,
dipl.građ.inž. i Predrag Vojt,dipl.građ.inž.
"HIDRAULIČKA ANALIZA STRUJANJA NA STEPENASTOM BRZOTOKU"
11. Doc.dr Miloš Stanić, dipl.građ.inž.

"SLEGANJE KAO POSLEDICA SNIŽENJA NIVOA PODZEMNE VODE"
12. Prof. dr Olivera Potić, dipl.građ.inž. i Aleksandra Ilić, dipl.građ.inž.

"PRIMENA GABIONA I RENO MADRACA ZA IZRADU GRAĐEVINA
ZA REGULACIJU PRIRODNIH VODOTOKA"
"GRADJEVINSKI KALENDAR 2014" štampa se u 500 primeraka, a izlazi iz štampe

20. decembra 2013. godine.
Cena Priručnika "GK 2014" je 2.500,00 dinara po komadu /ili EUR 20,00/ u pretplati, a za firme koje poruče
preko 30 komada cena priručnika "GK 2014" biće 2.000,00 dinara ili /EUR 17,00/ i samim tim stiču pravo da
se na koricama "Građevinskog kalendar 2014" štampa naziv njihove firme, koje mogu deliti svojim
inženjerima i poslovnim prijateljima u oči Nove godine, umesto obične agende.
Firme koje naruče preko 30 kom. "GK 2014" mogu platiti Kalendare u dve rate.
Predlažemo Vam da u navedenom Priručniku date oglas Vaše firme i prilagodite ga formatu
10,5 cm x 14,5 cm, koji se štampa u crno-beloj tehnici.
Cena oglasa je : - na jednoj strani 10.000,00 dinara

- na dve strane 12.000,00 dinara
- a za svaku sledeću stranu plaća se još po 1.000,00 dinara.
TEKST OGLASA I NARUDŽBINE PREKO 30 KOM. KALENDARA TREBA

DOSTAVITI NAJKASNIJE DO 15. novembra 2013. GODINE NA E-mail:
sgisrbije@open.telekom.rs
U nadi da ćemo u buduće lepo sarađivati , ostajemo s poštovanjem
GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK "GK 2014" PREDSEDNIK SGIS,

Prof.dr Mihailo MURAVLJOV, dipl.inž.građ. Prof.dr Radomir FOLIĆ,dipl.inž.građ.
SAVEZ GRAĐEVINSKIH INŽENJERA SRBIJE
11000 BEOGRAD, Knez Miloša 9/I, soba 105
Tel./Faks: 011-3241-656
E-mail: sgisrbije@open.telekom.rs
PIB: 101602462, Matični broj: 07000405, Šifra delatnosti: 9412,
NISMO OBVEZNICI PDV
Tekući račun: 205-15599-45 Komercijalna banka, a.d. Beograd
Beograd, oktobar 2013.godine
N A R U DŽ B E N I C A
1. Ovim neopozivo naručujemo_______________primeraka Priručnika "GRAĐEVINSKI KALENDAR

2014"
2. Oglas ćemo dati na _______________strana
Molimo Vas da predračun dostavite na adresu:
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
PIB: ______________________ Telefon/faks: ____________________________________
Kontakt osoba: ______________________________________________________________
Mesto i datum
_________________________
MP OVLAŠĆENO LICE
___________________________

CIP - Ʉɚɬɚɥɨɝɢɡɚɰɢʁɚ ɭ ɩɭɛɥɢɤɚɰɢʁɢ

ɇɚɪɨɞɧɚ ɛɢɛɥɢɨɬɟɤɚ ɋɪɛɢʁɟ, Ȼɟɨɝɪɚɞ
624.1(082)
ɇȺɍɑɇɈ-ɫɬɪɭɱɧɨ ɦɟɻɭɧɚɪɨɞɧɨ ɫɚɜɟɬɨɜɚʃɟ Ƚɟɨɬɟɯɧɢɱɤɢ ɚɫɩɟɤɬɢ ɝɪɚɻɟɜɢɧɚɪɫɬɜɚ (5 ;

2013 ; ɋɨɤɨɛɚʃɚ)
Zbornik radova = Conference Proceedings /Peto nauþno-struþno meÿunarodno savetovanje
Geotehniþki aspekti graÿevinarstva,Sokobanja, 29.-31. oktobar 2013. =FifthInternational
Conference Geotechnics in CivilEngineering ; [organizatori] Savez graÿevinskih inženjera Srbije i
Srpsko
društvo za mehaniku tla i geotehniþko inženjerstvo ; editor Radomir Foliü. - Beograd : Savez
graÿevinskih inženjera Srbije =Association of Civil Engineers of Serbia, 2013 (Zemun : Akademska
izdanja). - XII, 468 str. : ilustr. ; 24 cm
Radovi na srp. i engl. jeziku. - Tiraž 200. - Str. XI: Predgovor ; Foreword / Radomir Foliü,
Aleksandar Ĉukiü. - Bibliografija uz svaki rad. - Abstracts.
ISBN 978-86-88897-04-4
1. ɋɚɜɟɡ ɝɪɚɻɟɜɢɧɫɤɢɯ ɢɧɠɟʃɟɪɚ ɋɪɛɢʁɟ (Ȼɟɨɝɪɚɞ) 2. ɋɪɩɫɤɨ ɞɪɭɲɬɜɨ ɡɚ ɦɟɯɚɧɢɤɭ ɬɥɚ
ɢ ɝɟɨɬɟɯɧɢɱɤɨ ɢɧɠɟʃɟɪɫɬɜɨ (Ȼɟɨɝɪɚɞ) a) Ɇɟɯɚɧɢɤɚ ɬɥɚ - Ɂɛɨɪɧɢɰɢ b) Ƚɟɨɬɟɯɧɢɱɤɟ
ɤɨɧɫɬɪɭɤɰɢʁɟ - Ɂɛɨɪɧɢɰɢ
COBISS.SR-ID 201990156

Docslide - Us - Geotehnics in Civil Engineering 2013 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Docslide - Us - Geotehnics in Civil Engineering 2013 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Docslide - Us - Geotehnics in Civil Engineering 2013 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

What is the purpose of the document?

What is the purpose of the document?

What topics are covered in the document?

What topics are covered in the document?

SAVEZ GRAĈEVINSKIH INŽENJERA SRBIJE

ASSOCIATION OF CIVIL ENGINEERS OF SERBIA

INŽENJERSKA KOMORA SRBIJE

PROG RA MSK I OD BOR / ( P R O G R A MM E COM MI T T E E ):

EDITOR / (Editor in Chief): Prof.dr Radomir FOLIû

TIRAŽ (Circulation): 200

SAVEZ GRAĈEVINSKIH INŽENJERA SRBIJE

SRPSKO DRUŠTVO ZA MEHANIKU TLA I GEOTEHNIýKO

Editor: Prof. dr Radomir Foliü

Sokobanja, 29. - 31. oktobar 2013.

ORGANIZATORI SAVETOVANJA / (CONFERENCE ORGANISERS):

ORGANIZACIONI ODBOR / (ORGANISING COMMITTEE):

ODRŽAVANJE SAVETOVANJA SU POMOGLI / (SPONSORED BY):

Radovi po pozivu / Keynote Papers

1. H.Brandl (Vienna – Austrija)

Tematska oblast 1 / Topic 1

6. J.Papiü, V.Proloviü, Lj.Dimitrievski (Skoplje – Makedonija, Niš - Srbija)

Tematska oblast 2 / Topic 2

7. V.Vujaniü, M.Jotiü (Beograd – Srbija)

Tematska oblast 3 / Topic 3

13. M.Vasiü, M.Ĉogo (Novi Sad – Serbia)

Tematska oblast 4 / Topic 4

18. Ž.Žugiü, M.Rakiü (Beograd, Loznica – Srbija)

Tematska oblast 5 / Topic 5

21. M.Prica, K.Ĉokoviü, N.Šušiü, D.Berisavljeviü (Belgrade – Serbia)

24. S.Krstiü, M.Ljubojev, V.Ljubojev, D.Tašiü (Bor – Srbija)

Tematska oblast 6 / Topic 6

26. G.Hadži-Nikoviü, S.ûoriü (Belgrade – Serbia)

27. B.Foliü, M.ûosiü, Ĉ.Laÿinoviü (Beograd, Loznica - Novi Sad)

Tematska oblast 7 / Topic 7

29. E.ýizmiü, A.Skejiü, D.Ljubunþiü, A.Baliü (Sarajevo – BiH)

Tematska oblast 8 / Topic 8

30. M. Vukiüeviü, S. Maraš-Dragojeviü, S. Jockoviü, M. Marjanoviü, V. Pujeviü

Tematska oblast 9 / Topic 9

32. N.Krstivojeviü (Valjevo – Srbija)

Tematska oblast 10 / Topic 10

33. Z.Radiü, V.Iliü (Beograd – Srbija)

37. A.Spahiü (Sarajevo – BiH)

Tematska oblast 11 / Topic 11

39. M.Vuþiniü (Podgorica – Crna Gora)

Tematska oblast 12 / Topic 12

40. D.Mandiü, A.Kikoviü, M. Hranisavljeviü (Beograd – Srbija)

44. D.Zlatkov, M.Stanojev, S.Budiü (Niš – Srbija)

Tematska oblast 13 / Topic 13

46. M.Stevanoviü, S.Bogdanoviü (Beograd – Srbija)

Tematska oblast 14 / Topic 14

48. D.Rakiü, L.ýaki, S.ûoriü (Beograd – Srbija)

Tematska oblast 15 / Topic 15

50. M.Vuþiniü (Podgorica – Crna Gora)

Tematska oblast 16 / Topic 16

52. M.Hamova, G.Frangov, H.Zayakova, A.Mihailov, M.Periklijska

Tematska oblast 17 / Topic 17

55. A.Zahariev, G.Frangov, I.Zahivko (Sofija – Bugarska)

1. NORMATIVI – TEHNIýKI PROPISI U GRAĈEVINSKOJ GEOTEHNICI U SVETLU

EDITOR: Prof.dr Radomir Foliü, Novi Sad