UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET ZDRAVSTVENIH STUDIJA

Seminarski rad

Konvencionalne radiološke metode

KONTRASTNA SREDSTVA U RADIOLOGIJI

Predmetni profesor: Student:

V.ass Fuad Julardžija Ana Barić

Sarajevo, 16.04.2018.
SADRŽAJ:

1.UVOD .................................................................................................................................................... 1
2.POVJESNI RAZVOJ KONTRASTNIH SREDSTAVA .................................................................................... 2
3.FIZIKALNO-KEMIJSKE OSOBINE KONTRASTNIH SREDSTAVA ................................................................ 4
3.1.POŽELJNE OSOBINE KONTRASTNOG SREDSTVA ........................................................................... 6
4.PODJELA KONTRASTNIH SREDSTAVA ................................................................................................... 7
4.1. POZITIVNA KONTRASTNA SREDSTVA ........................................................................................... 7
4.1.1 BARIJUM SULFAT .................................................................................................................... 7
4.2.RASTVORLJIVA KONTRASTNA SREDSTVA ...................................................................................... 8
4.2.2. JODNA KONTRASTNA SREDSTVA ........................................................................................... 8
4.3.ULJNA I ULJU SLIČNA KONTRASTNA SREDSTVA ............................................................................ 9
4.4.NEGATIVNA KONTRASTNA SREDSTVA ........................................................................................ 10
5.NUSPOJAVE NAKON UPOTREBE KONTRASTNIH SREDSTAVA............................................................. 11
6.PREVENCIJA I LIJEČENJE KOMPLIKACIJA ............................................................................................. 12
7.ZAKLJUČAK.......................................................................................................................................... 13
8.LITERATURA ........................................................................................................................................ 14
1.UVOD

U rendgen dijagnostici anatomska struktura ili patološki proces se može prezentirati sjenom
pozitivan kontrast ili transparencijom negativan kontrast.
Da bi se anatomske strukture ili patološke promjene na radiogramu ili dijaskopskom ekranu
mogle zapaziti moraju dati svjetliju ili tamniju sjenu nego što ju daje njihova neposredna
okolina, dakle moraju biti kontrastne. Kontrast u radiologiji je razlika u optičkoj gustoći,
odnosno stupnju zacrnjenja dvaju susjednih površina osvijetljenog i obrađenog filma.
U normalnom ljudskom tijelu na radiogramu razlikujemo 4. intenziteta gustoće:
-sjenu gustoće zraka ( transparenciju )
-sjenu gustoće masnog tkiva
-sjenu gustoće mekih tkiva
-sjenu gustoće kosti ( vapna ).
Nefiziološki intenzitet gustoće je sjena intenziteta metala.
Ako u ljudskom tijelu između susjednih organa nema prirodnog kontrasta, njihov prikaz je
moguć jedino uz upotrebu umjetnog kontrastnog sredstva.
Otkriće kontrastnih sredstava bilo je odlučno za razvitak rendgenske dijagnostike oboljenja
svih onih organa, koji se sami po sebi na rendgenskoj snimci uopće ne prikazuju ili se
prikazuju nedovoljno jasno.
Kontrastna sredstva su one supstance koje apsorbiraju rendgenske zrake više ili manje od
tjelesnih šupljina ili organa.

1
2.POVJESNI RAZVOJ KONTRASTNIH SREDSTAVA

Prva dijagnostička upotreba rtg zraka je bila kod prijeloma kostiju te stranih tijela i
ovapnjenja u mekim tkivima što je sve bilo vidljivo zahvaljujući prirodnoj kontrastnosti
zbog prisutnosti kalcija. Primjećeno je da su sva meka tkiva jednako prozirna za rtg zrake i
ne mogu se međusobno razlikovati, ali kad bi se ispunila sa spojem koji sadrži kalcij ili teški
metal povećala bi im se gustoća.

1896. Morton i Hammer u svojoj monografiji izlažu ideju o neškodljivim sredstvima koja su
neprozirna za X-zrake. Uočeno je da se apsorbcija X-zraka u nekoj tvari povećava s četvrtom
potencijom atomskog broja, to je bila ideja o kontrastnim sredstvima, ali je pritom bilo nužno
pripremiti iih u obliku netoksičnih oksida ili soli.

1896. Becher je prikazao crijevo svinje olovnim acetatom, dutto je prikazao arterije
amputirane ruke uz pomoć krede, a Haschek i Lindenthal živinim sulfidom, bizmutom i
olovom su prikazali želudac kod štakora.

1897./98. Prikaz želudca i jednjaka bizmutovim subnitratom i karbonatom, a 1904. Se uvodi

tzv. Riederov obrok kojeg čine mlijeko, bizmut, brašno i laktoza .

1901. je uz pomoć bizmutovog nitrata prikazan ureter, a 1904. kanalni sustav bubrega.

1906. su ustanovljena prva trovanja bizmutovim spojevima, te se kao zamjena preporučuju

manganovi, uranovi, željezni oksidi, torijev i cirkonijev oksid.

1910. prva upotreba barijeva sultafa, a barijev se sulfat koristi sve do dan danas. Ulazi u
široku upotrebu tek 1920.e godine jer tada postaje deset puta jeftiniji.Tada prestaje i upotreba
soli teških metala.

Netopljive barijeve soli su u potpunosti neškodljive, pa je do 1930.-e učinjeno 20 000

pregleda bez štetnih posljedica.

1940. počinje povijest razvoja modernih jodnih kontrastnih sredstava pojavom derivata
hipurne kiseline natrijjodohipurata,a zatim i acetriozata.

1950. pojava diatrizoata kao prvog trijodobenzenskog spoja, a potom čitavog niza derivata
koji nisu imali bitnih prednosti pred diatrizoatom.

2
1968. dolazi do spoznaja da su nuspojave postojećih jodnih kontrastnih sredstava povezane
s njihovim ionskim svojstvima i hiperosmolalnošću, također se pojavljuju prvi nejodni
trijodobenzeni.

3
3.FIZIKALNO-KEMIJSKE OSOBINE KONTRASTNIH SREDSTAVA

Osmolalnost je zadana brojem čestica u jedinici volumena otopine (“ toničnost). Otopina

može biti izotonična, hipertonična i hipotonična, u odnosu na krvnu plazmu čovjeka.
Vodotopljiva jodna KS, s obzirom na osmolalnost mogu biti niskoosmolarna ( hipotonična,
hipoosmolalna ) i visokoosmolarna ( hipertonična, hiperosmolalna ).
Osmolalnost je proporcionalna s odnosom atoma joda i broja čestica u otopini KS. Kod većine
hiperosmolalnih KS taj odnos je 3:2, dok je kod hipoosmolalnih 3:1.
Osnovni zadatak u razvoju i proizvodnji KS je postići što veći broj atoma joda u otopini ( s
ciljem da se što je moguće više poveća apsorpcija rtg zraka ) uz što manji broj čestica ( što
manju osmolalnost ) tj. vezati što više atoma joda za jednu organsku molekulu nositelja.
Prednosti niskoosmolalnih KS su slijedeće :
• nema lokalne bolnosti kod injiciranja u arterije

• nema hemodinamskih ni EKG promjena kod pretraga srca i pluća

• mogu se dati veće doze u odnosu na visokoosmolalna KS.

Viskoznost ovisi o unutrašnjem trenju među česticama tekućine. Visoku viskoznost imaju
ulja, mazut, sirupi, med i slično. Tekućine s niskom viskoznošću su voda, alkohol, benzin...
Viskoznost se mjeri u mPa x s ( stara jedinica cP= centipoise ). Što je viskoznost KS veća ono
sporije protječu kroz iglu, slabije se mješa s drugim tekućinama ( na radiogramu nehomogen
stupac KS u žili, što može rezultirati lažno pozitivnim nalazom ). Viskozno KS lokalno više
nadražuje tkiva.
Viskoznost kontrastnog sredstva ovisi o koncentraciji KS, temperaturi, udjelu meglumin /
natrij, polimernosti i o duljini postraničnih lanaca. Brzina injiciranja KS ovisi o viskoznosti
KS, temperaturi KS, debljini igle, ali i o duljini igle i katetera, te o sili pritiska na klip.
Viskoznost je kod artrografija, bronhografija, histerosalpingografija i mijelografija poželjna
jer se sredstvo ne raspršuje u okolinu već ostaje na mjestu injiciranja. Injiciranje jako
viskoznih KS je dvostruko lakše kad se ugriju sa 20 º C na tjelesnu tremperaturu ili kad se
uporabi deblju iglu!

Električki naboj i topljivost

Ionska KS topiva su u vodi jer disociraju u vodi na kation ( Na ili meglumin ) te anion, građen
od benzenove jezgre s tri joda i negativne karboksilne skupine ( COOH ).

4
Neionska KS ne disociraju, ali ipak su vodotopiva jer imaju polarne grupe OH s viškom eoko
kisika ( pol ) i manjkom eoko vodika ( + pol ) pa se tako polarne molekule mogu raspršiti
među disociranim molekulama vode ( što više OH ima u molekuli to je vodotopivost bolja,
npr. Iotrolan ( Isovist ) ih ima čak 12. Osim dobre topljivosti to smanjuje i subarahnoidalnu
toksičnost.
Zbog električnog naboja KS se rasprostire samo ekstracelularno pa prema tome ne djeluje
toksično u stanicama. Ionska KS disociraju na ione koji ulaze u reakcije u organizmu iz kojih
se oslobađaju supstance koje mogu izazvati alergijske reakcije.
Neionska KS ne disociraju, stoga ne ulaze u nikakve reakcije u organizmu. Najčešće korištena
ionska kontrastna sredstva su Urografin, Telebrix, Urovizon, a od neionskih Omnipaque,
Ultravist i Iopamiro.

Toksičnost
Kemotoksičnost je intrizička toksičnost same molekule kontastnog sredstva, a najčešće se
radi o vezivanju kontrastnog sredstva za proteine.
Ukupna toksičnost kontrastnih sredstava ovisi o kemotoksičnosti, jonskoj toksičnosti, te
osmotoksičnosti. Vezanje molekule kontrastnog sredstva na proteine je osobito izraženo ako
na poziciji 5 nema supstituenta . Takva kontrastna sredstva se ne izlučuju bubrezima, već
jetrom i nazivaju se holegrafi.

Vodotopljivost
Ionska kontrastna sredstva su topljiva u vodi jer disociraju na anion, te kation izrađen od
benzenove jezgre s tri joda i negativne karboksilne skupine.
Neionska kontrastna sredstva ne disociraju, ali su ipak vodotopljivi jer imaju polarne grupe
–OH i viška elektrona oko kisika i manjak elektrona oko vodika pa se tako polarne molekule
mogu raspršiti među disociranim molekulama vode.

5
3.1.POŽELJNE OSOBINE KONTRASTNOG SREDSTVA

 Da ima visoku rentgensku gustinu, koja omogućava dobru kontrastnost (što više atoma
joda ili barijuma u jednom molekulu)
 Da je biološki inertan (tj da nema specifično biohemijsko dejstvo, da ne menja
biohemijske reakcije u organizmu)
 Da je fizičko-hemijski stabilan (da naknadno ne stvara u telu toksične supstance, i da se
hemijski ne razlaže prebrzo)
 Da je praktičan za upotrebu i da ima prihvatljivu cenu.

6
4.PODJELA KONTRASTNIH SREDSTAVA

Dvije su glavne grupe kontrastnih sredstava u radiologiji:

1. pozitivna
2. negativna

4.1. POZITIVNA KONTRASTNA SREDSTVA

Pozitivna kontrastna sredstva apsorbiraju rendgenske zrake u većoj mjeri nego li pojedina
tkiva ili organi pa se na radiogramu prezentiraju kao zasjenjenja. Pozitivna kontrastna
sredstva se dijele na nerastvorljiva, rastvorljiva i uljna i ulju slična kontrastna sredstva.
Nerastvorljiva kontrastna sredstva se primjenjuju za prikazivanje šupljih organa,
uglavnom digestivnog sistema - BaSO4 - barijum-sulfat.

4.1.1 BARIJUM SULFAT

Barijum je alkalni metal, sličan kalcijumu, rednog broja 56 II. Za razliku od barijum-
sulfida koji je jako otrovna supstanca, barijum-sulfat je nasuprot njemu, neotrovan, ne
rastvara se u vodi i ne resorbuje u crevima, nego se izlučuje u nepromenjenom obliku iz
digestivnog trakta.

Suspenziji barijum-sulfata se dodaju razni aditivi (pektin, sorbitol, agar, karboksimetil-

celuloza) koji reguliraju električni naboj, pH, viskoznost i stabilnost, što je važno za dobro
punjenje crijeva, obljepljivanje sluzokože, sprječavanje flokulacije i pjenušanje kontrastnog
sredstva. Slični efekti se mogu postići i upotrebom grubih čestica BaSO4 (veličine oko 30
μm).

Barijum-sulfat se primenjuje u sljedećim radiološkim procedurama;

 radiografija jednjaka - kao barijumova pasta (koncentracije barijuma 113 gr%),

visoke viskoznost, sa dodatkom aditiva: glicerin, saharin, K-sorbat, razne arome
 radiografija želuca, tankog i debelog creva - kao suspenzija (koncentracije barijuma 60
gr%).

7
 Za pregled tankog crijeva najbolja je primena barijuma enteroklizom uz dodatak
metilceluloze koja omogućava razvijanje ugljen-dioksida.
 dvostrukokontrastna radiografija želudca - kao suspenzija (koncentracije barijuma 200-
250 gr%), (Prontobario HD), visoka koncentracija neophodna zbog tankog sloja
kontrastnog sredstva.
 irigografija - kao suspenzija 5-10 gr% (mikroskopske - čestice 1-15 μm), sa kateterom
 za markiranje creva kod kompjuterizovane tomografije - koristi se kao jako
razrjeđena suspenzija.

4.2.RASTVORLJIVA KONTRASTNA SREDSTVA

Sva u vodi rastvornjiva (hidrosolubilna) kontrastna sredstva su derivati trijodbenzena. Njihova

visoka sposobnost apsorpcije rendgen zračenja postignuta je zahvaljujući jodu.

4.2.2. JODNA KONTRASTNA SREDSTVA

Jod, je kemijski element dovoljno velikog atomskog broja (Z=53) koji stvara zadovoljavajuću
sjenku na radiogramu.

Osnovne kemijske osobine joda su;

 Na sobnoj temperaturi jod se javlja u čvrstom agregatnom stanju, kao sjajna plavo crna
supstanca.
 U čistom obliku jod ima otrovno dejstvo.
 Postoji samo jedan postojan izotop joda u prirodi.
 Radioaktivni izotopi joda su: J123, J125, J127, J129, J131.
 Kao i svi halogeni elementi jod je veoma reaktivan.
 Jod se u vodi slabo rastvara.
 Jod se dobro rastvara u organskim rastvaračima.
 Organske molekule čvrsto vezuju atome joda što omogućava njegovu prihvatljivu
hidrosolubilnost i toksičnost.
 Jod se u prirodi nalazi u obliku jodida i jodata
 Dugotrajna primjena jodnih preparata može uzrokovati kronično trovanje (jodizam).

Od 1950. sva kontrastna sredstva za intravaskularnu upotrebu (u vodi rastvorljiva -

hidrosolubilna) zasnivaju se na benzenovom prstenu na kojem su adirana tri atomajoda, tj to

8
su jodirane soli benzojeve kiseline (katjon je ili meglumin ili natrijum). Jod je u molekulu
čvrsto vezan, ne oslobađa se u organizmu i ne ulazi u metaboličke procese. Zbog disocijacije
molekula na kation i anion soli kontrastnog sredstva imaju dobru hidrosolubilnost, ali to ima i
dvije neželjene posledice:

 Kao električno nabijene čestice joni kontrastnog sredstva u tijelu mogu mijenjati
električne potencijale na membranama
 Jedan molekul kontrastnog sredstva disocira na dva jona (a samo je jedan potreban za
rendgensku kontrastnost), pa je osmolarnost (osmotski pritisak) takvog rastvora dvostruko
veća nego kad bi molekula kontrastnog sredstva bila nedisocirana (hipertoničnost
rastvora).

Jodna kontrastna sredstva su najraširenija i najvažnija grupa kontrastnih sredstava koja se

koriste za prikazivanje organa, krvnih sudova, tjelesnih šupljina u mijelografijama itd. Sva
današnja hidrosolubilna kontrastna sredstva su derivati trijodbenzena, i koriste se u sledećim
neinvazivnim poluinvazivnim i invazivnim procedurama:

 Angiografija (dijagnostika arterijskih bolesti)

 Venografija (dijagnostika venskih bolesti)
 Cistoureterografija (dijagnostika bolesti mokraćnih puteva)
 Histerosalpinografija (dijagnostika bolesti materice)
 Intravenska urografija (dijagnostika bolesti bubrega)

Danas su u upotrebi uglavnom preparati koji su manje osmolarnosti sa vrlo rijetkim

nuspojavama i alergijskim reakcijama (učestalosti oko 1:1.000.000 boelsnika).

4.3.ULJNA I ULJU SLIČNA KONTRASTNA SREDSTVA

Danas su uljna kontrastna sredstva skoro sasvim izbačena iz upotrebe, osim u intervencijama
kao što su:

 kontrastna limfografija (prikaz limfnih čvorova)

 ciljana embolizacija.

9
4.4.NEGATIVNA KONTRASTNA SREDSTVA

Negativna kontrastna sredstva slabije apsorbiraju rendgenske zrake od pojedinih tkiva ili
organa u ljudskom organizmu pa se na radiogramu uočavaju kao «prozirna « mjesta ili
transparencije.
Danas su u redovnoj upotrebi samo u pregledima cjevastih organa, kao što su
organi gastrointestinalnog trakta (npr. Zrak se koristi za pregled debelog creva).

Kontrastna sredstva se na različite načine apliciraju u šuplje organe pr. u probavni trakt,
kardiovaskularni sustav, traheobronhalno stablo, bilijarni trakt, urogenitalni trakt, u prostore
ljudskog tijela ispunjene vezivom npr. retroperitoneum, medijastinum, ali i u patološke
šupljine i kanale ( pr. fistule ).
Prije otkrića i primjene kontrastih sredstava u radiologiji moguć je bio samo prikaz bolesti
koštanog sustava, bolesti pluća i djelomično srca te prikaz radiopaktnih stranih tijela, posebice
metalnih.

10
5.NUSPOJAVE NAKON UPOTREBE KONTRASTNIH SREDSTAVA

Kontrastna sredstva spadaju među lijekove koji se najbolje podnose, ali ih svi posmatraju kroz
prizmu velike kritičnosti jer se daju u dijagnostičke svrhe, ništa direktno ne liječe, i ako se
nešto dogodi.. pred nama je puno neprijatniji problem od našeg „biti ili ne biti“ ili „preživjeti
ili ne preživjeti“.

U najčešća neželjena dejstva nakon primjene kontrastnih sredstava spadaju:

 Pojava alergija na kontrastno sredstvo. Ona se može spriječiti upotrebom antialeregijskih

lijekova
 Izlivanje kontrasta.

Ako se veća količina kontrastne materije curenjem iz posude izlije i proširi po koži ili se
ubrizga ispod kože, (nakon oštećenja vena pri ubrizgavanju) može doći do oštećenja kože,
krvnih sudova i nerava, iako je malo vjerovatno, da do toga dođe.
Ako bolesnik osjeća bol u toku ubrizgavanja kontrasta (na mestu ubrizgavanja) on mora
odmah obaijestiti doktora.

 Kontrastnim sredstvom indukovana nefropatija, definira se kao uvećanje veće od 25%

kreatinina u serumu ili apsolutno povećanje kreatinina u serumu od 0,5 mg/dl (nakon
radiološkog pregleda obavljenog uz pomoću kontrastnog sredstva).

11
6.PREVENCIJA I LIJEČENJE KOMPLIKACIJA

Kako bi se spriječila ili ublažila neželjena dejstva prije radioloških ispitivanja koja zahtevaju
ubrizgavanja kontrastne materije može se izvršiti odgovarajuća premedikacija (primjenom
profilakse kortikoidima, npr. metil prednizolon tabletama od 30 mg 12 i 2 sata prije
ispitivanja). U rizičnoj grupi bolesnika ispitivanje treba izvesti nejonskim niskoosmolarnim
kontrastnim sredstvom.

Rizik od ozbiljnijih alergijskih reakcija na kontrast koji sadrži jod je veoma rijetka, a
odjeljenja radiologije su dobro opremljena za brzu sanaciju alergijskih reakcija.

Slabe i srednje reakcije saniraju se intravenskom primjenom antihistaminika, nizak pritisak,

kolaps i teške vaskularne reakcija tretiraju se supkutano ili intravenski datim noradrenalinom,
i prema potrebi udisanjem kisika. U stanjima praćenim šokom primjenjuju se infuzije
visokomolekularnih rastvora. U slučaju pojave grčeva primjenjuje se diazepam.

U komplikacije intravenozne aplikacije kontrastnog sredstva spada i ekstravazacije i

infiltracija mekih tkiva. Ova komplikacija javlja se kada kontrastno sredstvo ili lek iz vene
ulazi u meko tkivo. Simptomi infiltracije su otok, crvenilo i osećaj toplote, pečenja i bola.
Najčešći uzrok infiltracije je ispadanje igle iz punktirane vene. Ukoliko se javi infiltracija
odmah se prestaje sa aplikacijom medikamenta. Infiltracija se najčešće liječi:

 aplikacijom leda ukoliko se infiltracija javila u prvih 30 minuta,

 postavljanjem tople komprese ukoliko se infiltracija javila nakon 30 minuta.

12
7.ZAKLJUČAK

Svrha primjene kontrastnih sredstava je pojačati i poboljšati dijagnostičke informacije kod

slikvitih prikaza anatomije i patologije organa i sistema.

Kontrastna sredstva značajnim udjelom sudjeluju u proračunu radiologije jer se radi o

materijalu koji se svakodnevno koristi u velikim količinama posebno u CT pretragama i
angiografiji, MRI, te intervencijskoj radiologiji.

Da bi kontrastno sredstvo bilo dobro, ono mora biti kemijski stabilno, na mjestu aplikacije ne
smije izazivati iritantne posljedice, ne smije izazivati štetno djelovanje u organizmu kao što je
povećanje krvnog pritiska, toksično-alergene reakcije...

Kontrastno sredstvo se mora u potpunosti izlučivati iz organizma i mora se miješati s krvlju,

iznimka su peroralna kontrastna sredstva.

13
8.LITERATURA

1. Damir Miletić Izabrana poglavlja iz “ Kontrastna sredstva u radiologiji“ SVEUČILIŠTE U

RIJECI – MEDICINSKI FAKULTET Katedra za radiologiju, Pristupljeno 13.04.2018.

2. Hebrang A., Lovrenčić M. Radiologija Zagreb: Medicinska naklada, 2000

14