Nantauchan na Tribu Ay: Bhanao, Bhinongan, Mascachiit & Ammotan

Si chi un-una na kano ay tiempo, chad tago sichi, naid pon permanente a pan-aigawan
cha. Ket awad kano using pamilya at pichigan. Upat na nackcha. Kit na inuna ay anak, Bhanao
na ngachan na. na maikadua si Bhinongan. Na maikatlo si Masachot. Kit na maikapat si Ammot.
Kit gapu ta chumanag kano tay achu kano na kaysan ay kailian cha on, kanan kano ni
Bhanao ken amana: “Ama, umapalak ay umachayo. Achu na akailian takay ay kaysan ad Chaya,
Kayaan chas na paltin chi kachayan nay Bhilig.”
Kanan kanon ni mana, “No piyaon yo ay umoy, umoy kay a…” chi kad kaysan kana cha
Bhanao kan pamilyana. Nim naoy yay Bhano, mingol. Nanlallalaki ad pichigan. Sin inggaw cha
chinas chi ginumsauchan cha, sina mangachanan ita ay Pattikiyan, siya na nanbhalin nay pagulo
cha. Ut nanchinchinamag kano si Bhanao. Amin kano ay pinututan ni Bhano nanlallaing cha
kanolusan. Gapu si inalaing ken napintas say panag-ipangulona ni Bhano, na amin nay
nanpalikwos sinas chi yay igaw, managachanan ay in Ibhanao.
Kit nakalagip mit na Binongan ay inauchin ni Bhanao, ay napintas mit ay Bhabha-I.
nangasawa si si mingol tay achu na pinsol na ay kabhosol cha, imbaga na amana na: “Ama,
umachayu kam miy. Umoy kam sina kapon Amyanan.”
“Umoy kay a. no siya na pakad-asan yo si napintas ay pan-igawan yo, tay sina ut naid mit
paying kusto ay no kas na tay umug-ugyat takay mit, “ kanan kanon amacha. Kit cha Bhinongan,
kaysan chas na kapon sina Licowan. Uti si hinongan, nanchinchinamag tay nalaing ay bhabhai.
Caachu na anak ni Bhinongan kan cha pinutuotan cha. Ut gapu si kinasalilit ni Bhinongan,
naiggachanan nas chi yay igaw ay Binongan.
Kit nagwa mit si Masachat, imbhaganan kano kana mana: “ama, uknubhok chad busat
ko.” Ut kanan kanon ni Amana: “Bhay-amon. Inggaw takay sina on. Amanga no achim pon
matal-onan chana anac no masachot ka mit.”
“Ach, umoyakang sina asag-on,” kanan kano ni Masachat.kit siyana palubhosanak ta
kanayon kay to mit laing ay muli il-ilap”. Kanan kano ni Masachot. Ad Lantagan kano na
inumsaochan cha. Ummachu cha mit chana pinututan ni Masachot. Nagguma chan kan cha
nanbhoka cha kano. Bummaknang cha kano. Bukon mit laing ay Masachot si Masachot. Chana
ginanakan ni Masachot nangachanan cha ay Masachiit.
Ut na inauchi yay anak, si Ammot. Mingol kano na asawa ut napintas mit ay bhabha-i.
imbhagana kano kan Amana, “Ama umapal kam mit ay man-inap si man-igawan mi. uknobham
mi chad bhubsat mi.: “Ala, umoy kay a, nim umoy kay sina asag-on. Laka y kan Bhakos kamon,
ut pasalay kay umili bhimisita,” kanan kano ni Amana.
Kaysan cha kano ut sinnukno cha na wangwang ay chakkol.
Kaysan cha kanon, sinuknobcha na chakkol ay wangwang. Ut na ginumsauchan cha sina
ngato na ad Manabho, sinas chi kawayan ay mangngachan ay Salangsang ita.
 Kabhayatan na panag-igaw cha sina ginomsa-uchan cha, na asawan ni Ammot na
nanbualinnay pangulo chad chintong cha ay tagtago. Kasta mit kan ni Ammot, nanbhalinaay
nangipangpango si chad bhabhai. Ut sina naud-uchi ay panawon, cha chi ginanakan ni Ammot
nginachan cha ica ay ammotan, wenno iyammotan. Chanaoy ita chana imanabo.
Kit awad kinapudno na naoy, ay istolya tay chana Ibahanao, Ibhinongan, Masachiit kan
Iyammotan, naid pon bhochong cha. Kit achi cha manbhibhinnosol, no chi kit nanbibinnachang
ay nakigubhat sina kabosol na using kan icha.

How Bucloc got its name

During the early times, people moved from place to place looking for a permanent place
to settle in. there was a family that settled at the headwaters of the Bucloc River (not yet named
Bucloc that time.) their source of livelihood was swidden farming.
The family had two daughters. The name of the younger daughter was Belocan,
nicknamed, Beloc. She was very beautiful cannot work. Her hair was very, very long. When she
walked her hair had to be carried by two persons behind her. Whenever her parents cut her hair,
she always got seriously sick. So they stopped cutting her hair, and allowed it to grow long.
Just below the family house was a very big spring, the source of the river that flowed
down the valley. The spring had a deep and wide waterhole. The western side of thw waterhole
was shallow. This was where they took their bath.
Whenever Beloc took her bath at the spring, her mother and sister carried her hair behind
her and helped her wash her hair. This was almost a daily chore.
Beloc had many suitors, the young and handsome and the brave warriors coming from
the surrounding mountain settlements and the valley below. Other suitors were from the eastern
side of the big mountain, what is now called Banao. But she did not accept any of her suitors
because of her long hair. She cannot work.
One day Beloc’s father and mother went to their kaingin in Aba, a plateau just above
their settlement. The lent Beloc with her sister, to assist her in case she wanted to out in the yard.
The fresh smelling air, the sweet song of the birds and the whispering of the gentle breeze lulled
Beloc’s sister into a deep and long slumber. When she woke up she was so surprised to find out
that Belocan was not in the house. She went out the yard but she was not around. She went down
the spring and saw the marks of the hair dragged along the pathway, some strands of hair
entangled with the weeds along the way. She called shouting the name of Belocan but there was
no response or answer. She shouted and shouted. Still no Beloc.
When their father and mother arrived from the kaingin, they heard the shouting calling
for Belocan. They rushed down the spring and found their older daughter crying. Belocan’s
father lived several times into the waterhole. But Belocan was not in the bottom of the waterhole.
They followed the flow of the stream. They only found strands of hair entangled with some
weeds along the river bank.
Belocan’s father went up to the mountain top settlements and informed the other settlers
of the disappearance of Belocan. Messengers were sent to settlements in the valley below. All
able-bodied men participated in the search for Belocan. Belocan’s father promised the young
men, that whoever found Belocan alive will become her husband. But even after many days of
searchings, Belocan was never found.
Every year at the date of the disappearance of Belocan, young people would gather by the
spring and remember the disppearnce of Belocan. Years and years later, to immortalize the
beautiful and gentle Beloc, the young people agreed to the name the beautiful spring, “the spring
of Beloc”. Years later it was only the spring that was named Beloc but the river itself. As the
years passed, the name was changed to Butcloc. When the americans came, they could hardly
pronounce Butloc, so it was change to Bucloc.
Our forefathers say that Bucloc is a female river. Maybe because its name was derived
from the name of a woman. Another reason why Bucloc is a female river is that it is not a swift
and cruel as the Ikmin and Manikbel Rivers.
During the Spanish regime, Bucloc and Daguioman were barrios of Sallapadan. The
whole area was called San Andres, with Lingey as the center. But in1918, Daguioman and
Bucloc were separated from Sallapadan. The eastern villages was composed of Lingey, Lamao,
Labaan, Daldalao and Ducligan was name Bucloc- the female maunicipality with very long hair.
According to Dolingoan, the oldest man now living in Daguioman, there is actually a
spring at the headwaters of the Bucloc River with a deep waterhole. Leandro Casigay a hunter
from Ableg, Daguioma, confirms the presence of a plateau above the spring. This is called Aba,
up to this time. Aba means gabi. The swidden farmers led by Lingbawan of Ableg produced
head-sized aba (gabi) in Aba.

Biyaya Ni Kadaklan Sa Mga Tao

Noong napaka-tagal nang panahon, ang mga Tinguian ay hindi marunong magtanim o
mag-ani tulad ng gawa nila ngayon. Ang pagkain lamang nila nuon ay anumang tanim na
tumubo ng ligaw sa gubat, at mga isda sa ilog. Hindi rin nila alam kung paano gamutin ang mga
maysakit o sinaktan ng mga masamang espiritu, kaya marami ang namatay nang hindi naman
dapat sana.
Natanaw ito ni Kadaklan, ang dakilang diwa (espiritu, god ), mula sa kanyang tahanan sa
langit. Nakita niyang naghihirap ang mga tao, nagugutom at nagkaka-sakit, kaya pinababa niya
mula sa langit ang isa niyang katulong, si Kaboniyan, upang turuan ang mga tao sa lupa ng
maraming bagay na dapat nilang malaman.
 Samantala, sa lupa, may isang babae sa Kaalang na 7 taon nang may sakit, si Dayapan.
Isang araw, nagpunta siya sa ilog upang maligo. Natagpuan siya duon ni Kaboniyan, may bitbit
na palay (rice) at tubong matamis (sugar cane). Upang hindi masindak si Dayapan, hindi siya
nagpakita at sa halip, pumasok siya sa isipan ng babae.
“Dayapan,” bulong ni Kaboniyan sa isip ni Dayapan, “kunin mo ang mga ito at itanim
mo sa iyong bakuran. Pagtagal, tutubo ang mga ito at maaari mong anihin. Kapag hinog na ang
mga ito, magtayo ka ng kamalig na imbakan ng palay, at ng isang pigaan ng katas ng tubong
matamis. Pagkatapos, magdiwang ka ng panawagang Sayung at gagaling ang iyong sakit.”
Namangha si Dayapan sa lahat ng ito na biglang pumasok sa kanyang isip, subalit pinulot
niya ang palay at tubong matamis at inuwi sa bahay tulad ng “narinig” niya. Sa kanyang bakuran,
sinubukan niyang magtanim. Pumasok uli sa kanya si Kaboniyan at itinuro kung paano ang dapat
pagtanim sa mga ito. Mula nuon, ang mga itinurong paraan ang ginamit ng mga Tinguian
pagtanim sa kanilang palay at tubong matamis. At dahil sinunod nila ang mga bilin ni Dayapan,
ayon sa mga turo ni Kaboniyan, lagi na silang maraming pagkain.
Pagkatapos anihin (cosechar, harvest) ni Dayapan ang kauna-unahang palay at tubong
matamis, nanawagan siya sa isang Sayung. Nagbalik uli sa kanyang isipan si Kaboniyan at
itinuro ang mga dapat niyang gawin. Sinunod lahat ni Dayapan at gumaling nga ang kanyang
sakit. Sinunod din niya ang huling habilin ni Kaboniyan: Upang ipakita na talagang magaling na
siya, magsama siya ng isang aso ( perro, dog) at isang tandang na manok ( gallo, cock) at maligo
sa ilog.
Sa pampang, itinali niyang magkatabi ang aso at ang tandang. Habang naliligo siya,
pinatay at kinain ng aso ang tandang. Umiyak si Dayapan nang nakita ang nangyari. Matagal
siyang lumuha habang hinihintay si Kaboniyan. Sa wakas, bumalik ang diwata at ibinulong sa
kanyang isip:
“Kung hindi kinain ng aso ang tandang, lahat sana ng maysakit ay mabubuhay tuwing
magpanawagan ng Sayung. Subalit ang nangyari ay pahiwatig na ang iba ay gagaling,
samantalang ang iba ay mamamatay.”
Tinipon ni Dayapan lahat ng tao at isiniwalat lahat ng kanyang “narinig.” Naniwala ang
mga tao dahil nakita nilang magaling na ang matagal na sakit ni Dayapan. Mula nuon, sinunod
niya ang mga sinabi ni Dayapan tungkol sa pagtanim at pag-ani ng palay at tubong matamis. At
tuwing may nagkasakit sa kanila, tinawag nila si Dayapan upang mag-Suyong. At gaya ng
“pahiwatig,” ang ibang maysakit ay gumaling at ang iba naman ay namatay.
 Ang Alamat Ng Bigas
Noong unang panahon, ang ating mga ninuno ay nabubuhay lamang sa pagkain ng prutas, gulay,
ibon, at hayop-gubat na kanilang nahuhuli sa kagubatan. Ang pagbubungkal ng lupa ay wala pa
sa isip nila. Ang pagmamanukan at pag-aalaga ng iba pang hayop ay hindi nila alam. Umaasa
lamang sila sa mga pagkaing dulot ng kalikasan.
Sa ganitong paniniwala, hindi sila nagtatagal sa isang lugar; Lumilipat sila ng tirahan sa oras na
wala nang makuhang pagkain sa isang lugar. Pumupunta sila sa lugar namayroong makakain at
pag wala na ay lilipat silang muli.
Ang ating mga ninuno ay tuwang—tuwa sa kanilang kulay kayumanggi at sa kanilang
kinagisnang mga tradisyon. Ito ay kanilang ipinagmamalaki. Labis-labis silang nagpapasalamat
sa "Bathala." Kuntento na rin sila sa uri ng kanilang pamumuhay.
Ang mga kalalakihan ay nanghuhuli ng hayop sa gubat samantalang ang mga kababaihan at mga
bata ay nanghuhuli ng isda, namimitas ng prutas at gulay. Ang lahat ng kanilang mahuhuli at
maaani ay kanilang pinagsasama-sama at pinaghahatian. Pantay-pantay ang kanilang paghahati
sa buong barangay.
Minsan nakaabot sa malayong lugar ang mga kalalakihan sa paghahanap ng usa. Nakarating sila
sa mga bundok ng Cordillera. Sa labis na pagod ay nagpahinga sila sailalim ng isang puno.
Malapit na ang tanghalian kaya't lahat sila ay gutom na gutom na
Sa kanilang pagpapahinga ay may namataan silang isang grupo ng tao na kakaiba sa kanilang
anyo. Inakala nilang mga bathala ang kanilang nakita. Tumayo sila at nagbigay galang sa mga
"bathala."
Natuwa sa kanila ang mga "bathala." Inanyayahan sila upang dumalo sa kanilang pagtitipon.
Tumulong ang mga kalalakihan sa paghahanda ng mga pagkain. Kinatay nila ang mga hayop at
inihaw. Maya-maya'y may inilabas na bumbong ng kawayan ang alipin ng mga "Bathala." Ang
laman ng kawayang ito ay mapuputing butil. Pagkaluto nito ay isinaiin ang lutong puting butil sa
dahon ng saging na nakalatag sa hapag—kainan. Ang hapag ay napapalamutian na ng mga
prutas, lutong karne ng hayop, gulay at mga inumin.
Noong una ay ayaw kumain ng mga puting butil ang mga bisita. Akala nila ay mga bulati ang
mga puting butil. "Hindi ka mi kumakain ng mga uod, sag sabi ng mga bisita.
Ang mga puting butil na iyan ay hindi uod. Iyan ay mga nalutongbigas.Ang tawag namin diyan
ay kanin. Galing sila sa aming pananim na aming inaalagaan at pinalalaki. Hali kayo, tikman
ninyo ito. Pagkatapos ninyong kumain ay maaari ninyo kaming patayin kung may maramdaman
kayong kakaiba sa inyong katawan, ang sabi ng isa sa mga "Bathala."
Pagkatapos kumain ay nakaramdam ng panibagong Iakas ang mga bisita, hindi dahil sa sila ay
nabusog kungdi dahil sa kinain nilang mga puting butil. Nagpaalam silang lahat sa mga
"Bathala."
Bago lumisan ang mga bisita, bawa't isa sa kanila ay pinabaunan ng mga "Bathala" ng isang
sakong palay.
"ito ang palay," paliwanag ng isang "bathala," "bayunin ninyo ito upang maalis ang balat nito.
Linisin ninyo at hugasang mabuti, Ilagay ito sa loob ng bumbong ng kawayan. Lagyan ng
kaunting tubig. Ilagay ninyd ito sa ibabaw ng
apoy hanggang sa maluto. Ito ay magiging kanin. Ang pagkaing ito ay nakapagpapalakas ng
katawan. Ang ibang palay ay pagyamanin ninyo upang maging binhi. Itanim ninyo ito pagsapit
ng tag-ulan. Pag sapit naman ng tag-araw ay maaari na ninyo itong anihin. Humayo kayo at
ipamalita ito at ituro sa inyong mga kasamahan. Turuan ninyo silang magbungkal ng lupa.
Makikita ninyo at kayo ay uunlad at hindi na kayo magpapalipat-lipat pa ng tirahan.."
Matapos magpasalamat sa mga "Bathala," ang mga bisita ay nagbalik na sa—kanilang tribu.
Sinunod nila ang bilin ng mga "Bathala." Tinuruan nila ang kanilang mga kasamahan sa
pagbubungkal ng lupa at sa pagluluto ng mga puting butil. Ang ibang barangay ay gumaya na rin
sa kanila.
Magmula noon ang pagbubungkal ng lupa ay naging isang hanapbuhay na ng mga tao at ang
bigas o kanin ang naging pangunahing pagkain natin.

Alamat ng Labaan
Ang barangay ng Labaan ay nabuo sa mga taong galling Bacao at Lantagan, ang bundok
na Labaan (wala pang pangalan ang Labaan noon) ay abandunado dahil sa pagsalakay ng tribo
ng Belwang.
Ayon sa kwento ang lugar na ito ay may maraming puno ng Cannodil at Bulala. Sa itaas
ng punong ito ay gumagawa ang mga ibong Lablabaan ng kanilang pugad at ditto sila dumadapo
kapag gabi. Lahat ng mga ibong Lablabaan sa probinsiya ay ginawang tahanan at pugad ang
puno ng Cannodil at Bulala. Tuwing hapon sabay-sabay na lumilipad ang mga ibong Lablabaan
sa lugar na iyon at dahil sa dami ng ibong Lablabaan sa lugar, ipinangalan ang Labaan sa lugar
na ito.
Pero bago nagging isang barangay ang Labaaan, ang tumang ritwal ang unang
isinasagawa, ang tumang ay isang ritwal na ginagawa upang suriin kung ang lugar ay magandang
tirahan o hindi. Sa pagsapit ng gabi, inilagay ng matatanda ang nilutong kanin sa kalahating
“sabot o ungot”, at kanilang ginawa ang ritwal sa lugar na napiling tirahan.
Kinaumagahan, pagsikat ng araw, binubuksan ng mga matatanda ang “sagok o sabot” at
nakita nila na maraming “abbobotol”, ang lagan na kulay pula na may maraming itlog. Ang
paniniwala o ibig sabihin nito sa kanila ay madaling dumami ang tao ngunit mananatili silang
mahirap at patuloy sa paghahanap ng makakain.
 Alamat ng Lawigan
Ni Lakay Gulamit
Noong unang panahon sa lugar ng Boliney, may isang bundok kung saan pangangaso ang
ikinabubuhay ng mga tao. Sa bundok na ito maraming mga mababagsik na hayop tulad ng baboy
ramo, usa at marami pang iba na pwedeng ikabuhay ng mga tao. Ang tawag sa bundok na ito ay
Bundok Malnupol.
Isang araw may isang matanda na taga-Malnupol na naglalakad patungo sa Lantagan, ang
lugar na kalapit sa Malnupol. Dahil sa layo ng nilakad nakaramdam ng pagod ang matanda kaya
nagpasya itong magpahinga sa silong puno. Dahil sa simoy ng hangin at tahimik ng paligid
humiga ang matanda at ipinatong muna ang kanyang “jakaw”o “suwako” sa katabing bato bago
siya tuluyang nakatulog ng mahimbing.
Nang magising nagalit siya ng makitang napalitan ng dumi ng baboy ang kanyang tabako
na nakalagay sa suwako. Dahil sa gal;it nagsumbong ang matanda sa kanyang mga kasamahan sa
kanilang lugar sa Malnupol. Nakinig naman ang kanyang mga kasama at sila’y naghanda para sa
nalalapit na digmaan para ipaghiganti ang matanda.
Pagsapit ng araw ng labanan ay nagulat ang mga grupo ng Lantagan, hindi nila inakala na
ang kanilang makakalaban ay may malalaking leeg na halos hindi mahawakan ng dalawang
kamay at kung tumakbo ay napakabilis na animo’y parang ibon na kung tawagin nila ay
“lawlawigan” na dahilan ng pagkatalo ng grupo ng Lantagan. Ang grupo ng Malnupol ay
bumalik sa kanilang lugar na dala ang tagumpay mula sa labanan.
Simula noon ang Manupol ay napalitan ng Lawigan dahil ang mga tao doon ay may
kakaibang katangian na napakabilis kung kumilos na animo’y ibon na kung tawagin ay
“lawlawigan”.

Ang Alamat ng Lamao

Noong unang panahon may isang mangangasong nagngangalang Lamao na galling sa
Binongan sa parte ng Licuan-Baay. Isang araw nagtungo sa gubat si Lamao kasama ang kanyang
dalawang aso. Habang naglalakad sa gubat ay nakakita sila sa isang usa. Nang makaramdam ang
usa ay tumakbo ito patungo sa kanlungan, sinundan ito ni Lamao at ng kanyang aso ngunit hindi
nakasabay sa Lamao dahil masyadong mabilis ang dalawang hayop. Nakarating ang dalawang
hayop sa bundok ng Sallapadan. Nagtago ang usa sa malalim na butas sa gilid ng Manicbel
River. Patuloy na tinatahulan ng aso ang usa pero hindi niya ito hinuli dahil hinihintay niya ang
kanyang amo na si Lamao. Nang makarating si Lamao sa kung nasaan ang aso’t usa, tumakbo
ang usa patungo sa itaas ng bundok at sinundan ulit ng kanyang aso sa bilis nila naiwan si Lamao
sandal. Sa sobrang pagod ng usa huminto at para labanan ang aso na tumatahol sa kanya.
Pagdating ni Lamao. Nag-aaway sina usa’t aso at walang patalo sa kanila.
Sa takot ni Lamao na masugatan ang aso ay pinana niya ang usa. Tinamaan naman ang
usa at ito’y nagulat at tuamakbo ngunit mabilis na nasundan ni Lamao ang usa. Nahuli naman
niya ang usa sa gilid ng bangin ngunit dahil sa bigat ng usa ay pareho silang nahulog sa malalim
na bangin. Namatay ang usa at napilayan naman ni Lamao, hindi siya makagalaw at makatayo
dahil sa sakit hanggang makatulog sa tabi ng usa.
 Mga
Alamat
sa
Tingguian
 Mga
Alamat
(Ingles, Tagalog,
Ilokano, Tingguian)

Inihanda nina:
Mary Joy M. Corpuz
Rhona O. Belaras
BSED IV-A