H77¶ÝÑ V£0Él+ršp

GH7¡“‹T  E¯V¦£¡…ß­¡“u¡Î  V£ÃV77¶Ã ÉR H77¶ÝÑ V£0Él+ršp G7_@œ¶Ã7?7 0V£7

G©MÃ7¡…qZ ¶¥ÕlXՔZ?7N¯9 ”¶ÃÃ@ɶööÃÑ©;ÈÉGÑ&”ÅT;ÈÉN¯Ñ?7H^ÎBÕ+rw;È?{_·
_•7ž N¯aÕrV£79”¶Ã7lqZ žß­¶Ð·T_@R?T¡… ²0@V£ÃT?7Ã7l HV£7?T7b¡…•7ž§v… u
bß­œ_&ÓN¯ÑV77 E¯V¦£§…v?ß­ ;ÈÉGµÑMÃ7 lq¡…°šsuw {_E×aà \e Ý7 ?¡…n!“  0V£7 ÉE¯1T
¡“\r?§…v{G·¶ÃbÕl7u¡…lqZ ž¶¥;ÈÉGµÑMÃ7\r8”+r?7VrG ¶Ð?7!™7N¯9 ”¶Ãß­ᡅG@¡ ¶ÃÑ
áV£H o¡Î ÉR¡“V£Ã7^”žV£70V£7VrG TÉ!™šsßÓ¡“¡…_?7¶Ð?7!™7d²„ZW aT\rV£H¸G
_É¾¡…?ß­QG8”¡…!“É_7à @¶Ã\7Ð T 0@\rN¯?70@m94H77.É_ª§Å v… Ql¿ _ ¶e rV77
 ß­ \r'ڍ _T7w? QaÕ¡“@ G ^Î]!“ _0l  V£H7' ÝGT   0V£7 aÕuV£©9”'ß­
Q¡Î¶ÃXՔHÉ_l@Öœ@I«¤V·TGH¶ÃÂV£¶¥G9Æ_?7GH¶ÃÂVr?§…v oª+pH7@MÃ77VrÉZž
N¯~V77x¶ÃHÑ 7QaÕ¡“@!“Q\rV£7?ˆ 7E×sV£7É_¡q… ¾_VrHV£'_@V£¡…n'_•„ Q7¶rG¡ÎÑ!™?
0V£7bV£!™ß­_?7¡“V£É¡…H¸?7uV£©9 ”rV£7¡ lV£7b_¼Ñ?G9”¡“V£¶¥_ÝÀÚÁɡζÃ
&”ÅT\Ýa¡…——Q+ÝG©î½lG\rGG~T7N¯~_ œV£¡…ÑsT+ÝɶÃ\зl‡BVr?7HV£lX”aÕ¶Ã7?
G9ÆMÃ7¡“V£É¡…H¸?7QÕl7?7Hq¾Ñ¡…À”¡“V£7?7É;È7§…v?7¡…ß”!™¡…À”¡“V£7?G›¡nH¸u¡Î
_?7¡“V£É¡…H¸?7uV£©9 ”rV£7d¡“iGG~s¶Ã?G9”¡“V£¶¥#^”¹l7!™7V£7É_¾XÕ!f ?™
_l d}Ü@!– s@~Ü sV£7?~ §…v &”ÅT \Ýa¡… N¯º?V< Z _¼ °?7  dG¸Ñ N¯H¸}¡… GH
ÝMÃ7 e\Ý7 ¡“¡… G©MÃ7!“ _¼GÑ¡… É_Ã7V£'T7  §…/ h Ý_•ž e  ;ÄZ &”ÅT \Ýa¡… 
ªTH@ß­É_7à @œT0@V£Tà §…/V£!“š?l 7——É!™šsu¡ÎQH7j¡“?_V£ !“E¯V¦¡£ ߅ ­¡“T7wœ
;ÄZ G°lT?BÕœaaTbÉ!™šl QH7j¡“?07lQ_°^ÎHV£§/… ?BÕœT
u¡…V£ Vrm o\Ð77¶ÃÑ V£¸?T7&”ÅT\Ýa¡…¶ÃV_£ ¼z TPBMÃ7+pbÉÕ&l ­¾\r@
bÉÕÉl _;Ý » VrªÕsu uVrj' uaÕ¡Î ÃÉl7u¡¥ T¸?7Eà!™7 Ãl!“ VrÀÚ!“ Ql&;Ó ÈV£7
V£Và 77¶Ã0@¶ 7jlHV£Tà QV77T^Ξ i_¼G¡Ñ “ÜwV£G(  ßÅ T·« E¯V¦¡£ … H79Æ;ÚM7à 7?7GH¸l@N¯ÑVu£
H¸TH7j¡…ß­!™ eÕl_É¾¡…?ß­Gµ@MÃ7ß»Â!“É_Ã7@¶Ã\Ð7Td¡ uw0@V£ÃT?7§…/ h
¶Ã©V£ß­É!™šs?V£¸_ß­\Ð?7!™7ø eT7+rwV77
Ç+{Ï+{Ï yÓ<’ ´ä +
eTT‘Ô̊$ s¡M+Á<äHê<∏é
INTINTI VYDYAM
MUTHEVI RAVINDRANATH

First Edition : January 2015

Copies : 1000

Copy Right with the Author

Cover Design : A. GIRIDHAR

Published by :
VIGNANA VEDIKA
# 20-40-5, Mothadu Lane,
Chinaravuru, Tenali - 522 201
Cell : 98491 31029

For Copies :
Visaalaandhra Publishing House
Giri Prasad Bhavan
Opp. Rajeev Swagruha, G.S.I. Post
Bandlaguda, (Nagole)
HYDERABAD - 500 068
Phone : 040-24224458/59
Available in All branches of
Visaalaandhra Book House, A.P.

or The Publishers 'Vignana Vedika'

e book : www.kinige.com
Printed at
Sri Sri Printers
VIJAYAWADA - 520 002
Cell : 9490 634849

kÕ<Ûës¡D m&çwüHé (8 es¡í ∫Á‘ê\‘√) s¡÷. 200/`

Á|ü‘˚´ø£ m&çwüHé (24 es¡í ∫Á‘ê\‘√) s¡÷. 300/`
ÇB es¡Tdü Áø£eT+.....
eTT+<äTe÷≥ ` 1 Ábıˆˆ ≈£Ásê ìùw˜X¯«sY 4
eTT+<äTe÷≥ ` 2 &܈ˆ ¬ø.|æ. lyêdüTøÏ 8
Hê e÷≥ s¡#·sTT‘· 11
1. ñdæ]ø±j·T 17
2. ø£s¡ø±ÿj·T 27
3. ‘êìø±j·T 35
4. Äyê\T 41
5. yÓT+‘·T\T 51
6. J\ø£Ás¡ 57
7. <Ûäìj·÷\T- ø=‹ÔMTs¡ 67
8. yêeTT 73
9. Ç+>∑Te 83
10. |üdüT|ü⁄ 93
11. ˙s¡T*¢ 99
12. yÓ\T¢*¢ 107
13. n\¢+ - X§+]ƒ 115
14. $T]j·÷\T 123
15. |æ|üŒfi¯ófl 131
16. \e+>∑eTT 139
17. C≤õø±j·T- C≤|üÁ‹ 145
18. ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« 153
19. @\≈£î\T 161
20. #·+<äq+ 167
21. ‘·T\dæ 175
22. ˝ÀÁ<Ûä 185
23. edü 191
24. πsNø£{Ï 197
25. >√s√»qeTT 205
26. >√eT÷Á‘·+ Á|üjÓ÷»Hê\T 209
nqTã+<Ûä+ : >√eT÷Á‘·+- XÊÁd”Ôj·T <äèwæº 217
Ábıô|òdüsY ø£Ásê ìùw˜X¯«sY,
j·T+. &ç., |æôV≤#Y. &ç., DAFE,
Ábıô|òdüsY eT]j·TT $uÛ≤>±~Û|ü‹,
Á<äe´>∑TD $C≤„q $uÛ≤>∑+,
Institute for Postgraduate Teaching and Research in Ayurveda,
GUJARAT AYURVED UNIVERSITY,
J A M N A G A R, GUJARAT PIN - 361 008
Executive Editor, ‘AYU’ International Journal,
Member, Central Council for Indian Medicine(CCIM), NEW DELHI.

eTT+<äTe÷≥
ãVüQX¯ Á‘˚‘êj·TT>∑+˝À yÓ’<Tä ´ì ªªyÓ<’ √´ Hêsêj·TD√ Vü≤]'μμ n+≥÷
Hêsêj·TDTì Á|ü‹s¡÷|ü+>± uÛ≤$+#˚yês¡T. ø±ì ø£*j·TT>∑+ Á|üy•˚ +#˚d]ü øÏ -
XÀ¢. yÓ’<ä´sê» qeTdüTÔuÛÑ´yéT j·TeTsê» düVü≤À<äs¡' ˆ
j·TeTdüTÔ Vü≤s¡‹ ÁbÕD≤Hé yÓ’<ä´' ÁbÕD≤Hé <ÛäHêì #· ˆˆ
n+≥÷, yÓ<’ Tä ´ì j·TeTsê» k˛<äsT¡ ì>±, ÁbÕD≤\‘√u≤≥T <ÛHä êìï Vü≤]+#˚ e´øÏ>Ô ±
∫Árø£]+#ês¡T. <Ûäs¡àãT~Δ‘√ yÓ’<ä´eè‹Ôì HÓ]ù| ø=+‘·eT+~øÏ Ç~ e]Ô+#·ø£
b˛e#·TÃH˚yÓ÷ >±ì, m≈£îÿe XÊ‘·+ yÓ’<äT´\T yÓ’<ä´eè‹Ôì yê´bÕs¡+>± e÷]Ã,
eTq+<ä]ø° á n_ÛÁbÕj·T+ ø£*–düTHÔ êïs¡H~˚ nyêdüeÔ + ø±<˚y÷Ó !
ˇø£ÿkÕ] eTq+ ªªf…ÆyéT yÓTw”Héμμ ˝À yÓqøÏÿ yÓ[‘˚ ø°ø±s¡D≤´\˝À
uÛj
Ñ ·T+ø£sy¡ TÓ Æq, ÁbÕD≤\Trùd Á≈£Ls¡ »+‘·Te⁄\T, $wüdsü êŒ\ eT<Û´ä q dü+#·]dü÷,Ô
ÁbÕD≤\qT ˇø£ >∑T|æŒ{À¢, eTs=ø£ >∑Tô|Œ{À¢ eqeT÷*ø£\qT |ü≥Tºø=ì X¯ØsêìøÏ
e∫Ãq yê´<ÛTä \qT qj·T+ #˚dTü ≈£î+≥÷e⁄+&˚ Ä~e÷qe⁄&˚ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï yÓ<’ Tä ´&ÉT.
‘·q #·T≥÷º ñ+&˚ »+‘·Te⁄\T ‘·eT‘·eT Äs√>∑´ düeTdü´\qT @ j˚T eT÷*ø£\‘√
|ü]wüÿ]+#·Tø=+≥THêïjÓ÷ >∑eTì+∫, yê{Ïô|’ qeTàø£eTT+∫, n‘·&TÉ ‘·q eT÷*ø±
$C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·Tø=ì ñ+&Ü*. ˝Ò<ë ‘·q≈£î ø£*–q n+‘·' düTŒ¤s¡D
(Intuition) ‘√ eT÷*ø£\‘√ Äs√>∑´ |ü]s¡øD å£ ø±s¡´Áø£e÷ìï Äs¡+_Û+∫ ñ+&Ü*.
m|ü⁄Œ&Ó‘’ ˚ dü‘Œ· *¤ ‘ê*ï kÕ~Û+#ê&√, n|ü⁄Œ&É‘&· øç Ï eT÷*ø± yÓ<’ ´ä Á|üÁøÏjT· \ô|’ $XÊ«dü+
≈£î<äs&¡ +É ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~. qeTàø£+ (Belief) eT]j·TT $XÊ«dü+ (Faith) nH˚$
eTq≈£îqï eTqdüT‡, ãT<äT\Δ e˝… ùV≤‘·Te⁄≈£î n+<äì n+XÊ\T. &Ü. ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~
4 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 e˝… eTq eTVü≤s¡T¸\T n&Ée⁄\˝À |ü]ÁuÛ$Ñ T+∫, Ä n&Ée⁄\˝Àì »HêyêkÕ\qT+∫
$wüj·÷*ï Á>∑Væ≤+∫, ‘·eT y˚T<ÛëX¯øÏÔqT|üjÓ÷–+∫, XÊÁd”Ôj·T yÓ’<ä´ $<ÛëHêìï
s¡÷bı+~+∫ ñ+&Ée#·TÃqT. #·sø¡ ,£ düTÁX¯ó‘ê~ dü+Væ≤‘·\˝À eT÷*ø£\ HêeT,s¡÷|ü
$C≤„Hêìï- >√e⁄\T ø±#·T≈£îH˚yês¡T, |æ≥\º qT ø=fÒyº ês¡÷, ‘ê|üdTü \÷, eq+˝À
dü+#·]+#˚yês¡÷ yÓTT<ä˝q’… e´≈£î\Ô qT+&ç Á>∑V≤æ +#ê\ì ù|s=ÿqã&ç+~. Ä $<Û+ä >±
n&Ée⁄\+<ä* eèø£,å »+‘·T dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ düV≤ü » eqs¡T\qT ∫øÏ‘‡· ˝À¢ Á|üj÷Ó –+∫,
>∑eTì+∫q |ò*ü ‘ê*ï ªªdü+Væ≤‘êμμ s¡÷|ü+˝À Äj·TTπs«<ä XÊÁdüE Ô \„ T eTqø£+~+#ês¡T.
>∑‘+· ˝À+∫ es¡eÔ ÷q+˝ÀøÏ eùd,Ô Äs√>∑´s¡øDå£ nH˚~ H˚{Ï düe÷C≤ìøÏ
ˇø£ ô|<ä› düeTdü´>± ‘·j÷· s¬ +’ ~. JeHêìøÏ n‹ eTTK´yÓTqÆ >±*, ˙s¡T, ÄVü‰s¡+
ø£\Twæ‘y· TÓ bÆ ˛j·÷sTT. M{Ï MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç X¯Øsêìï q&ç|+æ #˚ eTqdüT‡ >∑÷]Ã
y˚sπ #Ó|Œü qedüs+¡ ˝Ò<Tä . ôdø’ √ k˛e÷{Ïø˘ &çdC” d… t (eTqdüT‡ Á|üu≤Û e+ e\q ø£*>π
XÊØs¡ø£ s¡T>∑à‘·\) ‘√ u≤<Ûä|ü&˚yê] dü+K´ >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. Ä<ÛäTìø£
yÓ<’ ´ä XÊÁdü+Ô #·øÿ£ {Ï |ü]XÀ<Ûqä \T »]|æ, j·÷+{° u…j
’ ÷Ó {Ïø‡˘ (JyêDT HêX¯ø£ eT+<äT\T)
ø£ìô|{Ϻ kÕ+Áø£$Tø£ yê´<ÛäT˝…’q (Communicable Diseases) eTX¯S∫, ù|¢>∑T
e+{Ï yê{Ïì |üP]Ô>± ìs√~Û+#·>*∑ –+~. ø±ì Ç{°e* ø±\+˝À &Éj÷· u…{d° ,t
ø±´q‡sY, dü÷\ú ø±j·T+, ñã“dü+, ÄÁ¬s{Ô’ dÏ t (ø°fifl¯ H=|ü⁄Œ\T) e+{Ï nkÕ+Áø£$Tø£
yê´<ÛTä \ (Non- Communicable Diseases) XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï~. M{Ï ∫øÏ‘‡·
øπ e\+ Wwü<ëÛ \‘√H˚ ≈£î<äs<¡ Tä . <ëìøÏ Jeq düs[¡ (Lifestyle) ˝À e÷s¡TŒ ‘˚yê*.
n+<äT#˚‘· M{Ïì ªª˝…’|òt ôd’º˝Ÿ &çd”C…dtμμ (Lifestyle Diseases) nì≈£L&Ü
n+≥THêïs¡T. Äj·TTπs«<ä yÓ’<ä´XÊÁdüÔ+ Á|ür yê´~Û˙ ˝…’|òt ôd’º˝Ÿ &çd”CŸ ÁøÏ+<˚
|ü]>∑DdÏ Tü +Ô ~. m+<äT#˚‘q· +fÒ Á|ür yê´~Û $T<∏ë´Vü‰s¡, $Vü‰sê\ <ë«sêH˚ edüT+Ô <äì
Äj·TTπs«<ä yÓ’<ä´ $C≤„q+ m|ü⁄Œ&√ >∑T]Ô+#·&É+ #˚‘·. ˝…’|òt ôd’º˝Ÿ yê´<ÛäT\u≤]q
|ü&É≈£î+&Ü ñ+&Ü\+fÒ ÄVü‰s¡, $Vü‰sê\‘√bÕ≥T ø=ìï ìs¡bÕj·Tø£s¡yÓTÆq
eT÷*ø±jÓ÷>±\T @&Ü~ bı&ÉT>∑THê yê&ÉTø√yê*. yê{Ï˝À¢ ø=ìï{Ïì Á|ükÕÔ$kÕÔqT.
ø£sø¡ ±ÿj·T- ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ e´e~Û˝À dü+uÛ$Ñ +#˚ yê‘êes¡D+˝Àì
e÷s¡ T Œ\qT >∑ e Tì+∫, eTq ãTTwü ß \T ãTT‘· T $uÛ ≤ >±ìï dü ÷ ∫+#ês¡ T .
yê‘êes¡D+˝Àì e÷s¡TŒ\T e÷qe⁄ì X¯Øs¡+ô|’ ≈£L&Ü Á|üu≤Û yêìï #·÷|æ, s¡øs£ ø¡ ±\
yê´<ÛäT\qT ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. n≥Te+{Ï ãTT‘·T»q´ yê´<ÛäT\qT ìs√~Û+#·&ÜìøÏ
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 5
Äj·TTπs«<ä XÊÁdüÔE„\T |ü]XÀ<Ûäq#˚dæ ªªnuÛÑj·TÁbÕX¯μμ n+fÒ ø£s¡ø±ÿj·T ùdeq
dü÷∫+#ês¡T. ø£s¡ø±ÿj·TqT $$<Ûä nqTbÕHê\‘√ Äs¡T ãTT‘·Te⁄˝À¢ ùd$+#ê*.
O<ë :- edü+‘· ãTT‘·Te⁄ - ø£sø¡ ±ÿj·T G ‘˚H,Ó Á^wüà ãTT‘·Te⁄ - ø£sø¡ ±ÿj·T G
u…\+¢ , es¡¸ ãTT‘·Te⁄- ø£sø¡ ±ÿj·T G ôd+’ <Ûeä \eD+, X¯s<¡ èä ‘·Te⁄ - ø£sø¡ ±ÿj·T G
#·ø¬ ÿs¡, ùV≤eT+‘· ãTT‘·Te⁄ - ø£sø¡ ±ÿj·T G X§+]ƒ, ••s¡ ãTT‘·Te⁄ - ø£sø¡ ±ÿj·T G
|æ|üŒfi¯ófl. uÛÀ»q+ #˚dæq yÓ+≥H˚ ø£s¡ø±ÿj·T bı&ç 2-3 Á>±eTT\T ùd$ùdÔ
nqïbÕHê<äT\ e\q ø£*>π <√cÕ\T ìs√~Û+#·ã&É‘êsTT.
Á‹|òü˝≤ - ø£s¡ø±ÿj·T, ‘êìø±j·T, ñdæ]ø±j·T nH˚ eT÷&ÉT |ü+&É¢qT ø£*|æ‘˚
ªªÁ‹|ò˝ü ≤μμ ne⁄‘·T+~.
M{Ï bı&ç ùd$ùdÔ ø£+{ÏøÏ ã\+. á bı&ç s¡kÕj·Tq+ (Äj·TTwü߸qT
bı&ç–+∫ eTT~$T sê≈£î+&Ü ø±bÕ&˚~- Elixir vitae) >±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~.
uÛ≤uÛ≤ n{≤$Tø˘ ØdüsÃY ôd+≥sY (B.A.R.C.) yês¡T Á‹|ò˝ü ≤\T ø±´q‡sY qT ìs√~Û+∫,
j·÷+{°- Äøχ&Ó+{Ÿ (s¡kÕj·Tq+) >± |üì#˚dTü qÔ ï≥T¢ ‘·eT |ü]XÀ<Ûqä \ <ë«sê
ìs¡÷|æ+#ês¡T.
Á‹ø£≥T - X§+]ƒ, |æ|üŒfi¯ófl, $T]j·÷\qT ø£*|æ‘˚ ªªÁ‹ø£≥Tμμ Wwü<Ûä+
‘·j÷· sö‘·T+~. Á‹ø£≥T #·÷s¡í+ Js¡øí √X¯ yê´<ÛTä \˝À u≤>± |üì#˚düT+Ô ~. Á|ü‹ì‘·´+
ùd$+#·e#·TÃqT. Á‹|ò˝ü ≤, Á‹ø£≥T #·÷sêí\T Äj·TTπs«<ä yÓ<’ ´ä XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T m+‘√
|ü]XÀ<Ûqä #˚dæ s¡÷bı+~+∫q ìs¡bÕj·Tø£sy¡ TÓ qÆ ~yÍ´wü<ëÛ \T.
nX¯«>∑+<Ûë- BìH˚ ‘Ó\T>∑T˝À ªªô|H˚ïs¡Tμμ n+{≤s¡T. ªªù|s¡T˝Òì yê´~ÛøÏ
ô|H˚ïsπ eT+<äTμμ nH˚ HêqT&ç Á|üd<æ yΔä TÓ qÆ ~. Ç~ u≤\Ts¡qT+∫ eè<äT\Δ es¡≈î£
n+<äs÷¡ yê&ÉTø√<ä–q ˇø£ >=|üŒ {≤ìø˘.
s¡kÕj·Tq #·÷s¡í+ - >∑T&É÷N (‹|üŒ r¬>), ÄeT\ø° (ñdæ]), >√≈£åîs¡
(∫qï |ü˝s¢Ò T¡ ) nH˚ Á<äyê´\ $TÁX¯Dy˚T ªªs¡kÕj·Tq #·÷s¡+í μμ. Bìì Á|ü‹s√p ˇø£
#Ó+#ê Á|üe÷D+ (eT÷&ÉT Á>±eTT\T) yê&ÉT≈£î+fÒ #ê˝≤ yê´<ÛTä \qT ìs√~ÛdTü +Ô ~.
ô|’qT<äVü≤]+∫q Á‹|òü˝≤, Á‹ø£≥T, nX¯«>∑+<Ûë, s¡kÕj·Tq #·÷sêí\qT
(10 Á<äyê´\T) ø£*|æq $TÁX¯D+ |æ\\¢ T, ô|<ä\› T, Ä&É, eT>∑ n+<äs÷¡ nqTì‘·´+
ìdü‡+<˚V≤ü +>± yê&ÉTø√e#·TÃ.
s¡#·sTT‘· Áo eTT‘Ô̊$ s¡M+Á<äHê<∏é >±s¡T ªªÇ+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+μμ nH˚ Á|üdüTÔ‘·
6 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
|ü⁄düøÔ +£ ˝À ìs¡bÕj·Tø£se¡ TT eT]j·TT düs«¡ Á‘· \_Û+#˚ 23 eT÷*ø£\‘√ ∫øÏ‘ê‡
Á|üjÓ÷>±\T düs¡fi¯yÓTÆq uÛ≤wü˝À $e]+#ês¡T. >√eT÷Á‘·+ô|’ #ê˝≤ $wüj·÷\T
dü+ø£\q+#˚d,æ XÊÁd”j Ô T· |ü<‹äΔ ˝À $X‚w¢ +æ ∫q rs¡T XÊ¢|Tüò ˙j·TyÓTqÆ ~. á |ü⁄düøÔ +£
#·~$q Á|ü‹ e´ø°Ô ‘·eT Ç+{À¢ ˇø£ $T˙ Äj·TTπs«~ø˘ bòÕs¡àd” ÁbÕs¡+_Û+∫Hê
ÄX¯Ãs¡´|ü&qÉ edüs+¡ ˝Ò<Tä . yÓ<’ ´˚ ‘·s¡ eè‹ÔøÏ #Ó+~q Áo eTT‘˚$Ô s¡M+Á<äHê<∏é >±s¡T
#˚dqæ ø£èwæ, yê] s¡#H· ê XË*’ n_Ûq+<ä˙j·T+.
qqTï á |ü⁄düøÔ ±ìøÏ ªªeTT+<äTe÷≥μμ sêj·TeTì ø√s¡T‘·÷ Áo s¡M+Á<äHê<∏é
>±s¡T á |ü⁄düÔø£+ ∫‘·TÔÁ|ü‹‘√ bÕ≥T ˝À>∑&É yês¡T sêdæq ªª≈£Ls¡>±<∏ä\Tμμ Á>∑+<∏ä+
Á|ü‹H=ø£<ëìì ≈£L&Ü Hê≈£î |ü+bÕs¡T. <ëì˝À eTq+ Á|üdTü ‘Ô +· yê&ÉT≈£î+≥Tqï
|ü\T ≈£Ls¡>±j·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‹Vü‰dü+, Wwü<XäÛ ÊÁdüÔ es¡qí , ÄVü‰s¡ eT]j·TT
Wwü<äÛ $\Te\ >∑÷]à düeTÁ>∑ düe÷#êsêìï #·øÿ£ {Ï ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü˝À, ÄdüøøÏÔ s£ y¡ TÓ qÆ
$es¡D\‘√ bı+<äT|üs¡#ês¡T. Ç≥Te+{Ï Á>∑+<∏ä+ Ç+‘·es¡≈£î ‘Ó\T>∑T˝À
Áyêj·Tã&É˝<Ò +ä fÒ n‹X¯j÷Ó øÏÔ ø±<äT.
n+<ä]ø° ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ Ç˝≤+{Ï s¡#q· \T Äj·Tq eT]ìï #˚j÷· \ì Hê
Äø±+ø£.å #˚jT· >∑\s¡ì Hê qeTàø£+.
ø£Ásê ìùw˜X¯«sY,
28-11- 2014, Ábıô|dò sü Y eT]j·TT $uÛ≤>±<Û´ä ≈£îå &ÉT,
C≤yéT q>∑s,Y Á<äe´>∑TD $C≤„q $uÛ≤>∑+,
>∑T»sê‘Y. >∑T»sê‘Y Äj·TTπs«<ä j·T÷ìe]‡{°,
C≤yéT q>∑s,Y >∑T»sê‘Y 361 008.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 7
Dr. K.P. SRIVASUKI, I.F.S., 8-1-14, Sivaji Nagar,
COMMISSIONER Market Street,
Department of AYUSH Near Passport Office,
Secunderabad
Tel:+91-40-27717881.
Fax:+91-40-27717883
E-mail : commr_ayushhyd@yahoo.com
ayushdept@yahoo.co.in
Website: www.ayushdepthyd.nic.in

eTT+<äT e÷≥
l eTT‘˚$Ô s¡M+Å<Hä ê<∏é >±s¡T s¡∫+∫q á ªÇ+{Ï+{Ï yÓ<’ ´ä +μ Äs√>∑´
|ü ] s¡ ø £ å D ≈£ î ø£ s ¡ B |æ ø £ . eT÷*ø± C≤„ q e÷*ø£ . Ç+<ä T ˝À bı+<ä T |ü s ¡ ∫ q
düe÷#ês¡eT+‘ê Ç+‘·≈î£ eTT+<äT á s¡#s· TT‘· ªÄ+Å<CäÛ À´‹μ yê] ªqe´μ Mø°¢ ø√dü+
sêdæ, <ÛësêyêVæ≤ø£+>± Å|#ü T· ]+∫q yê´kÕ\ düe÷Vü‰s¡yT˚ . l s¡M+Å<Hä ê<∏é >±s¡T
Å|üeè‹Ô Ø‘ê´ ùV≤‘·Tyê~. >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê~. Å|ü‹ $wüj·÷˙ï Ä <äèw溑√
|ü]o*+∫, ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ , ˝Àø£V≤æ ‘·yTÓ qÆ dü‘ê´\qT #Ó|Œü &ÜìøÏ yês¡T #˚dqæ ø£èwæ
á |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì Å|‹ü yêø£´+ ˝Àq÷ ø£ì|ædTü +Ô ~.
ÅbÕNq uÛ≤s¡rj·T $C≤„q+ Ç‘·s¡ dü+düÿ è‘·T\qT Ä j·÷ ø±˝≤\˝À
Å|üuÛ≤$‘·+ #˚j·T&Éy˚T ø±ø£, Ä<ÛäTìø£ $C≤„q Å|ü>∑‹øÏ |ü⁄Hê~>± uÛ≤dæ\T¢‘√+~.
Äj·TTπs«<ä+ nHê~ yÓ<’ ´ä $C≤„q+. Hê>∑]ø£ e÷qe⁄ìøÏ ‘Ó*dæq ‘=≥º‘=* yÓ<’ ´ä
$<Ûëq+. ø±˝≤qT>∑TD+>± |ü]D≤eT+ #Ó+~, |ü]D‹ bı+~ e÷qyê[øÏ
y˚T\T#˚dTü qÔ ï nH˚ø£ ÅbÕ|ü+∫ø£ yÓ<’ ´ä $<ÛëHê\≈£î e÷‘·èø£ nsTTq XÊÅd+Ôü . Äj·TTπs«<ä
Wwü<Ûë\T eèø£å, Kì» |ü<ësêú\T, ø=~›>± »+‘·T dü+ã+<ÛäyÓTÆq Å<äyê´\‘√
‘·j·÷s¡e⁄‘êsTT. yê{Ïì >∑T]+∫q $C≤„qeT+‘ê ÅbÕe÷DÏø£yÓTÆq |ü]C≤„q+‘√
eTq ãTTwüß\T Å>+∑ <∏dä +úü #˚XÊs¡T. n$ kÕe÷q´ »HêìøÏ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#Ã˚
eTs√ Å|j ü T· ‘·ï+ s¡#s· TT‘· á |ü⁄düøÔ +£ <ë«sê #˚XÊs¡T.
ªªeTq ÅbÕNqT\ $XÊ«kÕ\˙ï πøe\+ n+<Ûä $XÊ«kÕ\T ø±e⁄ nì
Hê qeTàø£+. Ä<ÛäTìø£ XÊÅdüÔ $C≤„q+ ≈£L&Ü ˇø£ÿ ñ<äT≥Tq X¯Sq´+ qT+∫
8 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
|ü⁄≥Tº≈£îsê˝Ò<äT. n˝≤ @ dæ<ëΔ+‘·eT÷ X¯Sq´+ qT+∫ |ü⁄≥º<äT ≈£L&Ü. Å|ü‹
dæ<ëΔ+‘·eT÷ <ëìøÏ e´‹πsø£+>± #˚jT· ã&çq Å|‹ü bÕ<äq\‘√ |òTü ]¸+∫, Ä Åøe£ T+˝À
eT]+‘·>± dü+|ü<«ä +‘·eTe⁄‘·T+~. n˝≤ XÊÅdÔü Å|>ü ‹∑ ì‘·´+ eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘·T+~,μμ
nqï s¡#s· TT‘· yêø±´\˝À ôdq’ T‡ n_Ûeè~Δ, |ü]D≤eT+ |ü≥¢ s¡#s· TT‘·≈î£ qï $XÊ\
<äèø£Œ<∏+ä , |ü]XÀ<Ûqä `|ü]o\q n+fÒ Äj·Tq≈£îqï ìã<ä‘Δ · düŒwü+º >± e´ø£eÔ Te⁄‘·T+~.
n+‘· ìã<äΔ‘·‘√ s¡∫+∫q á |ü⁄düÔø£+˝Àì $wüj·÷\T ‘Ó\T>∑THê≥
|ü~ø±˝≤\bÕ≥T Ç+{Ï+{≤ Ä<äsD¡ bı+<äT‘êj·Tq≥+˝À m˝≤+{Ï dü+<˚V≤ü eT÷
˝Ò<Tä . s√>∑sV¡ ≤æ ‘· J$‘·yT˚ ì»yÓTqÆ dü+|ü<.ä ì‘·´+ >∑èVæ≤DT\T e+{Ï+{À¢ yê&˚
~qTdüT\‘√ neT÷\´yÓTÆq Äs√>∑´ dü+|ü<äqT düT\uÛÑ+>± ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ. Ç~
nHê~>± Ä#·]düTÔqï<˚ nsTTHê á n\yê≥¢≈£î ñqï XÊÅdüÔã<äΔ‘· n+<äs¡÷
‘Ó\TdüTø√yê*‡q ÄeX¯´ø£‘· m+‘√ ñqï~. l eTT‘˚$Ô s¡M+Å<Hä ê<∏é >±] ªÇ+{Ï+{Ï
yÓ<’ ´ä +μ e+{Ï+{Ï ~qTdüT˝Ò ø±ø£, ì‘·´+ >∑èVæ≤DT\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ eT]ø=ìï
Å<yä ê´\ >∑T]+∫q kÕVæ≤‘·´eT+‘ê |ü]o*+∫ kÕ~Ûø±s¡yTÓ qÆ XÊÅdj Ô” T· düe÷#ês¡+‘√
yÓ\Te]+∫q |ü⁄düøÔ +£ .
yÓTTø£ÿ\ >∑T]+∫, yê{ÏqT+∫ \uÛ´Ñ eTj˚T´ Å<yä ê´\ >∑T]+∫ kÕ<Ûës¡D
bÕsƒ≈¡ î£ &çøÏ n_ÛsT¡ ∫ m˝≤ ø£*–+#ê*? ì‘·´+ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ n\¢+, ñ*¢,
yÓ\T¢*¢ e+{Ï yê{Ï >∑T]+∫q XÊÅdj Ô” T· düe÷#ês¡+ »qs¡+»ø£+>± m˝≤ #ÓbÕŒ*?
BìøÏ kÕVæ≤‘·´+, #·]Å‘,· ˝Àø£Ø‘·T\ >∑T]+∫q |ü]#·jT· +, kÕyÓT‘·\T, |ü\T≈£îã&ÉT\T,
yê{Ïì nqTyÓq’ #√≥ Ädüø<ÔÏ ëj·Tø£+>± ñ≥+øÏ+#˚ Å|»ü „ ` Çe˙ï ø±yê*. Ä Å|»ü „
Ç+<äT˝À ñ+&˚ yê´kÕ\˝À |ü⁄wüÿ\+>± ø£ì|ædTü +Ô ~. Å|‹ü yê´dü+ Ädüø<ÔÏ ëj·Tø£+>±,
bÕsƒø¡ £ »qs¡+»ø£+>±, >∑+;Ûsy¡ TÓ qÆ XÊÅdÔü $wüj÷· \T kÕe÷q´ #·<Tä es¡T\T ≈£L&Ü
ne>∑‘+· #˚dTü ≈£îH˚ M\T s¡#s· TT‘· á |ü⁄düøÔ +£ <ë«sê ø£*Œ+#ês¡T.
ª|üdTü |ü⁄ ø√dü+ |ü~ ÄeT&É\ <ä÷s¡yTÓ HÆ ê |ü]>¬ ‘êÔ*μ, ªñ*¢ |ü~ ‘·\T¢\
ô|≥Tºμ, ªñ*¢ì q$Tà, ‘·*¢ì q$Tà #Ó&ɶyê&ÉT ˝Ò&ÉTμ, Ç+ø± eT]ìï Ç≥Te+{Ï
HêqT&ÉT\˝À ñqï |üs¡e÷s¡ú+, XÊÅdüÔã<äΔ‘· ‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ Å|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ l
eTT‘˚$Ô s¡M+Å<Hä ê<∏é >±] ªÇ+{Ï+{Ï yÓ<’ ´ä +μ #·~$ rsê*dæ+<˚. n˝≤π> Å‹|ò˝ü ≤\T,
yê{Ï $•wü‘º · eTTK´+>± nìï s¡ø±\ yê´<ÛTä \ ìyês¡D≈£î, Äs√>∑´ |ü]s¡øDå£ ≈£î,
s¡T>∑à‘·\qT qj·T+ #˚jT· &ÜìøÏ @ $<Û+ä >± ñdæ]ø±j·T, ø£sø¡ ±ÿj·T, ‘êìø±j·T
#·÷sêí\qT n<äT“¤‘y· TÓ qÆ |ò*ü ‘ê\≈£î $ìjÓ÷–+#·Tø√e#√à ‘Ó*ù| düXÊÅdj Ô” T· $es¡D
á |ü⁄düÔø±ìï |ü]XÀ<ÛäHê Å>∑+<∏ë\ düs¡düq ì\u…&ÉT‘·T+~. kÕ<Ûës¡D+>±
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 9
n|üV‰ü dü´+#˚dæ ø={Ï|º &ü ù˚ d >√eT÷Å‘· ùdeHêìø°, >√eT÷Å‘êìøÏ ñqï Wwü<äÛ >∑TD≤\≈£î
düùV≤‘·Tø£yTÓ qÆ ÅbÕe÷DÏø‘£ · ñ+<äì s¡#s· TT‘· mH√ï ÅbÕNq, düeTø±©q Å>+∑ <∏ë\qT
ñ≥+øÏ+∫ ìs¡÷|æ+#ês¡T.
á |ü⁄düÔø£+˝À ñqï düe÷#ês¡eT+‘ê ˇø£ XÊÅdÔj ” ·T <äèø£Œ<∏ä+‘√ Å|ü‘·´ø£å,
nqTe÷q, Ä|üyÔ êø£´ Å|eü ÷D≤\ Ä<Ûës¡+>± Å>+∑ <∏dä +úü #˚jT· ã&ç+~. ø±ã{Ϻ Ç~
ˇø£ ñ‘·eÔ T |ü]XÀ<ÛHä ê Å>+∑ <∏+ä kÕúsTTì n+<äTø=qï<äq&É+˝À n‹X¯j÷Ó øÏÔ ˝Ò<Tä .
eTTK´+>± s¡#s· TT‘· #Ó|Œæ q≥T¢ XÊÅdÔü $C≤„HêìøÏ dü+ã+~Û+∫ ªªÇe˙ï e÷ yêfi¯ófl
m|ü&√ #ÓbÕŒs¡Tμ nì>±˙, ªy˚<ë˝À¢H˚ n˙ï ñHêïsTTwüμ nì>±˙, dü+Å|<ü ëj·Tyê<äT\T
nq&É+ m+‘· ‘·b˛Œ ªdü+Å|<ü ëj·T $C≤„q+˝À XÊÅdj Ô” T· yÓTqÆ ~ @B ˝Ò<μä ì ˝À‘Óq’
|ü]o\q #˚jT· ≈£î+&Ü ‹s¡dÿü ]+#·&eÉ T÷ n+‘˚ ‘·|ü .μμ n≥Te+{Ï $XÊ\ XÊÅdj Ô” T·
<äèø£Œ<∏+ä ‘√ |ü]o*+∫, Å|‹ü Ç+{≤ Äs√>∑´+ ø√dü+ yê&É<–ä q eT÷*ø£\T, Ç‘·s¡
Å<äyê´\ >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ @]à ≈£L]à á |ü⁄düÔø£+˝À #˚]Ã, ‘Ó\T>∑T
bÕsƒø¡ ˝£ Àø±ìøÏ ˇø£ ñ‘·eÔ T W|üj÷Ó –ø£ Å>+∑ <∏ëìï n+~+∫q l eTT‘˚$Ô s¡M+Å<Hä ê<∏é
>±]øÏ ‘Ó\T>∑T Å|»ü \T m+‘√ s¡TD|ü&ç ñHêïs¡T.
12`12`2014,
dæøÏ+Å<ëu≤<é. (&܈ˆ. ¬ø.|æ.lyêdüTøÏ)

10 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
eTT‘Ô̊$ s¡M+Á<äHê<∏é
$ÁXÊ+‘· yêDÏ»´ |üqTï\ n~Ûø±],
Ç+.q+.20-40-5,yÓ÷‘ê<äT M~Û, ∫qsêePs¡T,
‘ÓHê* (Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ) |æHé : 522 201

Hê e÷≥
bÕsƒ¡≈£î\≈£î qeTkÕÿs¡+. ªªÇ+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+μμ nH˚ á |ü⁄düÔø£+ <ë«sê
$TeTà*ï Ç˝≤ eTs√kÕ] ø£\TdüT≈£î+≥Tqï+<äT≈£î Hê¬ø+‘√ Äq+<ä+>±
O+~. á |ü⁄düÔø£+˝Àì yê´kÕ\˙ï H˚qT ˝À>∑&É ªªÄ+Á<ÛäCÀ´‹μμ yê] ªªqe´μμ
Mø°¢ ø√dü+ sêdæqy˚. n|üŒ{À¢ <ÛësêyêVæ≤ø£+>± Á|ü#·T]‘·yÓTÆq á yê´kÕ\T
bÕsƒ¡ø£˝Àø±ìï $X‚wü+>± n\]+#êsTT. >∑èVü≤ yÓ’<ë´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü\T
$wüj·÷\T, Äj·TTπs«<ä, j·T÷Hê˙ e+{Ï dü+Á|ü<ëj·T yÓ’<ä´ $<ÛëHê\˝À
Á|ü»\#˚‘· nHê~>± $»j·Te+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·ã&ÉT‘·Tqï |ü\T yÓ’<ä´
jÓ÷>±\ >∑T]+∫ Ä yê´kÕ\˝À kÕe÷q´ #·<äTes¡T\≈£î ≈£L&Ü ns¡úeTj˚T´
$<Ûä+>± $e]+#˚+<äT≈£î Á|üj·T‹ï+#êqT. Ä o]¸ø£≈£î #·<äTes¡T\ qT+∫
nq÷Vü≤´yÓTqÆ Ä<äsD¡ \_Û+#·&+É ‘√bÕ≥T m+<äiÀ bÕsƒ≈¡ î£ \T - Á|ü‘´˚ øÏ+∫
>∑èVæ≤DT\T - á yê´kÕ\≈£î |ü⁄düÔø£s¡÷|ü+ ÇùdÔ n<=ø£ $\TyÓ’q ]|òü¬sHé‡
|ü⁄düÔø£+ ø±>∑\<äì dü÷∫+#ês¡T. yês¡+<ä] dü÷#·q\ y˚Ts¡≈£î ny˚ yê´kÕ*ï
eT]+‘· düe÷#ês¡+‘√ |ü]|ü⁄wü+º #˚d,æ ø=ìï yê´kÕ\qT n<äq+>± #˚]Ã,
|ü\T q\T|ü⁄- ‘Ó\T|ü⁄ eT]j·TT es¡í ∫Á‘ê\‘√ n+<ä+>± r]Ã~~›,
Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq eTTK∫Á‘·+‘√ eTTkÕÔãT#˚dæ, Ç˝≤ |ü⁄düÔø£s¡÷|ü+˝À MT
eTT+<äT+#·T‘·THêïqT. Çø£ á Hê ø£èwæ˝À H˚qT m+‘·y˚Ts¡≈£î dü|òü©ø£è‘·+
ø±>∑*>±H√ ìs¡ísTT+#ê*‡+~ MTπs.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 11
 n|ü⁄Œ Ç#˚Ãyê&ÉT, yÓ’<äT´&ÉT, m|ü⁄Œ&É÷ m&É‘Ó>∑≈£î+&Ü bÕπs (Jeq~
e+{Ï) @s¡T ˝Òì }fiÀfl ìyêdü+ ñ+&=<ä›Hêï&ÉT düTeTr X¯‘·ø£ø±s¡T&ÉT ã<Ó›q.
n+fÒ e÷qe⁄ì eTqT>∑&É≈£î n‘·´edüs¡yÓTÆq <Ûäq+, ˙s¡T ˝≤>±H˚ yÓ’<äT´&ÉT
≈£L&Ü m+‘·>± nedüsy¡ ÷Ó eTq ÁbÕNqT\T u≤>± >∑T]Ô+#ês¡qïe÷≥. n+<äTøπ
yês¡T yÓ’<äT´&çì kÕø屑·÷Ô ‘êeTT dæú‹ø£s¡Ô>± q$Tà |üPõ+#˚ $wüßíy˚qì
uÛ≤$+#ês¡T. nsTTHê s√>∑s¡Væ≤‘·yÓTÆq ‘·eT düTKJeHêìøÏ |üP]Ô u≤<Ûä´‘·qT
yês¡T πøe\+ yÓ’<äT´ìπø e~˝Òdæ }s¡Tø√˝Ò<äT. N{Ïø° e÷{Ïø° yÓ’<äT´&çì
dü+Á|ü~+#ê*‡q nedüs¡+ ˝Ò≈£î+&Ü eTq+ J$+∫q+‘·ø±\+ eTq
X¯Øsês√>±´ìï uÛÑÁ<ä+>± ø±bÕ&ÉTø=H˚≥+<äT≈£î #·ø£ÿ{Ï |ü\T Äs√>∑´ dü÷Á‘ê\T
yês¡T s¡÷bı+~+#ês¡T. ªªuÛÀ»HêÁπ> dü<ë |ü<∏ä´+ ˆ \eD≤Ás¡›ø£ uÛÑø£åD+μμ
(uÛ À »HêìøÏ eTT+<ä T ñ|ü ⁄ Œ˝À }]q n\¢ + ‹q&É + Äs√>∑ ´ ø£ s ¡ + ),
ªªnuÛTÑ ø±Ô«eT\ø£+ |ü<´ä∏ +μμ (|üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄q ñdæ] |ü+&ÉT ‹q<ä–q~), ªªuÛÀ»Hê+‘˚
|æuÒ‘·ÔÁø£+μμ (uÛÀ»q+ ∫es√¢ eTõ®>∑ ‘ê>±*), ªªuÛÑTø±Ô« X¯‘·|ü<ä+ >∑#˚ä‘Yμμ
(uÛÀ»q+ #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· ø£˙dü+ e+<ä n&ÉT>∑T˝…H’ ê q&Éyê*), ªªyêeT bÕπsÙ«‘·T
X¯j·Tq+ Wwü<Ûä+ øÏ+ Á|üjÓ÷»qyéT ?μμ ( ìÁ~+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT m&ÉeT |üø£ÿπø ‹]–
|ü&ÉT≈£îH˚yê&çøÏ Ç+ø± Wwü<Ûä+ nedüs¡+ @eTT+≥T+~ ?), ªªej·TkÕ‡ú|üø±Hê+
ÄeT\ø£+ ÁX‚wü̃yéTμμ (eTT~$T sê≈£î+&Ü n&ÉT¶≈£îì ej·TdüT‡qT kÕú|æ+#˚ yê{Ï˝À
ñdæ]|ü+&ÉT düs¡«ÁX‚wü̃yÓTÆq~ ) yÓTT<ä˝…’q Äs√>∑´ dü÷Á‘ê\T n≥Te+{Ïy˚. á
dü ÷ Á‘ê\˙ï eTq Äs√>±´ìøÏ m+‘· > ±H√ y˚ T \T #˚ ù deì Ä<Û ä T ìø£
XÊÁdüÔ|ü]XÀ<Ûäq\T ≈£L&Ü ‘˚˝≤ÃsTT. Çø£ eTs√ n+X¯+ - ÄVü‰s¡ $\Te\‘√
bÕ≥T Wwü<Ûä $\Te\T ≈£L&Ü ø£*–q ÄVü‰sêìï rdüTø√e&É+ eTq≈£î eTq
ÁbÕNqT\T H˚]Œ+<˚. eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰sê\ìï{À¢ b˛wüø£, Wwü<Ûä
$\Te\T+&˚≥T¢ yês¡T C≤Á>∑‘·Ô eVæ≤+#ês¡T. @ j˚T ÄVü‰sê\T @ j˚T
ãTT‘·Te⁄\˝À rdüTø√<ä–qy√, m|ü⁄Œ&ÉT @ ÄVü‰sê\T ‹q<ä>∑ìy√ X¯‘êu≤›\
‘·s¡ã&ç #˚dæq |ü]o\q˝À nqTuÛÑe |üPs¡«ø£+>± Á>∑Væ≤+∫, $es¡+>± ø=ìï
$~Û ìùw<Ûë\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. Äyê\T, yÓT+‘·T\T, J\ø£Ás¡, <Ûäìj·÷\T,
12 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Ç+>∑Te, yêeTT, |üdüT|ü⁄, @\≈£î\T, \e+>±\T, $T]j·÷\T e+{Ï Á<äyê´\T
X¯øÏÔø√dü+ eTq+ ‹H˚ kÕ<Ûës¡D b˛wüø±Vü‰sê˝…’q ‘·èD <ÛëHê´\T, |ü|ü⁄Œ
<ÛëHê´\˝≤ e÷qe⁄&ç eTqT>∑&É≈£î n‘ê´eX¯´ø£+ e÷Á‘·+ ø±<äT. nsTTHê Ä
~qTdüT\˝À mH√ï Wwü<äÛ $\Te\THêïsTT. ø=ìï Js¡Áí øÏjT· ≈£î ‘√&ÉŒ&ç‘,˚ Ç+ø=ìï
|ü\T s¡T>∑à‘·\qT b˛>={Ϻ eTq X¯Øsês√>±´ìï |ü~\+>± ø±bÕ&É‘êsTT. n+<äTøπ
ô|<ä›\T á ~qTdüT\ìï+{Ï˙ ‘Ó*$>± eTq+ ‹H˚ ≈£Ls¡\÷, |ü#·Ãfi¯fl˝À
‘ê*+|ü⁄ Á<äyê´\T>± yê&ÉTø√e&É+ eTq≈£î n\yê≥T #˚XÊs¡T. |üdTü |ü⁄, Äe|æ+&ç,
yÓT+‹|æ+&ç }s¡>±j·T |ü#·Ãfi¯fl≈£î s¡T∫ì, |òüTTe÷sTT+|ü⁄q÷ Çe«&Éy˚T ø±<äT.
n$ Äs√>∑´s¡øDå£ ≈£L ñ|üø]£ kÕÔsTT. ‘ê*+|ü⁄ ~qTdüT\T ≈£Ls¡\≈£L, |ü#÷ fi¯fl≈£L,
#ês¡T- kÕ+u≤s¡T\≈£î Ç+|ü⁄ìe«&Éy˚T ø±<äT. nyÓ+‘√ Äs√>∑´Á|ü<ä+ ≈£L&Ü.
s√p eTq+ ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À rdüT≈£îH˚ ô|’q ‘Ó*|æq ‘ê*+|ü⁄ Á<äyê´˝Ò
eTq*ï s√>±\÷ s=wüߺ\ u≤]q |ü&É≈£î+&Ü ø±bÕ&É‘êsTT. yê{Ïì >∑T]+∫q
dü¬s’q |ü]C≤„q+ ø£*– Ä j·÷ ~qTdüT\qT C≤Á>∑‘·Ô>± yê&ÉT≈£î+fÒ yê{Ï
qT+∫ |üP]Ô Á|üjÓ÷»q+ bı+<äe#·TÃ. ô|’ô|#·Tà á ~qTdüT\˙ï eTq≈£î
düT|ü]∫‘ê\÷, ‘˚*>±Z \_Û+#˚M nsTTq+<äTq yê{Ïì >∑T]Ô+#·&É+,
$ìjÓ÷–+#·&+É $wüjT· +˝À eTq≈£î m˝≤+{Ï Çã“+B ñ+&É<Tä . eTq≈£î
‘˚*>±Z \_Û+#˚ Á<äyê´\T eTq Äs√>∑´ s¡øDå£ ≈£î m+‘·>± ñ|üø]£ kÕÔj÷Ó düsfi¡ y¯ TÓ qÆ
uÛ≤wü˝À kÕe÷q´ #·<äTes¡T\≈£î ≈£L&Ü ns¡úeTj˚T´≥T¢ $e]+#·&É+ á Hê
s¡#·q \ø£å´+.
Ç<˚ \ø£å´+‘√ H˚qT ˝À>∑&É sêdæq ªªeTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+,
Äs√>∑´+, yÓ’<ä´+μμ, ªª≈£Ls¡>±<∏ä\Tμμ nqï |ü⁄düÔø±\qT bÕsƒ¡≈£î\T $X‚wü+>±
Ä<ä]+#ês¡T. Á|ü‘˚´øÏ+∫ ªª≈£Ls¡>±<∏ä\Tμμ |ü⁄düÔø±ìøÏ bÕsƒ¡ø£˝Àø±qTï+∫ e∫Ãq
nq÷Vü≤´ düŒ+<äq kÕ<Ûës¡D #·<äTes¡T\≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ á ‘·s¡Vü‰
s¡#q· \T ≈£L&Ü #˚jT· &ÜìøÏ Hê≈£î eT]+‘· Áb˛‘ê‡Vü‰ìï∫Ã+~. MT]∫Ãq
Áb˛‘ê‡Vü≤y˚T qqTï Á|üdüTÔ‘·+ á yê´kÕ\≈£î |ü⁄düÔø£s¡÷|ü+ Çe«&ÜìøÏ
|ü⁄]ø=*Œ+~. á s¡#·q |ü≥¢ MTs¡T #·÷ù| kÕqT≈£L\ düŒ+<äH˚ á ‘·s¡Vü‰
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 13
eT]ìï s¡#·q\≈£L qqTï Áb˛‘·‡Væ≤düTÔ+~. ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡ø£˝Àø£+ qT+∫ H˚qT
n˝≤+{Ï düŒ+<äqq÷, Áb˛‘ê‡Vü‰˙ï Ä•düTHÔ êïqT.
á yê´kÕ\qT <ÛësêyêVæ≤ø£+>± Á|ü#T· ]+∫ qqTï Áb˛‘·‡Væ≤+∫q
ªªÄ+Á<Ûä CÀ´‹μμ y˚TH˚õ+>¥ &Ó’¬sø£ºsY Áo y˚eT÷] sê<Ûëø£èwüí, ªªqe´μμ Mø°¢
dü+bÕ<ä≈î£ \T Áo @. j·Tdt. »>∑Hêï<∏ä X¯sà¡ >±s¡≈¢ î£ H˚H|Ó ⁄ü Œ&É÷ ãTTD|ü&ç O+{≤qT.
á |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#·Ts¡D |üPs¡« <äX¯˝À ˝À‘·T>± n<Ûä´j·Tq+ #˚dæ,
‘·T\Hê‘·àø£yÓTÆq >∑TD<√wü $#ês¡D‘√ ≈£L&çq $\TyÓ’q |”]ƒø£\T sêdæ qqTï
yÓqTï‘·{Ϻ Áb˛‘·‡Væ≤+∫q &Ü. ¬ø. ìùw˜X¯«sY, M.D. Ph.D., DAFE ( Ábıô|òdüsY
eT]j·TT Á<äe´>∑TD $uÛ≤>±~Û|ü‹, >∑T»sê‘Y Äj·TTπs«<ä $X¯« $<ë´\j·T+,
C≤yéT q>∑sY, >∑T»sê‘Y), &Ü. ¬ø. |æ. ÁoyêdüTøÏ, I.F.S., ø£MTwüqsY, AYUSH
>±s¡¢≈£î Hê ø£è‘·»„‘ê_Ûe+<äHê\T. Ms¡Ts¡Te⁄]˙ Hê≈£î dü÷∫+∫q Á|üU≤´‘·
eèø£å XÊÁdüÔE„\T, $<ä«ìàÁ‘·T\T &Ü. ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~, n≥M XÊK $ÁXÊ+‘·
n~Ûø±], Hê ∫s¡ø±\ $TÁ‘·T\T Áo <ëdü] ãdüeX¯+ø£s¡ sêe⁄ >±s¡¢≈£î Hê
Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T.
á |ü⁄düøÔ ±ìï Ç˝≤ düsê«+>∑ düT+<äs+¡ >± düø±\+˝À eTTÁ~+∫ Ç∫Ãq
ÁoÁo Á|æ+≥sY‡ n~ÛH˚‘·, $TÁ‘·T\T Áo $X‚«X¯«s¡sêe⁄ >±]ø°, eTTÁ<äD˝À
düV≤ü ø£]+∫q yê] dæã“+~ø° - Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ÁoeT‹ Áo<˚$ >±]ø° - n+<äyTÓ qÆ
eTTK∫Á‘·+ s¡÷bı+~+∫q Áo –]<ÛäsY >±]ø° Hê <Ûäq´yê<ë\T. q\T|ü⁄-
‘Ó\T|ü⁄ eT]j·TT es¡í ∫Á‘ê\ kÕÿì+>¥ ˝À Hê≈£î düVü≤ø£]+∫q ÁoeT‹
düT˙‘· (•e &çõ≥˝Ÿ‡, ‘ÓHê*) ø° Hê <Ûäq´yê<ë\T.
Hê yê´kÕ\T Ç˝≤ n+<ä+>± |ü⁄düÔø£s¡÷|ü+ <Ûä]+#·&ÜìøÏ
#·<Tä es¡T*∫Ãq Áb˛‘ê‡Vü≤y˚T eTTK´ ø±s¡D+. ªª‘ÓHê* sêeTø£èwüí ø£$- XÊÁd”j Ô T·
|ü]o\qμμ, ªªÁX¯eT Ms¡T\Tμμ, ªªbÕ+&ÉTs¡+>∑ e÷Vü‰‘·à´+- |ü]#·jT· +μμ, ªªeTVü‰ø£$
ÁoÁo - dæ]ø£<∏äμμ, ªªeTq ÁbÕNqT\ ÄVü‰s¡+, Äs√>∑´+, yÓ’<ä´+μμ, ªªVü≤ÀeTsY-
Ç*j·T&éμμ (‘Ó\T>∑T), ªª≈£Ls¡ >±<∏ä\Tμμ, ªªø£$sêE Á‹|ü⁄s¡H˚ìμμ e+{Ï Hê
|üPs¡« s¡#·q\qT Ä<ä]+∫q rs¡T˝ÀH˚ á |ü⁄düÔø±˙ï ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡ø£˝Àø£+
14 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
‘·|Œü ø£ düe÷<ä]düT+Ô <äì qeTTà‘·THêïqT. n|ü⁄Œ&˚ á ‘·sV¡ ‰ü s¡#q· \T #˚jT· &ÜìøÏ
Hê≈£î eT]+‘· Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+#·>∑\<äì Hê $XÊ«dü+. n˝≤+{Ï Áb˛‘ê‡Vü‰ìï
n+<ä] qT+N Ä•dü÷Ô düV≤ü è<äjT· T˝…q’ ‘Ó\T>∑T bÕsƒ≈¡ î£ \+<ä]ø° qyÓ÷yêø±\‘√-
ôd\e⁄.
~.25-12- 2014. - s¡#·sTT‘·.
ôd˝Ÿ : 98491 31029

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 15
16 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ñdæ] ø±j·T
@<ÓH’ ê $wüjT· + eTqøÏ ≈£îå Dí+>± ‘Ó*dæq|ü⁄Œ&ÉT ªªn~ Hê≈£î ø={Ïqº |æ+&çμμ
n+{≤+ ‘Ó\T>∑T˝À. n<˚ dü+düÿè‘·+˝À ◊‘˚ ªªø£s¡‘·˝≤eT\ø£+μμ n+{≤+. ªªø£s¡
‘·\+μμ n+fÒ ns¡#sÓ TT´. ªªÄeT\ø£+μμ n+fÒ ñdæ] |ü+&ÉT. n+fÒ ns¡#‹˚ ˝Àì
Odæ]|ü+&ÉT m|ü⁄Œ&ÓH’ ê H√{À¢ y˚dTü ≈£îì Äs¡–+#·&ÜìøÏ m˝≤¬>‘’ ˚ nqTe⁄>±, düT\Te⁄>±
ñ+≥T+<√, @<ÓH’ ê |üì ˝Ò<ë $wüjT· + MT<ä eTqøÏ |üP]Ô düŒwü‘º ,· ø£∫Ñ·yTÓ qÆ
ne>±Vü≤q ñqï|ü⁄Œ&ÉT (ease and clearness of perception) e÷Á‘·yT˚ eTq+
Ä |üìì n+‘· düT\Te⁄>± #˚jT· >∑\+— Ä $wüjT· + MT<ä n+‘˚ nqs¡fiZ +¯ >±
e÷{≤¢&>É \∑ +. á C≤rj·T+ m|ü⁄Œ&ÉT, m˝≤ |ü⁄{Ï+º <äH˚ $wüjT· + n˝≤e⁄+∫‘˚,
Odæ] |ü+&ÉT e÷Á‘·+ <ëì≈£îqï ÄVü‰s¡, Wwü<äÛ $\Te\ Ø‘ê´ m|ü⁄Œ&É÷ ‹q<ä–q{Ï<º .˚
|üs¡>∑&ÉT|ü⁄q ñdæ] |ü+&ÉT ‹q&ÉyÓTÆ‘˚ eT]+‘· ÁX‚wü̃+.ªªnuÛÑTø±Ô«eT\ø£+ |ü<∏ä´+μμ
nH˚ Äs√´øÏÔ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq<˚. ªªnuÛÑTø±Ô« n+fÒ uÛÑTõ+#·ø£ eTT+<äT-n+fÒ
|üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄q - ÄeT\ø£+ ‹q<ä–q~μμ nì Bì ns¡+ú .
eTq ÁbÕNqT\T ñdæ] |ü+&ÉTqT Á‹|ò˝ü ≤\˝À ˇø£{>Ï ± uÛ≤$+#ês¡T. n˝≤
Wwü<Ûä $\Te\Tqï eT÷&ÉT Á|üeTTK |òü˝≤\˝À n~ ˇø£{Ï.$T–*q ¬s+&É÷ `
ø£sø¡ ±ÿj·T, ‘êì(‘ê+Á&É) ø±j·T. Äj·TTπs«<ä+˝À ªªÁ‹|ò˝ü ≤\μμ ‘√ #˚ùd mH√ï Wwü<äÛ
jÓ÷>±\THêïsTT.
dü+düÿè‘·+˝À ªªÄeT\ø£yTé μμ nì |æ*#˚ ñdæ]ì Væ≤+B˝À ªªÄ$T¢ø±μμ,
ªªÄeT\ø˘μμ, ªªÄ+yê¢μμ nH˚ ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . á #Ó≥TºqT ‘·$Tfi¯+˝À ªªHÓ*¢μμ n˙,
eT\j·÷fi¯+˝À ªªHÓ*¢ eTs¡+μμ n˙, ø£qï&É+˝À ªªHÓ*ø¢ μ£ μ n˙ n+{≤s¡T. ñdæ]ì
Ä+>∑+¢ ˝À Indian Gooseberry n˙, Emblic Myrobalan (m+_¢ø˘ yÓTsÆ √ã˝≤Hé)
n˙ n+{≤s¡T. ñdæ] ø±j·T\T |ü⁄\¢<qä +˝Àq÷, Äø±s¡+˝Àq÷ ø=+‘·es¡≈î£ bÕXÊÑ·´
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 17
18 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
<˚XÊ\˝À \_Û+#˚ ªª>∑÷dt u…ÁØμμ |ü+&Éq¢ T b˛*e⁄+&˚ ø±s¡D+>± ñdæ]øÏ ªªÇ+&çjT· Hé
>∑÷dt u…ÁØμμ nH˚ ù|s¡T e∫Ã+~. eTTfi¯fl bı<ä\T>± ô|]π> >∑÷dt u…ÁØ #Ó≥T¢
(XÊÁd”j Ô T· +>± M{Ïì - Ribes grossularia - Ribes uva-crispa nì ≈£L&Ü
n+{≤s¡T) j·T÷s¡|,t HÓs’ T¡ ‹ ÄÁ|òøæ ±, |ü•ÃeT Ädæj÷· \˝À m≈£îÿe>± ø£ì|ækÕÔsTT.
m+_¢ø˘ X¯ã+› ªªÄ$T¢ø±μμ nH˚ Bì Væ≤+B ù|s¡T qT+∫ @s¡Œ&É>±, ªªyÓTsÆ √ã˝≤Héμμ nH˚
|ü<ëìøÏ ªªyÓTsÆ √u≤\H√dtμμ nH˚ Á^≈£î X¯ã+› eT÷\+. ‘√fi¯ófl }q&ÜìøÏ, Ç+ø±
n<äø› +£ s¡+>∑T\T, dæsê yÓTT<ä˝q’… yê{Ï ‘·j÷· Ø˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ m+&ÉT ø£sø¡ ±ÿj·T\T,
m+&ÉT ñdæ] ø±j·T*ï Á^≈£î\T ªªyÓTsÆ √u≤\H√dtμμ nH˚ ù|s¡T‘√ |æ*#˚yês¡≥. ñdæ]
#Ó≥Tº XÊÁd”Ôj·T HêeT+ Emblica officinalis (m+_¢ø± n|òædæH˚*dt). BH˚ï
Phyllanthus emblica (|ò˝ æ ≤¢+<∏dä t m+_¢ø±) n˙ n+{≤s¡T. ªªn|òdæ Hæ *˚ dtμμ n+fÒ
ªªñ|üj÷Ó –‘ê $\Te\T ø£*–, <äTø±D≤\˝À neTàã&˚~μμ nì ns¡+ú . Á^≈£î uÛ≤wü˝À
|òæ˝≤¢Hé (Phyllon) n+fÒ ªªÄ≈£îμμ. ªªj·÷+<∏√dtμμ (Anthos) n+fÒ |ü⁄e⁄«. á
‘·sV¡ ‰ü #Ó≥˝¢ À Ä≈£î\e+{Ï ∫s¡Tø=eTà\ ∫efi¯fl qT+∫ |üP\T |üPùd ø±s¡D+>±
M{ÏøÏ ªª|ò˝æ ≤¢+<∏dä μt μ nH˚ ù|s¡T e∫Ã+~. Ç~ j·T÷bò˛]“j˚Td” (Euphorbiaceer)
≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q eèø£+å .ø=ìï ÁbÕ+‘ê\ ‘Ó\T>∑Tyês¡T Bìï ªªHÓ*¢ #Ó≥Tºμμ n˙
n+{≤s¡T. Bìï ãfÒº HÓ*e¢ \dü, HÓ*e¢ Ts¡,¢ HÓ*≈¢ î£ <äTs¡T yÓTT<ä˝q’… Á>±eTHêe÷\T
@s¡Œ&ܶsTT.
ñdæ] Á|ü‘˚´ø£‘·
Ädæj÷· K+&É+˝Àì ñwüí Á|ü<X˚ Ê\˝À düV≤ü »dæ<+Δä >± ô|]π> á ñdæ]
#Ó≥TºqT >∑T]+∫ ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T kÕVæ≤‘·´+˝À mH√ï Á|ükÕÔeq\THêïsTT.
Væ≤+<äTe⁄\≈£î ñdæ] #Ó≥Tº ˇø£ |ü$Á‘· eèø£å+. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü»\T nø£åj·T
qe$T |üs«¡ ~q+ dü+<äs“¡ +¤ >± ñdæ] #Ó≥Tº ˙&É˝À uÛÀ»q+ #˚jT· &Üìï X¯óuÛÁÑ |ü<eä Tì
uÛ≤$kÕÔsT¡ . ‘Ó\T>∑Tyês¡T ≈£L&Ü ø±]Ôø£ eqdüe÷sê<Ûqä \˝À ñdæ] #Ó≥Tº ˙&É˝ÀH˚
equÛÀ»Hê\T #˚kÕÔs¡T. mH√ï yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\Tqï ñdæ]ì Á|ü»\T
Á|ü‘´˚ ø£+>± >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê\H˚ \ø£´å +‘√H˚ eTq ÁbÕNqT\T Ç˝≤+{Ï Ä#êsê\T
@s¡Œs¡∫ ñ+{≤s¡T. ª|ü<àä |ü⁄sêD+μ˝À Bì $esê\T $|ü⁄©ø£]+#·ã&ܶsTT.
ñdæ]˝À ns¡ n+>∑Tfi¯+ qT+∫ n+>∑Tfi¯+ yê´dü+ >∑\ ∫qïø±j·T\
s¡ø+£ ‘√bÕ≥T fÒãT˝Ÿ f…ìïdt ã+‘·T\+‘· ô|<ä› ø±j·T\ s¡ø+£ ≈£L&Ü ñ+~. Bìì
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 19
u…Hês¡dt ñdæ] n+{≤s¡T. ôdE ’ qTãfÒº ø±ø£ s¡+>∑TqTã{Ϻ ≈£L&Ü ñdæ]˝À Ä≈£î|ü#÷ M,
Ç≥Tø£sêsTT s¡+>∑TM, ‘Ó\ì¢ #ês¡\T ø£\M ` Ç˝≤ |ü\T s¡ø±\THêïsTT. ∫qï
ø±j·T\ s¡ø±\ì yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± ñ|üj÷Ó –ùd,Ô ô|<ä› ø±j·T\ s¡ø±\qT eTTs¡u≤“, C≤yéT,
e÷s¡à˝Ò&é e¬>’sê\ ‘·j·÷ØøÏ yê&ÉT‘·THêïs¡T. yês¡D≤dæ˝Àq÷, eTVü‰sêÁwüº,
eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ, |ü+C≤uŸ sêÁcÕº\˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝Àq÷ n‹ ô|<ä› ñdæ] |üfifl¯ qT
‘˚H,Ó |ü+#·<ës¡ bÕø±\˝À }s¡u{… ºÏ ‘·j÷· s¡T#˚dqæ eTTs¡u≤“\T eTqøÏ e÷¬sÿ{À¢
\_ÛkÕÔsTT. á ô|<ä› ô|<ä› Odæ]ø±j·T˝À¢ ôV≤’ Á;&é s¡ø±\T ≈£L&Ü OHêïsTT.
Á‹|òü˝≤\ (ñdæ], ø£s¡ø£, ‘êì) qT |ü+#·<ës¡‘√ ø£*|æ @qT>∑T\≈£î
‹ì|ækÕÔsT¡ . n<Ó+‘√ ã\es¡øΔ y£ TÓ qÆ ÄVü‰s¡eT˙, n$ ‹qï @qT>∑T\T $|üØ‘·+>±
ã*dæ, Ç+Á<äT&ç @qT¬>q’ ◊sêe‘·+‘√ ≈£L&Ü ã\+˝À b˛{° |ü&>É \∑ eì uÛ≤s¡rj·T
e÷e{°\ $XÊ«düeT≥ !
s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+Δ ˝À bÕø£+ |ü{qºÏ ñdæ] ø±j·T*ï, m+&ÉT ñdæ]
bı&ç‘√ #˚dqæ {≤u…≥¢ q¢ T ã\es¡øΔ e£ Tì ôdì’ ≈£î\øÏ Ç#˚Ãyês¡≥ !
m+_¢ø± |òwæ ]ü (Emblica fischeri ) nH˚ XÊÁd”j Ô T· HêeT+ø£\ eTs√
s¡ø+£ ñdæ]#Ó≥Tº ø±j·T\T |ü#÷ &ç ô|≥Tºø=q&ÜìøÏ ÁX‚we˜ü T≥. ô|<ä› Ä≈£î\T ø£*–
m‘·TÔ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&˚ á s¡ø+£ ñdæ] #Ó≥T¢ ø£sêí≥ø£ sêÁwü+º ˝Àì |ü•ÃeT ø£qTeT\˝À
m≈£îÿe>± ø£ì|ækÕÔsTT. sê#· ñdæ] nH˚ eTs√ ∫qï eèø£+å (Averrhoea acida )
≈£L&Ü eTqÁbÕ+‘·|⁄ü kÕe÷q´ eèø£+å . Bì ø±j·T\T ∫qï$>±q÷, ˝Ò‘$· >± Oqï|ü⁄Œ&ÉT
∫\ø£|ü#÷ s¡+>∑T˝À ñ+&ç, |üø±«ìøÏ e#˚Ãø=B› ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ |ü#÷ , ˝Òø£ ‘Ó\T|ü⁄
s¡+>∑T≈£î e÷s¡‘êsTT. |ü⁄\¢>± ñ+&˚ á sê#· ñdæ] ø±j·T*ï |æ\¢\T Çwüº+>±
‹+{≤s¡T.M{Ïì C≤yéT ‘·j÷· Ø˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ø=+<äsT¡ M{Ï‘√q÷ }s¡>±j·T
|ü#·Ã&ç ô|&É‘ês¡T.
ñdæ] Á|üj÷Ó »Hê\T
ôV≤sTTsY &Ó,’ sê‘·≈î£ yê&˚ Ç+≈£î\T yÓTT<ä˝q’… yê{Ï ‘·j÷· Ø˝À ñdæ]
|üfió¯ fl yê&É‘ês¡T. m+&ÉT ñdæ] |üfió¯ fl eTT]øÏì b˛>=&É‘êsTT ø£qTø£ yê{Ïì cÕ+|üP\
‘·j÷· Ø˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ñdæ] |üfifl¯ qT+∫ rùd q÷HÓ E≥Tº ô|s¡T>∑T<ä\qT
eè~Δ #˚dTü +Ô ~. n+<äTøπ ôV≤sTTsY ÄsTT˝Ÿ‡ ‘·j÷· Ø˝À á ñdæ] q÷HÓqT yê&É‘ês¡T.
ñdæ] |üfifl¯ ˝À, u…s&¡ TÉ ˝À, Ä≈£î˝À¢ {≤ìqT¢ (Tannins) |ü⁄wüÿ\+>± ñqï ø±s¡D+>±
20 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
yê{Ïì ‘√fi¯ófl }H˚ (Tanning) |ü]ÁX¯eT˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .ñdæ] |üfió¯ fl, Ä≈£î\˝À
b˛wüø±\T n~Ûø+£ >± ñqï+<äTq yê{Ïì ã\es¡øΔ y£ TÓ qÆ |üXó¯ e⁄\ y˚T‘·>±q÷ yê&É‘ês¡T.
ñdæ] Ä≈£î\˝À \_Û+#˚ >√<ÛTä eT, |üdTü |ü⁄ eHÓï\ $TÁX¯eT+>± ñ+&˚ ˇø£ s¡+>∑TqT
≥kÕsY |ü≥Tº≈î£ n<äø› |£ ⁄ü s¡+>∑T>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ñdæ] Ä≈£î\qT ø£sêí≥ø£ sêÁwü+º ˝À
eø£ÿ (b˛ø£), @\øÏ ‘√≥\˝À |ü∫à s=≥º>± yê&É‘ês¡T. ñdæ] #Ó≥Tº ø£\|ü >∑T+»\T>±H˚
ø±ø£, e´ekÕj·T |üìeTT≥T¢, |ò]ü ï#·sY yÓTT<ä˝q’… yê{Ï ‘·j÷· Ø˝À≈£L&Ü yê&É‘ês¡T.
á ø£\|ü ˙{Ï˝À ‘·&dç Hæ ê bÕ&Ée<äT. n+<äTøπ u≤e⁄\ yÓ÷≥\T, –\ø£\T e¬>s’ ê\
‘·j·÷Ø˝À ñdæ] ø£\|üqT yê&É‘ês¡T. <ëìì e+≥#Ós¡≈£î>±q÷, ø£Ás¡u§>∑TZ
(Charcoal) ‘·j÷ · Ø˝Àq÷ ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
ªªej·TkÕúŒ|üø±Hê+ ÄeT\ø£+ ÁX‚w+˜ü μμ nì Á|ür‹. ªªeTT~$T (eTTdü*‘·q+)
sê≈£î+&Ü ej·TdüT‡qT kÕú|æ+#˚ yê{Ï˝À ÄeT\ø£+ düs¡« ÁX‚wü˜+μμ nì Bì
ns¡+ú .n+<äTøπ Bìï dü+düÿè‘·+˝À ªªneTè‘· |ò\ü +μμ n˙ n+{≤s¡T. ˇø£|⁄ü Œ&ÉT uÛèÑ >∑T
eTVü≤]¸ ≈£îe÷s¡T&ÉT, eè<äTΔ&ÉT nsTTq #·´eqT&ç #˚‘· nX¯«˙ <˚e‘·\T ñdæ]
|üfifl¯ ‘√ ‘·j÷· s¬ q’ ˇø£ ˝ÒV‰ü ´ìï ‹ì|æ+∫, n‘·&ìç ‹]– j·TÚeqe+‘·T&çì #˚jT· >±
#·´eqT&ÉT düTø£q´ nH˚ j·TÚeqe‹ì ô|+&Ü¢&Ü&Éì ◊‹Vü≤´+. @fi¯fl ‘·s¡ã&ç
eT+#êq|ü&ç X¯ø$ÔÏ V”≤qT˝…q’ yê]øÏ ≈£L&Ü ñdæ] X¯øìÔÏ Á|ükÕ~düT+Ô <äì $XÊ«dü+.
ñdæ] |ü+&ÉT X¯ØsêìøÏ #·\Te #˚dTü +Ô ~ ø£qTø£ Bì着 o‘·|\üò +μμ n˙, ªªo‘êeTè‘·
|ò\ü +μμ n˙ n+{≤s¡T. ñdæ]ì ªª<ÛëÁr |ò\ü +μμn˙, ªªÄ~|ò\ü +μμ n˙ ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
|ü⁄s¡Twüß\ ôdø˘‡ kÕeTsêú´ìï ô|+#˚~ ø£qTø£ Bìï ªªeèwü´μμeT˙ n+{≤s¡T.
XÀ¢. ø£cÕj·T ø£≥T ‹ø±ÔeT¢+ kÕ«<äT πøX¯´+ Væ≤eT+ \|òüTT ˆ
Á‹<√wüX¯eTq+ eèwü´yéT ø£|òü»«s¡$HêX¯q+ ˆˆ ` <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
ñdæ] e>∑sT¡ >±, ø±s¡+>±, #˚<Tä >±, |ü⁄\¢>± ñ+≥T+~. s¡T∫>±, o‘·\+>±,
\|òüTTe⁄>± ñ+≥T+~. n~ Á‹<√cÕ\q÷ X¯$T+|üCÒdüTÔ+~. ø£|òü»«sê\q÷
b˛>=≥º&Éy˚T ø±ø£ øπ X¯eè~Δ˙, Ms¡´eè~Δ˙ ø£\T>∑CÒdTü +Ô ~.
ñdæ] |ü+&ÉT ‹qï ‘·sT¡ yê‘· eT+∫˙fi¯ófl ‘ê–‘˚ n$ m+‘· ‹j·T´>±
O+{≤jÓ÷ eTq+<ä]ø° ‘Ó\TdüT. ñdæ] s¡øÔ£ |æ‘êÔìï b˛>=&ÉT‘·T+~. ñdæ] |ü⁄\¢>±
O+&É&+É e\¢ yê‘êìï b˛>=&ÉT‘·T+~. ‹j·T´>±, o‘·\+>± ñ+&É&+É #˚‘· |æ‘Ô·

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 21
<√cÕìï b˛>=&ÉT‘·T+~. e>∑sT¡ >±, s¡÷ø£+å >± ñqï ø±s¡D+>± ø£bÕò ìï b˛>=&ÉT‘·T+~.
n˝≤ Á‹<√cÕ\q÷ b˛>=fÒº ñdæ] |ü+&ÉT ø£+fÒ ñ‘·eÔ TyÓTqÆ |ò\ü + y˚sπ @<ÓH’ ê
O+<ë?
ñdæ] ø±j·T\‘√ }s¡>±j·T ô|≥Tº≈£î+{≤+.˝Òø£ yê{Ïì ‘˚HÓ˝ÀH√,
|ü+#·<ës¡ bÕø£+˝ÀH√ }s¡yd˚ æ ªªeTTs¡u≤“μμ>±q÷ ‹+{≤+. >∑» ìeTàø±j·T\
|ü]e÷D+˝À ñqï ô|<ä› ô|<ä› ñdæ]ø±j·T\ eTTs¡u≤“ e÷¬sÿ{À¢ \_ÛdTü +Ô ~. ñdæ]
Äeø±j·T Äs√>±´ìøÏ m+‘√ y˚T\T #˚dTü +Ô ~. Äø£* ô|+#·T‘·T+~. ñdæ] |üfifl¯
>∑TE®‘√ ªª|ü⁄*Vü≤Às¡μμ ≈£L&Ü #˚kÕÔs¡T. ñdæ] |üfi¯fl˝À ô|øϺHé düeTè~Δ>± ñ+≥T+~.
|üfió¯ fl nìï+{Ï˝À ªªdæμμ $≥$THé m≈£îÿe>± ñqï~ ñdæ] |ü+&ÉT˝ÀH˚. ñdæ] |üfifl¯
s¡d+ü ˝À Hê]+» |üfifl¯ s¡d+ü ˝Àø£+fÒ dæ-$≥$THé Çs¡y’Ó s¬ ≥T¢ n~Ûø+£ >± ñ+≥T+~.
ñdæ] |üfifl¯ ˝Àì Wwü<äÛ >∑TD≤\T q•+#·≈î£ +&Ü ñ+&Ü\+fÒ yê{Ïì ñ|ü⁄Œ ˙{Ï˝À
ì\« #˚j·÷*. ˝Ò<ë m+&Éu…{Ϻ bı&ç#˚dæ yê&ÉTø√yê*. 1939-40 ˝À e∫Ãq
Væ≤kÕ‡sY ø£s¡e⁄ dü+<äs¡“¤+>± düÿØ« yê´~Û yê´|æÔì n]ø£≥º&É+˝À ñdæ] |üfi¯ófl
Á|üeTTK bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT. ñdæ] ø±˝Òj÷· ìøÏ ã\+ #˚≈L£ sπ à ªª*esY {≤ìø˘μμ>±
Á|üd~æ .Δ ñdæ] *esY |üìrs¡TqT yÓTs¡T>∑T |ü]#˚ ø±s¡D+>±q÷, e÷qe⁄&ç Äj·TTwü߸
Á|ü<ëÛ q+>± *esY |üìrs¡TMT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+≥T+~ ø£qTø£q÷, s√p @<√ ˇø£
s¡÷|ü+˝À ñdæ] ‹+≥÷ ñ+fÒ eTq+ düTBs¡øÈ ±\+ Äs√>∑´+>± J$+#·e#·TÃ.
Odæ] C≤yéT e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ ñ|ü⁄Œ˝À }s¡yd˚ ,æ m+&Éu{… qºÏ ñdæ] es¡T>∑T ≈£L&Ü
ªªÄe÷¢ düTbÕØμμ ù|]≥ ãC≤s√¢ \_ÛdüTÔ+~. ñdæ] s√>∑ ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ (Immunity)ì
ô|+bı+~düT+Ô ~. ñdæ] Á|ü<ëÛ q Á<äe´+>± ‘·j÷· s¡jT˚ ´ ªª#·´eq ÁbÕX¯μμ nH˚ ˝ÒV≤ü ´+
>=|üŒ ã\es¡øΔ y£ TÓ qÆ , Äs√>∑´<ëj·Tø£yTÓ qÆ Äj·TTπs«<ä {≤ìø˘ >± ù|s=+~+~.á
s¡T∫ø£sy¡ TÓ qÆ ˝ÒV≤ü ´+ ‘·j÷· Ø˝À ñdæ]‘√u≤≥T <äXe¯ T÷˝≤\T, ø£sêÿ≥ X¯è+–,
n>∑s¡T, ø£s¡ø±ÿj·T, ‹|üŒ r>∑, ø£#·÷Ãsê\T, edü, j·Twæº eT<ÛäTø£+, nX¯«>∑+<Ûë,
X¯‘êeØ, nÁuÛøÑ £ uÛdÑ àü +, HÓsTT´ yÓTT<ä˝q’… mH√ï Á<äyê´\T ø£\T|ü⁄‘ês¡T. eTq+
áes¡øπ #Ó|⁄ü Œ≈£îqï≥T¢ á ˝ÒV≤ü ´+ uÛèÑ >∑T eTVü≤]¸ ≈£îe÷s¡T&Óq’ #·´eqT&ÉH˚ eTVü≤]¸ì
eè<ëΔ|´ü + u≤]q|ü&≈É î£ +&Ü ø±bÕ&ç+<äì düHê‘·qT\ $XÊ«dü+. n+<äTøπ <ëìøÏ Ä
ù|s¡T e∫Ã+<ä≥. ñdæ] ø±j·T\‘√ #˚ùd ªªÄeT\ø£ ‘Ó\’ +μμ, uÛèÑ +>∑ (>∑T+≥ ø£\>∑s-¡
Eclipta alba) ‘√ ø£*|æ ø±#˚ ªªuÛèÑ +>±eT\ø£ ‘Ó\ ’ +μμ •s√» eè~ΔøÏ m+‘√ Á|üd~æ Δ
22 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 bı+<ësTT. ñdæ] es¡T>∑TqT bı&ç #˚dæ ‘·\ kÕïHêìøÏ eTT+<äT ‘·\øÏ ô|≥Tº≈î£ +fÒ
‘·\ yÓ+Á≥Tø£\T sê\&É+, ‘Ó\㢠&É&+É ñ+&É<Tä . ôV≤s¡“˝Ÿ cÕ+|üP\T, ôV≤sTTsY &Ó\’ T
nìï{À¢ ñdæ] bı&ç ø£\T|ü⁄‘ês¡T.
ñdæ] eT÷Á‘·ø±]>±, $πs#·qø±]>± |üì#˚dTü +Ô ~. ø£&TÉ |ü⁄˝À+∫ yêj·TTe⁄qT
yÓ&*É +|üCdÒ ,æ ø£&TÉ |ü⁄≈£î ã\+ #˚≈L£ s¡TdüT+Ô ~. ø£fió¯ fl ‹s¡>&∑ +É , ô|‘’ ´· |ü⁄ ‘·\‹|üŒ≥\≈£î
ñdæ] ~yÍ´wü<+äÛ . e÷qdæø£ s√>∑T\≈£î |ü∫à ñdæ] ù|düTqº T ‘·\≈£î n+≥T‘ês¡T.
Odæ] ‘Ó’\+‘√ •s√eTs¡›q+ #˚kÕÔs¡T.‘êC≤ ñdæ] s¡kÕìï ‘˚HÓ‘√ ø£*|æ ‘ê–‘˚
ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ÁøÏeTT\T q•kÕÔsTT. ñdæ] |üfifl¯ qT }s¡u{… ºÏ yê{ÏqT+∫ ø±#˚ kÕsêsTT
ø±yÓTs¡T¢ (C≤+&çdt), <ä>∑TZ, n–ïe÷+<ä´+ yÓTT<ä˝…’q yê´<ÛäT\≈£î ~yÍ´wü<Ûä+>±
|üì#˚düTÔ+~.
|ü∫à ñdæ] >∑TE®, ‘Ó\¢ ‘êeTs¡, ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«, s√CŸ yê≥sY M{Ïì
ù|düTº>± #˚dæ, bı‹Ô ø£&ÉT|ü⁄≈£î sêùdÔ eT÷Á‘· ø£èÁ#·Ã¤eTT (Strangury) ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
Ç<˚ ù|düTº qT<äTs¡T≈£î sêdüT≈£î+fÒ rÁeyÓTÆq ‘·\H=|ü⁄Œ\T ôd’‘·+ ‘·–Zb˛‘êj·Tì
ªÇ+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μ nqï ‘·q Á>∑+<∏+ä ˝À &Ü. q<é ø£Øí ù|s=ÿHêïs¡T.
Odæ] –+»˝À¢ì |ü|⁄ü ŒqT bı&ç#d˚ æ <ëì ø£cÕj·T+ ‘ê–‘˚ »«sê\T ‘·>&Z∑ yÉ T˚ ø±ø£
n~ wüß>∑sY yê´~ÛøÏ eT+<äT>±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~. ø£fifl¯ ø£\ø£\T e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ñdæ]
–+»\ ø£cÕj·T+‘√ ø£fi¯ófl ‘·T&ÉTdü÷Ô ñ+fÒ ‘·«s¡>± qj·TeTÚ‘êsTT. møÏÿfi¯ófl, XÊ«dü
|”˝ÃÒ ≥|ü⁄Œ&ÉT e#˚à #Ûêr H=|æŒ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ ñdæ] |üfifl¯ >∑TE®˝À ‘˚H,Ó E$« (Ficus
infectoria) u…s& ¡ TÉ ø£cÕj·T+ ø£*|æ ‘ê–kÕÔsT¡ . ñdæ] #Ó≥Tº y˚fifl¯ qT+∫ ø±#˚ ˇø£
eT<ä´+ ø±yÓTs¡T¢, nJ]Ô, <ä>∑TZ e¬>’sê\≈£î ~yÍ´wü<ä+Û . ‘êC≤ ñdæ] |üfi¯fl s¡dü+˝À
HÓsTT´ ø£\T|ü⁄≈£î ‘ê–‘˚ m+‘√ã\es¡øΔ +£ .‘êC≤ ñdæ] |üfifl¯ s¡d+ü ˝À m+&ÉT Á<ëø£,å ‘˚HÓ
ø£*|æ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ˇø£ wüs“¡ ‘Y eT÷Á‘·ø±]>± |üì #˚dTü +Ô ~— X¯Øs¡ ‘êbÕìï ‘·–dZ Tü +Ô ~.
Hê\T>∑T bÕfi¯ófl ñdæ] bı&ç, Hê\T>∑T bÕfi¯ófl ø£sø¡ ±ÿj·T bı&ç, ˇø£ bÕ\T sπ e\ ∫ìï
(Rheum emodi) bı&ç ns¡ ©≥sY ˙{Ï˝À ø£*|æ ø£cÕj·T+>± ø±∫ s√>∑T\≈£î
s¬ +&ÉT WqT‡\ #=|ü⁄Œq ‘ê–ùdÔ $πs#·q+ kÕ|ò>” ± ne⁄‘·T+~. eT÷Á‘·+ C≤Ø>±
ne⁄‘·T+~. Á‹|ò˝ü ≤\ ø£cÕj·T+ yÓTT+&ç #·sà¡ yê´<ÛTä \q÷, ô|‘’ ´· »«sê\q÷ ‘·–dZ Tü +Ô ~.
yÓ÷‘ê<äT ˇø£ WHé‡ #=|ü⁄Œq s√E≈£î ˇø£{Ï ˝Òø£ ¬s+&ÉT kÕs¡T¢. ñdæ] |üP\≈£î
$πs#·q+ ø£*–+#˚ >∑TD+ ñ+~. ñdæ] #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ s¡d+ü ˝À ‘˚H,Ó |üdTü |ü⁄ ø£*|æ
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 23
˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ >∑H]˚ j·÷ (Gonorrhoea) ‘·>T∑ ‘Z T· +~. ñdæ] –+»\ bı&ç,
m+&ÉT Á<ëø£,å |ü+#·<ës¡ ø£*|æ ø£cÕj·T+ ø±∫, »«s¡|&ü ç ˝Ò∫q s√>∑T\≈£î Ä ø£cÕj·T+
|ü⁄øÏÿ≥ |ü{ϺùdÔ H√{Ï ns¡T∫ ‘·–Z, Äø£* ô|s¡T>∑T‘·T+~.
ø=+‘·eT+~øÏ ô|’‘·´+ ø±s¡D+>± ‘·\‹|üŒ≥,m&É‘Ó>∑≈£î+&Ü yê+‘·T\T
ne⁄‘·T+{≤sTT. n˝≤+{Ï yê]#˚ ñdæ] –+»\ bı&ç, s¡øÔ£ #·+<äq+ (Pterocarpus
santalinus) bı&ç düeT bÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì, ‘˚HÓ ø£*|æ HêøÏùdÔ yÓ+≥H˚ yê+‘·T\T,
‘·\‹|üŒ≥ ‘·–bZ ˛‘êsTT. ñdæ] –+»\ bı&ç, nX¯«>∑+<Ûä ˝Òø£ ô|H˚ïs¡T (Withania
somnifera) y˚fifl¯ bı&çì düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì, HÓsTT´, ‘˚HÓ #˚]à ‹+≥÷
O+fÒ Ms¡´ |ü⁄wæº ø£\T>∑T‘·T+~. Á|ü‘´˚ øÏ+∫ #·* ø±\+˝À Ç~ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.
<äTs¡Z+<Ûä+ e#˚à |ü⁄fi¯flô|’ ñdæ] Ä≈£î\ s¡dü+ ô|’ |üP‘·>± sêùdÔ |ü⁄fi¯ó¢ ‘·«s¡>±
qj·TeTÚ‘êsTT.
ñdæ] Ä≈£î\qT+∫ &çd˝ºæ wÒ Hü é <ë«sê rùd <Ûèä ‹ (essential oil) |ü]eTfi¯
Á<äyê´\ ‘·j·÷Ø˝À yê&É‘ês¡T. ñdæ] ˝Ò‘· ∫>∑Tfi¯ófl ≈£L&Ü yÓ’<ä´|üs¡+>±
Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ y˚. M{Ïì eTõ®>˝∑ À ø£*|æ ÇùdÔ nJ]Ô, ˙fi¯fl $πs#·Hê\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
á ∫>∑Tfi¯flH˚ ô|s¡T>∑T‘√q÷ ‹ì|ækÕÔsT¡ . ñdæ] |üP\T, eT]ø=ìï Á<äyê´\T #˚]Ã
‘·j÷· s¡T #˚ùd ˇø£ ˝ÒV≤ü ´+ (electuary) Á|üd<æ +Δä . ñ&çø+Ï ∫q ñdæ] |üfifl¯ >∑TE®qT
bÕø£+ |ü{,ºÏ ‘˚H,Ó HÓsTT´ #˚]à ‹+fÒ eT\ã<äøΔ +£ ‘=\–, düTK $πs#·q+ ne⁄‘·T+~.
Äj·TTπs«<ä+˝À ñdæ]‘√ Ç+<ëø£ #Ó|⁄ü Œ≈£îqï ªª#·´eq ÁbÕX¯μμ e÷Á‘·yT˚
ø±ø£ ªª<ÛëÁr ˝ÒVü≤´+μμ, ªª<ÛëÁr Ädüe+μμe¬>’sê\T ≈£L&Ü ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T. ñdæ]
|üfió¯ fl <ä+∫, Ä >∑TE®qT $Tq|ü |æ+&ç˝À ø£*|æ, ‘·–q+‘· ñ|ü⁄Œ, ø±s¡+ ø£*|æ
e&çj÷· \T #˚kÕÔsT¡ . n$ s¡T∫ |ü⁄{Ïkº ÕÔsTT. y˚TVü≤ yê´~Û˙, eT÷\ yê´~Û(ô|˝’ Ÿ‡)˙
b˛>={Ϻ, X¯Øs¡ ‘êbÕìï ‘·–ZkÕÔsTT.
ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ ˝À #·s¡≈£î&ÉT ñdæ]‘√ ‘·j·÷s¡T #˚ùd |ü\T Wwü<Ûë\qT
Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT.eT#·TÃ≈£î ªªdü]Œs¡T&Z Ü μμnH˚ nH˚ Wwü<ëÛ ìï (|ü<øä =+&Ée n<Ûë´j·T+-
ªª∫øÏ‘ê‡ kÕúq+μμ -50-55) >∑T]+∫ e÷Á‘·yT˚ $e]kÕÔqT.
HÓsTT´, ñdæ] ø±j·T\ s¡d+ü , $<ëØ (H˚\ >∑TeTTà&ÉT), Ç≈£îå (#ÓsT¡ ≈£î),
y˚Tø£ bÕ\T, Äe⁄ bÕ\T, Je˙j·T yÓTTø£ÿ (Dendrobium macrael) ø£cÕj·T+ `
Çe˙ï ø£*|æ u≤>± e+&ç, #·˝≤¢]q ‘·sT¡ yê‘· |ü+#·<ës¡, ‘˚HÓ ø£*|æ u≤>± ø£*j·T
24 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
‹bÕŒ*. á |òTü è‘·+ ø£j å T· yê´~Ûø,° n|ükÕàs¡+, s¡ø|Ô£ ‘æ +Ô· , Á|üyT˚ Vü≤+ e¬>s’ ê yê´<ÛTä \≈£î
~yÍ´wü<+Ûä . Bìï ‘·yêø°]å (|ü∫à yÓ<Tä s¡T u§+>∑T˝À|ü\ ø£DT|ü⁄ <ä>sZ∑ ¡ ø±πs bÕ\T
ˇø£ ‘Ó\{¢ Ï õ>∑Ts¡T>± ù|s¡T≈£î+{≤sTT. Bìì ª‘·yêø£åØμ ˝Òø£ ªe+X¯˝À#·qμ n+{≤s¡T).
bı&ç, |ü+#·<ës¡, eTs¡eTsê\‘√ ø£*|æ ù|düT˝º ≤ #˚d,æ »ãT“|ü&ç X¯øVÏÔ ≤” qT˝…q’ yê]øÏ
ÇùdÔ ã\+ ø£\T>∑T‘·T+~.
dü]Œs¡TZ&Ü |òüTè‘êìøÏ ‘·yêø°å] bı&ç‘√ düe÷q yÓ÷‘ê<äT˝À ‘˚HÓ ø£*|æ
rdüT≈£îì, Ä ‘·sT¡ yê‘· bÕ\T ‘ê–‘˚ ‘·øDå£ + Ç+Á~j·T |ü⁄wæ,º ã\+ #˚≈L£ s¡‘êsTT.
ø£fifl¯ eT+≥\T, yê|ü⁄ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ ñdæ] |ü+&ÉT MT<ä >±≥Tô|&ç‘˚ ø±πs s¡kÕìï sêùdÔ
Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. ñdæ] ø±+&É+ MT~ u…s&¡ TÉ , ñdæ] y˚fió¯ fl ÁkÕyê\qT n]ø£fºÒ
(Astringent) >∑TD+ ø£*– ñHêïsTT.
m|ü⁄Œ&Ó’Hê yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ ñdæ] yê&ç‘˚ <ëìe\¢ m˝≤+{Ï
<äTÁwüŒuÛ≤yê\÷ ø£\>∑≈£î+&Ü <ëìøÏ $s¡T>∑Tfi¯ófl>± ‘˚HÓ, bı>∑&É |üfi¯ófl, Äyê\T,
u≤<ä+ q÷HÓ yê&ÉTø√e#·TÃ.
ø±ã{Ϻ Çìï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï ñdæ]ø±j·Tì |ü⁄\¢ì<äì n\ø£´å + #˚jT· s¡T
ø£<ä÷?

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 25
26 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ø£s¡ø±ÿj·T
ªªø£s¡ø±ÿj·T ø£qï‘·*μμ nì ˝Àø√øÏÔ. ªªyê&ç H√{À¢ ø£s¡ø±ÿj·T |ü&ç+~μμ
n+{≤+-yê<äq˝À z&ç, ìs¡T‘·sÔ T¡ &Óq’ e´øÏìÔ >∑T]+∫. HÓ*¢ ≈£î<äTs¡T, HÓ*¢ e\dü,
HÓ*e¢ Ts¡¢ e+{Ï Á>±eTHêe÷\qT ã{Ϻ ñdæ] ÁbÕNqø±\+ qT+N eTq ÁbÕ+‘·|⁄ü
kÕ<Ûës¡D eèø£åeTì m˝≤ Á>∑Væ≤kÕÔyÓ÷, ø£s¡ø£ >∑÷&Ó+,ø£s¡ø£ e\dü, ø£s¡ø£|ü*¢ e¬>’sê
}fi¯fl ù|s¡q¢ Tã{Ϻ ø£sø¡ #£ ≥Ó Tº ≈£L&Ü n‹ ÁbÕNqø±\+ qT+N eTq ÁbÕ+‘·|⁄ü
kÕe÷q´ eèø£åeTì Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ. $XÊK|ü≥ï+˝À Ä+Á<Ûä j·T÷ìe]‡{°øÏ
düMT|ü+˝Àì ˇø£ b˛\e÷+ã >∑T&çì ªªø£sø¡ #£ ≥Ó Tº b˛\e÷+ã <˚ekÕúq+μμ n+{≤s¡T.
ˇø£|⁄ü Œ&ÉT nø£ÿ&É ˇø£ ô|<ä› ø£sø¡ £ #Ó≥Tº ñ+&˚<≥ä . Çø£ Ä dü+>∑‹ n˝≤ ñ+∫,
ø£sø¡ £ #Ó≥Tº Á|ü‘´˚ ø£‘\· T @$T{À, eTq+ ø£qï‘·*>¢ ± uÛ≤$+#˚≥+‘·{Ï ñ|üj÷Ó –‘ê
$\Te\T ø£sø¡ ±ÿj·T˝À @y˚T+ ñHêïjÓ÷ Ç|ü⁄Œ&ÉT #·÷<ë›+.
ø£s¡ø£ #Ó≥Tº rs¡÷.. ù|s¡÷ ..
H˚\ kÕsêìïã{Ϻ ø£s¡ø£ #Ó≥Tº 60 n&ÉT>∑T\ qT+∫ 85 n&ÉT>∑T\
m‘·TeÔ s¡≈L£ ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+~. yÓTT<ä\T jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘· ◊<äT qT+∫ mì$T~
n&ÉT>∑T\ es¡≈î£ ≈£L&Ü }s¡T‘·T+~. kÕs¡e+‘·yTÓ qÆ H˚\\˝À ã\+>± ô|<ä› eèø£+å >±
ô|]π> á Ä≈£îsê˝Òà eèø£+å bı&ç>± ñ+&˚ sê‹ H˚\\˝À e÷Á‘·+ eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü
eèø£å+˝≤ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç~ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\˝Àì Ä≈£îsê˝ÒÃ
n&Ée⁄\˝À ø£ì|æ+#˚ kÕ<Ûës¡D eèø£yå T˚ .nsTT‘˚ u…+>±˝Ÿ, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, |ü•ÃeT
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì düeTTÁ<ä rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àq÷, |ü&eÉ T{Ï ø£qTeT\˝Àq÷ á eèøå±\T
m≈£îÿe. ø£sø¡ £ #Ó≥Tº ø±+&É+ô|ì’ u…s&¡ TÉ eTT<äTs¡T >√<ÛTä eT eHÓï˝À ì\Te⁄>±
|ü>T∑ fi¯ófl $#·TÑ·÷ ñ+≥T+~. Ä≈£î\T eT÷&ÉT - Hê\T>∑T ôd+{°MT≥s¡¢ bı&Ée⁄˝À
n+&Üø±s¡+˝À ñ+&ç, Ä≈£î ø±&É (petiole) ô|’ uÛ≤>∑+˝À s¬ +&ÉT ô|<ä› ãT&çô|\T
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 27
˝Òø£ Á>∑+<∏Tä \T (glands) ø£*– ñ+{≤sTT. |üP\T |üdTü |ü⁄ ø£\>∑*dæq ‘Ó\T|ü⁄ s¡+>∑T˝À
ø=eTà\ ∫efi¯fl˝À e#˚à ôdŒ’ ø˘‡ (spikes) e+{Ï bı&Éyê{Ï |ü⁄wüŒ>∑T#êä\≈£î |üPkÕÔsTT.
#·÷&É&ÜìøÏ á |ü⁄wüŒ>∑T#êÃ\T ≈£L&Ü Hê≥T u≤<ä+ (Terminalia catappa)
|ü⁄wüŒ >∑T#êä\˝≤π> ñ+{≤sTT. ø±j·T\T düTe÷s¡T>± Hê\T>∑T ôd+{°MT≥s¡T¢ bı&Ée⁄+&ç,
qTqï>± yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT. ø£sø¡ ±ÿj·T\T |ü+&ç‘˚ |üdTü |ü⁄ |ü#÷ , ˝Òø£ Hê]+»
s¡+>∑T - >√<ÛTä eT eHÓï\ ø£\>∑\T|ü⁄ s¡+>∑T u…s&¡ TÉ ˝À|ü\ ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ eHÓï >∑{ºÏ
–+» ø£*– ñ+{≤sTT. |ü∫Ã>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï ô|’ô|#·Tà MT<ä ndüŒwüºyÓTÆq
ø√D≤\T ø£*– ñ+&˚ ø£sø¡ ±ÿj·T\T eTT~], m+&ç‘˚ e÷Á‘·+ düŒwüyº TÓ qÆ ◊<äT
áHÓ\T ø£*– ø√D≤\T ‘˚* yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT.
ø£s¡ø±ÿj·TqT dü+düÿè‘·+˝À ªªVü≤Ø‘·ø°μμ, ªª|ü<∏ë´μμ, ªªnuÛÑj·÷μμ ªªneTè‘êμμ
yÓTT<ä˝q’… |ü\T ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . Væ≤+B˝À ªªVü≤sêμμ, ªªVü≤sêsêμμ ªªVü≤s¡&μé μ n+{≤s¡T.
ø£qï&É uÛ≤wü˝À ø£s¡ø±ÿj·Tì ªªVü≤Ás¡μμ, ªªø£s¡ø±ÿsTTμμ, ªªn\*ø±sTTμμ n+{≤s¡T.
eT\j·÷fi¯+˝À ø£s¡ø£qT ªªø£≥Tø£ÿμμ n+{≤s¡T. ‘·$Tfi¯+˝À Bìì ªªø£≥Tø±ÿjYTμμ
n+{≤s¡T.
ø£sø¡ ±ÿj·TqT Ä+>∑+¢ ˝À Chebulic Myrobalan (#Óã÷*ø˘ yÓTsÆ √ã˝≤Hé)
n+{≤s¡T. ªªyÓTsÆ √ã˝≤Héμμ nH˚ |ü<ëìøÏ ªªyÓTsÆ √u≤\H√dtμμ nH˚ Á^≈£î X¯ã+› eT÷\+.
‘√fi¯ófl }q&ÜìøÏ, Ç+ø± n<äø› +£ s¡+>∑T\T, dæsê yÓTT<ä˝q’… yê{Ï ‘·j÷· Ø˝Àq÷
O|üj÷Ó –+#˚ m+&ÉT ø£sø¡ ±ÿj·T\T, m+&ÉT ñdæ] ø±j·T*ï Á^≈£î\T ªªyÓTsÆ √u≤\H√dtμμ
nH˚ ù|s¡T‘√ |æ*#˚yês¡≥. <ëì qT+#˚ ªªyÓTsÆ √ã˝≤Héμμ nH˚ ù|s¡T@s¡Œ&ç+~.ø£sø¡ ±ÿj·T*ï
dæsê ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ ø£qTø£ Bìï Ç+–¢wt ˝À ªªÇ+ø˘ q{Ÿμμ
(Ink Nut) nì≈£L&Ü n+{≤s¡T. Bìì Ä+>∑+ ¢ ˝À ªª>±˝Ÿ q{Ÿμμ (Gall Nut) n˙,
Indian Gall Nut n˙ ≈£L&Ü n+{≤s¡T. >∑T»sêrj·TT\T ø£sø ¡ ±ÿj·Tì ªªø±ã÷©
Vü≤sê¶μμ (Kabuli Harda) n+{≤s¡T. ø£sø¡ ±ÿj·T*ï yÓTT<ä{kÏ Õ] #·÷dæq Áô|+ò ∫
yês¡T yê{Ïì ªªu≤<ë$Tj·TsY #ÓãT˝…μμ (Badamier Chebule - The Almond of
Kabul) nHêïs¡≥. á ªª#ÓãT˝…μμ nH˚ Áô|+ ò #Y |ü<yä T˚ ø£sø¡ ±ÿj·T≈£îqï ˝≤{ÏH,é
Ç+–¢wt ù|s¡≈¢ î£ eT÷\+. á #Ó≥Tº Ä≈£î\T sê˝Òà n&Ée⁄˝À¢ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±+Áu…fdÒ ”
(Combretaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q á #Ó≥Tº XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Terminalia
chebula (f…]àH˚*j·÷ #Óã÷˝≤). ø=eTà ∫e]uÛ≤>∑+˝À >∑TãTs¡T>± Ä≈£î\T |ü⁄≥Tºø=#˚Ã

28 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
dü«uÛ≤yêìïã{Ϻ ø£sø¡ ,£ Hê≥T u≤<ä+ e¬>s’ ê #Ó≥≈¢ î£ ªªf…]àH˚*j·÷μμ nH˚ ù|s¡T e∫Ã+~.
˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝À ªªø±+Á;≥+μμ n+fÒ ªªm>∑u≤πø yÓTTø£ÿμμ (Climber) nì ns¡+ú . Ä
≈£î≥T+ã+˝Àì ø=ìï m>∑u≤πø dü«uÛ≤e+ ø£*–q yÓTTø£ÿ\ ø±s¡D+>± Ä ≈£î≥T+u≤ìøÏ
ªªø±+Áu…fdÒ μ” μ nH˚ ù|s¡T e∫Ã+~.
ø£s¡ø£ Á‹|òü˝≤\˝À ˇø£{Ï
Á‹|òü˝≤\T>± Á|üdæ<äΔyÓTÆq eT÷&ÉT |ü+&É¢˝À ø£s¡ø±ÿj·T ˇø£{Ï.ø£s¡ø±ÿj·T
eT÷&ÉT uÛ≤>±\T,‘êì ø±j·T Äs¡T uÛ≤>±\T, ñdæ]ø±j·T |üHïÓ +&ÉT uÛ≤>±\T #˚]ùdÔ
<ëì着Á‹|ò\ü eTTμμ n+{≤s¡T.Á‹|ò˝ü ≤~ #·÷s¡+í e¬>s’ ê\T ≈£L&Ü Á‹|ò˝ü ≤\qT Ç<˚
ìwüŒ‹Ô˝À #˚]Ã, ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.Ç˝≤ ø£*|æ yê&ÉT≈£î+fÒ á eT÷&É÷ ≈£îwüߘ,
y˚TVü≤eTT, ns¡ÙdüT‡ (ô|˝’ Ÿ‡), ø£|+üò , |æ‘+Ô· ` M{Ïì q•+|üCkÒ ÕÔsTT. H˚Á‘ê\≈£î y˚T\T
ø£*–kÕÔsTT. >∑T+&Ó≈î£ ã\+ #˚≈L£ s¡TkÕÔsTT. eTT~$T sê≈£î+&Ü ej·TdüT‡qT kÕú|kæ ÕÔsTT.
düeTdüÔ s√>±\q÷ Vü≤]+|üCdÒ Tü +Ô ~ ø£qTø£ Bìï ªªVü≤Ø‘·øμ° μ nHêïs¡≥.
kÕe÷q´ Á|ü»\≈£î ø£sø¡ ±ÿj·T ˇø£{>Ï ±H˚ ‘Ó\TdüT.ø±˙ ÁbÕNqT\T ø£sø¡ ±ÿj·T˝À
@&ÉT uÛ<Ò ë\THêïj·Tì ìsêΔ]+#ês¡T. n$ : Je+r, |üP‘·Hê, neTè‘ê, $»j·÷,
nuÛj Ñ ÷· , s√Væ≤D° eT]j·TT #˚‘ø· ° nH˚$. M{Ï˝À ‹]– ªª$»j·÷μμ nH˚~ n‹
Á|ü<ÛëqyÓTÆq{Ϻ~. uÛ≤s¡‘· <˚X¯|ü⁄ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ \_Û+#˚ á y˚πs«s¡T s¡ø±\
ø£sø¡ ±ÿj·T\≈£î y˚sπ «s¡T Á|ü‘´˚ ø£ >∑TD≤\THêïsTT. yÓ<’ ë´ìøÏ yê&É&+É ø√dü+ ø£sø¡ ±ÿj·T*ï
Ä≈£î|ü#÷ >± ñqï|ü⁄Œ&˚ ø√dæ, q\¢>± nj˚T´es¡≈î£ m+&Éu&… ‘É ês¡T. uÛ≤s¡rj·T yÓ<’ ´ä
$<ÛëHê\˝Àì<Ó’q j·T÷Hê˙ yÓ’<ä´+ ø£s¡ø±ÿj·T*ï yê{Ï |ü]e÷D≤ìïã{Ϻ Äs¡T
s¡ø±\T>± eØZø]£ +∫+~. Vü≤©˝…V≤t - Ç - Jsê (J\ø£Ás¡ |ü]e÷D+ >∑\ ø£sø¡ ±ÿj·T),
Vü≤©˝…V≤t - Ç - »$ (j·Te ˝Òø£ u≤Ø¢ –+»+‘· ôdE ’ ), Vü≤©˝…V≤t - Ç - »+–
(m+&ÉT Á<ëø£|å +ü &ÉT ôdE ’ ), Vü≤©˝…V≤t - Ç- ∫ì (|ü+&ÉT >∑{>ºÏ ±, Ä≈£î|ü#÷ , |üdTü |ü⁄
eHÓï\ $TÁX¯eT es¡+í ˝À ñ+fÒ), Vü≤©˝…V≤t - Ç - ndüŒs¤ Y (<√s¡>±, <ë<ë|ü⁄ |üP]Ô
kÕúsTTøÏ #˚]q |ü+&ÉT), Vü≤©˝…Vt≤- Ç - ø±ã÷˝Ÿ (|üP]Ô>± ‘·j·÷¬s’q|ü+&ÉT).
M{Ï˝À »$, »+–, ø±ã÷˝Ÿ s¡ø±\T yÓ<’ ë´ìøÏ ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ $. ∫ì, ndüŒs¤ Y s¡ø±\T
‘√fi¯fl }qø£+ |ü]ÁX¯eT˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
u≤>± |ü+&ç sê*qB, qTqï>±, >∑{>ºÏ ±, >∑T+Á&É+>± ñ+&˚B,u…\+¢ s¡+>∑T˝À
ñ+&ç, ˙fi¯fl˝À y˚ùdÔ eTTìπ>B, ø£+&É eT+<ä+>±q÷, –+» ∫qï~>±q÷ ñ+&˚
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 29
ø£s¡ø±ÿj·TqT ÁX‚wü˜yÓTÆq~>± Á>∑Væ≤+#ê*. eTq$T|ü⁄Œ&ÉT ø£s¡ø±ÿj·T≈£îqï kÕe÷q´
Wwü<äÛ >∑TD≤\T @$T{À #·÷<ë›+. ø£sø¡ ±ÿj·T˝À ñ|üŒ<äq+ $TqVü‰ $T–*q ◊<äT
s¡T#·T\÷ ñHêïsTT. n~ Äø£*ì ô|+bı+~düTÔ+~. y˚T<Ûë X¯øÏÔì ô|+#·T‘·T+~.
Á|üyT˚ Vü‰˙ï, eT÷\yê´~Û(ô|˝’ Ÿ‡)˙, ≈£îwüßq˜ ÷, O<äss¡ √>±\q÷ b˛>=&ÉT‘·T+~.>∑T+&Ó≈î£
ã\+ #˚≈£L]à ∫sêj·TTe⁄ìdüTÔ+~. ø£&ÉT|ü⁄˝À qT*|ü⁄s¡T>∑T\qT q•+|üCÒdüTÔ+~.
>=+‘·T u§+>∑Ts¡T, >∑T\àeTT, bÕ+&ÉTs√>∑+, ÁeD≤\T, yê+‘·T\T, møÏÿfi¯ófl, <äTs¡<,ä
>∑T+&Ó »ãT“\T ` M≥ìï{Ï˙ b˛>=&ÉT‘·T+~.
ns¡T∫ (Anorexia), ø±$T˝≤(ø±yÓTs¡T¢-Jaundice), ø£&ÉT|ü⁄ ñã“s¡+
(Flatulence) |”¢Vü≤ yê´~Û (Enlargement of Spleen) - M{Ï nìï{Ïø° ø£sø ¡ ±ÿj·T
~yÍ´wü<+äÛ .n~ eT<ÛTä s¡+>±, |ü⁄\¢>± ñ+&É≥+ e\¢ yê‘êìï Vü≤]düT+Ô ~.e>∑sT¡ >±
ñ+&É&É+ ø±s¡D+>± |æ‘êÔìï b˛>=&ÉT‘·T+~.ø±s¡+>± ñ+&É&É+ #˚‘· ø£bòÕìï
‘=\–düTÔ+~.
ñdæ]e˝ÒH˚ ø£sø¡ ±ÿj·T ≈£L&Ü ‹qï ‘·sT¡ yê‘· eT+∫˙fi¯ófl ‘ê–‘˚ n$
n‹ eT<ÛTä s¡+>± ñ+{≤sTT. ªª#˚‘ø· μ° μ nH˚ s¡ø+£ ø£sø¡ ±ÿj·Tì #˚‹˝À O+#·T≈£îqï+‘·
ùd|üP $πs#·Hê\T ne⁄‘·÷H˚ ñ+{≤j·T≥.eT+∫ ø£sø¡ ±ÿj·TqT ‹Hêï, yêdüq #·÷dæHê,
‘êøÏHê,ø£+{Ï‘√ #·÷dæHê $πs#·q+ ne⁄‘·T+<ä≥. nsTT‘˚ Ç~ ø=+#Ó+ ø£sø¡ ±ÿj·T
Á|üu≤Û yêìï m≈£îÿe#˚dæ #Ó|Œü &ÉyT˚ yÓ÷ nì|ædTü qÔ ï~.
XÀ¢. Vü≤Ø‘·ø° eTqTcÕ´D≤+ e÷‘˚e Væ≤‘·ø±]D° ˆ
ø£<ë∫‘Y ≈£î|ü´‘˚ e÷‘ê H√<äs¡kÕú Vü≤Ø‘·ø° ˆˆ
ø£sø¡ ±ÿj·T eTqTwüß´\≈£î ‘·*¢ e˝…H˚ m|ü⁄Œ&É÷ Væ≤‘·+ #˚dTü +Ô ~. ø£<ë∫‘Y
(m|ü⁄Œ&√ ˇø£ dü+<äs“¡ +¤ ˝À) ‘·*ø¬¢ H’ ê ø√|ü+ sêe#·TÃH˚y÷Ó ! ø±˙, (eTq+ ‹qï)
eTq ø£&TÉ |ü⁄˝À ñqï ø£sø¡ ±ÿj·T e÷Á‘·+ m|ü⁄Œ&É÷ eTqô|’ ø√|ü–+#·Tø√<äT.(n+fÒ
<äTÁwüŒuÛ≤yê\T ø£\T>∑C…j·T´<äT).
>∑T+&Ó≈î£ ã\+ #˚≈L£ ]Ã,ø£sø¡ ±ÿj·T eTq≈£î ∫sêj·TTe⁄ìdüT+Ô ~. ø£qTø£H˚
ø£sø¡ ±ÿj·T m|ü⁄Œ&É÷ ‹q<ä–q<˚.n+<äTøπ Bìï dü+düÿè‘·+˝À ªª|ü<ë∏ ´μμ n˙ n+{≤s¡T.
Çìï eT+∫ >∑TD≤\‘√ s√>∑uj ÑÛ T· + ˝Ò≈î£ +&Ü #˚dTü +Ô ~ ø£qTø£H˚ ø£sø¡ ±ÿj·TqT ªnuÛj
Ñ ÷· μ
n+{≤s¡T.

30 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ø£s¡ø±ÿj·T‘√ Wwü<Ûä jÓ÷>±\T
ø£sø¡ ±ÿj·T˝À ñqï #Óã÷*Hé (Chebulin) nH˚ s¡kÕj·Tq+ ø±s¡D+>±
n~ rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄ X¯S\\qT b˛>=&ÉT‘·T+~.ÁøÏ$THê•ì>± ≈£L&Ü ø£sø¡ ±ÿj·T
Á|üd~æ Δ bı+~+~. |üfifl¯ ∫>∑Tfi¯flqT+∫ s¡ø+Ô£ ø±s¡&+É ìyê]+#˚+<äT≈£î yê&˚ |üfifl¯ bı&ç,
ù|düTº yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ‘·j·÷Ø˝À ø£s¡ø±ÿj·T >∑TE®qT ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T,
Á>±MTDT\T H˚{øÏ ° ø£sø¡ ±ÿj·T >∑TE®‘√ |üfió¯ fl ‘√eTT≈£î+{≤s¡T. ø£fifl¯ ø£\ø£\T e∫Ãqyês¡T
sêÁ‘·+‘ê ø£sø¡ ±ÿj·T\qT Hêqu…{ºqÏ ˙{Ï‘√ ø£fi¯ófl ø£&TÉ ≈£îÿ+fÒ ø£\ø£\T ‘·«s¡>±
‘·>T∑ ‘Z êsTT. ø£sø¡ ±ÿj·T\qT yÓT‘·ìÔ bı&ç>± #˚dæ ô||’ t ˝À y˚dæ yÓ*–+∫, Ä bı>∑
|”*ùd,Ô ñã“kÕqTï+∫ ‘ê‘êÿ*ø£ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ø±*q >±j·÷\≈£î |üPùd
ø±s¡Hé ÄsTT˝Ÿ (Carron Oil) ˝À ø£sø¡ ±ÿj·T\ >∑TE® ø£*|æ sêùdÔ >±j·÷\T ‘·«s¡>±
qj·TeTÚ‘êsTT. ø£sø¡ £ #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ ≈£î eT÷Á‘·ø±]>± |üì#˚ùd, >∑T+&Ó≈î£ ã\$T#˚Ã
>∑TD≤\T ñqï≥T¢ ø£qT>=Hêïs¡T. yÓ<’ ë´ìøÏ yê&˚+<äT≈£î eTT~]q ø£sø¡ ±ÿj·T*ï n$
Ç+ø± Ä≈£î |ü#÷ >± ñ+&É>±H˚ ø√dæ m+&Éu&… ‘É ês¡T.|ü∫à ø£sø¡ ±ÿj·T\T $πs#·qø±]>±
|üì#˚ùdÔ , |üfi¯ófl ÁkÕyê*ï n]ø£&‘É êsTT. j·TTHê˙ yÓ’<ä´+˝À ø£sø¡ ±ÿj·TqT yÓT<ä&TÉ ≈£î
ã\+ #˚≈L£ s¡Ã&ÜìøÏ, <äèwæº <√cÕ\T b˛>=≥º&Üìø°, |üøyå£ ê‘êìø°, eT÷s¡Ã¤ s√>±ìø°,
eT‹ eTs¡T|ü⁄≈£L eT+<äT>± yê&É‘ês¡T. ø£sø¡ ±ÿj·T, |æ|Œü fi¯¢ qT #·÷s¡+í #˚dæ, ‘˚H‘Ó √
HêøÏùdÔ >=+‘·T u§+>∑Ts¡T qj·TeTÚ‘·T+~. ø=+‘· eT+~ $&Ée≈£î+&Ü e#˚à bı&ç
<ä>∑TZ‘√q÷, Ç+ø=+<äs¡T ø=+&ÉHê\Tø£ yê*q ø±s¡D+>± m&É‘Ó>∑ì <ä>∑TZ‘√q÷
u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·÷ ñ+{≤s¡T. n˝≤+{Ïyês¡T ø£sø¡ ±ÿj·T ô|#·TÃqT H√{À¢ y˚dTü ≈£îì, }≥
$T+>∑T‘·÷ ñ+fÒ <ä>T∑ Z ‘·–bZ ˛‘·T+~.ø£sø¡ ±ÿj·T‘√ qTe⁄«\q÷HÓ, u…\+¢ #˚]à ‹+fÒ
yê‘·s√>±\T q•kÕÔsTT. HÓsTT´, |ü+#·<ës¡‘√ ùd$ùdÔ |æ‘Ô· s√>±\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT. ny˚
ø£s¡ø±ÿj·T*ï ‘˚HÓ, |æ|üŒfi¯fl‘√ ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ ø£|òü <√cÕìï b˛>=&É‘êsTT. n˝≤
ø£sø¡ ±ÿj·T Á‹<√cÕ\q÷ b˛>=&ÉT‘·T+~.
&Ü. ø¬ .j·T+.q<é ø£Øí >±] ªª<ä Ç+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏+ä ˝À
Js¡í X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î ø£s¡ø±ÿj·T\‘√ ˇø£ Wwü<Ûä jÓ÷>∑+ #ÓbÕŒs¡T.ø£s¡ø±ÿj·T\T,
‘êìø±j·T\T, ñdæ]ø±j·T\T, E$« (Ficus infectoria) #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ , q\¢ ñ|ü⁄Œ,
#·ø¬ ÿs¡ ` M{Ïì düeTuÛ≤>±\T>± rdüT≈£îì, #·÷s¡+í #˚d,æ Ä #·÷s¡+í s√p ø=+#Ó+
rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ nJ]Ô qj·TeTÚ‘·T+~.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 31
 j·TTHê˙ yÓ<’ Tä ´\T #˚ùd eTs√ Wwü<äÛ jÓ÷>∑+ ≈£L&Ü Äj·Tq $e]+#ês¡T.
m+&ÉT ø£sø¡ ±ÿj·T\T, ñdæ]ø±j·T\T, |ü∫à ∫qï ôdE ’ ø£sø¡ ±ÿj·T\T - M{Ïì düeT
bÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì yÓT‘·>Ô ± bı&ç #˚d,æ Ä bı&ç˝À u≤<ä+ q÷HÓ, ‘˚HÓ b˛dæ u≤>±
ø£*j·T ‹bÕŒ*. Ä $TÁX¯D≤ìï s√p sêÁ‹ uÛÀ»q+ #˚dqæ s¬ +&ÉT >∑+≥\ nq+‘·s+¡
|ü&TÉ ø√uÀj˚T eTT+<äT s√E≈£î ‘·T\+ #=|ü⁄Œq rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ nJ]Ô, ø°fifl¯
düyêsTT, •s√uÛ≤s¡+, düj÷· {Ïø± yÓTT<ä˝q’… e˙ï ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
<ä|Œæ ø£‘√ >=+‘·T m+&çqyês¡T, ø£+sƒ¡ XÀwü ø£\yês¡T, e÷sêZj÷· dü+‘√
ã&É*qyês¡T, sπ ‘·dTü ‡ ø°Då +Ï ∫qyês¡T, »«s¡+‘√ \+|òTü Hê\T (\+KD≤\T) #˚dqæ yês¡T,
>∑s¡“¤e‘·T\T, s¡ø£ÔÁkÕeyÓTÆqyês¡T yÓTT<ä\>∑Tyês¡T ø£s¡ø±ÿj·T yê&Éø±ìøÏ <ä÷s¡+>±
O+&Ü*.
X¯Øs¡+˝Àì eT*Hê\qT X¯ó~Δ#j ˚ T· &ÜìøÏ ªª#·sø¡ £ dü+Væ≤‘êμμ ˝Àì ∫øÏ‘ê‡
kÕúq+ yÓTT<ä{Ï n<Ûë´j·T+˝À (25-28) á øÏ+~ Á|üÁøÏjT· #ÓbÕŒ&ÉT #·s≈¡ î£ &ÉT `
ø£sø¡ ±ÿj·T bı&ç, ôd+’ <Ûeä \eD+, ñdæ] ø±j·T\T, |üdTü |ü⁄, u…\+¢ , edü
(Acorus calamus), $&É+>±\T (Embelia ribes), |æ|Œü fi¯ófl, X§+]ƒ ø£*|æ #·÷s¡+ í
#˚dæ y˚&ç ˙fi¯fl‘√ ‘ê–+#ê*. Ä ‘·sT¡ yê‘· eT÷&ÉT, ◊<äT ˝Òø£ @&ÉT s√E\bÕ≥T
øπ e\+ u≤Ø¢ >∑+õ˝À HÓsTT´ y˚dæ ÄVü‰s¡+>± Çdü÷Ô ñ+&Ü* ` X¯Øs¡+˝Àì e÷*Hê´\T
|üP]Ô>± ‘=\–b˛j˚T es¡≈î£ .
#·s≈¡ î£ &ÉT ∫øÏ‘ê‡ kÕúq+˝Àì |ü<ì›Ó $T<äe n<Ûë´j·T+˝À <ä>T∑ øZ ,° ñã“kÕìø°
u≤>± |üì#˚ùd ªªVü≤Ø‘·ø° ˝ÒVü≤μμ nH˚ Wwü<Ûä+ ‘·j·÷s¡T #˚ùd $<Ûä+ #ÓbÕŒ&ÉT.u≤Ø¢
ø£cÕj·T+˝À Çs¡y’Ó ø£sø¡ ±ÿj·T\T ñ&Éøu£ {… ≤º*. ‘·sT¡ yê‘· yê{Ï˝Àì –+»\T rùddæ,
yê{Ïì yÓT‘·ìÔ >∑TE®>± #Ój÷· ´*. <ëì˝À bÕ‘· u…\+¢ , X¯ó~Δ #˚dqæ eTq' •\(eTDÏ
•\), s¡kÕ+»q+, |æ|Œü fi¯ófl #˚]Ã, e+&Ü*.(168,169--chapter XVIII-Chikitsaa
Sthaana).
ø£sø¡ ±ÿj·T qT+&ç rdæq q÷HÓ e>∑sT¡ >± ñ+≥T+~. n~ ÄVü‰s¡+
ns¡T>∑T<ä\≈£î #ê˝≤ eT+∫~. ø£sø¡ ±ÿj·T |æ+<Ó\T q\¢>± e>∑sT¡ >± ñ+{≤sTT.n$
$πs#·q+ ø£*–kÕÔsTT. <ä>T∑ Z ‘·>&Z∑ ÜìøÏ M{Ïì H√{À¢ ñ+#·T≈£îì }≥ $T+>∑T‘·÷
O+&Ü*. Ç$ X‚c¢ Õàìï Vü≤]kÕÔsTT. ø=+<äsT¡ ø£sø¡ £ |æ+<Ó\qT ø£cÕj·T+>± ø±∫,
32 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ø=+#Ó+ ‘˚HÓ ø£*|æ rdüT≈£î+{≤s¡T. ø£sø¡ £ |üP\T ≈£L&Ü Á>∑V≤ü DÏ $πs#·Hê\q÷, s¡øÔ£
Á>∑V≤ü DÏ˙ b˛>=&É‘êsTT. bı≥º≈î£ ã\+ #˚kÕÔsTT.
ø£s¡ø±ÿj·T yÓ÷‘ê<äT $T+∫ yê&ç‘˚ ø£*π> <äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î $s¡T>∑Tfi¯ó¢>±
u≤<ä+ |ü|⁄ü Œ, HÓsTT´ yÓTT<ä˝q’… #·eTTs¡T |ü<ësêú\T |üì#˚kÕÔsTT.ø£sø¡ ±ÿj·TqT ø=~›>±
ì|ü⁄Œ\ô|q’ ø±*à yê&ÉT≈£î+fÒ m˝≤+{Ï <äTÁwüŒuÛ≤yê\÷ ñ+&Ée⁄.
ÇM ø£sø¡ ±ÿj·T jÓTTø£ÿ n+‘·T˝Òì yÓ<’ ´ä Á|üj÷Ó »Hê\T. eTq |üPØ«≈£î\T
ø£sø¡ ±ÿj·T Á|üj÷Ó »Hê\˙ï m]–qyês¡T ø£qTø£H˚ Ä s√E˝À¢ ø£sø¡ ±ÿj·T ˝Òì Ç˝Ò¢
O+&˚~ ø±<äT. ø£sø¡ ±ÿj·T Á|üj÷Ó »Hê\>∑T]+∫ Ç+‘· ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. Ç+‘·ø°
ndü\T MT Ç+{À¢ ø£sø¡ ±ÿj·T ñ+<ë eT]?

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 33
34 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ‘êì ø±j·T
‘êìø±j·TH˚ ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ªª‘ê&ç ø±j·Tμμ n˙ªª‘êDÏ ø±j·Tμμ n˙
n+≥THêïs¡T. Ç~ yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± m+‘√ Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ ªªÁ‹|ò˝ü ≤\μμ˝À ˇø£{.Ï
‘êì ø±j·TH˚ ªª‘ê+Á&É ø±j·Tμμ n˙ n+{≤s¡T. ªªø£&É|üμμ ªª‘·DT≈£îμμ n+≥÷ #Ó≥¢ù|s¡¢
MT<äT>± }fi¯fl ù|sπ s¢ Œ¡ &çqfÒ¢ ªª‘ê+Á&Éμμ ù|s¡T‘√ ≈£L&Ü z Á>±eT+ ñ+~. n<˚
u§_“* |ü⁄*>± ù|s¡T>±+∫q sêC≤+ bÕ\≈£î&ÉT ªª‘ê+Á&Éμμ bÕbÕsêj·TT&ç dü«dü\ú +.
nìï |ü#êØ cÕ|ü⁄\˝Àq÷ eTq≈£î ‘êì ø±j·T\T \_ÛkÕÔsTT. Bì >∑TD≤\T,
Á|üj÷Ó »Hê\T @$T{À #·÷<ë›+.
‘ê&ç ø±j·TqT dü+düÿè‘·+˝À ªª$;Û‘·ø£μμª, ªªø£s¡¸ |òü\μμ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡¢‘√
|æ\TkÕÔs¡T. ªªuÛÑ÷‘·yêdüμμ, ªªø£*j·TT>±\j·Tμμ, ªªø£*ÿ Vü‰s¡´μμ, ªªãVüQ Ms¡´μμ, ªªø£*ÿ
eèø£åμμ, ªªnø£åμμ, ªªø£* Á<äTeTμμ yÓTT<ä˝…’q mH√ïù|s¡T¢ á #Ó≥Tº≈£îHêïsTT.á #Ó≥Tºô|’
uÛ÷Ñ ‘ê\T+{≤j·TH˚ qeTàø£+ ø±s¡D+>± Ç~ ªªuÛ÷Ñ ‘· yêdüμμ eèø£+å nì |æ\Teã&ç
ñ+≥T+~. n+<äTøπ Bìï ªª$;Û‘ø· μ£ μ (uÛj Ñ T· +>=˝ÒŒ~) nì ≈£L&Ü nì ñ+{≤s¡T.
‘êìø±j·T ˇø=ÿø£ÿ{Ï ˇø£ ‘·T\+ (n+fÒ ªø£s¸¡ +μ ˝Òø£ ªnø£+å μ) ãs¡Te⁄+≥T+~.
ø±ã{Ϻ ‘êìø±j·T≈£î ªø£s¡¸|òü\+μ, ªnø£å|òü\+μ nH˚ ù|s¡T¢ ≈£L&Ü e#êÃsTT. (ø£s¡¸+ ˝Òø£
‘·T\+ n+fÒ 16 e÷wü\ m‘·TÔ ãs¡Te⁄) ø£* j·TT>±+‘·+˝À ($wüßeí ⁄ <äXÊe‘êsê\˝Àì
∫e]<Óq’ ) ø£*ÿ á eèø£+å ô|q’ ñ+&˚ uÛ÷Ñ ‘ê*ï bÕs¡Á<√*, Bìï kÕ«BÛq|üs#¡ T·
≈£î+{≤&ÉH˚ $XÊ«dü+ #˚‘· á #Ó≥TºqT ªªø£*ÿ Vü‰s¡´μμ - n+fÒ ªª ø£*ÿ #˚‘·
kÕ«BÛq|üs#¡ T· ø=qã&˚~μμ -nì ñ+{≤s¡T.
@yÓTHÆ ê Ç~ Hê }ùV≤. ìC≤ìøÏ á #Ó≥Tº ù|s¡¢ yÓqø£ mHÓïìï $XÊ«kÕ\T,
mHÓïìï ø£<\ä∏ T <ë>∑THêïjÓ÷ eT]. uÛ˝Ñ Ò ∫Á‘·+>± ñ+~ !

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 35
XÀ¢. $;Û‘ø· '£ ø£≥T' bÕπø \|òTü ToÙ‘√ ã˝≤düqT‘Y ˆ
ø±kÕøÏå ø£|òüyê‘·|òüTï' πøX¯eè~Δø£s¡' |üs¡' ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
‘ê&ç ø±j·T ø£≥T $bÕø£+ ø£\~>±q÷ (n+fÒ s¡T∫øÏ ø±s¡+>±q÷), \|òTü Te⁄>±q÷
(‘˚*ø£>±q÷), o‘·+>±q÷ (#·\¢ì~>±q÷) ñ+≥T+~. n~ ø±dü(<ä>∑TZ), H˚Á‘·
s√>±\T, ø£|+üò , yê‘·+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì b˛>={Ï,º øπ XÊ\qT eè~Δ #˚dTü +Ô ~. á
#Ó≥TºqT Væ≤+B˝À ªªãùV≤sêμμ (ãùV≤&Ü) n˙, Ä+>∑+¢ ˝À Belliric Myrobalan
n˙ n+{≤s¡T. ø±+Áu…fdÒ ” (Combretaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Bì XÊÁd”j Ô T·
HêeT+ Terminalia bellirica 40 MT≥s¡¢ m‘·TÔ es¡≈L£ ô|]π> á #·øÿ£ {Ï eèø£+å
Ä≈£îsê˝Òà n&Ée⁄˝À¢ m≈£îÿe>± ø£ì|ædTü +Ô ~. ôV≤’ <äsêu≤<é p_© Vü‰\T ÁbÕ+>∑D+˝À
≈£L&Ü z ô|<ä› eèø£+å ñ+~. ‘êì ø±j·T\˝À <ë<ë|ü⁄>± ø£sø¡ ±ÿj·T\≈£îqï >∑TD≤\˙ï
ñ+&É&+É e\q ‘√fi¯ófl }H˚ |ü]ÁX¯eT\˝À M{Ïì ø£sø¡ ±ÿj·T\≈£î ã<äT\T>± yê&É‘ês¡T.
‘êì ø±j·T\ –+»\qT+&ç rùd q÷HÓ U≤<ä´‘Ó\’ + (Edible Oil) >±
yê&ÉsT¡ .düãT“\ ‘·j÷· Ø˝À yê&É‘ês¡T. M{Ï –+»\T eT‘·TqÔ T ø£*–kÕÔsTT.nJ]Ô
yê´~Û qj·TeTj˚T´+<äT≈£î ‘·eT\bÕ≈£î, eø£ÿ\‘√bÕ≥T ø£*|æ ‘ê+ã÷\+˝À y˚dTü ≈£îì
M{Ïì qeTT\T‘ês¡T. Bì |üfió¯ fl, ø£sø¡ ±ÿj·T\T ø£*|æ ÁkÕyê\qT n]ø£≥&º ÜìøÏ
Wwü<+äÛ >± yê&É‘ês¡T. á ø±j·T\ >∑TE®øπ yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± m≈£îÿe Á|üj÷Ó »q+ ñ+~.
ô|˝’ Ÿ‡ ø°, eTVü≤À<äs+¡ (Dropsy), ≈£îwüß,˜ »«sê\≈£L á ø±j·T\ >∑TE®qT yê&É‘ês¡T.
|üP]Ô>± |ü+&Éø£ eTT+<äT á ø±j·T˝À¢ ÄeTT<ä+ e+{Ï z q÷HÓ ñ+≥T+~. Ä
ø±s¡D+>± <√s¡ ‘êì ø±j·T\qT $πs#·qø±]>±q÷ yê&É‘ês¡T. M{Ï >∑TE®˝À ‘˚HÓ
ø£*|æ H˚Á‘·yê´<ÛTä \˝À ô||’ Pü ‘·>± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . á ø±j·T\ >∑TE® ÁøÏ$THê•ì>±q÷
ù|s=+~+~.M{ÏqT+∫ rdæq q÷HÓ ‘·\≈£î sêdüT≈£î+{≤s¡T. eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ ˝À ø=+<äsT¡
Á>±MTD ù|<ä\T á q÷HÓqT H˚‹øÏ ã<äT\T>± yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. ø°fifl¯ düyêsTT˝À á
q÷HÓ‘√ eTs¡›q #˚düT≈£î+{≤s¡T. á #Ó≥Tº ø±+&ÜìøÏ ø±πs õ>∑Ts¡T ≈£L&Ü
$πs#·qø±]>±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~. á #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ qT+∫ ø±#˚ ø£cÕj·T+ eT÷Á‘·ø±]>±
|üì#˚dTü +Ô ~.á #Ó≥Tº Ä≈£î\T ≥kÕsY |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\≈£î y˚T‘·>± |üìø=kÕÔsTT. M{Ï
–+»\qT+∫ Adhesives (õ>∑Ts¡T)¢ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . á |üfifl¯ >∑TE® qT+∫ Ä>±®*ø˘
j·÷dæ&é (Oxalic acid) ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .á #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ qT ≈£L&Ü ‘√fi¯ófl }q&ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T,
36 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 á #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ s¡øÔ£ V”≤q‘· (Anaemia) ≈£L,X‚«‘· ≈£îwüߘ (Leucoderma)
≈£L eT+<äT>± |üì#˚dTü +Ô ~. ‘êìø±j·T ÁkÕyê\T, H=|ü⁄Œ\T, yê|ü⁄\T ‘·–dZ Tü +Ô ~.
ø£fiË¢qT yÓ&É*+|üCÒdüTÔ+~. Js¡íX¯øÏÔì ô|+#·T‘·T+~. eT‘·TÔqT ø£*–düTÔ+~. ø£&ÉT|ü⁄˝Àì
ÁøÏeTT*ï q•+|üCdÒ Tü +Ô ~. »«sê\qT, H˚Á‘·s√>±\qT b˛>={Ϻ X¯ØsêìøÏ q÷‘·H√‘˚CÔ ≤ìï
düTÔ+~. ø£bòÕ˙ï, yê‘ê˙ï, <ä>∑TZq÷ b˛>=&ÉT‘·T+~. Áu≤+U…’{Ïdt, ìÁ<ä˝Ò$T, >=+‘·T
|üP&çb˛e&É+, nJs¡+í , ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, yê+‘·T\T, s¡øÁÔ£ kÕyê\T, eT÷Á‘· ø£èÅ#÷ +¤
(strangury) ‘·\b˛≥T, #·s¡àyê´<ÛäT\T, ≈£îwüߘ,ø£&ÉT|ü⁄˝À |ü⁄fi¯ófl yÓTT<ä\>∑T düeTdüÔ
yê´<ÛTä \q÷ b˛>={Ï,º X¯Øs¡ <Ís¡“˝≤´ìï s¡÷|ü⁄e÷|æ ñ‘ê‡Vü‰ìïdüT+Ô ~ .eTT~]q
m+&ÉT ø±j·T\T eT\ã<ëΔìï ø£*–kÕÔsTT. n+<äT#˚‘· n$ n‹kÕsêìø°,s¡øÔ£ Á>∑V≤ü DÏø°
~yÍ´wü<ëÛ \T. M{Ï –+»\qT+∫ rùd ‘Ó\’ + #·sà¡ s√>±˝À¢ ô|’ |üP‘·>±H˚ ø±ø£ nJ]Ôì
b˛>=&ÉT‘·T+~. n~ ‘·\øÏ sêdüT≈£î+fÒ E≥Tº HÓse¡ &É+ Ä–b˛‘·T+~.
<ä>T∑ ,Z nJ]Ô, u§+>∑Ts¡T >=+‘·T yÓTT<ä˝q’… $ b˛>=≥º&ÜìøÏ yê&˚ ˇø£ ˝ÒV‰ü ´ìï
ñ|ü⁄Œ, |æ|Œü fi¯ófl, ‘êì ø±j·T\ >∑TE® ø£*|æ #˚kÕÔsT¡ . Bì˝À eTõ®>∑ ø£*|æ ˇø£ ù|düTº
˝≤ ‘·j÷· s¡T#˚dæ ≈£L&Ü s√–øÏ ÇkÕÔsT¡ .ø£sø¡ ±ÿj·T, ñdæ]ø±j·T\‘√ ‘êìø±j·T\T
≈£L&Ü ø£*|æ #˚ùd ªªÁ‹|ò\ü #·÷s¡+í μμ ø±˝ÒjT· +, ù|>∑T\T, bı≥º≈î£ dü+ã+~Û+∫q
|ü\T yê´<ÛTä \≈£î ~yÍ´wü<+äÛ . ªª_ÛwüÁ>∑‘ï· μμ &Üø£sº Y Ä#·+≥ \ø°àå |ü‹ >±s¡T s¡øÔÁ£ kÕyêìï
n]ø£≥&º +É ˝À, >±j·÷ìï ‘·«s¡>± e÷qŒ&É+˝À yÓT‘·{Ô Ï Á‹|ò\ü #·÷s¡+í ‹s¡T>∑T˝Òì<äì
‘·q d”«j·T nqTuÛeÑ + <ë«sê s¡TEe⁄ #˚XÊs¡T.eTs√ dü+<äs“¡ +¤ ˝À Äj·TH˚ düT˙Ô
#˚jT· ã&çq e´øÏøÔ Ï $|üØ‘·+>± s¡øÁÔ£ kÕe+ ne⁄‘·T+fÒ Á‹|ò\ü #·÷s¡+í <ëìô|’ #·*¢
ÁkÕe+ ‘·øDå£ + Ä|ü&yÉ T˚ ø±ø£ øπ e\+ Äs¡T s√E˝À¢ >±j·T+ #Ó≈î£ ÿø£{ºÏ e÷qT|ü⁄+&ÉT
|ü&≥˚ T¢ #˚XÊs¡≥.nìï ‘êC≤ >±j·÷\T ‘·«s¡>± e÷Hê\+fÒ Á‹|ò\ü #·÷s¡+í yê{Ïô|’
#·*‘¢ ˚ dü]b˛‘·T+~. ny˚ dæ|æ*ò dt |ü⁄fi¯ófl nsTT‘˚, mì$T~ uÛ≤>±\ Á‹|ò\ü #·÷s¡+í
˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ s¡døü s£ ÷¡ Œs¡+ ø£*|æ sêj·÷*. ‘êì ø±j·T |ü|⁄ü Œ s√E≈£î ˇø£{Ï ‹qï
yê]øÏ ø±eT ø√]ø£\T Á|üø√|ækÕÔjT· ì, yês¡T Ád”\Ô |ü≥¢ Äø£]¸‘T· \e⁄‘ês¡ì jÓ÷>∑T\T
Á>∑V≤æ +#ês¡≥. Ä ø±s¡D+>±H˚ yês¡T ‘êìø±j·T≈£î ªªø£s¸¡ |ò\ü +μμ nì ù|s¡Tô|{Ϻ
ñ+{≤s¡T. |ü⁄s¡Twüß\≈£î á |üfi¯ófl Ms¡´es¡Δø±\T ø£qTø£H˚ M{ÏøÏ ªªãVüQMs¡´μμ nH˚
ù|s¡T≈£L&Ü e∫à ñ+≥T+~. m+&ÉT ‘êì |ü+&ÉT, ôd+’ <Ûeä \eD+, E$« #Ó≥Tº
(Ficus infectoria) u…s& ¡ TÉ , $T]j·÷\T düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì, yÓT‘·>Ô ± q÷]
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 37
<ëìøÏ ‘˚HÓ ‘·–q+‘· #˚]à u≤>± ø£*|æ, ˇø£ {°d÷ü ŒqT yÓ÷‘ê<äT #=|ü⁄Œq bı&ç
<ä>∑TZ‘√ u≤<Ûä|ü&˚ s√–#˚ HêøÏùdÔ ‘·ø£åD |òü*‘·+ ñ+≥T+<äì &Ü.πø.j·T+. q<äÿØí ‘·q
ªª<ä Ç+&çj·THé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏ä+˝À ù|s=ÿHêïs¡T.
Á‹|ò˝ü ≤\T düeTuÛ≤>±\T>± Á>∑V≤æ +#ê*. ˇø=ÿø£ÿ ø£sø¡ ±ÿj·T s¬ +&ÉT ‘·T˝≤\
ãs¡Te⁄ ø£*– e⁄+&É>±, ˇø=ÿø£ÿ ‘êìø±j·T ˇø£ ‘·T\+, Odæ] ø±j·T ns¡‘T· \+
ãs¡Te⁄ ø£*– e⁄+{≤sTT. Äj·TTπs«<ä XÊg+˝À ˇø£ÿ ø£sø¡ ±ÿj·T (2 ‘·T˝≤\T), s¬ +&ÉT
‘êìø±j·T\T (¬s+&ÉT ‘·T˝≤\T), Hê\T>∑T Odæ] ø±j·T\T (¬s+&ÉT ‘·T˝≤\T)>± Á>∑V≤æ +∫
ªÁ‹|òü˝≤#·÷s¡í+μ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê*. uÛ≤uÛ≤ n{≤$Tø˘ ØôdsYà ôd+≥sY (BARC)
eTDÏbÕ˝Ÿ yÓT&çø£˝Ÿ ØôdsYà ôd+≥sY yês¡T dü+j·TTø£Ô+>± |ü]XÀ<äq »]|æ
ªÁ‹|òü˝≤#·÷s¡í+μ˝À πøq‡sY (Cancer) ì ìs√~Û+#˚ X¯øÔÏ Oqï≥T¢ ø£qT>=Hêïs¡T.
X¯Øs¡ ø£DC≤˝≤\ (Tissues)˝À ˙s¡T#˚]q+<äTq e#˚à yê|ü⁄ (Oedema)
\ ô|’ $;Û‘ø· £ |ò\ü + (‘êì |ü+&ÉT) ˝À|ü* mÁs¡ì >∑TE®qT ù|düT˝º ≤ #˚d,æ ô||’ Pü ‘·>±
sêùd,Ô eT+≥\T, H=|æŒ ‘·>T∑ ‘Z êj·Tì ªª#·sø¡ £ dü+Væ≤‘êμμ |üHïÓ +&Ée n<Ûë´j·T+ (∫øÏ‘ê‡
kÕúq+ -71) ˝À #·s≈¡ î£ &ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.
‘êì #Ó≥Tº e÷qT≈£î >±≥T ô|&ç‘˚ <ëì qT+&ç ∫ø£ÿ{Ï õ>∑Ts¡T edüT+Ô ~.
m+&ç >∑{|ºÏ &ü qç á õ>∑Ts¡T yÓ*–ùdÔ yÓTqÆ |ü⁄ e‹Ô˝≤ yÓ\T>∑T‘·T+~. á õ>∑Ts¡T≈£L
yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± |ü\T Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT.
‘êì ø±j·T yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ yê&ç‘˚ ø£*>π <äTÁwüŒuÛ≤yê\T ìyê]+#·&ÜìøÏ
$s¡T>∑Tfi¯ó¢>± ‘˚HÓ, |ü+#·<ës¡ |üì#˚kÕÔsTT.
ÇM ‘êìø±j·T≈£î yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± ñqï nH˚ø±H˚ø£ Á|üj÷Ó »Hê\T.Á‹|ò˝ü ≤˝À¢
ˇø£fqÆ… ‘êìø±j·T eTqøÏ #˚ùd y˚Tfi¯flqT m|ü⁄Œ&É÷ eTs¡y=<äT.› Çø£ MT<äfHÆ… ê á
ªªø£s¡¸ |òü\+μμ MT <äèwæºì Äø£]¸düTÔ+<äì uÛ≤$+#·e#êÃ?

38 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 39
40 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 Äyê\T
ªªÄe –+» nfÒº <ë∫, >∑TeTà&çø±j·T >∑T\¢ø±düT>± m+#˚yê&ÉTμμ n+{≤s¡T
ñ|üjÓ÷>∑|&ü ìÉ <ëìï uÛÁÑ <ä|sü ∫¡ , ñ|üj÷Ó >∑øs£ y¡ TÓ qÆ <ëìï |ü{+ºÏ #·Tø√ì n$y˚øÏì
>∑T]+∫.á kÕyÓT‘· ãVüQXÊ Äe–+» jÓTTø£ÿ n‹ ∫qï |ü]e÷D≤ìï ã{Ϻ @s¡Œ&ç
ñ+≥T+<˚>±˙, Äe–+» ñ|üjÓ÷>∑|ü&Éì<äì ø±<äT— eTq ô|<ä›\≈£î Äe–+»
Á|üjÓ÷»Hê\T ‘Ó*j·Te˙ ø±<äT. ªªyê&ç e\¢ Hê≈£î Äe–+»+‘· y˚T\T ≈£L&Ü
»s¡>˝∑ <Ò Tä μμ nH˚ yê&ÉTø£ ≈£L&Ü Ç˝≤ Äe–+»jÓTTø£ÿ n‹∫qï ôdE ’ qTãfÒº
@s¡Œ&ç+~. #·÷&ܶìøÏ ∫qï<ÓH’ ê Äe–+» ñ|üj÷Ó >±\T n˙ï Ç˙ï ø±e⁄.n+<äTøπ
eTq ÁbÕNqT\T ÄVü‰s¡+˝À, yÓ<’ ´ä +˝À Äe≈£î m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´$T#êÃs¡T.
kÕVæ≤‘·´+˝À Äe
eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷ ªªÄeμμ Á|ükÕÔeq\THêïsTT.‘ÓHê* sêeTø£èwüí
ø£$ ªªbÕ+&ÉTs¡+>∑ e÷Vü‰‘·à´+μμ˝À ÄeqT ñyÓ«‘·T>Ô ± (m≈£îÿe>±) ‘ê>∑&Üìï >∑T]+∫
ù|s=ÿHêï&ÉT.ÁbÕNq ø±\+ qT+N Äe s¡kÕìï eeTqø±] (Emetic) >±q÷,
$πs#·qø±] (Purgative or Cathartic) >±q÷, eT÷Á‘·ø±] (Diuretic) >±q÷
yê&˚yês¡T. $wü |ü<ësêú\T $T+–qyê]#˚‘· Äeq÷HÓ ˝Òø£ ˙{Ï˝À ø£*|æq Äe|æ+&ç
‘ê–+∫ yê+‘·T\T #˚sTT+#˚yês¡T.Äe ô|‘’ ´· +,ø±ø£ #˚jT· &ÉyT˚ ø±ø£ n~ ñyÓ«‘·T>Ô ±
(m≈£îÿe>±) rdüT≈£îqïyê]øÏ C≤&ç+∫ $πs#·Hê\T ne⁄‘êsTT.eT÷Á‘·+ C≤Ø>±
yÓ&\É T‘·T+~. yê+‘·T\T m≈£îÿe>± ne⁄‘êsTT. ªªeT+∫ MT>∑&É >∑\ |ü⁄\¢ ô|s¡T>∑T‘√
Äeu…{qºÏ |ü#÷ fi¯flqT Ä<äs+¡ ‘√ #·$#·÷dæqyê]øÏ eTT≈£îÿ |ü⁄{≤\qT+∫ bı>∑\T
yÓ&\É Tø=∫Ã, eT+≥ qkÕfi≤ìøÏ n+{Ï+<äμμì ÁoHê<∏Tä &ÉT ‘·q ªªX¯è+>±s¡ HÓw’ <ü +äÛ μμ
ø±e´+˝À Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT.$qTø=+&É e\¢usÑÛ êj·T&ÉT ‘·q ªªÁø°&Ü_ÛsêeT+μμ ø±e´+˝À

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 41
42 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
|ü˝¢… ÁbÕ+‘ê\˝Àì uÛ≤>∑´e+‘·T\T #·~› nqï|ü⁄ e÷&ÉTeTT<ä\› qT bı<äTH› ï˚ ˝Ò‘· Äe
Ä≈£î ≈£Ls¡‘√q÷, ù|]q HÓsTT´‘√q÷, MT>∑&É ô|s¡T>∑T‘√q÷ ø£*|æ ‹+{≤s¡ì sêXÊ&ÉT.
Á¬ød’ eÔü ⁄\ eT‘·Á>∑+<∏+ä ªªu…_’ ˝Ÿμμ ˝Àq÷, Á^≈£î, s√eTHé s¡#q· \˝Àq÷ Äyê\ Á|ükÕÔeq
#ê˝≤ ‘·s#¡ T· >± #˚jT· ã&ç+~.
Áãdæ‡πød” (Brssicaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Äe yÓTTø£ÿ\˝À eT÷&ÉT
s¡ø±\THêïsTT.M{Ï –+»\H˚ Äyê\T n+{≤+. M{Ï qT+∫ Äeq÷HÓ rkÕÔsT¡ .
‘Ó\T>∑T˝À mÁs¡ Äyê\T nì ≈£L&Ü |æ\Teã&˚ >√<ÛTä eT s¡+>∑T Äyê\T Indian
Mustard (Brassica juncea) yÓTTø£ÿ qT+∫ ekÕÔsTT.
πs|t d”&é‡ eT]j·TT ÄsTT˝Ÿ
Äe C≤‹πø #Ó+~q Áãdæ‡ø± ∫HÓì‡dt, Áãdæ‡ø± H˚|dü ,t Áãdæ‡ø± ø±+ô|Ádædº t
‘·~‘·s¡ s¡ø±\ yÓTTø£ÿ\ –+»\qT ªªπs|t d”&‡é μμ n+{≤s¡T.ÇM #·÷&É&ÜìøÏ Äyê\˝≤H˚
ñ+{≤sTT. sπ |t d”&‡é ˝À ø=ìï |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝Àq÷ ñ+&É{≤q ø=+<äsT¡ yê{Ïì
|üdTü |ü⁄ |ü#÷ Äyê\T nì e´eVü≤]düTHÔ êïs¡T. nsTT‘˚ ‘Ó\¢ Äyê\T (dæ<ëΔsú¡ ˝Òø£
X‚«‘· düs¸¡ |)ü >± |æ\Teã&˚ Äyê\T ≈£L&Ü #·÷&É&ÜìøÏ ø=+‘· |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝ÀH˚
ñ+{≤sTT. πs|t –+»\qT+∫ rùd eTT&ç e+≥q÷HÓqT ªªπs|t d”&é ÄsTT˝Ÿμμ
n+{≤s¡T. Áu…&é ‘·j÷· Ø˝Àq÷, BbÕ\≈£î #·eTTs¡T>±q÷, düãT“\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷
á eTT&ç q÷HÓqT yê&É‘ês¡T. BH˚ï X¯ó~Δ#ù˚ dÔ ªªø=˝≤® ÄsTT˝Ÿμμ nì |æ\TkÕÔsT¡ .Ç~≈£L&Ü
e+≥ q÷HÓ>±q÷, düTìï‘·yTÓ qÆ j·T+Á‘· |ü]ø£sê\≈£î ø£+<Óq (Lubricant) >±q÷
yê&É‘ês¡T. á q÷HÓ #Óø£ÿ (Oil cake) qT |üX¯óe⁄\ <ëD≤>±q÷, |ü+≥\≈£î
ms¡Te⁄>±q÷ yê&É‘ês¡T.eTq+ ≈£Ls¡˝À¢ yê&ÉT≈£îH˚ ÁuÀø√©, ø±© |òe¢ü sY,ø±´uÒJ,
q÷˝Ÿ-ø√˝Ÿ, ≥]ï|t \T ≈£L&Ü Ç<˚ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~qy˚.
‘Ó\¢ Äyê\qT dü+düÿè‘·+˝À ªªdüs¡¸|üμμ, ªªø£≥TùdïVü≤μμ, ªª#ês¡T düs¡¸|üμμ
e¬>s’ ê ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ .Ç$ ø±s¡+>±, #˚<Tä >± ñ+{≤sTT. yê‘· »«sê˙ï,X‚w¢ àü
»«sê˙ï,ÁøÏ$T s√>±˙ï,<äTs¡<\ä q÷, #·sà¡ s√>±\q÷ b˛>=&É‘êsTT. ªª≈£îwü˜ HêX¯μμ
nì≈£L&Ü |æ\Teã&˚ ‘Ó\¢ Äyê\T ≈£îwüߘ yê´~ÛøÏ ~yÍ´wü<+äÛ . Væ≤+B˝À ªªdüù|<ò é
sêjYTμμ nì |æ\Teã&˚ M{Ï XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Brassica alba. s¬ +&ÉT qT+∫ Äs¡T
n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈î£ ô|]π> á yÓTTø£ÿ Ä≈£î\T q÷>∑T>±q÷, |üP\T |üdTü |ü⁄ |ü#÷ >±q÷
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 43
44 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ñ+{≤sTT.$‘·ÔHê\T ∫qï$>±, >∑T+Á&É+>± ñ+&ç ãj·T≥≈£î |üdüT|ü⁄|ü#·Ã>±q÷,
˝À|ü\ ‘Ó\>¢ ±q÷ ñ+{≤sTT.
dü+düÿè‘·+˝À ªªø£èwüí düs¡¸|üμμ, ªªÄdüTØμμ, ªªrø£åí >∑+<Ûëμμ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡¢‘√
|æ*#˚ q\¢ Äyê\T ø±s¡+>±, #˚<Tä >±, õ>∑≥>±, s¡T∫ø£s+¡ >± ñ+{≤sTT. bı‹Ôø&£ TÉ |ü⁄
H=|æŒ,ø£|eüò TT, >∑T+&Ó »ãT“, <äèwæº <√wüeTT, s¡øÔ£ <√wüeTTó M{Ïì b˛>=&É‘êsTT.q\¢
Äyê\ bı&çì eTõ®>∑‘√ ø£*|æ rdüTø=+fÒ <äTs¡<ä\T, <ä<äT›s¡T¢, ≈£îwüߘ |ü⁄fi¯ó¢ e¬>’sê
qj·TeTÚ‘êsTT.q\¢ Äyê\ bı&çì >√eT÷Á‘·eTT, qTe⁄«\ q÷HÓ‘√ ø£*|æ ø±∫, Ä
q÷HÓ‘√ ‘·\ n+≥T≈£î+fÒ ≈£îwüߘ yê´~Û q•düT+Ô ~. Væ≤+B˝À ªªãHês¡d” sêjYTμμ
nì |æ\Teã&˚ q\¢ Äyê\ XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Brassica nigra. á yÓTTø£ÿ\T Äs¡T
n&ÉT>∑T\ es¡≈î£ m‘·TÔ ô|]– |üdTü |ü⁄ |ü#÷ {Ï |üP\T |üPkÕÔsTT.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ Çfi¯fl˝À m≈£îÿe>± yê&ÉT≈£îH˚ mÁs¡ Äyê\qT
dü+düÿè‘·+˝À ªªdüTeTTU≤μμ, ªªdüTÁ|üX¯kÕÔμμ nH˚ ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. M{ÏøÏ ªªXÀ|òüVü‰Øμμ
(yê|ü⁄\÷, ø£DT‘·T\qT b˛>=fÒ$º ), ªªìÁ<ëø£sμ¡ μ (ìÁ<äeT‘·TÔ ø£*–+#˚$), ªª<ëVü≤ø±Øμμ
(<ëVü‰ìï ø£*–+#˚$) nH˚ ù|s¡T¢ ≈£L&Ü ñHêïsTT.
XÀ¢. ø£bòÕì\ $wüXÊ«dü ø±dü<Ís¡Z+<Ûä´ HêX¯q'
|æ‘Ô· Vü≤è‘Y bÕs¡Ù« X¯S\|òTü ï düT‡eTTKdü‡eTT<ëVü≤è‘·' (<Ûqä «+‘·] ì|òTü +≥Te⁄)
mÁs¡ Äyê\T ø£|+üò , yê‘·+,$wü XÊ«dü,ø±dü <äTs¡+Z <Û+ä q•+|üCkÒ ÕÔsTT.|æ‘êÔìï
Vü≤]+∫, bÕs¡Ù« X¯S\qT qj·T+ #˚kÕÔsTT.
nìï s¡ø±\ Äyê\ qT+∫ Äe q÷HÓ rkÕÔsT¡ . ‘Ó\¢ Äyê\ qT+∫ rùd
q÷HÓ q T ñÁ<˚ ø ±\ ñ|ü X ¯ e THêìø° , BbÕ\ #· e TTs¡ T >±q÷, ø£ + <Ó q >±q÷
O|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . q\¢ Äyê\qT+∫ rùd q÷HÓ |ò÷ü ≥T>± ñ+≥T+~.n~ ‘·–*‘˚
#·sà¡ + MT<ä u§ã“\T ekÕÔsTT.eTT≈£îÿ˝Àq÷,ø£fifl¯ ˝Àq÷ ñ+&˚ |ü\T#·{Ï #·sà¡ |ü⁄ bıs¡\
(mucous membranes) øÏ á q÷HÓ Vü‰ì #˚dTü + Ô ~.Bìï düãT“\T, eT+<äT\
‘·j÷· Ø˝À yê&É‘ês¡T.mÁs¡ Äyê\ qT+∫ rùd q÷HÓ Ç˝≤ |ò÷ü ≥T>± ñ+&É<Tä . á
Äe q÷HÓqT e+≥ q÷HÓ>±q÷, ‘·\+≥T≈£L, ˇ+{Ï eTs¡q› ≈£L ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
Äe bı&çì ø=~›>± y˚&ç ˙fi¯fl˝À ø£\T|ü⁄≈£îì ‘ê–‘˚ yÓ+≥H˚ yê+‘·T\T
ne⁄‘êsTT.Äe |æ+&ç H√{Ï˝Àì ñ$Tà Á>∑+<∏äT\qT ñ‘ê‡Vü≤|üs¡∫, H√s¡÷]+|ü
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 45
CÒdTü +Ô ~.ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ù|>∑T˝À¢ ø£<*ä ø£ ‘Ó∫à $πs#·q+ nj˚T´≥T¢ #˚dTü +Ô ~. ˝Ò‘· Äe
Ä≈£î\T, yÓTT\¬ø‹Ôq Äe $‘·HÔ ê\T Ä≈£î ≈£Ls¡>± yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. á ≈£Ls¡ Äs√>±´ìøÏ
m+‘√ y˚T\T #˚dTü +Ô ~. ø=+#Ó+ yÓ>≥∑ T>± nì|æ+∫Hê Äe≈£Ls¡ Á‹<√cÕ\q÷
Vü≤]düT+Ô ~. ˙fi¯fl $πs#·Hê\q÷, ô|˝’ Ÿ‡ (eT÷\ yê´~Û)˙ ‘·–dZ Tü +Ô ~. ˙fi¯fl $πs#·Hê\T
ø£≥Tºø√&ÜìøÏ y˚sTT+∫ø={Ïqº Äe bı&çì ø=~›>± y˚&ç nqï+ô|’ y˚dæ H˚‹‘√
‹ì|ækÕÔsT¡ . Äe ≈£Ls¡ >=+‘·Tø£ s√>±\qT ≈£L&Ü ‘·–dZ Tü +Ô ~. m≈£îÿe>± ‹+fÒ
Äe≈£Ls¡ eT÷Á‘· ã<ä+Δ #˚dTü +Ô ~. BìøÏ $s¡T>∑T&ÉT #·+Á&É #Óøÿ£ bı&ç. bÕXÊÑ·´<˚XÊ˝À¢
Äe bı&çì ñ|ü⁄Œ, yÓì>∑s,Y <Ûìä j·÷\T,\e+>±\T,<ë*Ãì #Óøÿ£ yÓTT<ä˝q’… $ bı&ç
#˚dæ ù|düTº˝≤ ø£*|æ ô|≥Tº≈£îì, Ä ù|düTºqT ≈£Ls¡\˝À yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. qsê\
e´edü≈ú î£ dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\‘√ u≤<Û|ä &ü ˚ s√>∑T\≈£î #·\{¢ Ï ˙{Ï˝À yÓT‘·{Ô Ï Äe
|æ+&çì ø£*|æ eT˝≤+ |ü{˝º° ≤>± y˚kÕÔsT¡ .$wü |ü<ësêú\T, Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ eT‘·TÔ
|ü<ësêú\T rdüT≈£îqï yê]øÏ Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· >± Äe |æ+&çì y˚&ç ˙fi¯fl˝À ø£*|æ
‘ê–+∫ yê+‹ #˚sTTkÕÔs¡T. qsê\ yê´<ÛäT\≈£L, ø°fi¯fl düyêsTTø° q\¢ Äyê\T
~yÍ´wü<+äÛ . qT´yÓ÷ìj·÷ (Pneumonia) |üPs¢ d¡ ” (Pleurisy) e¬>s’ ê\˝À q\¢
Äyê\ bı&ç‘√ eT˝≤+ |ü{º° y˚kÕÔsT¡ .q\¢ Äyê\≈£î Ád”\Ô ≈£î >∑s“¡ b¤ Õ‘·+ ø£*–+#˚,
>∑s“¡ +¤ sê≈£î+&Ü ìs√~Û+#˚ >∑TD≤\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.
Äe q÷HÓ‘√ ‘·\+≥T≈£îHêï ˝Òø£ ‘·\+≥T≈£î ø=+#Ó+ eTT+<äT>± yÓT‘·{Ô Ï
Äe|æ+&çì y˚&ç ˙fi¯fl‘√ ø£*|æ Ä ù|düTqº T ‘·\≈£î |ü{+ºÏ ∫Hê e÷&ÉT MT~ #·sà¡ +
(Scalp) ˝Àì ÁøÏeTT\T q•kÕÔsTT. Äe |æ+&ç‘√ q\T>∑T ô|≥Tº≈î£ ì kÕïq+ #˚ùdÔ
nìï #·sà¡ s√>±\T, ÁøÏ$T s√>±\T, ≈£îwüߘ yÓTT<ä˝q’… yÓTT+&ç yê´<ÛTä \T ≈£L&Ü q•kÕÔsTT.
X¯Øs¡ ‘·‘êÔ«ìïã{Ϻ ø=+<ä]øÏ Ç~ $ø£{Ï+#˚ neø±X¯eTTqï+<äTq nqTuÛÑeE„\
dü\Vü‰‘√ ‘·>T∑ C≤Á>∑‘\Ô· T rdüTø√yê*. #Ó$˝À s¬ +&ÉT Äeq÷HÓ #·Tø£ÿ\T y˚dTü ≈£î+fÒ
#Ó$b˛≥T, $ìøÏ&ç düeTdü´\T ‘·–bZ ˛‘êsTT.Äe q÷HÓqT e+≥≈£î yê&ÉT≈£î+fÒ Js¡í
X¯øÔÏ ô|s¡T>∑T‘·T+~.n–ïe÷+<ä´+ q•+∫, Äø£* ô|s¡T>∑T‘·T+~. sπ Nø£{øÏ Ï ≈£L&Ü
Äe ~yÍ´wü<+äÛ . n~ ñ<äs¡ s√>±\˙, ˙s¡kÕ˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. Äe q÷HÓ‘√
s√p ≈£Ls¡\ ‹s¡T>∑y÷Ó ‘·\T ô|≥Tº≈î£ +≥÷, ô|’ |üP‘·>± Äeq÷HÓ sêdü÷Ô ñ+fÒ
uÀ<ä ø±\T (ô|˝’ò ]Ò j·÷dæd)t qj·TeTÚ‘·T+~. Äyê\ bı&ç, ñ|ü⁄Œ ø£*|æ q÷]
‘·j·÷s¡T#˚dæq #·÷s¡í+‘√ |üfi¯ófl ‘√eTT≈£î+≥÷ ñ+fÒ <ä+‘· s√>±\T q•+∫,
46 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
|üfió¯ fl <äè&Û+É >± ‘·j÷· sö‘êsTT. Äyê\T, eTTq>∑ #Óøÿ£ yÓT‘·>Ô ± q÷] |ü≥Tº y˚ùdÔ
#Ó$ >∑÷ã yê|ü⁄ ‘·>∑TZ‘·T+<äì ªªuÛ≤e Á|üø±•ø£μμ ù|s=ÿ+~.
|üø£åyê‘êìøÏ
Äe |æ+&ç˝À yê‘·T\T ø£*–+#˚, eT÷Á‘·+ C≤Ø#˚ùd >∑TD≤˝Ò ø±ø£ qsê\
e´edü≈ú î£ #·Ts¡T≈£î<äq+ ø£*–+#˚ >∑TD+ (Nervine Stimulant) ≈£L&Ü ñ+~. Ä
ø±s¡D+>±H˚ |üøyå£ ê‘· s√>∑T\≈£î Äe y˚T\T #˚dTü +Ô ~.Äe bı&ç˝À ø=~›>± dæsø¡ ±
(yÓì>∑sY)y˚dæ yÓT‘·Ô>± ø£*|æ, |üø£åyê‘·+‘√ |ü&çb˛sTTq X¯Øs¡uÛ≤>∑+ ô|’q |ü≥Tº y˚ùdÔ
Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. Äe bı&ç˝À yÓì>∑sY b˛dæ |ü\T#·>± #˚dqæ ù|düT‘º √ s√p
|ü&bç ˛sTTq X¯Øs¡ nej·Tyê\ô|q’ s¡T<äT‘› ÷· ñ+fÒ Ä nej·Tyê\˝À Áø£eT+>±
ø£<*ä ø£\T ekÕÔsTT.Äe bı&ç‘√ ø±∫q ø£cÕj·÷ìï s√p s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ ‘ê–ùdÔ
|üøyå£ ê‘·+ Áø£eT+>± qj·TeTÚ‘·T+~.
Äe q÷HÓ˝À Vü‰s¡‹ ø£s÷¡ Œs¡+ ø£*|æ eTs¡q› #˚ùdÔ ø£+&Ésê\˝Àì yê‘·|⁄ü
H=|ü⁄Œ\T, yÓT&É ø£+&Ésê\ _>∑T‘·T (Stiffness of the neck) ‘·>∑TZ‘êsTT.&Ó+>∑÷´
yê´~ÛÁ>∑dTü \ú ≈£î ˇ+{Ïô|’ Äeq÷HÓ |üPùdÔ ñ|üXe¯ Tq+ ø£\T>∑T‘·T+~. Áu≤+U…{’ dÏ t ‘√
u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï |üdæ|æ\¢\≈£î #Ûêr ô|’ Äeq÷HÓ |üPùdÔ <ä>∑TZ ‘·>∑TZ‘·T+~.
Äe |üP\≈£î ≈£L&Ü yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »q+ ñ+~.‘Ó\¢ Äe |üP\qT
˙{Ï‘√ q÷], |ü\T#·{Ï ù|düTº˝≤>± ‘·j·÷s¡T#˚dæ ˇø£ >∑T&ɶô|’ y˚dæ ø£&ÉT|ü⁄ ô|’uÛ≤>∑+˝À
|ü{º° y˚ùdÔ ø£\sê s√–øÏ e#˚Ã ‘·>Zì∑ yÓTT+&ç yê+‘·T\T ‘·>T∑ eZ TTK+ |ü&‘É êsTT.
nsTT‘˚ Ç˝≤+{Ï dü+<äsꓤ\˝À m{Ϻ |ü]dæ‘ú T· \˝À Ä |ü{º° X¯Øs¡+ ô|’ |ü~ ìeTTcÕ\
ø£+fÒ m≈£îÿe ùd|ü⁄ ñ+#·≈L£ &É<Tä . n˝≤ m≈£îÿeùd|ü⁄ ñ+∫‘˚ u§ã“\T e#˚à neø±X¯+
ñ+~. ªªdæ<ëΔs¡úμμ ˝Òø£ ªªX‚«‘· düs¡¸|üμμ nì≈£L&Ü |æ*#˚ ‘Ó\¢ Äyê\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd
ªªdæ<ëΔs¡ú |òüTè‘·+μμ mH√ï s¡T>∑à‘·\≈£î ~yÍ´wü<Ûä+. yê∫q X¯Øs¡ uÛ≤>±\ô|’ ‘Ó\¢ Äyê\
q÷HÓ ‘√ s¡T~›‘˚ yÓ+≥H˚ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ‘Ó\¢ Äe q÷HÓ e+≥q÷HÓ˝À¢
ÁX‚wü̃yÓTÆq~. eT÷s¡Ã¤ s√>∑T\≈£L, ñHêà<äT\≈£L dæ<ëΔs¡ú |òüTè‘·+ Áu≤V”≤à |òüTè‘·+‘√
ø£*|æ ÇùdÔ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+<äì ªªÇ+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏+ä ˝À
&Ü. ø¬ .j·T+.q<é ø£Øí ù|s=ÿHêïs¡T. q\¢ Äyê\T bÕeTT ø±≥T dü+<äs“¡ +¤ >± $wü
Vü≤s¡D≤ìø° yê&É‘ês¡T.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 47
Äe‘√ <Ûä÷|üq ∫øÏ‘·‡
Ä|üsπ wüHé ‘·sT¡ yê‘· ≈£î≥T¢yd˚ qæ uÛ≤>±\˝À NeTT|ü≥&º +É ,eT+≥ e¬>s’ ê\T
sê≈£î+&Ü kÕ<Ûës¡D+>± yÓ’<äT´\T s√–øÏ j·÷+{° ãj·÷{Ïø˘‡, H=|æŒ ìyês¡ø£
eT+<äT\T ÇkÕÔsT¡ . eTVü‰sêÁwü˝º Àì |ü⁄D…˝À z yÓ<’ Tä ´&ÉT ªªy˚bÕ≈£î\T, >∑T>∑T\Z T, Äyê\T,
edü ø=eTTà , ñ|ü⁄Œó M{Ïì düeTuÛ≤>±˝À¢ rdüT≈£îì, ì|ü⁄Œ\ô|’ y˚ùdÔ e∫Ãq bı>∑ì
ô|<ä› Ä|üπswüHé #˚sTT+#·T≈£îqï s√>∑T\≈£î es¡dü>± |ü~s√E\bÕ≥T ñ<äj·T+,
kÕj·T+Á‘·+ y˚dæ #·÷ùdÔ Ä|üsπ wüHé #˚dqæ uÛ≤>±\T @&ÉT s√E˝À¢H˚ e÷ìb˛j·÷j·Tì
ªª–]»q yÓ<’ ´ä düs«¡ dü«+μμ nH˚ ‘·q Á>∑+<∏ä+˝À &Ü.ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~ ù|s=ÿHêïs¡T.
$wüeT »«sê\≈£î
$wüeT »«sê\ ìyês¡D≈£î Ç˝≤+{Ï <Û÷ä |üq ∫øÏ‘‡˚ ªª#·sø¡ £ dü+Væ≤‘êμμ
˝Àì ªª∫øÏ‘ê‡ kÕúq+μμ nH˚ n<Ûë´j·T+˝À ≈£L&Ü #Ó|Œü ã&ç+~. |ü\+ø£wü (Bdellium)
˝Òø£ >∑T>∑T\Z T nH˚ kÕ+Áu≤DÏ e+{Ï <Û÷ä |ü Á<äe´+, y˚|ü Ä≈£î\T, edü ø=eTTà\T,
Äyê\T, j·Te\T (u≤Ø¢), ≈£îwü+˜ (#Ó+>∑\« ø√wüߺ - Saussurea lappa) , Vü≤Ø‘·ø°
(ø£sø¡ ±ÿj·T), HÓsTT´ - á Á<äyê´\‘√ <Û÷ä |ü+ y˚ùdÔ m+‘·{Ï $wüeT »«s¡yTÓ HÆ ê
q•düT+Ô ~.(ªª#·sø¡ £ dü+Væ≤‘êμμ 3-307 )
≈£îwüߘ yê´~Û ìyês¡D≈£î
ªªdüs¸¡ |ü ø£s+¡ » ø√XÊ‘·øH° ê+ ‘Ó˝’ ≤q´<∏ë Ç+>∑TBHê+ #·μμ n+≥÷ Á|üU≤´‘·
Äj·TTπs«<ä yÓ’<äT´&ÉT #·s¡≈£î&ÉT ‘·q ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ ˝Àì ªª∫øÏ‘ê‡ kÕúq+μμ ˝À
(ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ 7-119) ≈£îwüߘ ìyês¡D≈£î |üì#˚ùd $$<Ûä ‘Ó’˝≤\˝À düs¡¸|ü
‘Ó˝’ ≤˙ï (Äe q÷HÓq÷) ù|s=ÿHêï&ÉT. $T–*q ‘Ó˝’ ≤\T ø£s+¡ » (ø±qT>∑- Pongamia
glabra), ø√XÊ‘·ø° (#˚<äT ;s¡ - Luffa amara), Ç+>∑TB (>±s¡-Balanites
roxburghii)-- $‘·H Ô ê\qT+&ç rdæq$.
≈£îwüߘ yê´~Û ìyês¡D≈£î yê&˚ ªª‹πøÔø屫ø±«~ ‘Ó’\+μμ ø±j·T&ÜìøÏ yê&˚
Á<äyê´\˝À Äeq÷HÓ n‹ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ~. <ës¡T Vü≤]Á<ë (e÷qT |üdTü |ü⁄), ‹ø±Ô˝≤ãT
(#˚<Tä kıs¡), |üdTü |ü⁄, @s¡+&É+ (ÄeTT<ä+), eTj·T÷s¡, Ks¡Œ]ø£ nH˚ s¬ +&ÉT s¡ø±\
‘·T‘·eÔ TT (Copper Sulphate) -- M≥ìï+{Ï˙ ø£*|æ Äe q÷HÓ‘√ ø±j·÷\ì
#·s¡≈£î&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.(XÀ¢.108-110- ∫øÏ‘ê‡ kÕúq+ -ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ)

48 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 Äe≈£î Ç+ø± yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê˝…H√ï ñHêïsTT. ‘Ó\TdüTø√yê\H˚
ñ‘ê‡Vü≤eTTqïyês¡T Çø£ÿ&É ñ<ëVü≤]+∫q Á>∑+<∏ë\T #·~$ eT]ìï Á|üj÷Ó »Hê\T
Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ.
ÄVü‰s¡+˝À Äe
Äe |æ+&ç ø£*|æ #˚ùd ‘êC≤ s√{Ï |ü#÷ fi¯ófl , }s¡>±j·T\T eTq ‘Ó\T>∑Tyê]
Çfi¯fl˝À¢ H√s¡÷]dü÷Ô ñ+{≤sTT.Äeø±j·T Çwüº|ü&Éì ‘Ó\T>∑Tyê&ÉT ñ+&É&É+fÒ
n‹X¯j÷Ó øÏÔ ø±<˚y÷Ó ! e÷$T&çø±j·T Äeø±j·T øπ e\+ s¡T∫>± ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£,
Js¡í X¯øìÔÏ yÓTs¡T>∑T |üsT¡ düT+Ô ~. |ü|üŒqï+˝À n+<äTøπ Äeø±j·T |ü#÷ &ç ø£\T|ü⁄≈£î
‹+{≤s¡T. Äeø±j·T |ü#÷ &ç yê‘êìï b˛>=&ÉT‘·T+~ ø±˙ ô|‘’ ´· +, ø±ø£ #˚dTü +Ô ~.ø=‘·>Ô ±
|ü#÷ fi¯ófl ô|{Ïqº |ü⁄Œ&ÉT nqï+˝À Äeø±j·T‘√H˚ m≈£îÿe>± ˝≤–+#˚dTü +Ô {≤+. Ç˝≤
Äeø±j·T yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ ‹q&É+ e\¢ ø£*>π <äTwüŒ*¤ ‘ê\≈£î HÓsTT´, ô|s¡T>∑T,
eTõ®>,∑ ø£* ˙fi¯ófl $s¡T>∑Tfi¯ófl. HÓsTT´ y˚dTü ≈£î ‹+fÒ Äeø±j·T s¡T∫ ‘Ó*j·T<äì
ø=+<äsT¡ HÓsTT´ y˚dTü ø√s¡T.ø±ì yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ Äeø±j·T‘√ ‹H˚≥|ü⁄Œ&ÉT HÓsTT´
y˚düT≈£îì ‹q&Éy˚T eT+∫~.<ä+∫q C§qï\qT>±˙,_j·÷´ìï ø±˙ nqï+>±
e+&ÉuÀj˚T eTT+<äT ˙{Ï‘√ ø£&TÉ >∑T‘ês¡T. Ä ø£&TÉ >∑T ˙{Ïì u≤q˝À¢ b˛dæ |ü⁄*j·Tu…&‘ç ˚
e#˚Ãy˚ ø£* ˙fi¯ófl. $T‹MT]q Äe Á|üu≤Û yêìøÏ ø£* ˙fi¯ófl ã\yÓTqÆ $s¡T>∑T&ÉT.
eTq ‘Ó\T>∑Tyê] Çfi¯fl˝À ñdæ]ø±j·T‘√q÷, Äeø±j·T }s¡>±j·T
ô|&É‘ês¡T. <√dü Äeø±j·T, <=+&É Äeø±j·T, ø±© |òe¢ü sY Äeø±j·T yÓTT<ä˝q’…
‘êC≤ |ü#÷ fi¯ófl ≈£L&Ü Äe|æ+&ç ø£*|æ #˚kÕÔsT¡ .>√<ëe] õ˝≤¢\˝À ≈£Ls¡\˝Àq÷
Äe yê&Éø+£ m≈£îÿe.$T–*q ÁbÕ+‘ê˝À¢ øπ e\+ ‹s¡T>∑y÷Ó ‘·\÷, |ü#÷ fi¯˝¢ À e÷Á‘·yT˚
Äyê\÷, Äe |æ+&û yê&ç‘˚ Ä õ˝≤¢\˝À ≈£Ls¡˝À¢ ≈£L&Ü Äe |æ+&ç ø£\T|ü⁄‘ês¡T.Bìï
Äeô|≥º&+É n+{≤s¡T.Äeô|{Ïqº |üqdü ≈£Ls¡, Äeô|{Ïqº ø£+<ä -ã#·Ã* ø£\>∑÷s¡
s¡T∫˝À yê{Ïøy£ ˚ kÕ{Ï.
Çìï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï ÄeqT eTq+ ìs¡ø¢ ´å£ + #˚ùdÔ Ä kÕyÓT‘·˝Àì n$y˚øÏ
ø£+fÒ ≈£L&Ü n$y˚≈î£ \+ ne⁄‘ê+ ø£<ë! n+<äTøπ H˚{qÏ T+N eTq ÄVü‰s¡+˝À Äe
‘·>∑T yÓ÷‘ê<äT˝À ñ+&˚≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô |ü&É<ë+.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 49
50 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 yÓT+‘·T\T
dü+düÿè‘·+˝À ªªy˚T~Ûø±μμ nqã&˚ yÓT+‘·T\qT Væ≤+B‘√ düV‰ü |ü\T
O‘·Ôsê~ uÛ≤wü\˝À ªªy˚Trμμ ˝Òø£ ªªy˚TB∏μμ n+{≤s¡T. y˚|ü, ø±ø£s¡\‘√u≤≥T eTq
wüÁ&ÉT#·T\˝À #˚<Tä ≈£î ìs¡«#·q+ nq<ä–q+‘· #˚<Tä ø£*–q$ yÓT+‘·T˝Ò. Ç+–¢wt ˝À
yÓT+‘·T\qT ô|qò TÁ^ø˘ (Fenugreek) n+{≤s¡T. yÓT+‹ yÓTTø£ÿ XÊÁd”j Ô T· HêeT+
Áf…Æ>√HÓ˝≤¢ |ò”q+ Á^ø£+ (Trigonella foenum graecum) ˝Ò‘· yÓT+‹ yÓTTø£ÿ*ï
eTq+ yÓT+‹≈£Ls¡ ù|]≥ Ä≈£î ≈£Ls¡>± yê&ÉT≈£î+{≤+. yÓT+‹≈£Ls¡ |ü|⁄ü Œ s¡T∫>±,
düTyêdüq>± ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£ Äs√>±´ìøÏ m+‘√ y˚T\T. Ä<ÛTä ì≈£î\ $+<äT uÛÀ»Hê\˝À-
Á|ü‘´˚ øÏ+∫ |ü⁄˝≤ÿ\˝ÀøÏ- EqTï(|ü˙sY),yÓT+‹≈£Ls¡ ø£*|æ#ù˚ d ªªy˚Tr #·eTHéμμ nH˚
≈£Ls¡ n‹ Á|üXd¯ yÔü TÓ qÆ e+≥ø£+. <ëì s¡T∫ ø±s¡D+>±H˚Hy˚ ÷Ó dü+düÿè‘·+˝À yÓT+‹øÏ
ªªs¡T∫Á|ü<ëμμ nH˚ eTs√ ù|s¡T ≈£L&Ü e∫Ã+~. ªª$TÁX¯+μμ, ªª‘êfi¯ |ü]íø±μμ, nì
≈£L&Ü yÓT+‘·T*ï n+{≤s¡T.
XÀ¢. $TÁX¯+ s¡T∫ø£s¡+ yê‘·+ <˚Vü≤ kÂú\´+ $wü+ »j˚T‘Y ˆ
y˚TVü≤ ÁeD $<ëVü≤|òüTï+ ø±+‹ X¯óø£¢ Á|ües¡Δq+ ˆˆ
yÓT+‘·T\T s¡T∫ø£s+¡ >± ñ+{≤sTT. yê‘·+, <˚V≤ü kÂú\´+ (Obesity),
$wü+, y˚TVü≤+, ÁeD+, $<ëVü≤+ (eT+≥-Burning Sensation) - M{Ïì ìyê]+|ü
CÒjT· ≥y˚T ø±ø£, X¯ØsêìøÏ ø±+‹ì∫Ã, Ms¡´ eè~Δì ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT.
ÁbÕNq ø±\+ qT+N –]»q yÓE®\T eT<ÛäTy˚TVü≤ (wüß>∑sY) yê´~Ûì
n<äT|ü⁄˝À ñ+#·&ÜìøÏ s¬ +&ÉT Á>±eTT\T yÓT+‘·T\T, s¬ +&ÉT Á>±eTT\ #=|ü⁄Œq m+&ÉT
bı&É |üÁ‹ (Gymnema sylvestre) Ä≈£î\T, C≤|üÁ‹ (Myristica fragrans)
#·÷s¡í+ #˚dæ s√Eø=ø£kÕ] ÇkÕÔs¡ì ªª–]»q yÓ’<ä´ düs¡«dü«+μμ Á>∑+<∏ä+˝À &Üø£ºsY
ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~ ù|s=ÿHêïs¡T.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 51
 yÓT+‘·T\˝À $πs#·Hê\qT ã+~Û+#˚ >∑TD+ ñ+~. ˙fi¯fl $πs#·Hê\T, s¡øÔ£
$πs#·Hê\T nj˚T´yê]øÏ yÓT+‘·T\T ~yÍ´wü<+äÛ . s¡øÔ£ $πs#·Hê\T nj˚T´yês¡T ø=~›>±
yÓT+‘·T*ï H˚‹˝À <√s¡>± y˚sTT+∫ bı&ç ø={Ï,º <ëì‘√ ø£cÕj·T+ ø±#·T≈£îì ‘ê–‘˚
yÓ+≥H˚ $πs#·Hê\T ø£≥Tº≈£î+{≤sTT. ˇø£s√E ˙{Ï˝À Hêqu…{Ϻq yÓT+‘·T\qT
yÓqï|üPdü‘√ ø£*|æ ‹Hêï, ˝Òø£ n≥¢ |æ+&ç˝À Hêìq yÓT+‘·T*ï ø£*|æ n≥T¢ b˛düT≈£îì
‹Hêï |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~. #˚<Tä uÛ]Ñ +#· >∑*–‘˚ Hêìq yÓT+‘·T*ï ˇ{Ïyº ˚ ‹H˚dæ
eT+∫˙fi¯ófl ‘ê–Hê s¡øÔ£ $πs#·Hê\T ø£≥Tº≈î£ +{≤sTT.
yÓT+‘·T\qT q$T* $T+π>ø£Hêï qeT\≈£î+&Ü $T+>∑&+É Á|üj÷Ó »qø£se¡ Tì
ªªedüTÔ >∑TD B|æø£μμ ù|s=ÿ+~.
Ád”\Ô ãVæ≤wüߺ düeTdü´\qT ‘=\–+∫ s¡T‘·T s¡ø+Ô£ C≤Ø#˚jT· &É+˝À yÓT+‹
ø£cÕj·T+ Á|üu≤Û ee+‘·+>± |üì#˚dTü +Ô ~. yÓT+‹ |æ+&çì ˙{Ï‘√ ñ&çø+Ï ∫ ø£≥Tºø&£ ‘ç ˚
>∑&\¶É T ‘·«s¡>± |üø±«ìøÏ e∫à NeTT|ü{ºÏ |ü>T∑ ˝≤ÔsTT. eTTfi¯ófl $]–q #√≥¢ O&Éøu£ {… qºÏ
yÓT+‹|æ+&ç‘√ ø£≥Tºø&£ ‘ç ˚ eTTfi¯ófl ‘·«s¡>± ãj·T{ÏøÏ e#˚ÃkÕÔsTT. >∑&\¶É ô|’ yÓT+‹|æ+&ç‘√
ø±|ü&+É y˚dHæ ê >∑&\¶É T yÓT‘·ãÔ &ç ‘·«s¡>± |üø±«ìøÏe∫à |ü>T∑ ˝≤ÔsTT. H=|ü⁄Œ\ ìyês¡D≈£î
≈£L&Ü yÓT+‘·T\T u≤>± |üì#˚kÕÔsTT. meTTø£\, ø£+&Ésê\ eT]j·TT ø°fifl¯ H=|ü⁄Œ\≈£î
≈£L&Ü yÓT+‘·T\qT u≤>± y˚sTT+∫, y˚&ç yÓT+‘·T\qT ˇø£ >∑T&É˝¶ À eT÷≥ø£{ºÏ <ëì‘√
ø±|ü⁄ ø±ùdÔ H=|ü⁄Œ\T ‘·>∑TZ‘êsTT.
yÓT+‘·T\˝À |ü\T Ä\ÿ˝≤sTT&ÉT¢ ñHêïsTT. $T<∏˝’Ó ŸmyÓTqÆ T¢, ø√*Hé, XÊb˛ìHé
nH˚ >¬ ø¢’ ±ôd&’ é (≈£î+≈£î&ÉT˝À ñ+&˚ #˚<Tä |ü<ës¡+ú ) yÓTT<ä˝q’… y˚ ø±ø£ yÓT+‘·T\˝À
O+&˚ ◊s¡Hé eTq X¯Øs¡+ H˚sT¡ >± d”«ø£]+#˚+<äT≈£î nqTyÓq’ s¡÷|ü+˝À ñ+&É&+É
$X‚wü+. á s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësêú\ ø±s¡D+>± yÓT+‘·T\T eT÷Á‘·ø±]>±q÷,
ãTT‘·TÁkÕe+ C≤Ø#˚j·T&Üìø° |üì#˚j·T&Éy˚Tø±ø£,X¯è+>±s√B›|üq≈£L |üì#˚kÕÔsTT.
Äø£*ì ô|+#·T‘êsTT.yÓT+‹ |æ+&ç Msê´ìøÏ ñwü+í #˚≈L£ s¡TdüT+Ô ~. yê‘ê˙ï, ø£bÕò ˙ï,
»«sê©ï Vü≤]düTÔ+~.
|ü|ü⁄Œ, |ü⁄\TdüT ≈£Ls¡\ ‹s¡T>∑yÓ÷‘·\˝À yÓT+‘·T\T ˇø£ ‘·|üŒìdü]
n+X¯+. #ês¡T bı&ÉT\T, kÕ+u≤s¡T bı&ÉT\˝À yÓT+‹ bı&ç ‘·|Œü ø£ ø£\T|ü⁄‘ês¡T.
yÓT+‹|æ+&ç ø£\|üì }s¡>±j·T |ü#÷ &ç <ë<ë|ü⁄>± ñ+&É<Hä ˚ #Ó|⁄ü Œø√yê*. e÷$T&ç
eTTø£ÿ\‘√ Äeø±j·T |ü#÷ fi¯ófl ô|≥Tº≈î£ qïfÒ¢ ø=+<äsT¡ yÓT+‹ |æ+&ç m≈£îÿe>±y˚dæ
52 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
yÓT+‹ø±j·T nH˚ }s¡>±j·T |ü#÷ &ç ô|&É‘ês¡T.e÷>±j·T |ü#÷ &ç˝Àq÷ yÓT+‹|æ+&ç
m≈£îÿe>± ø£\T|ü⁄‘ês¡T. ø=+<äs¡T @ø£+>± yÓT+‹ |æ+&ç‘√H˚ }s¡>±j·T |ü#·Ã&ç
ô|&É‘ês¡T. Ç˝≤+{Ï <ëìï ªª}s¡ |æ+&çμμ n+{≤s¡T. |ü⁄\¢ ô|s¡T>∑T‘√ #˚ùd eTõ®>∑
#ês¡T, eTõ®>∑ |ü⁄\TdüT\˝À yÓT+‘·T\T u≤>± yê&É‘ês¡T. m+‘·>± n+fÒ ø=+<äsT¡
eTõ®>∑ #ês¡TqT ªªyÓT+‹ eTõ®>μ∑ μ nì nq&ÉeT÷ ñ+~. |ü⁄\¢{Ï eTõ®>˝∑ À }]q
yÓT+‘·T\T s¡T∫πø ø±<äT Äs√>±´ìø° m+‘√ y˚T\T.
eTq ÁbÕNqT\T eTq s√EyêØ ÄVü‰s¡+˝À yÓT+‘·T\ø°,yÓT+‹ bı&çø°
Ç+‘· ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«&ÜìøÏ ø±s¡D+ yÓT+‹ ≈£îqï Wwü<äÛ $\Te˝Ò.Ç+‘·≈î£ eTT+<äT
eTq+ nqT≈£îqï$ ø±ø£ yÓT+‘·T\ ≈£îqï eT]ìï Wwü<äÛ >∑TD≤\qT #Ó|⁄ü Œ≈£î+<ë+.
ø£&ÉT|ü⁄ ñã“s¡+, rÁeyÓTÆq ø£&ÉT|ü⁄ H=|æŒ (Colic), Äø£* q•+∫ ø£*π> H√{Ï
ns¡T∫, >∑]“¤DÏ Ád”\Ô ≈£î e#˚à ˙fi¯fl $πs#·Hê\T, Bs¡øÈ ±\+>± ‘·>ìZ∑ <ä>T∑ ,Z eTVü≤À<äs+¡
(Dropsy), ø±˝ÒjT· + yê|ü⁄ e¬>s ’ ê\ìï{Ïø° yÓT+‘·T\T ~yÍ´wü<+äÛ . >√<ÛTä eT\qT
H˚‹˝À y˚sTT+∫ yÓT‘·ìÔ |æ+&ç>± #˚dæ yÓT+‹ ø£cÕj·T+˝À ø£\T|ü⁄≈£îì ø±|òø” Ï ã<äT\T>±
‘ê>∑e#·TÃ. Ç~ X¯Øsêìï #·\㢠s¡#&· yÉ T˚ ø±ø£ Äs√>±´ìøÏ m+‘√ eT+∫~. yÓT+‘·T\qT
H˚‹˝À y˚sTT+∫ bı&ç#d˚ ,æ <ëì‘√ ø±∫q >∑+õì u≤*+‘·\≈£î bÕ\T u≤>± |ü&+˚ <äT≈£î
‘ê–kÕÔsT¡ . yÓT+‘·T\‘√ Äs√>∑´<ëj·Tø£yTÓ qÆ $TsƒêsTT\÷ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . ªªy˚Tr
yÓ÷<äø±\Tμμ, ªªdü«\Œ y˚Tr yÓ÷<äø±\Tμμ nqã&˚ M{Ïì ø°fifl¯ düyêsTTø°, >∑]“¤DT\≈£î
e#˚à ˙fi¯fl $πs#·Hê\T, Äø£* ˝Ò$T e¬>s’ ê\≈£î yê&É‘ês¡T. ø±&é *esY ÄsTT˝Ÿ(#˚|ü
q÷HÓ) ˝À ñ+&˚ nìï düT>∑TD≤\÷, b˛wüø£ $\Te\÷ yÓT+‘·T\˝Àq÷ ñHêïsTT
ø£qTø£ <ëìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T+>± yÓT+‘·T*ï yê&ÉTø√e#·TÃ. yÓT&ÉMT<ä *+|ò⁄ü Á>∑+<ÛTä \T
yê∫Hê (Scrofula) s¡øÔ£ V”≤q‘·≈L£ , $≥$THé - &ç ˝À|ü+ ø±s¡D+>± e#˚à ]¬ø{Ÿ‡
yê´~Ûø,° qsê\ ã\V”≤q‘·≈L£ , &Éj÷· u…{d° t (wüß>∑s)Y ≈£L yÓT+‘·T\T ~yÍ´wü<+äÛ .
yÓT+‹ bı&çì ˇø£ sêÁ‘·+‘ê ô|s¡T>∑T˝À Hêqu…{Ϻ ñ<äj·÷H˚ï ‘·\≈£î
|ü{º+Ï ∫ ˇø£ >∑+≥ùd|ü⁄ ñ+#·T≈£îì, ‘·s¡yê‘· ‘·\kÕïq+ #˚ùdÔ #·T+Á&ÉT,‘·\ <äTs¡<ä
qj·TeTe&ÉyT˚ ø±ø£ yÓ+Á≥Tø£\≈£î yÓTs¡T|ü⁄ edüT+Ô ~. yÓ+Á≥Tø£\T }&É&+É ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
E≥Tº ˇ‘·T>Ô ± ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç<˚ yÓT+‹ ù|düTqº T kÕïHêìøÏ ˇø£ >∑+≥ eTT+<äT
ˇ+{ÏøÏ sêdüT≈£î+fÒ #·sêàìøÏ ì>±]+|ü⁄ edüTÔ+~. X¯Øs¡ kÂú˝≤´ìï (Obesity)
n<äT|ü⁄ #˚jT· &É+˝À yÓT+‘·T\<˚ nÁ>∑kÕúq+. Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü yÓT+‹ ø£cÕj·T+
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 53
rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ X¯Øs¡+˝À ø=e⁄« ‘·–Z Hêp≈£î>± nj˚T´ neø±X¯eTT+~. Ç˝≤
yÓT+‘·T\T Äs√>∑´<ëj·Tø£+>±H˚ ø±ø£ kÂ+<äs´¡ b˛wüø+£ >± ≈£L&Ü |üì#˚kÕÔjT· qïe÷≥.
Ád”\Ô ≈£î s¡T‘·Ts¡ø+Ô£ C≤Øø±e&ÜìøÏ ªªy˚T~Ûø± ø±«<Ûeä TTμμ (yÓT+‹ ø£cÕj·T+)
u≤>± |üì#˚düTÔ+<äì ªªedüTÔ >∑TD Á|üø±•ø£μμ ù|s=ÿ+~. |ü∫à yÓT+‘·T\T, dü<ë|ü
(Ruta graveolens) Ä≈£î\T, q\¢ qTe⁄«\T düeT uÛ≤>±\T>± rdüT≈£îì yÓT‘·> Ô±
bı&ç #˚dæ, <ë+‘√ ø£cÕj·T+ ø±#·T≈£îì, Ä ø£cÕj·T+ s√p ¬s+&ÉT WqT‡\T
rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ s¡T‘·T s¡ø+Ô£ C≤Ø ne⁄‘·T+~.
yÓTT\\T (piles) yê∫ ãj·T{ÏøÏ e∫à rÁeyÓTqÆ u≤<Ûä ô|&ÉT‘·T+fÒ yê{Ïô|’
yÓT+‹ bı&ç ù|düTº sêùdÔ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. |ü∫à yÓT+‘·T\T Ms¡´ eè~Δ #˚kÕÔsTT.
ø£+sƒ¡dü«sêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡TkÕÔsTT. ˇø£ dü÷ŒqT yÓT+‘·T*ï ˇø£ ø£|ü⁄Œ ô|s¡T>∑T˝À
u≤>± Hêqu…{ºÏ ‹+fÒ #·ø¬ ÿs¡ yê´~Û n<äT|ü⁄˝À ñ+≥T+~.ø=+<äsT¡ Ç+<äTø√dü+
s√p ˇø£ dü÷ŒqT yÓT+‘·T*ï |ü∫Ãy˚ ‹H˚kÕÔsT¡ . Ç{°e\ #·ø¬ ÿs¡ yê´~ÛÁ>∑dTü \Ô ø√dü+
ø=ìï Wwü<äÛ ø£+ô|˙\T yÓT+‘·T\˝Àì #˚<Tä qT $]#˚dæ ‘·j÷· s¡T#˚dqæ ‘Ó\ì¢ yÓT+‹bı&ç
e÷¬sÿ{À¢ \_ÛdTü qÔ ï~. BìøÏ yÓT+‹˝Àì Wwü<äÛ >∑TD≤\˙ï ñ+{≤sTT.#˚<Tä e÷Á‘·+
ñ+&É<äT.
@<ÓH’ ê |æ+&çì ˝Òø£ |òTü q |ü<ësêúìï Á<äe |ü<ësêú\˝À }s¡u{… ,Ϻ ãj·T{ÏøÏ
rdæ Äs¡u{… ,ºÏ ‹]– }s¡u≥… &º +É — Ç˝≤ eT÷&ÉT qT+&ç @&ÉT kÕs¡T¢ #˚jT· &Üìï
ªªuÛ≤eqμμ #˚jT· &É+ n+{≤s¡T. yÓT+‹|æ+&çì Äe⁄ bÕ\˝À Ç˝≤ uÛ≤eq #˚d,æ Ä]q
‘·sT¡ yê‘· |ü+#·<ës¡‘√ bÕø£+ |ü{,ºÏ ˝ÒV≤ü ´+>± ‘·j÷· s¡T#˚dæ, s√p ñ<äjT· +
kÕj·T+Á‘·+ Ä ˝ÒV≤ü ´+ ˇø£ dü÷ŒqT |ü]e÷D+˝À ‹+≥÷ bÕ\T ‘ê>∑T‘·÷ ñ+fÒ
X¯óø£¢ qwü+º ìyê]+#·ã&ç Ms¡´eè~Δ »s¡T>∑T‘·T+~.
eTq+ ÄVü‰s¡+˝À yê&ÉT≈£îH˚ Ä≈£î ≈£Ls¡\˝À yÓT+‹≈£Ls¡ Á|üXd¯ +Ôü . #·ø¬ ÿs¡
yê´~ÛÁ>∑dTü \Ô T yÓT+‹ ≈£Ls¡qT ‘·s#¡ T· >± yê&ÉT≈£î+fÒ yê´~Û n<äT|ü⁄˝À ñ+≥T+~.
yÓT+‹ ≈£Ls¡≈î£ X¯ØsêìøÏ #·\Te#˚ùd >∑TD+ ñ+~. eT÷Á‘êìï u≤>± C≤Ø #˚dTü +Ô ~.
yÓT+‹≈£Ls¡qT |ü|⁄ü Œ˝À y˚kÕÔsT¡ . ≈£Ls¡, |ü⁄\TdüT, |ü#÷ &ç>±q÷ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. yÓT+‹
≈£Ls¡ s¡T∫>±, ∫s¡T #˚<Tä >± ñ+≥T+~. ø=+<äsT¡ m+&çq yÓT+‹≈£Ls¡qT ì\eCÒd,æ
düTyêdüq ø√dü+ n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&É÷ #ês¡T˝À y˚dTü ≈£î+{≤s¡T. yÓT+‹ ≈£Ls¡ düTyêdüq
ø=Hêïfi¯flbÕ≥T n˝≤π> ñ+≥T+~. yê∫q , ø±*q >±j·÷\ô|’ ˝Ò‘· yÓT+‹ Ä≈£î\T
q÷] |ü{>º° ± y˚ùdÔ yÓ+≥H˚ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ô|‘’ ´· s√>∑T\≈£î ˝Ò‘· yÓT+‹≈£Ls¡qT
H˚‹˝À y˚sTT+∫ ô|&É‘ês¡T. yÓT+‹≈£Ls¡ >∑T+&Ó≈£L, >=+‘·Tø£≈£L, q&ÉTeTT≈£L
54 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ã\$TdüT+Ô ~. yÓT+‹bı&ç ù|düTqº T ‘·\≈£î ô|≥Tº≈î£ qïfÒ¢ ˝Ò‘· yÓT+‹ Ä≈£î\qT q÷]
‘·\≈£î ô|≥Tº≈î£ +fÒ ‘·\ <äTs¡<\ä T, #·T+Á&ÉT ‘·>T∑ ‘Z êsTT. yÓ+Á≥Tø£\T eTè<äTe⁄>±
ne⁄‘êsTT. E≥Tº sê\&É+ Ä– b˛‘·T+~. yÓT+‹ yÓTTø£ÿ Ä≈£î*ï ÄeTT<ä+‘√ yÓ#÷
#˚d,æ >∑&\¶É ≈£î ø£&‘ç ˚ n$ ‘=+<äs>¡ ± |üø±«ìøÏ e∫à |ü>T∑ ˝≤ÔsTT. m+‘·>± X¯ØsêìøÏ
y˚T\T #˚ùdyÓ’Hê yÓT+‘·T\T>±˙, yÓT+‹ |æ+&ç>±˙, yÓT+‹≈£Ls¡ >±˙ m≈£îÿe>±
yê&É≈L£ &É<Tä . ªªn‹ düs«¡ Á‘· es¡j ® T˚ ‘Yμμ nqï Äs√´øÏÔ eTs¡Tesê<äT. yÓT+‹øÏ $s¡T>∑T&ÉT
|ü⁄\TdüT\T, |ü⁄\¢ <ëìeTà e¬>’sê |ü⁄\¢{Ï |ü+&É¢ s¡kÕ\T. eTq≈£î Wwü<Ûä|üs¡yÓTÆq
Á|üjÓ÷»Hê\ø√dü+ ˝Ò‘· yÓT+‹ ≈£Lπs ÁX‚wü̃+. ô|+|ü⁄&ÉT »+‘·Te⁄\≈£î Á>±dü+>±
ô|]–q (eTT~]q) yÓT+‹ yÓTTø£ÿ\T ÁX‚wü˜+. eTT~]q yÓT+‹ ≈£Ls¡ >∑TÁsê\≈£î
ã˝≤ìïdüT+Ô <äì ªªuÛ≤e Á|üø±•ø£μμ ù|s=ÿ+~. ã\+ ø√dü+ |üXó¯ e⁄\≈£î yÓT+‘·T\T
≈£L&Ü ÄVü‰s¡+>± ô|&É‘ês¡T. ªeqy˚T~Ûø±μ nH˚ ù|s¡T>∑\ n&É$˝À ô|]π> eTs√
yÓT+‹ uÛÒ<ëìï uÛ≤e$TÁX¯ó&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.
yÓT+‹ yÓTTø£ÿ ∫≈£îÿ&ÉT C≤‹ (bòÕuÒd” ` fabaceae)øÏ #Ó+~q yê]¸ø£
yÓTTø£ÿ. ‘Ó\ì¢ |üP\T |üPùd á yÓTTø£ÿ ø±j·T\T düqï>±, bı&Ée⁄>± ñ+&ç –+»\T
∫qï$>±, >∑{>ºÏ ± O+{≤sTT. Äπ>ïj·T ◊s√bÕ˝À - Á|ü<ëÛ q+>± Á^düT <˚X+¯ ˝À
yÓTT<ä≥>± yÓT+‹ yÓTTø£ÿ\T >∑TÁsê\≈£î Á>±dü+>± ô|+#˚yês¡≥. Ç+–¢wt ˝À ô|qò TÁ^ø˘
nHêï ˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝À |ò”q+ Á^ø£+ (foenum-graecum) nHêï Á^≈£î Á>±dü+
(Greek Hay) nì ns¡+ ú .eTq<˚X+¯ ˝À yÓT+‹ kÕ>∑T˝À sê»kÕúHé sêÁwü+º Á|ü<eä∏ T
kÕúq+˝À ñ+~. yÓT+‹ ≈£Ls¡≈£L, yÓT+‘·T\≈£L eTq+ #Ó|ü⁄Œ≈£îqï ÄVü‰s¡,yÓ’<ä´
Á|üj÷Ó »Hê˝Òø±ø£ Ç‘·s¡ Á|üj÷Ó »Hê\÷ ñHêïsTT. yÓT+‘·T\qT+∫ n<äø› +£ |ü]ÁX¯eT˝À
yê&˚ ˇø£ s¡+>∑TqT ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . yÓT+‘·T\qT+∫ ªª&Éj÷Ó dt C…ìHéμμ (Diosgenin)
nH˚ s¡kÕj·Tìø£ |ü<ës¡+ú ≈£L&Ü ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. yÓqø£{Ï s√E˝À¢ eTq+ Ç+{À¢
yê&ÉT≈£îH˚ yÓ<Tä s¡T #˚≥\≈£î, ãT≥º\≈£î yÓT+‘·T\Ty˚dæ s¡T_“q ø±–‘·|⁄ü >∑TE® |üPdæ
Äs¡uf… yºÒ ês¡T. yÓ<Tä s¡T ã<ä\› eT<Û´ä düqï dü+<äT˝À¢+∫ _j·T´+, |ü|⁄ü Œ\T ø±]b˛≈£î+&Ü
Ä >∑TE®, <ëìøÏ õ>∑Ts¡T, |ü⁄s¡T>∑T|ü≥ºì >∑TD+ ø£*–+#˚+<äT≈£î yÓT+‘·T\T
O|üjÓ÷>∑|ü&˚$.
ø£eTà{Ï dü«s¡+>∑\ ø√øÏ\ q\Tô|‘’ ˚ @+?- nqï≥T¢, Çìï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï
yÓT+‹ #˚<Ó’‘˚ e÷Á‘·+ @+? n+<äTπø s√p ‘·>∑T e÷Á‘·+>± yÓT+‘·T\÷ `
<=]øÏq|ü⁄Œ&É˝≤¢ ˝Ò‘· yÓT+‹≈£Ls¡ eTq ÄVü‰s¡+˝À ñ+&˚≥T¢ #·÷düT≈£î+<ë+.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 55
56 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 J\ø£Ás¡
ªªJ\ø£Ás¡˝À ø£Ásê ˝Ò<Tä — H˚‹;s¡˝À HÓsT÷´ ˝Ò<Tä μμ nì kÕyÓT‘·. ªª@$T≥~?μμ
nì Á|ü•ïùd,Ô ªªnuÒ“ @eTT+~? dæ+–Hê<ä+, J\ø£Ás¡μμ nH˚ yê&ÉTø£ ≈£L&Ü ñ+~.
bı&É <äT|æŒ ø=eTTà‘√ #˚dqæ ˇø£ yê<ä´+ dæ+–. <ëìøÏ á\ (y˚DTe⁄)≈£îqï≥T¢
u…C≤®\T+{≤sTT.<ëìï jÓ÷>∑T\+‘ê ˇø£#√≥ düe÷y˚X+¯ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT }<äT‘ês¡≥.
ªªCÀ^ CÀ^ sêdüT≈£î+fÒ ã÷&ç<ä sê*+~μμ nì jÓ÷>∑T\qT #·T\ø£q>± nqïfÒ¢ ,
e´s¡yú TÓ qÆ dü+uÛ≤wüDqT ªª dæ+–Hê<ä+μμ nq&É+ ≈£L&Ü yê&ÉTø¬ +’ ~.á yê&ÉTø£ m˝≤
|ü⁄{Ï+º <√>±˙, yê{Ï $\Te ‘Ó*dæq yê]øÏ dæ+–Hê<ä+ ‘·sT¡ yê‘· kÕπ> jÓ÷>∑T\
dü+uÛ≤wüD\÷ ìs¡søú¡ y£ TÓ qÆ $ ø±e⁄— <ëì˝À ø£Ás¡ ˝Ò≈î£ Hêï J\ø£Ásê e´s¡yú TÓ +Æ ~ ø±<äT.
eTq$T|ü⁄Œ&ÉT Ä J\ø£Ás¡ $\Ty˚<√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚<ë›+.
‘Ó\T>∑T˝À J\ø£Ás¡, J\ø£s,¡ õ\ø£Ás¡, õ\ø£s,¡ õ\Tø£s,¡ Js¡ø+£ yÓTT<ä˝q’…
|ü\Tù|s¡¢‘√ |æ*#˚ Bìï dü+düÿè‘·+˝À ªªJs¡ø£μμ, ªªJs¡Dμμ, ªªnC≤Jμμ, e¬>’sê ù|s¡¢‘√
|æ\TkÕÔs¡T.
nqï≥T¢ J\ø£Ás¡˝À ‘Ó\¢ J\ø£Ás¡, q\¢ J\ø£Ás¡ nì s¬ +&ÉT s¡ø±˝Òø±ø£
d”eT J\ø£Ás¡ nH˚ eTs√ ‘·sV¡ ‰ü J\ø£Ás¡ ≈£L&Ü ñ+~.eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ‘Ó\¢ J\ø£Ás¡
>∑T]+∫ eTT+<äT>± #Ó|⁄ü Œ≈£î+<ë+.
‘Ó\¢ J\ø£Ás¡qT Væ≤+B˝À ªªdüù|<ò é Jsêμμ n˙ , ªªJsêμμ n˙ dü+düÿè‘·+˝À
ªªX¯óø£¢ Js¡ø+£ μμ n˙ n+{≤s¡T.Ç+–¢wt ˝À ªª≈£î´$THé d”&‡é μμ (Cumin Seeds) n+{≤s¡T.
á yÓTTø£ÿ ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+ e÷Á‘·yT˚ J$+#˚ Äø£s¸¡ Dj ° T· yÓTqÆ yÓTTø£ÿ. m|æjT˚ d”
(Apiaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q á yÓTTø£ÿ XÊÁd”Ôj·T HêeT+ Cuminum
cyminum. düTe÷s¡T Hê\T>∑&TÉ >∑T\ m‘·Te Ô s¡≈î£ ô|]–, ∫qï ˝Ò‘· >∑T˝≤_ s¡+>∑T
|üP\T |üPùd á yÓTTø£ÿ eT<Û´ä <Ûsä ê düeTTÁ<ä ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q~. u…_’ ˝Ÿ ˝À J\ø£Ás¡
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 57
58 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Á|ükÕÔeq |ü\T#√≥¢ ñ+~. ÇsêHé, yÓTTsêø√, ˝…ãHêHé, dæ]j·÷, uÛ≤s¡‘· <˚X¯+
J\ø£Ás¡ |ü+≥≈£î ù|s=+<ësTT. @\÷s¡T düMT|ü+˝À>∑\ J\ø£Ás¡ >∑÷&Ó+ e¬>s’ ê
Á>±eT Hêe÷\qT ã{Ϻ eTq ÁbÕ+‘·+˝À ≈£L&Ü ÁbÕNq ø±\+qT+N J\ø£Ás¡ kÕ>∑T
ñ+&ç ñ+&=#·TÃqì nì|ædTü qÔ ï~.
J\ø£Ás¡ ˝Ò‘· >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝À ñ+&ç, |ò÷ü ≥T>± ñ+≥T+~. J\ø£Ás¡
≈£L&Ü <Ûäìj·÷\e˝… >∑{Ϻ>± ñ+&˚ –+»˝Ò. y˚sTTùdÔ ø±˙ kÕ<Ûës¡D+>± –+»
q\>∑<Tä . eTq+ –+»\T>± uÛ≤$+#˚ J\ø£Ás¡ yêdüyÔ êìøÏ Ä yÓTTø£ÿ ø±j·T\T.J\ø£Ás¡
‹+fÒ y˚&ç #˚dTü +Ô ~. dü÷|ü⁄\T, ≈£Ls¡\T, øπ ≈£î\T, Áu…&‡é , EqTï, |ü#÷ fi¯ófl, }s¡>±j·T\T
e¬>s’ ê ‘·j÷· Ø˝À yê&˚ á J\ø£Ás¡≈î£ mH√ï b˛wüø,£ Wwü<äÛ $\Te\THêïsTT.
ny˚$T{À Ç|ü⁄Œ&ÉT #·÷<ë›+.
XÀ¢. s¡T∫ ã\ø±Ø |æ‘·ÔCÀHêà<äVü‰Ø ˆ
»«s¡Vü≤s¡ ÁøÏ$TVü‰Ø X‚¢wüà X¯S˝≤|üVü‰Ø ˆ
eeTq s¡T~Ûs¡yêØ düs¡« >∑T˝≤à|üVü‰Ø ˆ
»qj·T‹ »sƒs¡ ê–ï+ Js¡ø+£ yê‘·V‰ü Ø ˆˆ (<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
‘Ó\¢ J\ø£Ás¡ s¡T∫ |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~. ã˝≤ìïdüT+Ô ~. |æ‘Ô· <√wü+ ø±s¡D+>±
e#˚ Ã ñHêà<ëìï b˛>=&É T ‘· T +~. »«sêìï ‘· – Z d ü T Ô + ~. ÁøÏ $ T <√cÕìï
ìyê]düTÔ+~.X‚¢cÕàìï b˛>=&ÉT‘·T+~. X¯S\\(rÁeyÓTÆq ø£&ÉT|ü⁄ H=|ü⁄Œ\) qT
‘·–dZ Tü +Ô ~.yê+‘·T\T, s¡øÔ£ <√cÕ\qT b˛>=&ÉT‘·T+~. nìï s¡ø±\ >∑T\àeTT\T (|”V¢ ≤ü |ü⁄
yê|ü⁄- ø£&TÉ |ü⁄˝À ã\¢\T-Enlargement of Spleen) b˛>={Ϻ yê‘êìï Vü≤]düT+Ô ~.
Äø£* |ü⁄{ϺdüTÔ+~.
Ád”Ô\≈£î e#˚à ªªmÁs¡ ã≥ºμμ yê´~Û ‘·>∑Z&ÜìøÏ –]»qT\T |”\ <ä‘·÷Ôs¡
(|æ∫Ã≈£îdüTeT- Argemone mexicana) y˚s¡T, J\ø£Ás¡, |ü{Ïø£u…\¢+ ø£*|æ ˝ÀìøÏ
ÇkÕÔs¡ì ªª–]»q yÓ<’ ´ä düs«¡ dü«+μμ ˝À &Ü. ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~ ù|s=ÿHêïs¡T.
J\ø£Ás¡ #·÷sêíìï bÕ‘·u\… +¢ ‘√ ø£*|æ ÇùdÔ $wü»«sê\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT.J\ø£Ás¡
yÓT‘·Ô>± q÷], ôd’+<Ûäe \eD+ (Rock Salt) ø£*|æ eTT<ä›>± #˚dæ, J\ø£Ás¡
ø£cÕj·T+˝À á eTT<äq› T y˚d,æ Äe⁄ HÓsTT´ u≤>± b˛dæ HÓsTT´ $T–˝Ò≥T¢ u≤>±
ø±∫, Ä H˚‹ì ô||’ Pü ‘·>± |üPùdÔ ‘˚\T≈£î{Ïqº u≤<Ûä ‘·>T∑ ‘Z T· +<äì ªªedüTÔ >∑TD Á|üø±•ø£μμ

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 59
60 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ù|s=ÿ+~. J\ø£Ás¡, ‘˚H,Ó ñ|ü⁄Œ, HÓsTT´ ø£*|æ q÷], ‘˚\T ≈£î{Ïqº #√≥ ø£≥Tº ø£&‘ç ˚
‘˚\T $wü+ Vü≤]düT+Ô <äì ªªedüTÔ >∑TD B|æøμ£ μ ù|s=ÿ+~.
J\ø£Ás¡qT ø=ã“] ˙fi¯fl‘√ s¡T_“, <ëì˝À ìeTà |üfifl¯ s¡d+ü ø£*|æ ‘·\≈£î
|ü{º+Ï ∫, u≤>± eTs¡q› #˚ùdÔ ∫‘·Ô ÁuÛeÑ T, ñHêà<ä+ yÓTT<ä˝q’… $ ‘·–Zb˛‘êsTT.J\ø£Ás¡
eT]j·TT |ü\T ~qTdüT\‘√ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ªªJs¡ø±]wü+º μμ dü÷‹ø± s√>±ìøÏ (Puerperal
Sickness) ~yÍ´wü<+ äÛ . n~ Á>∑V≤ü DÏ, n‹kÕsê\qT b˛>={Ï,º Js¡í ø√XÊìï u≤>∑T
|üs¡TdüTÔ+~.
<√s¡>± H˚‹˝À y˚sTT+∫q J\ø£Ás¡qT #·÷s¡+í #˚d,æ <ë+‘√ ø£cÕj·T+ ø±∫,Ä
ø£cÕj·T+ ‘ê>∑T‘·÷ ñ+fÒ Á|üd$ü +∫q Ád”\Ô ≈£î bÕ\T düeTè~Δ>± |ü&‘É êsTT. J\ø£Ás¡
ø£cÕj·T+ n–ï e÷+<ä´+ (Dyspepsia) ˙fi¯fl $πs#·Hê\T, s¡øÔ£ $πs#·Hê\T yÓTT<ä\>∑T
yê{Ïì ≈£L&Ü b˛>=&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ ø£cÕj·T|ü⁄ yÓ÷‘ê<äT |üP≥≈£î ˇø£ –<ä≈› î£
$T+#·≈î£ +&Ü C≤Á>∑‘Ô· |ü&Ü*. ˝Ò≈î£ +fÒ ø£&TÉ |ü⁄ _>∑ã≥º&+É , eT\ ã<äøΔ +£ e+{Ï$
sêe#·TÃ. m&É‘Ó>∑≈£î+&Ü møÏÿfi¯ófl edüTÔqï|ü⁄Œ&ÉT J\ø£Ás¡ s¡dü+˝À ø±düÔ ‘˚HÓ y˚dæ,
HêøÏùdÔ yÓ+≥H˚ ‘·>∑TZ‘êsTT. J\ø£Ás¡ H˚‹˝À y˚sTT+∫q~ dü>∑+, |ü∫Ã~ dü>∑+
#·÷s¡í+ #˚dæ, Ä ¬s+{Ï˙ ø£*|æ <ëì˝À dü>∑+ |ü+#·<ës¡, Äe⁄ HÓsTT´ ø£*|æ,
Odæ]ø±j·T\+‘· ñ+&É\T#˚d,æ |üP≥ø=ø£{Ï #=|ü⁄Œq s¬ +&ÉT |üP≥\÷ |ü~ |ü~ùV≤qT
s√E\bÕ≥T rdüT≈£î+fÒ ˙s¡d+ü , ø±fi¯ófl #˚‘T· \T ˝≤>∑&+É , ô|‘’ ´· + yÓTT<ä˝q’… e˙ï
‘·>T∑ ‘Z êsTT. J\ø£Ás¡qT ìeTàs¡d+ü ˝À Hêqu…{,ºÏ ‘·sT¡ yê‘· ˝Ò‘· m+&É˝À Äs¡u{… ,ºÏ
‹]– ìeTàs¡d+ü ˝À Hêqu…&TÉ ‘·÷, n˝≤ @&ÉTkÕs¡T¢ ªªuÛ≤eqμμ #˚dæ s√p s¬ +&ÉT
|üP≥\÷ ùd$düT+Ô fÒ ô|‘’ ´· +, ‘·\‹|üŒ≥ e+{Ï$ b˛‘êsTT. ‘·j÷· s¡T#˚dqæ ªªuÛ≤eq
J\ø£Ás¡μμ ≈£L&Ü ãC≤s√¢ ø=qT≈£îÿì yê&ÉTø√e#·TÃ. ˇø£ dü÷ŒqT J\ø£Ás¡ ˇø£ ÇqT|ü
>∑]f…˝À e÷&çÃ, ˙fi¯fl˝À ø£*|æ e&Éb˛dæ, Ä ˙fi¯ófl ‘ê–‘˚ ˙fi¯fl $πs#·Hê\T yÓ+≥H˚
ø£≥Tº≈î£ +{≤sTT. <√s¡>± H˚‹˝À y˚sTT+∫q J\ø£Ás¡‘√ düe÷q+>± ôd+’ <Ûeä \eD+
ø£*|æ, yÓT‘·Ô>±q÷], Ä #·÷sêíìï yê+‘·T\j˚T´ e´≈£îÔ\#˚‘· ‹ì|æùdÔ yê+‘·T\T
Áø£eT+>± ‘·–Zb˛‘êsTT.yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ J\ø£Ás¡ ø£cÕj·T+, J\ø£Ás¡ s¡dü+
yÓTT<ä˝…’q$ rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï <äTÁwüŒuÛ≤yê\ $s¡T>∑T&ÉT≈£î ø£rsê (Sterculia
urens-‘·|d ü æ #Ó≥Tº õ>∑Ts¡T) |üì#˚dTü +Ô ~. J\ø£Ás¡qT |ü∫Ã~ yê&É≈î£ +&Ü ø=+#Ó+
<√s¡>± y˚sTT+∫ yê&ÉT≈£î+fÒ m˝≤+{Ï <äTÁwüŒuÛ≤yê\÷ ñ+&Ée⁄. >∑]“¤DT\≈£î
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 61
ø±˝Òj·T+, Js¡í e´edüú dü]>± |üì#˚j·Tì ø±s¡D+>± e#˚Ã yê+‘·T\T, ô|’‘·´|ü⁄
$ø±sê\T ‘·>&Z∑ ÜìøÏ ø±düÔ J\ø£Ás¡ q$T* ‹ì|ækÕÔsT¡ . ìeTàs¡d+ü ˝À uÛ≤eq #˚dqæ
J\ø£Ás¡ ‹ì|æùdÔ eT]+‘· y˚T\T. møÏÿfi¯ófl ‘·>≈Z∑ î£ +&Ü Çã“+~ ô|&ÉT‘·T+fÒ ø=+<äsT¡
J\ø£Ás¡qT H˚‹‘√ ø£*|æ ˇø£ ô||’ ⁄ü ˝À y˚d,æ yÓ*–+∫ Ä bı>∑ |”\TkÕÔsT¡ . B+‘√
yÓ+≥H˚ møÏÿfi¯¢ qT+∫ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. s=eTTà\T, eèwüD≤\T yê∫q|ü⁄Œ&ÉT
J\ø£Ás¡ q÷] Ä s¡dü+‘√ ø£≥Tº y˚ùdÔ yê|ü⁄ ‘·>∑TZ‘·T+~. >=+‘·Tø£ u§+>∑Ts¡T
b˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT (Hoarseness of Voice) ≈£L&Ü ø±düÔ J\ø£Ás¡ q$T* $T+–‘˚
ø£+sƒ¡dü«s¡+ yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·T+~. J\ø£Ás¡ >∑H˚]j·÷ yê´~Û ìyês¡D≈£L |üì#˚düTÔ+~.
Js¡ø±~ yÓ÷<äø+£
&Ü.¬ø.j·T+.q<é ø£Øí >±] ªªÇ+&çj·THé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏ä+˝À
J\ø£Ás¡‘√ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ªªJs¡ø±~ yÓ÷<äø+£ μμ nH˚ Äs√>∑´Á|ü<yä TÓ qÆ $TsƒêsTT ‘·j÷· Ø
>∑T]+∫ $e]+#·ã&É~¶ . n<Ó˝≤>√ Ç|ü⁄Œ&ÉT #·÷<ë›+.
Á‹|òü˝≤\T, ‘·T+>∑ eTTdüÔ\T, Hê>∑ πødüs¡ |ü⁄cÕŒ\T, ‘˚»|üÁ‘· Ä≈£î\T,
j·÷\≈£î\T, \e+>±\T, <ë*Ãì, <Ûäìj·÷\T, n\¢+, |æ|üŒfi¯ófl, ∫Á‘·eT÷\+,
H˚\y˚eTT, e{Ïyº fi˚ ó¯ fl, eTT‘·TeÔ |ü⁄\>∑eTT e¬>s’ ê |ü\T ~qTdüT\qT düe÷q+>±
rdüT≈£îì, á yÓTT‘·+Ô ãs¡Te⁄≈£î düe÷qyÓTqÆ J\ø£Ás¡qT ø£*|æ,yÓTT‘êÔ˙ï #·÷s¡+í
#Ój÷· ´*. á bı&çøÏ s¬ +&ÉTs¬ ≥¢ |ü+#·<ës¡ ø£*|æ, bÕø£+ |ü{≤º*. n+<äT˝À ‘˚HÓ,
HÓsTT´ #˚]à ‘·&eÉ ≈£î ◊<äT Á>±eTT\es¡≈î£ rdüTø√e#·TÃ. Ç~ s¡T∫ø£s+¡ >± ñ+&É&yÉ T˚
ø±ø£, yÓTT+&ç n‹kÕsê˙ï, nJ]Ô yê´~Û˙, H√{Ï ns¡T∫˙ b˛>=&ÉT‘·T+~.
ªªuÛ≤e Á|üø±X¯μμ ˝À #Ó|üŒã&çq #·s¡à yê´<ÛäT\ô|’ |üì#˚ùd ªªJs¡ø±<ä´ ‘Ó’\+μμ
m˝≤ ‘·j·÷s¡T #˚düTø√yê˝À ≈£L&Ü #·÷<ë›+. mì$T~ ‘·T˝≤\ J\ø£Ás¡ bı&ç,
Hê\T>∑T ‘·T˝≤\ dæ+<ä÷s¡+ (Minium or Red Lead), eT÷&ÉT ùds¡¢ Äeq÷HÓ,
|üHïÓ +&ÉT ùds¡¢ ˙fi¯ófl ø£*|æ u≤>± eTs¡>∑ ø±∫, ø±j·T>± $T–*q ‘Ó˝’ ≤ìï >∑õ® e¬>s’ ê
#·sà¡ yê´<äT\˝À ô||’ Pü ‘·>± yê&ÉTø√yê*.
>∑H˚]j·÷ (Gonorrhoea) ≈£î yê&˚ ˇø£ Á|üdæ<äΔyÓTÆq eT+<äT ≈£L&Ü
J\ø£Ás¡‘√ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . J\ø£Ás¡ bı&ç Hê\T>∑T bÕfi¯ófl, Á&Ü>∑Hé õ>∑Ts¡T (Calamus
draco nH˚ XÊÁd”j Ô T· HêeT+ ø£\ ù|eTT C≤‹ yÓTTø£ÿ jÓTTø£ÿ õ>∑Ts¡T. Bìï
Dragon's Blood nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.) s ¬ +&ÉT bÕfi¯ófl, bı{≤wæjT· + HÓÁ’ fÒ{Ÿ
62 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
1
2
3
4
5
6
7
8
nsTT<äT bÕfi¯ófl, <Ûìä j·÷\T nsTT<äT bÕfi¯ófl, >∑T˝≤; yÓTT>∑\Z T s¬ +&ÉT bÕfi¯ófl ø£*|æ
u≤>± #·÷s¡+í #Ój÷· ´*. yÓ÷‘ê<äT Çs¡y’Ó Á¬>sTTqT¢. Ç<˚ #·÷sêíìï bÕeTT ø±≥T≈£L
eT+<äT>± yê&ÉTø√e#·TÃ.
Çy˚ø±ø£ ô|‘’ ê´ìï b˛>={Ϻ Äø£*ì ô|+#˚ ªªJs¡ø£ _˝≤«~ ˝ÒV≤ü ´+μμ, ªªJs¡ø±~
s¡kÕj·Tq+μμ yÓTT<ä˝q’… Äj·TTπs«<ä Wwü<ëÛ \ ‘·j÷· Ø˝À J\ø£Ás¡H˚ Á|ü<ëÛ q ~qTdüT>±
yê&É‘ês¡T.
ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ ˝Àì ªªdü÷Á‘· kÕúq+μμ˝À nC≤J (J\ø£Ás¡) ‘·\ H=|æŒ,
•s√uÛ≤s¡+, eTT≈£îÿ ˝À|ü* bıs¡\T yê∫q|ü⁄Œ&ÉT (Rhinitis), bÕs¡Ù«|ü⁄ H=|æŒ
(Hemicrania) eT÷s¡Ã¤ s√>∑+ (Epilepsy), yêdüq |üdæ>∑fÒº X¯øÏÔì bÕøÏåø£+>±H√,
|üP]Ô>±H√ ø√˝ÀŒe&É+ (Anosmia), XÀwü‘√ düŒèVü≤ ø√˝ÀŒe&É+ (Fainting) e+{Ï
dü+<äsꓤ\˝À |üì#˚düT+Ô <äì #·s¡≈î£ &ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.(XÀ¢.4 -dü÷Á‘· kÕúq+-¬s+&Ée
n<Ûë´j·T+)
Bì |ò÷ü f…qÆ yêdüq ø±s¡D+>± Bìï |ü]eTfi¯ Á<äyê´\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷,
eT<ë´\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . J\ø£Ás¡qT |üXó¯ yÓ<’ ´ä +˝Àq÷ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
J\ø£Ás¡qT >±qT>∑ Ä&ç+∫ q÷HÓ (Fatty oil) rkÕÔsT¡ . Bìï düãT“\ ‘·j÷· Ø˝À
yê&É‘ês¡T. J\ø£Ás¡ õ>∑Ts¡T≈£L Á|üjÓ÷»Hê\THêïsTT. J\ø£Ás¡≈£î Ä |ü]eTfi¯+,
s¡T∫ sêe&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡DyÓTqÆ J\ø£Ás¡ <Ûèä ‹ (Essential Oil of Cumin
Seeds) J\ø£Ás¡ bı&çì ã{°˝ º À ø±j·T&É+ (Distillation) <ë«sê \_ÛdTü +Ô ~. Ç~
˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝À, |ò÷ü f…qÆ yêdüq ø£*– ñ+≥T+~.Ç~ yÓqï|üPdü ‘·«s¡>±
bÕ&Ée≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î <ëìøÏ ø£\T|ü⁄‘ês¡T. ªª<∏Ó’MTHéμμ (Thymene) nì
|æ\Teã&˚ á <Ûèä ‹ m+‘√ $\TyÓq’ ~.
eTq+ Çø£ÿ&É d”eT J\ø£Ás¡qT >∑T]+∫ ≈£L&Ü ø=+‘· ‘Ó\TdüTø√yê*.
d”eT J\ø£Ás¡H˚ ªªcÕJsêμμ ˝Òø£ ªªwæj·÷ Jsêμμ ˝Òø£ ªªdæj·÷ Jsêμμ nì ≈£L&Ü
|æ \ TkÕÔ s ¡ T . M{Ï ì Ä+>∑ ¢ + ˝À Caraway Seeds n+{≤s¡ T . Ç$ ¬ s +&É T
dü+e‘·‡sê\bÕ≥T J$+#˚ Carum carvi nH˚ yÓTTø£ÿqT+∫ \_ÛkÕÔsTT. eTq <˚X+¯ ˝À
Væ≤e÷\j·T|üs«¡ ‘· n≥M ÁbÕ+‘ê\˝À ô|]π> á yÓTTø£ÿ ≈£L&Ü n+u…*ô¢ |sπò
≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q<˚. ‘Ó\¢ J\ø£Ás¡ yÓTTø£ÿ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ e÷Á‘·yT˚ J$ùdÔ d”eT
J\ø£Ás¡ yÓTTø£ÿ s¬ +&˚fió¯ fl J$düT+Ô ~. cÕJsê ø£+fÒ ‘Ó\¢ J\ø£Ás¡ –+»\T ô|<ä$› >±,
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 63
˝Ò‘· >√<ÛTä eT s¡+>∑T˝À ñ+{≤sTT. d”eT J\ø£Ás¡ |ü+≥≈£î Vü‰\+&é <˚X+¯ Á|üd~æ Δ
bı+~+~. nø£ÿ&ç |ü+≥q+‘ê <ë<ë|ü⁄>± <Ûèä ‹ ‘·j÷· s¡T #˚jT· &Üìπø yê&É‘ês¡T.
‘êC≤ d”eT J\ø£Ás¡ qT ã{°º ˝À ø±ùdÔ e#˚à <Ûèä ‹ ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ s¡+>∑T˝À ñ+≥T+~.
Bì˝À Á|ü < Û ë q+>± ñ+&˚ ø±s√«Hé (Carvone) nH˚ |ü < ësêú ì øÏ |ü \ T
Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ø=+øÏ |ü⁄s¡T>∑T\ (Hook Worms) ìs¡÷à\q≈£î
ø±s√«Hé qT yÓ<’ ´ä + ˝À ÁøÏ$THê•ì (Anthelmintic) >± ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .ÄVü‰s¡
|ü<ësêú\≈£î s¡T∫ ø£*–+#·&Üìø°, ø£&ÉT|ü⁄˝Àì >±dt qT yÓ&É*+|ü CÒj·T&ÜìøÏ
(Carminative) d”eT J\ø£Ás¡ q÷HÓqT ñ|üj÷ Ó –kÕÔsT¡ . yê+‘·T\≈£L, ô|‘’ ê´ìø°,
ø£&TÉ |ü⁄H=|ü⁄Œ\≈£L ≈£L&Ü Ä q÷HÓqT yê&É‘ês¡T. rÁeyÓTqÆ <äTs¡<ä ø£*–+#˚ ùdÿ;CŸ
(Scabies) nH˚ #·sà¡ yê´~ÛøÏ 75 uÛ≤>±\T ÄeTT<ä+, 5 uÛ≤>±\T Ä\ÿVü‰\T, 5
uÛ≤>±\T d”eT J\ø£Ás¡ q÷HÓ ø£*|æ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ˇø£ ‘Ó\’ + u≤>± |üì #˚dTü +Ô ~.
H√{Ï <äTsê«düq, H√s¡T #·$ ˝Òøb£ ˛e&É+ yÓTT<ä˝q’… yê{ÏøÏ ≈£L&Ü á q÷HÓ yê&É‘ês¡T.
á q÷HÓqT kÕïq|ü⁄ düãT“\qT |ü]eTfi¯ uÛÑ]‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. d”eT
J\ø£Ás¡ jÓTTø£ÿ $T–*q yêDÏ»´ |üsy¡ TÓ qÆ ,yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üjÓ÷»Hê\˙ï <ë<ë|ü⁄
J\ø£Ás¡ øÏ ñqï{Ϻy˚.
Çø£ q\¢ J\ø£Ás¡ (Nigella sativa) >∑T]+∫ eTT#·Ã{Ï+#·T≈£î+<ë+. q\¢
J\ø£Ás¡ |ò÷ü ≥T>± ñ+≥T+~. eT÷Á‘êìï C≤Ø #˚dTü +Ô ~. #ÓeT≥ |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~. ø£&TÉ |ü⁄qT
u≤>∑T #˚dTü +Ô ~. Js¡í e´edüqú T yÓTs¡T>∑T |üsT¡ düT+Ô ~. Äø£* |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~. #·Ts¡T≈£î<äHêìï
ø£*–düT+Ô ~. ø£&ÉT|ü⁄˝Àì >±dt qT yÓ&*É +|ü CÒdTü +Ô ~. s¡T‘·Ts¡ø±Ôìï C≤Ø #˚dTü +Ô ~.
bı≥º˝Àì ÁøÏeTT\qT q•+|üCdÒ Tü +Ô ~. q\¢ J\ø£Ás¡ qT+∫ rùd q÷HÓ s¡T~›‘˚ Ä
j·÷ nej·Tyê\T yÓTT<äTu› ≤], n~ kÕúìø£ eT‘·TÔ |ü<ës¡+ú >± (Local Anaesthetic)
≈£L&Ü |üì#˚jT· &É+ eTq+ >∑eTì+#·e#·TÃ. ‘·>ìZ∑ yÓTT+&ç møÏÿfi¯fl≈£î q\¢ J\ø£Ás¡
q$T*+∫, eTõ®>∑ ‘ê–kÕÔs¡T. »«sêìø°, n‹kÕsêìø°, Á|üdü÷‹ yê´<ÛäT\≈£L,
eTVü≤À<äs+¡ (Dropsy ) yÓTT<ä˝q’… yê´<ÛTä \≈£L, n‹kÕsêìø°, nJ]Ôø° ≈£L&Ü q\¢
J\ø£Ás¡ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. n+‘˚ ø±<äT— u≤*+‘·\≈£î bÕ\T |ü&≥˚ T¢ #˚dTü +Ô ~.
n+<äTøπ Á|üd$ü +∫q Ád”\Ô ≈£î q\¢ J\ø£Ás¡ ø£cÕj·T+ ÇkÕÔsT¡ . y˚sTT+∫,<ä+∫q
q\¢ J\ø£Ás¡ ˇø£ |ü\Ãì >∑T&É˝¶ À eT÷≥ø£{,ºÏ yêdüq #·÷ùd,Ô »\TãT uÛ≤s¡+ ø=+‘·yT˚ s¡≈î£
ñ|üX¯$TdüTÔ+~.
64 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 Äø£* ˝Ò$T, H√{Ï ns¡T∫ ‘=\–+#·&ÜìøÏ ªªÇ+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ
˝À q\¢ J\ø£Ás¡‘√ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ˇø£ $TsƒêsTT |üì#˚dTü +Ô <äì ù|s=ÿHêïs¡T. q\¢
J\ø£Ás¡, ‘Ó\¢ J\ø£Ás¡, $T]j·÷\T, m+&ÉT Á<ëø£,å ∫+‘·|+ü &ÉT >∑TE®, <ëìeTà |üfifl¯
s¡dü+, ‘˚HÓ, u…\¢|ü⁄ bÕø£+ ˝Òø£ bÕ>∑T (Treacle), ø=~›>± dü+#·˝Ÿ ñ|ü⁄Œ \‘√ Bìï
‘·j÷· s¡T #˚dTü ø√e#·TÃ.
dü÷ú\ ø±j·÷ìï (Obesity) ‘·–Z+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü q\¢ J\ø£Ás¡‘√
‘·j·÷s¡T#˚ùd ˇø£ Wwü<Ûä jÓ÷>∑+ n<˚ Á>∑+<∏ä+˝À ù|s=ÿqã&ç+~. πødü] |ü|ü⁄Œ
(Lathyrus sativus) @&ÉT e÷wü\T, q\¢ J\ø£Ás¡ |üHïÓ +&ÉT e÷wü\T,yêeTT |üHïÓ +&ÉT
e÷wü\T ø£*|æ yÓT‘·>Ô ± bı&ç #˚d,æ s√p eT÷&ÉT e÷wü\ bÂ&ÉsY rdüTø√yê*.(ˇø£
e÷wü n+fÒ mì$T~ >∑T]–+»\ m‘·T)Ô
J\ø£Ás¡˝Àì Çìï s¡ø±\T, yê{Ï≈î£ qï Çìïìï Á|üj÷Ó »Hê\÷ ‘Ó\TdüT≈£îqï
‘·sT¡ yê‘· ≈£L&Ü Ç+ø± eTq+ ªªdæ+–Hê<ä+ J\ø£Ás¡μμ nì ‘˚*ø£>± nq>∑\e÷?
nq˝Ò+ ø£<ë? n+<äTøπ Çø£ qT+N eTq Äs√>±´ìøÏ m+‘·>±H√ y˚T\T #˚ùd J\ø£Ás¡qT
eTq s√EyêØ ÄVü‰s¡+˝À ‘·|Œü ø£ ˇø£ uÛ≤>∑+>± ñ+&˚≥T¢ #·÷düT≈£î+<ë+.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 65
66 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 <Ûìä j·÷\T- ø=‹ÔMTs¡
ªªnuÒ“! MT≈£î |üìø=#˚Ã$ Hê <ä>sπZ∑ eTTHêïjYT? neTà‘√&ÉT- Hê e÷≥
qeTà+&ç. qH=ï~˝…jT· ´+&çμμ, n+{≤&É≥ z XË{>ºÏ ±s¡T <=+>∑\‘√.
ªªˇπsjYT! M&ç~ <Ûìä j·÷\ C≤‹sê. yÓT‘·{Ô Ï e÷≥\‘√ #Ó_‘˚ M&Ó+<äT≈£î
$+{≤&ÉT ? Hê\T>∑T ‘·–*ùdHÔ >˚ ±˙ <ë∫qe˙ï ãj·T≥ô|≥º&TÉ ,μμ nì z <=+>∑
VüQ+ø£]+|ü⁄.
<Ûìä j·÷\T H˚sT¡ >± #·*‘¢ ˚ yÓTT\ø£\T sêe⁄. u≤>± s¡T~› ˝Òø£ ˙{Ï ‘·&øç Ï
Hêì, s¬ +&ÉT eø£ÿ˝…‘’ H˚ ˚ Ä –+» yÓTT\TdüT+Ô ~. e] <Ûëq´+ ˝≤π> <Ûìä j·T+ ô|b’ ı≥Tº
≈£L&Ü >∑{>ºÏ ±, ø£sT¡ ≈£î>± ñ+≥T+~.n+<äTøπ <ä+&É˙‹øÏ ‘·|Œü ˇø£|{ü ≤ºq ˝§+>∑ì
yÓTT+&ç yêfi¯fl~ ªª<Ûìä j·÷\ C≤‹μμ nq&É+ |ü]bÕ{Ï nsTT+~.nqï≥T¢ <Ûìä j·÷\qT
dü+düÿè‘·+˝À ªª<Ûëq´ø£+μμ, ªª<Ûëqø£+μμ, ªª<Ûëq´+μμ, ªª<Ûë˙μμ, ªª<ÛëH˚j·Tø£+μμ e¬>’sê
ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T.Ç+ø± dü+düÿè‘·+˝À <Ûäìj·÷\qT ªª≈£îdüTÔ+ãØμμ nì ≈£L&Ü
|æ\TkÕÔs¡T. Væ≤+B˝À M{Ïì ªª<Ûäìj·÷μμ n+{≤s¡T. á X¯ã+› dü+düÿè‘· X¯ã›+ ªª<Ûëq´μμ
qT+∫ @s¡Œ&çq<˚. ø=‹ÔMTs¡ yÓTTø£ÿqT+#˚ eTq≈£î <Ûìä j·÷\T \_ÛkÕÔsTT.M{Ï Ç+–¢wt
ù|s¡T ‘Coriander’ øÏ eT÷\+ ªªø√]j·TTHéμμ nH˚ Á^≈£î X¯ã+› . ªª<Ûëq´+μμ n+fÒ
ªª<˚Vü‰ìï b˛wæ+#˚~μμ nì ns¡ú+. eTq ÁbÕNqT\T $T–*q <ÛëHê´<äT\ e˝…
<Ûìä j·÷\qT ≈£L&Ü ªª<Ûëq´μμ nì e´eVü≤]+#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ yê{Ï˝Àì b˛wüø£
$\Te˝Ò. <Ûìä j·÷\˝Àì b˛wüø,£ Wwü<äÛ $\Te\T @$T{À Ç|ü⁄Œ&ÉT #·÷<ë›+.
XÀ¢. ≈£îdüTÔ+ãTs¡TkÕ‡«<äT≈£îsê´Á<䓤eTô|’‘ê´‹<ëVü≤õ‘Y ˆ
#Û·]›Væ≤ø±ÿs¡TNHé y˚TVü≤ ‘·s¡TD»«s¡HêX¯q+ ˆˆ (<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
<Ûìä j·÷\T kÕ«<äT>±(s¡T∫>±) ñ+{≤sTT. Ç$ ÁuÛeÑ T, ô|‘’ ´· +, n‹<ëVü≤+-
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 67
M{Ïì b˛>=&É‘êsTT. #Û]· › (yê+‘·T\T), Væ≤ø±ÿ (møÏÿfi¯ófl), ns¡T∫ (Äø£* ˝Òøb£ ˛e&É+),
y˚TVü≤eTT, ‘·sT¡ D »«s¡eTTó M≥ìï{Ï˙ q•+|üCkÒ ÕÔsTT.
ø=‹ÔMTs¡ yÓTTø£ÿ
ø=‹ÔMTs¡ yÓTTø£ÿ≈£L,<Ûìä j·÷\≈£L |ü\T b˛wüø,£ Wwü<äÛ $\Te\THêïsTT.
yêeTT yÓTTø£ÿ˝≤ ø=‹ÔMTs¡ yÓTTø£ÿ ≈£L&Ü n+u…*ô¢ |s¬ò (Umbelliferae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ
#Ó+~q<˚. Apiaceae ≈£î≥T+ã+>± ≈£L&Ü eØZø]£ +#·ã&ÉT‘·Tqï á yÓTTø£ÿ XÊÁd”j Ô T·
HêeT+ Coriandrum sativum. Ç~ eTTô|Œ’ ¤ ôd+{° MT≥s¡¢ m‘·TeÔ s¡≈L£ ô|]π>
yÓTTø£ÿ.Ç~ ˇø£ dü+e‘·‡s¡+ es¡øπ J$düT+Ô ~.Ä≈£î\T ∫qï$>± >∑T+Á&É+>± ñ+&ç,
#·T≥÷º H=≈£îÿ ø£*– ñ+{≤sTT.|ü⁄e⁄«\T >∑T‘·TÔ\T >∑T‘·TÔ\T>± |üPkÕÔsTT. |üP\
‘=&çeT\˙ï ø£*dæ |ü⁄wüŒ >∑T#·Ã+¤ –HÓï˝≤>± ñ+≥T+~.ø=‹ÔMTs¡ yÓTTø£ÿ Ä≈£î\T,
ø±+&É+, |üP\T, ø±j·T\T (–+»\T) yÓTT‘·+Ô |ò÷ü ≥T>±, düTyêdüq>± ñ+{≤sTT.
eTq+ <Ûìä j·÷\ –+»\T>± e´eVü≤]düTqÔ ï$ yêdüyÔ êìøÏ á yÓTTø£ÿ ø±j·T\T.
Ç$ ˝Ò‘>· ± ñqï|ü⁄Œ&ÉT q*|æ‘˚ ˇø£ q*¢H√, Äs¡TÁ<ä |ü⁄s¡T>∑TH√ q*|æq+‘· <äTsê«düq
ekÕÔsTT. eTT~πs ø=B› düT>∑+<Ûëìï dü+‘·]+#·T≈£î+{≤sTT.ø=‹ÔMTs¡ Ä≈£î\˝À ªª dæμμ
eT]j·TT ªªmμμ $≥$TqT¢ #ê˝≤ n~Ûø+£ >± \_ÛkÕÔsTT. ‘êC≤ ø=‹ÔMTs¡ Ä≈£î\qT
n+<äTøπ eTq+ ≈£Ls¡\T, |ü#÷ fi¯ófl, |ü⁄\TdüT\T, s¡d+ü , kÕ+u≤s¡T, eTõ®>∑ |ü⁄\TdüT\T,
dü÷|t \T e¬>s’ ê\˝À m+‘· m≈£îÿe>± yê&ÉT≈£î+fÒ Äs√>±´ìøÏ n+‘· eT+∫~.ÄVü‰s¡
|ü<ësêú\T e+&É&+É |üPs¡sÔ TT, bısTT´ MT<äqT+∫ ~+#˚eTT+<äT e÷Á‘·yT˚ ‘êC≤
ø=‹ÔMTs¡ yê{Ïô|’ Á&Ód+æ >¥ >± yê&ÉT≈£î+fÒ b˛wüø£ $\Te\T q•+#·e⁄ ø£qTø£ n<Ó+‘√
Á|üj÷Ó »qø£s+¡ . <Ûìä j·÷\qT >±qT>∑ Ä&ç+∫ rùd q÷HÓ≈î£ |ü\T yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ
Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. M{Ïì ã{°˝º À ø±j·T&É+ (&çd˝ºæ wÒ Hü )é <ë«sê rùd q÷HÓ ≈£L&Ü
Wwü<ëÛ \T, kÂ+<äs´¡ b˛wüø±\ ‘·j÷· Ø˝À $ìjÓ÷–kÕÔsT¡ .
<Ûäìj·÷\T düTyêdüq>± ñ+&É&Éy˚Tø±ø£ #·Ts¡T≈£î<äHêìï ø£*–kÕÔsTT.
ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ªª>±dtμμ qT yÓ&*É +|ü CÒkÕÔsTT. @\≈£î\T, J\ø£Ás¡\‘√ ø£*|æ yê&ç‘˚
<Ûìä j·÷\T Ç+<äT≈£î eT]+‘· u≤>± |üì#˚kÕÔsTT. eT÷Á‘·ø±]>±, ã\es¡øΔ +£ >± |üì
#˚j·T&Éy˚T ø±ø£ |ü⁄s¡Twüß\≈£î Ms¡´eè~Δì ø£*–kÕÔsTT. ø=+<äs¡T ‘·eT\bÕ≈£î\˝À
Ç‘·s¡ ~qTdüT\‘√u≤≥T <Ûìä j·÷\T ≈£L&Ü y˚dTü ≈£î+{≤s¡T. øÏ©\¢ ˝À H˚‹˝À y˚sTT+∫q
<Ûìä j·÷\T ≈£L&Ü bÕHé eTkÕ˝≤\‘√u≤≥T y˚kÕÔsT¡ . s¬ +&ÉT>± ã<ä˝› q’… <Ûìä j·÷\qT
ñ|ü⁄Œ, HÓsTT´ y˚dæ y˚sTT+∫ #˚ùd á <Ûìä j·÷\ |ü|⁄ü ŒqT ªªdüTbÕØ <ë˝Ÿμμ n+{≤s¡T.
68 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
øÏ©\¢ ˝À ø±˙, y˚sT¡ >± ø±˙ á <Ûìä j·÷\ |ü|⁄ü Œ qeT\&É+‘√ H√{Ï <äTsê«düq
‘=\– b˛e&ÉyT˚ ø±<äT— Js¡í ÁøÏjT· yÓTs¡T>∑T |ü&TÉ ‘·T+~ ≈£L&Ü. <Ûìä j·÷\T qeT\&É+
e\¢ #·Ts¡T≈£î<äq+ edüT+Ô ~. XÊ«dü ÁøÏjT· yÓTs¡T>∑T |ü&TÉ ‘·T+~.X¯Øs¡+˝Àì y˚&˙ç ,
»«sê˙ï <Ûìä j·÷\T b˛>=&É‘êsTT. n+‘˚ø±<äT— <Ûìä j·÷\T ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ÁøÏeTT\q÷
HêX¯q+ #˚kÕÔsTT. nJ]Ô, n‹kÕs¡+, eT÷Á‘· dü+ã+<Ûä yê´<ÛäT\≈£î yê&˚ |ü\T
Äj·TTπs«<ä Wwü<Ûë\ ‘·j·÷Ø˝À <Ûäìj·÷\T yê&É‘ês¡T. m+&ÉT <Ûäìj·÷\T
eT÷Á‘·ø±]>±q÷, |ü⁄s¡Twüß\≈£î |ü⁄+kÕÔ«ìï ô|+#·&ÜìøÏ ñ|üø£]kÕÔsTT.Ç+ø±
$πs#·qø±] (Purgative) eT+<äT\˝À s¡T∫ø√dü+ <Ûìä j·÷\T ø£\T|ü⁄‘ês¡T. <Ûìä j·÷\T
rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒì ‘·–kZ ÕÔsTT. n+‘˚ø±<äT ªªÄeT¢y‘˚ d· +ü μμ nì ≈£L&Ü |æ\Teã&˚
ªªπse\ ∫ìïμμ ( Himalayan Rhubarb), düTHêeTTœ (Senna) e+{Ï $πs#·qø±]
Á<äyê´\ yÓ>≥∑ T yêdüq, $ø±s¡|⁄ü s¡T∫ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü ñ+&É&+É ø√dü+ yê{Ï‘√
|òü÷≥T, s¡T∫>∑\ <Ûäìj·÷\ bı&çì ø£*|æ rdüT≈£î+{≤s¡T.õHé e+{Ï eT<ë´\≈£î
s¡T∫ ø£*–+#·&ÜìøÏ, $ø±s¡|⁄ü s¡T∫ø£*–q eT+<äT\≈£î yê{Ï s¡T∫ eTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ
<Ûìä j·÷\ q÷HÓ ø£\T|ü⁄‘ês¡T. á q÷HÓ ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ,
rÁeyÓTqÆ qsê\ H=|ü⁄Œ\T, ø°fifl¯ düyêsTT e+{Ï yê´<ÛTä \≈£î ~yÍ´wü<+äÛ . nJs¡+í ,
ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, yê+‘·T\T yÓTT<ä\>∑T Js¡í ø√X¯ <√cÕ\≈£î, >=+‘·T H=|ü⁄Œ\≈£î,
eTT≈£îÿ, >=+‘·Tø£ ˝Àì #·sà¡ + yê∫, ñÁ<˚ø+Ï ∫q|ü⁄Œ&ÉT (Catarrh), ø±˝ÒjT· (Liver)
dü+ã+~Û‘· yê´<ÛäT\≈£L <Ûäìj·÷\ ø£cÕj·T+ yê&É‘ês¡T. ø£fi¯fl ø£\ø£\T
(Conjunctivitis) e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT <Ûäìj·÷\ ø£cÕj·T+‘√ ø£fi¯ófl ‘·T&ÉTdü÷Ô ñ+fÒ
‘·«s¡>± qj·TeTÚ‘êsTT. ÁbÕNqT\T eTX¯S∫ø£+ (Small-pox) e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT
ø£+{Ï#÷· |ü⁄ <Óã“‹q≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î ø£fifl¯ qT m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT <Ûìä j·÷\ ø£cÕj·T+‘√
‘·T&ç#y˚ ês¡T. ≈£Ls¡\T, |ü#÷ fi¯ófl yÓTT<ä˝q…’ e+≥\≈£î s¡T∫|ü⁄{Ϻ+#·&ÜìøÏ <Ûäìj·÷\T
‹s¡T>∑y÷Ó ‘·˝À y˚kÕÔsT¡ . H√{Ï <äTsê«düq b˛>=fÒ+º <äT≈£î <Ûìä j·÷\T qeTT\T‘ês¡T.
nJs¡í+, Äø£* eT+<ä–+#·&É+ e¬>’sê\T H˚‹˝À y˚sTT+∫q <Ûäìj·÷\T ø±dæì
q$T* ‹+fÒ ‘·–bZ ˛‘êsTT. ‘·\ H=|æŒ, •s√uÛ≤s¡+, >=+‘·T H=|æŒ\˝À y˚sTT+∫q
<Ûìä j·÷\qT bı&ç#d˚ ,æ ˙{Ï‘√ ø£*|æ Ä ù|düTqº T qT<äTs¡T, >=+‘·Tø£ ô|q’ sêùdÔ
yÓ+≥H˚ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ô|˝’ Ÿ‡ qT+∫ s¡ø+Ô£ ø±s¡T‘·THêï, ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+,
nJ]Ô‘√ u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·THêï ∫ø£ÿ{Ï <Ûìä j·÷\ ø£cÕj·T+˝À ‘·>T∑ e÷Á‘·+ bÕ\T, |ü+#·<ës¡
ø£*|æ ªª{°μμ ˝≤>± ‘ê–‘˚ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.∫qï |æ\\¢ ≈£î e#˚à rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 69
(Colic) øÏ ø±düÔ H˚‹˝À y˚sTT+∫q <Ûìä j·÷\ bı&çøÏ #·ø¬ ÿs¡ ø£*|æ ÇùdÔ yÓ+≥H˚
‘·–bZ ˛‘·T+~. X¯Øs¡+ ˝À|ü* ø±ø£, n‹<ëVü≤+ e+{Ï yê{ÏøÏ ≈£L&Ü <Ûìä j·÷\T
~yÍ´wü<+äÛ .eT<ä´+ e+{Ï eT‘·TÔ |ü<ësêú\ <äTÁwüŒuÛ≤e+ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ≈£L&Ü <Ûìä j·÷\
ø£cÕj·T+ u≤>± |üì#˚düTÔ+~.yêeTT yê≥sY ˝≤>±H˚ <Ûäìj·÷\ yê≥sY (Aqua
coriandari) ≈£L&Ü s¡T∫>± ñ+&ç, nJ]Ô, ñ<äs¡ dü+ã+<Ûä yê´<ÛTä \≈£î #·øÿ£ >±
|üì#˚düTÔ+~.
<Ûìä j·÷\qT ø=~›>± <ä+∫, bı≥Tº }<˚dæ J\ø£Ás¡, $T]j·÷\T, \e+>±\T,
ñ|ü⁄Œ #˚]à u≤>± bı&ç #˚d,æ ø£*j·Tu…{ºÏ Ä ‘·sT¡ yê‘· <ëìøÏ ìeTàs¡dü+ ø£*|æ,
m+&É˝À Äs¡u{… ≤º*. u≤>± Ä]q ‘·sT¡ yê‘· ì\« ñ+#·T≈£îì s√p ø=+#Ó+ ‹+≥÷
ñ+fÒ nJ®]Ô q•+∫, ø£&TÉ |ü⁄ X¯óÁuÛ|Ñ &ü ,ç Áø£eT+>± Äø£* |ü⁄&ÉT‘·T+~. <Ûìä j·÷\T,
J\ø£Ás¡, j·÷\≈£î\T düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì u≤>± y˚sTT+∫ yÓT‘·ìÔ #·÷s¡+í #˚dæ
s√p uÛÀ»q+ ‘·sT¡ yê‘· ø=~›>± rdüT≈£î+≥÷ ñHêï nJ]Ô Áø£eT+>± ‘·–bZ ˛‘·T+~.
<Ûäìj·÷\T, ø£s¡ø±ÿj·T düe÷q+>± rdüT≈£îì eT+≥MT<ä u≤>± e÷&çà <ë+‘√
ø£cÕj·T+ #˚dæ , ˇø£ yês¡+ bÕ≥T Ä ø£cÕj·T+ ‘ê–‘˚ ø£fió¯ fl ‹s¡>≥∑ +, ‘·\ ‹|üŒ≥
(vertigo) ‘·–Zb˛‘êsTT.
<Ûìä j·÷\‘√ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îH˚ #·\Te #˚ùd ˇø£ bÕ˙j·÷ìï >∑T]+∫
&Ü.¬ø.j·T+.q<é ø£]í ‘·eT Á>∑+<∏ä+ ªªÇ+&çj·THé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ ˝À ù|s=ÿHêïs¡T.
n<Ó˝≤ ‘·j÷· s¡T #Ój÷· ´˝À Ç|ü⁄Œ&ÉT #·÷<ë›+. <Ûìä j·÷\qT k˛+|ü⁄ (saunf; fennel),
>∑d>ü k∑ Õ\T (Poppy Seeds) @\≈£î\T, u≤<ä+ |ü|⁄ü Œ\T, ≈£L´u…uŸ\T (Piper cubeba
nH˚ $T]j·T|ü⁄ C≤‹øÏ #Ó+~q r>∑jTÓ Tø£ÿ |ò÷ü f…qÆ |üfi¯ófl. M{Ïì ‘Ó\T>∑T˝À ªª‘√ø£
$T]j·÷\Tμμ ˝Òø£ ªª#·\¢ $T]j·÷\Tμμ n+{≤s¡T.), ø=~›>± q\¢ $T]j·÷\T (Black
Pepper) #˚]Ã, yÓT‘·ì Ô bı&ç>± <ä+#ê*. Ä bı&çì ˙{Ï˝À y˚dæ u≤>± ‹s¡T>∑u§j·÷´*.
<ëìøÏ <˚e ø±+#·q (ø√$<ës¡-Bauhinia variegata) |üP\ s¡d+ü , >∑T˝≤_ yÓTT>∑\Z
s¡dü+ ≈£L&Ü #˚]à u≤>± ø£*j·Tu…{Ϻ, ‘·–q+‘· |ü+#·<ës¡ ø£*|æ‘˚ #·\Te#˚ùd
#·øÿ£ {Ï Äs√>∑´ bÕ˙j·T+ ‘·j÷· sY.
nìï s¡ø±\ ≈£Ls¡bı&ÉT\T, #ês¡T bı&ÉT\T, kÕ+u≤s¡T bı&ÉT\ ‘·j÷· Ø˝À
<Ûìä j·÷\T yê&É‘ês¡T. ø=‹ÔMTs¡qT nìï ≈£Ls¡\T, |ü#÷ fi¯ófl, eTõ®>∑ |ü⁄\TdüT\T,
kÕ+u≤s¡T\˝À |òüTTe÷sTT+|ü⁄ ø√dü+ yÓj·T´&Éy˚T ø±<äT. ø=‹ÔMTs¡‘√H˚ |ü#·Ãfi¯ófl
#˚kÕÔs¡T. |òTü TeT|òTü TeT˝≤&˚ yÓT≥º ø=‹ÔMTs¡‘√ #˚ùd ‘êC≤ s√{Ï |ü#÷ &ç #ê˝≤ s¡T∫>±
70 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
O+≥T+~. yÓT≥º ø=‹ÔMTs¡≈î£ ˙{Ï ‘·&ç ‘·>\∑ <äT ø£qTø£ n~ ‘·q kÕ«uÛ≤$ø£yTÓ qÆ
>∑Tu≤[+|ü⁄, |òü÷≥T ø√˝ÀŒ<äT. ø=‹ÔMTs¡‘√ ªª|ü⁄*Vü‰s¡ ø=‹ÔMTs¡μμ ù|s¡T‘√ q÷HÓ,
‹s¡T>∑yÓ÷‘· ~qTdüT\‘√u≤≥T <Ûäìj·÷\T m≈£îÿe>± y˚dæ #˚ùd ì\« |ü#·Ã&ç
Á|üX¯düÔyÓTÆq~. Ç~ s¡T∫ø£s¡y˚T ø±<äT— Äs√>∑´Á|ü<ä+ ≈£L&Ü.
bÕXÊÑ·T´\T dü˝≤&é\T, |ü⁄&ç+¶ >¥\T, #êø=˝…≥T¢ e¬>s’ ê ‘·j÷· Ø˝ÀH˚ ø±ø£
#˚|ü\T, e÷+dü+ yÓTT<ä\>∑T e+≥ø±˝À¢q÷, düãT“\÷, kÂ+<äs¡´ b˛wüø±\
‘·j÷· Ø˝Àq÷ <Ûìä j·÷\qT $]$>± yê&É‘ês¡T. <Ûìä j·÷\qT |ü+#·<ës¡ bÕø£+
˝À y˚dæ ªªdüT>∑sY |ü¢yéT‡μμ ù|]≥ |ü+#·<ës¡ >∑Tfi¯ófl>± ≈£L&Ü #˚düT≈£î ‹+{≤s¡T.ádüTº
‘·j÷· Ø˝Àq÷ <Ûìä j·÷\qT ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
eTq<˚X+¯ ˝À kÕ>∑jT˚ ´ yÓTT‘·+Ô <Ûìä j·÷\˝À ns¡y’Ó XÊ‘·+ ˇø£ÿ sê»kÕúHé
sêÁwüº+˝ÀH˚ kÕ>∑e⁄‘·THêïsTT.eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ ,Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ,‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÁcÕº\T Ä
‘·sT¡ yê‹ kÕúHê˝À¢ ñ+{≤sTT.
Çø£ <Ûìä j·÷\ Wwü<äÛ $\Te\qT >∑T]+∫ Á|üU≤´‘· Äj·TTπs«<ä yÓ<’ Tä ´&ÉT
#·s≈¡ î£ &ÉT @+ #ÓbÕŒ&√ ≈£L&Ü #·÷<ë›+. #·s≈¡ î£ &ÉT ªª<Ûëq´ø£+μμ Äø£*ì ô|+#·T‘·T+<ä˙,
n~ düT>∑+<Ûä Á<äe´eT˙ ù|s=ÿHêï&ÉT.(dü÷Á‘· kÕúq+ - XXVI XÀ¢.173 )
j·Tyê˙ (≈£îsêkÕì yêeTT), ÄeT¢ y˚‘d· +ü (πse\ ∫ìï), <ë&çeT (<ëìeTà),
ã<äs¡ (|ü⁄\¢ sπ >∑T), |æ|Œü fi¯ófl, kÂes¡Ã\, nC≤õ (J\ø£Ás¡), esê+>∑ (\e+>∑+),
yÓTT<ä\>∑T |ü\T ~qTdüT\qT <Ûëq´ (<Ûìä j·÷\T) eT]j·TT #·ø¬ ÿs¡\‘√ ø£*|æ yÓT‘·{Ô Ï
bı&ç>± q÷sê\˙, Bìì ªªj·Tyê˙ cÕ&Éeμμ eT+{≤s¡˙, Bìï rdüT≈£î+fÒ Hê\Tø£
X¯óÁuÛ|Ñ &ü &É +É , >∑T+&Ó≈î£ ã\+ #˚≈L£ s¡&+É , s¡T∫ |ü⁄≥º&+É e÷Á‘·yT˚ ø±ø£, #Ûêr H=|ü⁄Œ\T,
eT\ã<äøΔ +£ , ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, >∑T+&Ó »ãT“\T, <ä>T∑ ,Z ñã“dü+, Á>∑Vü≤DÏ, ns¡Ùdt
(ô|’˝Ÿ‡) e¬>’sê\˙ï qj·TeTÚ‘êj·Tì ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘·μμ˝À #·s¡≈£î&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.
(XÀ¢.141-144 ` ªª∫øÏ‘ê‡ kÕúq+μμ)
Äj·TTπs«<ä Wwü<ëÛ \˝À #ê\ y˚Ts¡≈î£ <Ûìä j·÷\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .Äø£*ì
ô|+#˚, ô|‘’ ê´ìï b˛>=fÒº ªªJs¡ø£ _˝≤«~ ˝ÒV≤ü ´+μμ, ªªJs¡ø±~ s¡kÕj·Tq+μμ yÓTT<ä˝q’…
yê≥ìï+{Ï˝À J\ø£Ás¡‘√bÕ≥T <Ûìä j·÷\÷ yê&É‘ês¡T. <Ûìä j·÷\‘√ Ç+ø± |ü\T
Wwü<äÛ jÓ÷>±\qT #·s≈¡ î£ &ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.
Çìï b˛wüø,£ Wwü<äÛ $\Te\Tqï <Ûìä j·÷\q÷, ø=‹ÔMTs¡q÷ eTqyÓTe«s¡+
ìs¡ø¢ ´å£ + #ÓjT· ´≈£î+&Ü, eTq s√EyêØ ÄVü‰s¡+˝À H˚{Ï qT+N ‘·–q+‘· <Ûìä j·÷\T,
‘êC≤ ø=‹ÔMTs¡ ‘·|üŒø£ ñ+&˚≥T¢ C≤Á>∑‘·Ô |ü&É<ë+.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 71
72 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 yêeTT
ªªyêeTT ‹+{≤yê ? e÷e÷ !μμ n+fÒ, ªªyêeTT |üPdüøÏ dü+<˚ ñ+fÒ
Ç+ø√ e&É ‘·Tqπø ‹qHê !μμ, nHêï&É≥ yÓqø£{øÏ √ ‹+&çb˛‘·T. á kÕyÓT‘·qT ã{Ϻ
eTq ÁbÕNqT\T ‘·è|æ>Ô ± $+<äT uÛÀ»q+ #˚dqæ ‘·sy¡ ê‘· ns¡T>∑T<ä\≈£î eT+∫<äì
yêeTT ‹H˚yês¡ì ns¡eú TÚ‘·T+~. ˇø£ÿ yêeTT |üPdü(–+») |üf+ºÒ <äT≈£î ≈£L&Ü U≤∞
˝Ò≈î£ +&Ü yÓTø±ÿ&É+fÒ n‘·&+Ó ‘· ‹+&çb˛‘√ eT]!
yêeTTH˚ yêeTeTT, yêeTTà, zeTeTT n˙ n+{≤s¡T. dü+düÿè‘·+˝À yêeTTqT
j·Tyê˙, B|üø,£ B|ü´ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . ªªn»yÓ÷<ëμμ nH˚ eTs√ s¡ø+£
yêeTT ñ+~. <ëìï ªªnC≤yÓ÷<äμμ n˙, Ç+ø± >∑+<Ûë, yÓ÷<ë, eTs¡ÿ{°, j·Teìø±,
n–ïes¡HΔ ê, B|ü´ø±, j·÷$T˙ yÓTT<ä˝q’… ù|s¡‘¢ √ ≈£L&Ü |æ\TkÕÔsT¡ . yêeTT yÓTTø£ÿqT
Ç+–¢wt ˝À _wü|‡t M&é (Bishop's weed) n+{≤s¡T. yêeTTqT nC≤« d”&‡é (Ajwa
seeds) n+{≤s¡T. yêeTTqT Væ≤+B˝À nC≤«Hé ˝Òø£ nC…«’ Hé n+{≤s¡T.nC≤yÓ÷<ä
yêeTTqT Væ≤+B˝À ªªnCÀà<éμμ n+{≤s¡T.á s¬ +&ÉTs¡ø±\ yêeTT >∑TD≤\÷ <ë<ë|ü⁄
ˇπø $<Û+ä >± ñ+{≤sTT.
XÀ¢. j·Tyê˙ ø£≥T‹ø√ÔcÕí yê‘·X‚¢wüà $cÕeTj·÷Hé
Vü≤ìÔ >∑T˝Àà<äs¡+ X¯S\+ B|üj·T‘ê´X¯ó #êq\+ ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
yêeTT ø±s¡+>±, #˚<Tä >±, Owü+í >± O+≥T+~. Ç~ ø£|+üò , yê‘·+, $wü+
e\¢ e#˚à s√>±\T, >∑T\à+ (ø£+‘·T\T), O<äsy¡ ê´<ÛTä \T ` M{Ïì b˛>=≥º&yÉ T˚ ø±ø£,
»sƒ¡sê–ï (Js¡íX¯øÏÔ)ì ô|+bı+~|üCÒdüTÔ+~.
ô|fi¯ódüT>± >∑»+ m‘·TÔ es¡≈L£ ô|]π> yêeTT yÓTTø£ÿ ã÷&ç<ä s¡+>∑T˝À
ñ+≥T+~. |üP\T >∑T‘·T\Ô T >∑T‘·T\Ô T>± |üPkÕÔsTT. yÓTTø£ÿ+‘ê rÁeyÓTqÆ düTyêdüq
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 73
74 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ø£*– ñ+≥T+~. n+<äTøπ á yÓTTø£ÿ≈£î rÁe>∑+<Ûë nH˚ ù|s¡T ≈£L&Ü e∫Ã+~.
n+u…*¢ô|òπs (Umbelliferae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q á yÓTTø£ÿ XÊÁd”j Ô T· HêeT+
Trachyspermum ammi . nC≤yÓ÷<ä yêeTT XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Trachyspermum
roxburghianum. ‘Ó\T>∑T˝À yêeTT, nC≤yÓ÷<ä yêeTT nH˚ ù|s¡‘ ¢ √ á s¬ +{Ï˙
|æ*ùdÔ Væ≤+B˝À M{Ïì nC≤«Hé, nCÀà<é nì |æ\TkÕÔsT¡ . á s¬ +&ÉT C≤‘·T\ yêeTT
Á|üj÷Ó »Hê\÷ <ë<ë|ü⁄ ˇø£f.Ò
»\TãT uÛ≤s¡+ u≤>± Çã“+~ ô|&ÉT‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT yêeTTqT ì|ü⁄Œ\ô|’ y˚dæ
Ä bı>∑ |”*ùdÔ ñ|üXe¯ Tq+ ø£\T>∑T‘·T+<äì ô|<ä\› T #ÓãT‘ês¡T.ø=+<äs¬ ‘’ ˚ ˇø£ <äfid¯ ]ü
ø±–‘·+˝ÀH√, m+&ÉT{≤≈£î˝ÀH√ yêeTT bı&çìy˚dæ #·T≥º˝≤ #·T≥Tº≈î£ ì, yÓ*–+∫
H√{Ï‘√ Ä bı>∑ |”\Ã&É+ <ë«sê »\TãT, <ä>∑TZ, ñã“kÕ\qT+∫ ñ|üX¯eTq+
bı+<äT‘ês¡T. ø=+<äsT¡ eT]+‘· Á|üj÷Ó »q+ ø√dü+ á #·T≥º˝À n&ɶ düs+¡
(Adhatoda vasica) yÓTTø£ÿ m+&ÉT Ä≈£î\ #·÷s¡+ í ≈£L&Ü ø£\T|ü⁄‘ês¡T. yêeTTqT
yÓT‘·Ô>± bı&ç#˚dæ, eTdæ˝Ò ˙{Ï˝À Ä bı&çì y˚dæ ø±ùd|ü⁄ eTs¡>∑ì∫Ã Ä Ä$]
|”*ÃHê »\TãT uÛ≤s¡+, eTT≈£îÿ ~ã“&É ‘·>T∑ ‘Z êsTT. yêeTT s¡T∫øÏ ø±s¡+>± O+&É&yÉ T˚
ø±<äT— ‹+fÒ u≤>± y˚&ç #˚dTü +Ô ~ ≈£L&Ü. ñqï≥Tº+&ç rÁe+>± e#˚à ø£&TÉ |ü⁄ H=|ü⁄Œ\≈£L,
X¯S\\≈£L (Spasmodic Colic) yêeTT ~yÍ´wü<+äÛ .n+#˚‘H· ˚ yêeTT≈£î ªªX¯S\
Vü≤+Árμμ nH˚ eTs√ ù|s¡÷ ñ+~. X‚c¢ Õàìï yÓ&*É +|üCj Ò T· &ÜìøÏ (Expectorant)
yêeTT u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. |”V¢ ≤ü eTT (Spleen) yê∫Hê, >∑T\à+ yÓTT<ä\>∑T ñ<äs¡
s√>±\≈£L yêeTT #·ø£ÿ>± |üì #˚düTÔ+~. ø£&ÉT|ü⁄˝Àì qT* |ü⁄s¡T>∑T*ï yêeTT
q•+|üCdÒ Tü +Ô ~. yê+‘·T\T m≈£îÿe>± ne⁄‘·÷ ñ+fÒ yêeTT s¡d+ü ‘ê–‘˚ yÓ+≥H˚
‘·–bZ ˛‘êsTT. yêeTT >∑T+&Ó≈î£ eT+∫ ã˝≤ìïdüT+Ô ~. ˙fi¯fl $πs#·Hê\T yêeTT s¡d+ü
‘ê–‘˚ ‘·>T∑ ‘Z êsTT.Bì s¡d+ü ø=~›>± yÓ#÷ CÒdæ #Ó$˝À b˛ùdÔ #Ó$ b˛≥T, #ÓeTT&ÉT
‘·>T∑ ‘Z êsTT. nJ]Ô ø±s¡D+>± e#˚à eT\ ã<äøΔ +£ ‘√ u≤<Û|ä &ü ˚ s√>∑T\≈£î yêeTTs¡d+ü
Çùd,Ô e÷eT÷\T>± $πs#·Hê\e⁄‘êsTT. yêeTT s¡kÕìøÏ eT÷Á‘êìï C≤Ø ø±$+#˚
>∑TD+ ≈£L&Ü ñ+~. ˇø√ÿkÕ] nJ]Ô ø±s¡D+>± bı≥º _>∑Bdæq|ü⁄Œ&ÉT bı≥ºô|’ y˚&ç
˙fi¯fl‘√ ø±|ü⁄ø±∫ yêeTT s¡d+ü ˝ÀìøÏùdÔ yÓ+≥H˚ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. ø£&TÉ |ü+‘ê $ø±s¡+>±
ñHêï, Á‘˚|⁄ü \T Ä>∑≈î£ +&Ü edü÷Ô ñHêï yêeTT s¡d+ü u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. X§+]ƒ,
yêeTT, ôd+’ <Ûeä \eD+ ` á eT÷&ç+{Ï˙ ø£*|æ yÓT‘·>Ô ± bı&ç#d˚ ,æ u…\|¢ ⁄ü bÕqø£+˝À
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 75
ø£\T|ü⁄≈£îì ‘ê–‘˚ Bs¡Èø±\+>± ñqï nJ]Ô s√>∑+ ≈£L&Ü ‘·>∑TZ‘·T+~. Ád”Ô\≈£î
u≤*+‘· »ãT“\T sê≈£î+&Ü –]»q yÓE®\T yê&˚ eT+<äT˝À¢q÷ yêeTTqT
yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. |üdæ |æ\¢\≈£î »\TãT, <ä>∑TZ ‘·>∑Z&ÜìøÏ –]»q Ád”Ô\T nsTT<äT
Á>±eTT\ <äT\|ü{Ï r>∑ (Pergularia daemia) |üP\T, ø±düÔ yêeTT düqïì eT+≥MT<ä
y˚sTT+∫, s¡d+ü rdæ #·qTu≤\˝À ø£*|æ #·+{Ï_&É\¶ ≈£î |ü{kϺ ÕÔsì¡ ªª–]»q yÓ<’ ´ä
düs«¡ dü«+μμ ˝À &Üø£sº Y ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~ ù|s=ÿHêïs¡T. (á <äT\|ü{Ï r>∑H˚ <äTwüßbº Õø£˙,
E≥TºbÕø£˙ |ü\T$<Ûë\T>± |æ\TkÕÔsT¡ . á r>∑ Ä≈£î\T ø√ùdÔ bÕ\T Ádü$kÕÔsTT.)
ø±düÔ yêeTT, ø=~›>± $T]j·÷\T ø£*|æ u≤>± e÷&çà #·÷s¡+í #˚dæ
˙fi¯fl˝À ø£*|æ ‘ê–‘˚ nJs¡+í , |æ\˝¢ À¢ e#˚à ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, Ç‘·s¡ eT\<√cÕ\T
‘·–bZ ˛‘êsTT. yêeTT s¡kÕìøÏ >∑T+&Ó b˛≥Tq÷, ø£\sêq÷, ≈£îwüßq˜ ÷, n|ükÕàsê˙ï
≈£L&Ü b˛>=fÒº >∑TDeTT+~. H˚Á‘· s√>±\≈£L yêeTT s¡d+ü |üì #˚dTü +Ô ~. $cÕ\qT
≈£L&Ü yêeTT s¡d+ü Vü≤]düT+Ô ~.u≤>± Äø£* |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~. yêeTT s¡kÕìøÏ eT÷Á‘·
|æ+&Ü\ (øÏ&ïû \) ˝Àì, eT÷Á‘· dü+∫ (Urinary Bladder) ˝Àì sêfi¯flqT ø£]–+#˚
>∑TD+ ≈£L&Ü ñ+~.yêeTT Ád”\Ô s¡T‘·Ts¡ø±Ôìï C≤Ø#˚d,æ u≤*+‘·\≈£î bÕ\T u≤>±
|ü&˚≥T¢ (Galactagogue) #˚düTÔ+~. ˇø√ÿkÕ] yê‘·+ ø±s¡D+>± eT÷Á‘·ã<äΔ+
eùdÔ yêeTT s¡dü+˝À ø±düÔ ‘˚HÓ ø£*|æ ñ<äj·÷H˚ï rdüT≈£î+fÒ eT÷Á‘·+ C≤Ø
ne⁄‘·T+~.yêeTTqT ˇø£ |æ+>±D° bÕÁ‘·˝Àì ìeTàs¡d+ü ˝À eTTìπ>≥T¢>± b˛dæ,
u≤>± Hêqì∫Ã, ‘·sy¡ ê‘· ˙&É˝À Äs¡u{… ,ºÏ n˝≤ @&ÉTkÕs¡T¢ uÛ≤eq #˚d,æ <ëìï
Á|ü‹s√p |üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄q rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ |ü⁄s¡Twüß\≈£î ø√˝ÀŒsTTq eT>∑‘q· +
≈£L&Ü ‹]– edüT+Ô <äì ªªedüTÔ >∑TD B|æøμ£ μ ù|s=ÿ+~.yêeTTì uÛ≤eq #˚jT· &ÜìøÏ
ìeTàs¡kÕìøÏ ã<äT\T e÷B |ò\ü + (Citrus medica) s¡d+ü ≈£L&Ü yê&ÉTø√e#·TÃ.
Ç˝≤ uÛ≤eq #˚dqæ yêeTTqT Á|ü‹s√p ñ<äjT· + |üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄q ‹+≥÷ ñ+fÒ Js¡í
X¯øÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Á|ü‹ s√p yêeTT ‹+≥÷ ñ+fÒ s¡øÔ£ X¯ó~Δø,° s¡øÔ£ eè~Δø° ≈£L&Ü eT+∫~.
yêeTT, $T]j·÷\T, ñ|ü⁄Œ düeTbÕfi¯fl˝À ø£*|æ |üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄H˚ ‹+≥÷ ñ+fÒ nJs¡eí TT,
ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ ‘·–,Z Js¡í X¯øÔÏ ô|+bı+<äT‘·T+~. yêeTT≈£î Çìï düT>∑TD≤\THêï m≈£îÿe>±
rdüT≈£î+fÒ ô|‘’ ´· +, ‘·\H=|æŒ yÓTT<ä˝q’… $ e#˚à neø±X¯eTT+~. <Ûìä j·÷\T, ø=‹ÔMTs¡
yêeTTjÓTTø£ÿ <äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î $s¡T>∑Tfi¯ófl.
76 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 yêeTTqT >±qT>∑˝À b˛dæ Ä&çùdÔ yêeTT q÷HÓ edüTÔ+~. yêeTT≈£îqï
düT>∑TD≤\˙ï Bìø° ñHêïsTT. n$T‘· uÛÀ»q+ e\¢ ø£*>π uÛTÑ ø±Ôj÷· dü+ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ
ÁbÕNqT\T uÛÀ+#˚dqæ ‘·sy¡ ê‘· ø±düÔ yêeTT q$T˝Òyês¡T. eTq+ Ç+<äTø√dü+ yêeTT
qeT\&É+ m+<äTø£qT≈£î+fÒ ø=~›>± ˙fi¯fl˝À Hê\T>∑T yêeTT q÷HÓ #·Tø£ÿ\T y˚dTü ≈£îì
‘ê>=#·Tà ≈£L&Ü. |üfifl¯ ∫>∑Tfi¯fl yê|ü⁄\T, H=|ü⁄Œ\≈£î yêeTT q÷HÓ ô||’ Pü ‘·>± sêùdÔ
u≤>± |üì #˚dTü +Ô ~. nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT eT+<äT>± yêeTT q÷HÓqT z #Ó+#ê&ÉT
|ü+#·<ës¡ MT<ä >±˙, ˝Ò‘· ‘·eT\bÕ≈£î MT<ä>±˙ Hê\T>∑T #·Tø£ÿ\T y˚dTü ≈£îì ˝ÀìøÏ
rdüTø√e&ÉyÓ÷ ˝Òø£ ø=~›>± ˙fi¯fl˝À yêeTT q÷HÓ #·Tø£ÿ\T Hê\T>∑T y˚düT≈£îì
‘ê>∑&yÉ ÷Ó #ÓjTÓ T´#·TÃ. yêeTT s¡kÕìï @ @ »ãT“\≈£î yê&ÉT≈£î+{≤yÓ÷ yêeTT
q÷HÓì ≈£L&Ü yê≥ìï{Ïø° yê&ÉTø√e#·TÃ. nsTT‘˚ yêeTT q÷HÓ #ê˝≤ >±&ÛyÉ TÓ +Æ ~
ø£qTø£ yÓ÷‘ê<äT Hê\T>∑T #·Tø£ÿ\≈£î $T+#·≈î£ +&Ü C≤Á>∑‘|Ô· &ü Ü*.
yêeTTqT ã{°˝º À ø±∫ ‘·j÷· s¡T #˚ùd ªªyêeTT yê≥sYμμ ∫qï |æ\˝¢ À¢ Js¡í
ÁøÏjT· yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î yê&É‘ês¡T.ø£&TÉ |ü⁄˝À+∫ >±´dt yÓ&*É +#·&Üìø°, rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄
H=|ü⁄Œ*ï ‘·–+Z #·&Üìø°, Äø£* |ü⁄{Ï+º ∫, H√{Ï ns¡T∫ b˛>=≥º&Üìø° yêeTT yê≥sY
u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. ø£\sê yê´~Û k˛øÏq ‘=* <äX˝¯ À ˇø£{Ï ˝Òø£ s¬ +&ÉT WqT‡\
yÓ÷‘ê<äT˝À yêeTT yê≥sY yê&ç‘˚ yê+‘·T\T, $πs#·Hê\T ø£≥Tº≈î£ +{≤sTT.
˝Ò‘· yêeTT yÓTTø£ÿqT Ä≈£î ≈£Ls¡>±q÷ yê&ÉTø√e#·TÃ.á Ä≈£î ≈£Ls¡˝À
≈£ L &Ü yêeTT≈£ î qï dü T >∑ T D≤\˙ï ñHêïsTT. yêeTT qT+∫ rùd yêeTT
ns¡KT(nC≤yÓ÷<ës¡ÿeTT)≈£î ≈£L&Ü yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± mH√ï Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT.
yêeTT yÓTTø£ÿ≈£îqï |ò÷ü f…qÆ düTyêdüq ø±s¡D+>± <ëìï dü+düÿè‘·+˝À
ªªrÁe >∑+<Ûëμμ nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔsì¡ #Ó|⁄ü Œ≈£îHêï+ ø£<ë. Ç˝≤π> yêeTT e+{Ï
yêdüH˚ ø£*–q eTs√ s¬ +&ÉT yÓTTø£ÿ*ï >∑T]+∫ ≈£L&Ü Çø£ÿ&É #Ó|⁄ü Œø√yê*.eTq≈£î
|ü#êØ <äTø±D≤\˝À ªªyêeTT |ü⁄e⁄«μμ nH˚ ù|s¡T‘√ ˇø£ ~qTdüT neTTà‘ês¡T. Ç~
|ü⁄e⁄« ø±<äT. |ü#÷ ø£s÷¡ Œs¡|⁄ü _fi¯fl e+{Ï _fi‚fl.á _fi¯fl*ï |ü⁄BHê, ‘·T\dæ\ C≤‹
(Labiatae) øÏ #Ó+~q ªª<∏y ’Ó Té μμ (<∏e’Ó Tdt e˝≤Z]dt) nH˚ yÓTTø£ÿqT+∫qT+∫ rùd
q÷HÓ‘√ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . <∏e’Ó ÷˝Ÿ (Thymol) nH˚ á s¡+>∑T˝Òì ~qTdüT yêdüq˝À
yêeTTqT b˛*e⁄qï ø±s¡D+>± Bìï yêeTT |ü⁄e⁄« n+≥THêïs¡T.á <∏e’Ó ÷˝Ÿ ì
H√{Ï <äTsê«düq b˛>=≥º&ÜìøÏ yê&˚ eTÚ‘Y yêwt \ ‘·j÷· Ø˝Àq÷, |ü]eTfi¯ Á<äyê´\
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 77
‘·j÷· Ø˝Àq÷, eTT≈£îÿ, >=+‘·Tø£ ÁùdŒ \ ‘·j÷· Ø˝Àq÷ yê&É‘ês¡T. á yêeTT
|ü⁄e⁄«qT ‘·eT\bÕ≈£î˝À ô|{Ϻ q$T* $T+–‘˚ »\TãT uÛ≤s¡+, nJs¡+í , ø£&TÉ |ü⁄
Oã“s¡+, ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ,nJ]Ô $πs#·Hê\T yÓTT<ä˝q’… e˙ï ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
ªªyêeTT Ä≈£î\ yÓTTø£ÿμμ nH˚ ù|s¡Tqï ˇø£ yÓTTø£ÿqT eTq+ ô|s¡{Ï
<=&É¢˝À ô|+#·T‘ê+. eT+<ä+>±, n+&Üø±s¡+˝À #·T≥÷º q≈£îÿ ø£*–e⁄+&˚ Bì
Ä≈£î\T yêeTT yêdüq‘√ ñ+{≤sTT ø£qTø£H˚ á yÓTTø£ÿqT yêeTT Ä≈£î\ yÓTTø£ÿ nì
|æ\TkÕÔ+.á Ä≈£î\‘√ ãJ®\T y˚dTü ≈£î+{≤+. >±¬s\÷, |üø√&û\˝À ≈£L&Ü á
Ä≈£î\T ø√dæ y˚dTü ≈£î+{≤+.á Ä≈£î\≈£îqï yêeTT yêdüq ø±s¡D+>± Ä e+≥ø±\T
#ê˝≤ s¡T∫>± ñ+{≤sTT. ˇø£ÿ yêdüq˝À e÷Á‘·yT˚ yêeTTqT b˛*q á yÓTTø£ÿ
‘·T\dæ C≤‹øÏ #Ó+~q~. ø√*j·Tdt j·÷s√e÷{Ïød£ t (Coleus aromaticus) nH˚~
Bì XÊÁd”j Ô T· HêeT+. ÇB yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± mH√ï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï yÓTTπøÿ. |üdæ |æ\\¢ ≈£î
rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ eùdÔ á Ä≈£î\ s¡kÕìï |ü+#·<ës¡ ø£*|æ ‘ê–kÕÔsT¡ . Oã“dü+,
m&É‘>Ó ì∑ <ä>T∑ ,Z >∑H]˚ j·÷, ô|˝’ Ÿ‡ yÓTT<ä˝q’… yê´<ÛTä \˝À ≈£L&Ü á yÓTTø£ÿ Ä≈£î\
s¡d+ü yê&É‘ês¡˙, á Ä≈£î\qT ‘=øÏÿ Ä >∑TE®‘√ qT<äTs¡TMT<ä |ü{º° y˚ùdÔ ‘·\H=|æŒ
qT+∫ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô <äì &Üø£sº Y øπ .j·T+.q<é ø£Øí ‘·q ªªÇ+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷
yÓT&çø±μμ nH˚ Á>∑+<∏+ä ˝À ù|s=ÿHêïs¡T.
yêeTTqT m≈£îÿe yÓ’<ä´jÓ÷>±\˝À Ç+>∑Te, Á‹|òü˝≤\T (ñdæ], ø£s¡ø£,
‘êì ø±j·T\T), ôd’+<Ûäe \eD≤\‘√ ø£*|æ yê&É‘ês¡T. Áu≤+U…’{Ïdt ˝À ø£fiË¢qT
yÓ&*É +#·&ÜìøÏ yêeTT u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~ ø£qTø£ <ä>T∑ Z eT+<äT (cough mixture)
\˝À yêeTTqT ‘·|Œü ø£ yê&É‘ês¡T.ø£fi¢Ë >∑{|ºÏ &ü ç m+‘· <ä–HZ ê ãj·T\Œ&Éì s√>∑T\≈£î
eTõ®>∑˝À yêeTTbı&ç ø£*|æ ÇùdÔ Á|üjÓ÷»q+ ñ+≥T+~.ø£&ÉT|ü⁄ ñã“]+∫Hê,
rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|挑√ u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·THêï yêeTTqT yÓT‘·>Ô ± bı&ç #˚dæ <ëì˝À ˙s¡T
ø£*|æ ù|düTº˝≤ #˚dæ, bı≥ºMT<ä sêkÕÔs¡T. ñã“dü s√>∑T\˝À ñ|üX¯eTq+ ø√dü+
yêeTTqT u≤>± yÓ#÷ CÒdæ ˇø£ >∑T&É˝¶ À b˛dæ #Ûêr ô|q’ ø±|ü⁄ ø±kÕÔsT¡ . yÓTT+&ç
yê´<ÛTä \qT qj·T+ #˚jT· &ÜìøÏ yê&˚ ˝ÀwüqT¢, ÄsTT+{Ÿ yÓT+≥¢ ‘·j÷· Ø˝À≈£L&Ü
yêeTT yê&É‘ês¡T.yêeTT yÓTTø£ÿ y˚fifl¯ ˝À eT÷Á‘·ø±] (Diuretic) >∑TD≤\T, yêj·TTe⁄qT
yÓ&*É +#˚ (Carminative) >∑TD≤\T ñqï≥T¢ Ç{°e* |ü]XÀ<Ûqä \˝À ø£qT>=Hêïs¡T.
»«s¡ \ø£Då ≤\T ñqï s√>∑T\≈£î, bı≥º˝À >∑&_É &É>± ñqï s√>∑T\≈£î yêeTT ~yÍ´wü<+äÛ .
78 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 X¯q>∑|+æ &ç‘√ #˚ùd ãJ®\T, |üø√&û\T, ø±s¡|⁄ü |üPdü yÓTT<ä˝q’… yê{Ï˝À
ø=+#Ó+ yêeTT y˚dæ e+&ÉT≈£î+fÒ n$ ‘˚*>±Z Js¡+í ne⁄‘êsTT. |ü∫à $Ts¡|øü ±j·T*ï
|ü⁄\¢{Ï eTõ®>˝∑ Àø±˙, ìeTàs¡d+ü ˝À ø±˙ Hêqu…{ºÏ yê{Ï |ò÷ü ≥T ø=+#Ó+ ‘·–qZ
‘·sy¡ ê‘· yê{Ïì uÛÀ»q+˝À #·\¢ $Ts¡|øü ±j·T\ ù|s¡T‘√ q+E&ÉT>± yê&É‘ês¡T.
ø=+<äsT¡ |ü∫à $Ts¡|ü ø±j·T\T ì\Te⁄>± ø√dæ yê{Ï˝À ‘·>T∑ e÷Á‘·+ ñ|ü⁄Œ ø£*|æq,
ìeTàs¡d+ü ˝À Hêqy˚dqæ yêeTTqT ≈£L], ‹]– ìeTàs¡d+ü ˝À Hêqu…&‘É ês¡T. á
$Ts¡|øü ±j·T\T eTT<ä|› |ü ⁄ü Œ nqï+˝À q+E&ÉT>± #ê˝≤ s¡T∫ø£s+¡ >± ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£,
yê{Ï˝À ≈£L]q yêeTT ø±s¡D+>± ÄVü‰s¡+ ns¡T>∑T<ä\≈£î m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
ˇø£ ~qTdüT>± ≈£Ls¡\˝À yê&É&yÉ T˚ ø±ø£ Ç‘·s¡ düT>∑+<Ûä Á<äyê´\‘√ ø£*|æ yêeTTqT
eTkÕ˝≤ bı&ÉT\˝Àq÷ yê&É‘ês¡T. }s¡>±j·T |ü#÷ fi¯fl ˝Àq÷ yêeTT yê&Éø+£
m≈£îÿy˚. ãHé s=f…\º T ø=ìï{À¢ yêeTT y˚kÕÔsT¡ . ø=ìï s¡ø±\ _düÿ≥¢ ‘·j÷· Ø˝Àq÷
yêeTT yê&É‘ês¡T. yê{Ïì yêeTT _düÿ≥¢+{≤s¡T.
uÛ≤s¡‘· <˚Xe¯ T+‘·{≤ yêeTT |ü+&ç+∫Hê eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ, Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ, >∑T»sê‘Y
sêÁcÕº\T yêeTT |ü+≥≈£î ù|s=+<ësTT. eTq <˚X+¯ ˝À |ü+&˚ yêeTT˝À Á|ü<ëÛ q+>±
ô|<ä› yêeTT, ∫qï(düqï) yêeTT, q&çj÷· &é yêeTT nì eT÷&ÉT s¡ø±\THêïsTT.
M{Ï˝À düqï yêeTT #ê˝≤ ÁX‚wü˜+. n+<äT˝À≈£L&Ü eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ ˝Àì Ç+&√sY,
O»®sTTì, >±«*j·TsY ÁbÕ+‘ê\˝À |ü+&˚ düqï yêeTT düs«¡ ÁX‚w˜ü yÓT+Æ ~.
Çø£b˛‘˚ ªª≈£îsêkÕì yêeTTμμ nì |æ\Teã&˚ eTs√ yêeTT s¡ø+£ ≈£L&Ü
ãC≤s√¢ \_ÛdTü +Ô ~. Bìì dü+düÿè‘·+˝À ªbÕs¡oø£ j·Tyê˙μ n˙, Væ≤+B˝À ªªKTsêkÕ˙
nC…«’ Héμμ n˙, Ç+–¢wt ˝À ªªôV≤Hé uÒHμé μ (Henbane) n˙ n+{≤s¡T. Bì XÊÁd”j Ô T·
HêeT+ Hyoscyamus niger. Ç~ kı\H˚d” (Solanaeceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q
n&É$ yÓTTø£ÿ. Væ≤e÷\j·÷\˝À uÛ≤s¡‘· <˚XÊìøÏ yêj·Te´+>± ñqï U§sêkÕHé,
ã\÷∫kÕúHé n≥M ÁbÕ+‘ê˝À¢ Ç~ $|üØ‘·+>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. q\¢ì á yêeTT
$‘·HÔ ê˝À¢ e⁄qï ªªVü≤jÓ÷düj÷· yÓTHÆ μé μ nH˚ Ä\ÿ˝≤sTT&é ø±s¡D+>± M{ÏøÏ yÓ<’ ´ä |üs+¡ >±
|ü\T Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. á $‘·HÔ ê\T eT‘·TÔ ø£*–kÕÔsTT. ÁkÕyê\qT n]ø£&‘É êsTT.
H=|æŒìyês¡D≈£î (Anodyne) |üì#˚kÕÔsTT. ns¡T>∑T<ä\≈£î eT+∫y˚ ø±ø£ ø£&TÉ |ü⁄˝Àì
ÁøÏeTT\qT HêX¯q+ #˚kÕÔsTT. düTK $πs#·HêìïkÕÔsTT. e÷qdæø£ ñHêà<ëìø°, eT<ä
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 79
|æ∫Ãø°, eT÷s¡Ã¤ s√>±ìø°, eT‹eTs¡T|ü⁄, ìÁ<ä ˝Ò$T, |üøyå£ ê‘·+ e¬>s’ ê\≈£î ≈£L&Ü
≈£îsêkÕì yêeTT ~yÍ´wü<+äÛ .
eTq ‘Ó\T>∑Tyê] $+<äT uÛÀ»Hê\˝À Ç{°e\ ∫≥º∫e] n+X¯+>± ô|s¡T>∑T
nqï+˝ÀøÏ q+E&ÉT>± ˇø£ |ü<ës¡+ú e&çd¶ Tü HÔ êïs¡T. e÷$T&ç n\¢+ eTTø£ÿ\T,ø±s¡{Ÿ
eTTø£ÿ\T, <=+&É eTTø£ÿ\T, <=]øÏ‘˚ e÷$T&ç eTTø£ÿ*ï u≤>± yêeTT y˚dæ ø£*|æ
ìeTà s¡d+ü ˝À ø=ìï >∑+≥\T Hêqu…{ºÏ ‘·j÷· s¡T#˚ùd Ä |ü<ës¡+ú ô|s¡T>∑T nqï+˝ÀøÏ
n‘·´+‘· s¡T∫>± ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£, <ë+{À¢ y˚ùd yêeTT ø±s¡D+>± ns¡T>∑T<ä\≈£î
m+‘√ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
ø±ã{Ϻ eTq Äs√>±´ìøÏ Ç+‘·>± y˚T\T#˚ùd yêeTTqT eTq+ Ç+<ëø£
kÕyÓT‘·˝À #Ó|⁄ü Œ≈£îqï ‹+&çb˛‘·T ˝≤>± ìs¡ø¢ ´å£ + #ÓjT· ´≈£î+&Ü s√p eTq ÄVü‰s¡+˝À
‘·–q+‘· yêeTT ñ+&˚≥T¢ C≤Á>∑‘Ô· |ü&<É ë+.

80 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 81
82 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 Ç+>∑Te
Ç+>∑Te #·T{Ïqº >∑T&É,¶ u…\+¢ e+&çq bısTT´ ˇø£ |ü{≤ºq Ä yêdüq
M&Éeì ˝Àø√øÏ.Ô Ç+>∑Te >±&ÛyÉ TÓ qÆ |ü]eTfi¯+ ø£\~. n+<äTøπ Ç+>∑Te #·T{Ïqº
>∑T&É˝¶ À Ç+>∑Te ñHêï ˝Ò≈î£ Hêï <ëì |ü]eTfi¯+ e÷Á‘·+ #ê\ø±\+bÕ≥T n˝≤H˚
ì*∫ ñ+≥T+~. ªªÄ >=|üŒ‘·q+, <ë‘·è‘·«+ mø£ÿ&çøÏ b˛‘êsTT? m+‘ÓH’ ê Ç+>∑Te
#·T{Ïqº >∑T&ɶ ø£<ë!μμ nq&É+ |ü]bÕ{Ï-ã‹øÏ#&Ó qç yê&çì (ˇø£|ü &ÉT <äsê®>± ã‹øÏq
yê&çì) >∑T]+∫. ‘· qe<ä › Ç|ü ⁄ Œ&˚ M T |ü d ü ˝Ò≈£îHêï, >∑‘ ·ø±\|ü⁄ ‘·eTyê]
yÓ’uÛÑyêìïC≤„|üø£+ #˚düT≈£î+≥÷ ã‹πøyê&çì ≈£L&Ü ªªÇ+>∑Te #·T{Ϻq >∑T&ɶμμ nq&É+
yê&ÉTø¬ +’ ~. n˝≤π> dü«‘·V‰ü >± ‘êqT C≤„qX¯SqT´&ÓH’ ê, >=|üŒyê] kÕ+>∑‘´· + ø±s¡D+>±
m~–q yê&ç˙ ªÇ+>∑Te#·T{Ïqº >∑T&Éμ¶ n+{≤s¡T ø=+<äsT¡ .
dü+düÿè‘·+˝À Ç+>∑TeqT ªªVæ≤+>∑Tμμn+{≤s¡T.Ç+>∑Te yÓTTø£ÿ qT+∫ ø±πs
õ>∑Ts¡TqT ªªVæ≤+>∑T ìsê´dü+μμ n+{≤s¡T. Ä õ>∑Tsπ >∑{|ºÏ &ü ç eT+∫ yêdüq edüT+Ô ~
ø£qTø£ Bìï ªªdüT>∑+~Ûø+£ μμ n˙ n+{≤s¡T. u≤Væ≤ø¢ £ (Balkh) <˚X+¯ ˝À \_Û+#˚~
ø£qTø£ Bìï ªªu≤V”≤ø¢ +£ μμ n˙ n+{≤s¡T .(ˇø£|Œü {Ï u≤ÁøÏj º ÷· <˚XÊìøÏ sê»<Ûëì á
u≤˝Ÿ.â Ç~|ü⁄Œ&ÉT Ä|òìÈü kÕúHé ˝À ñ+~). Ç+>∑TeqT ªªsêeTsƒ+¡ μμ n˙, ªªn‘·T´Á>∑+μμ
(Very Fierce) n˙ ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Ç~ ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ÁøÏeTT*ï HêX¯q+ #˚dTü + Ô~
ø£qTø£ Bìï ªª»+‘·T|òTü ï+μμ n+{≤s¡T.Bì |ü]eTfi¯+ Vü≤è<ä´+>± ñ+≥T+~ ø£qTø£
Bìï ªªVü≤è<ä´+μμ n˙ n+{≤s¡T. Bìï ªªX¯‘·y˚Bμμ, ªªdüVü≤Ádüy˚Bμμ, ªª»‘·Tø£+μμ nH˚
ù|s¡‘¢ √q÷ ªªuÛ≤eÁ|üø±X¯+μμ, ªªn_Û<ëq eT+»Øμμ yÓTT<ä\>∑T Äj·TTπs«<ä Á>∑+<∏ë\T
e´eVü≤]+#êsTT. eèøå±\≈£î ø±πs õ>∑Ts¡T˝À¢ Ç~ düs«¡ ÁX‚w+˜ü nsTTq ø±s¡D+>±
Bìï ªªìsê´dü ÁX‚w+˜ü μμ nì ≈£L&Ü e´eVü≤]+#ês¡T.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 83
84 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
XÀ¢. Væ≤+>∑÷wüíyéT B|üq+ ã\´+ yê‘·|òüTï+ >∑T\àX¯S\õ‘Y ˆ
ÁøÏ$TVü≤èÁ<√>∑ X¯eTq+ eTVü≤À<äs¡ø£bòÕ|üVü≤+ ˆˆ (<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
Ç+>∑Te ñwüí+>± ñ+≥T+~.n~ yê‘·+, >∑T\à+, X¯S\, ÁøÏeTT\T,
Vü≤èÁ<√>∑+, eTVü≤À<äs+¡ (Dropsy), ø£|+üò yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì b˛>=&ÉT‘·T+~. X¯ØsêìøÏ
n–ïB|üq+ eT]j·TT ã\+ ø£*–düT+Ô ~.
Ç+>∑Te s¡T∫øÏ #˚<Tä >±, |ò÷ü ≥T>± ñ+&ç,ø£fiq¢Ë ÷, ø£&TÉ |ü⁄qT+∫ ªª>±dtμμ
q÷ yÓ&*É +|üCdÒ Tü +Ô ~.Ç+>∑Te eT÷Á‘·ø±] eT]j·TT $πs#·qø±] ≈£L&Ü. Js¡í ÁøÏjT· qT
yÓTs¡T>∑T|üs¡∫ Äø£* |ü⁄{ϺdüTÔ+~.qsê\≈£î dü‘·TÔeq÷, eT‘·TÔq÷ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~.Ád”Ô\
s¡T‘·Ts¡ø±Ôìï C≤Ø #˚dTü +Ô ~. nJ]Ô, eT\ã<äøΔ £+, ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄
H=|æŒ, ñã“dü+, ø√]+‘· <ä>∑T,Z yÓTT+&ç Áu≤+U…{’ dÏ t, n|ükÕàs¡+, ñHêà<ä+, ø±˝ÒjT·
yê´<ÛTä \T, rÁeyÓTqÆ ø£|<üò √cÕ\T, yê‘· <√cÕ\≈£î Ç+>∑Te ~yÍ´wü<+äÛ .
eTq≈£î ãC≤s√¢ Ç+>∑Te _+<äTe⁄\T (Tears) >±q÷, düT<ä›>±q÷,
ù|düT>º ±q÷ <=s¡T≈£î‘·T+~. e÷¬sÿ{À¢ kÕ<Ûës¡D+>± \_Û+#˚ Ç+>∑Te n#·Tà ˝Òø£
düT<ä˝› À ø£\Twæ‘ê\T>± Ç+>∑Te yÓTTø£ÿ y˚fió¯ fl, eT{Ϻ ø£\TkÕÔsTT.ù|düT˝º À Ç+>∑Te
õ>∑Ts¡T ø±ø£ Ç‘·s¡ ø=ìï |ü<ësêú\T ø£©>Ô ± ø£\T|üã&É‘êsTT.n+#˚‘· á s¬ +{Ïø+£ fÒ
_+<äTe⁄˝Ò X¯ó<ä+Δ >± ñ+{≤sTT.Ç$ ˝Ò‘· |üdTü |ü⁄ eHÓï˝À ñ+{≤sTT. Ç+>∑Te düT<äq› T
X¯óÁuÛÑ|üs¡∫, bı&ç #˚dæ bÕ´ø˘ #˚dæq ªªÇ+>∑Te bÂ&ÉsYμμ ≈£L&Ü e÷¬sÿ{À¢ \_ÛdüTÔ+~.
‘·TeTà õ>∑Ts¡T, mÁs¡eT{Ï,º s√õHé (Rosin), >√<ÛTä eT |æ+&ç, õ|ü‡+ yÓTT<ä˝q’…
mH√ï |ü<ësêú\qT Ç+>∑TeqT ø£©Ô #˚jT· &ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. Ä ø±s¡D+>± eTq≈£î
X¯ó<äyΔ TÓ qÆ Ç+>∑Te ø±yê\+fÒ _+<äTe⁄˝Ò ÁX‚w+˜ü .
|ü+C≤uŸ, ø±oàsY, ÇsêHé, Ä|òìÈü kÕÔHé n≥M ÁbÕ+‘ê˝À¢ $kÕÔs+¡ >± ô|]π>
ˇø£ ãVüQyê]¸ø£ yÓTTø£ÿqT+∫ Ç+>∑TeqT rkÕÔsT¡ .m|æjT˚ d” (Apiaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ
(X¯‘|· ⁄ü cÕŒ~ esêZìøÏ) #Ó+~q á yÓTTø£ÿ XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Ferula asafoetida.
Ä+>∑+¢ ˝À Ç+>∑TeqT Asafoetida n+{≤s¡T.n\yêf…qÆ yê]øÏ Ç+>∑Te düTyêdüq>±
ñ+≥T+<˚>±˙ ø=‘·Ô yê]øÏ n<√ |ü⁄]{Ï ø£+|ü⁄ (foetid smell).n+<äTøπ <ëìø±
ù|s¡T e∫Ã+~. ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À Ç+>∑TeqT ªªVæ≤+>¥μμ n˙ ªªVæ≤+Á>±μμ n˙
n+{≤s¡T. Ç+>∑Te yÓTTø£ÿ |ü~ n&ÉT>∑T\ m‘·TeÔ s¡≈L£ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ç+>∑Te
õ>∑Ts¡T ùdø£sD¡ kÕ<Ûës¡D+>± e÷sYÃ, @Á|æ˝Ÿ HÓ\˝À¢ Ä yÓTTø£ÿ\T |ü⁄wæŒ+#·uÀj˚T
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 85
86 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
eTT+<äT #˚kÕÔsT¡ . Hê\T¬><’ fi˚ fl¯ ej·TdüT‡qï yÓTTø£ÿqT m+#·T≈£îì eTT+<äT>± <ëì
ø±+&É+ q]πøkÕÔsT¡ . Ä ‘·sT¡ yê‘· yÓTT<ä\T #·T≥÷º >∑T+≥ rdæ eT{Ïìº ‘=\–+∫,
˝≤yê{Ï ø±s¡{Ÿ Äø±s¡+˝À ñ+&˚ Ä yÓTTø£ÿ y˚sT¡ qT ø£‹]Ô kÕÔsT¡ . Ä >∑T+≥qT
m+&ÉT Ä≈£î\÷, ø=eTà\÷, eT{Ï‘º √ ø£ù|ŒkÕÔsT¡ . Ä y˚sT¡ qT+∫ ø±πs bÕ\e+{Ï
ÁkÕe+ >∑{|ºÏ &ü ç õ>∑Ts¡T>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. <ëìï ø=ìï s√E\ ‘·sT¡ yê‘· ùdø£]+∫,
Ä y˚sT¡ ˝À eTs=ø£ ‘êC≤ uÛ≤>±ìï ø£‹]Ô kÕÔsT¡ .Ç˝≤ õ>∑Ts¡T Ádü$düTqÔ ï+‘·es¡≈î£
y˚fi¯flqT ø£‹Ô]dü÷Ô, õ>∑Ts¡TqT ùdø£]dü÷ÔH˚ ñ+{≤s¡T.Ä õ>∑Tπs >∑{Ϻ|ü&ç, eTq≈£î
e÷¬sÿ{À¢ Ç+>∑Te ù|s¡T‘√ \_ÛdTü +Ô ~.
Bì <Ûèä ‹ (Essential Oil) ˝À ñqï dü\Œ¤sY $TÁX¯D≤\ ø±s¡D+>± BìøÏ
Ä |ò÷ü f…qÆ yêdüq.á yêdüq ñqï|üŒ{Ïø° Ç+>∑TeqT |ü\T <˚XÊ˝À¢ s¡T∫ ø√dü+
≈£Ls¡\T, kÕdt \T yÓTT<ä\>∑T e+≥ø±˝À¢ yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. eTkÕ˝≤ bÂ&ÉsT¡ ¢ nìï{À¢
Ç+>∑Te ø£\TdüTÔ+~. yÓ’<ä´+˝Àq÷ Bìï ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.∫qï |æ\¢˝À¢ e#˚Ã
qT´yÓ÷ìj·÷ (pneumonia), Áu≤+U… ’ { Ï d t (bronchitis), ø√]+‘· <ä > ∑ T Z
(Whooping Cough) \≈£î Ç+>∑Te ~yÍ´wü<+ äÛ .ô|<ä\› ˝À yÓTT+&ç ñã“dü+,yÓTT+&ç
Áu≤+U…{’ dÏ t \≈£î ≈£L&Ü Ç~ #·øÿ£ >± |üì#˚dTü +Ô ~.
Ç+>∑Te |ü⁄s¡Twüß\˝À ø±yÓ÷B›|qü + ø£*–düT+Ô ~.ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À¢ nsTTHê
düsπ m≈£îÿe ø±\+ yê&ç‘˚ >=+‘·T˝À ªªÇ]fÒwHü μé μ ø£*–düT+Ô ~.yÓ\T¢*¢ yêdüq>∑\
‘˚|⁄ü \T ekÕÔsTT.ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+‘√bÕ≥T ˙fi¯fl $πs#·Hê\T,eT÷Á‘·+˝À eT+≥ ekÕÔsTT.
Ç+>∑TeqT yÓ÷‘ê<äT $T+∫ rdüT≈£î+fÒ Ç+>∑Te˝À ñ+&˚ ‘˚*>±Z Ä$s¡jT˚ ´ q÷HÓ
#ÓeT≥, eT÷Á‘·+, bÕ\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï <ë«sê ‘·«]‘·+>± $dü]+® #·ã&ÉT‘·T+~.
Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Ád”\Ô ˝À, ∫qï|æ\˝¢ À¢ e#˚à ñHêà<ä|⁄ü #˚w\ºü T, n|ükÕàs¡+, ù|>∑T˝À¢
_>∑Bùd ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ yÓTT<ä\>∑Tyê{ÏøÏ Ç+>∑Te u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. Ç+>∑Te˝À
Oqï <√cÕ\T b˛e&É+ ø√dü+ <ëìï u≤>± y˚sTT+∫ yê&ÉTø√yê*. yÓ#÷ CÒjT· ì
|ü∫à Ç+>∑Te yê&ç‘˚ yê+‘·T\T ekÕÔsTT.
eT÷\ yê´~Û (ô|’˝Ÿ‡)˝À eT\ <ë«s¡+ qT+&ç |ü&˚ s¡ø±Ôìï Ç+>∑Te
ì*ù|düT+Ô ~.Hê] ≈£îs¡T|ü⁄˝À¢ì |ü⁄s¡T>∑T\qT Ç+>∑Te #·+|ü⁄‘·T+~.‘·\H=|æŒøÏ Ç+>∑Te
#·÷sêíìï ˙{Ï‘√ ø£*|æ qT<äTs¡T≈£î sêdüT≈£î+{≤s¡T. q\¢eT+<äT yÓTT<ä\>∑T
$wü|<ü ësêú\qT rdüT≈£îqïyê]øÏ yê{Ïì ø£øÿÏ +#·&ÜìøÏ Ç+>∑TeqT ˝ÀìøÏ ÇkÕÔsT¡ .
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 87
88 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ñã“dü|⁄ü <ä>T∑ Z ‘Ós\¡ qT+∫ ‘Ó|Œü ]\¢&ÜìøÏ ªªVæ≤+>±«~ <Û÷ä eT+μμ ù|]≥
y˚ùd Ç+>∑Te bı>∑qT |”*ùdÔ eT+∫ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. Ç+>∑Te, $TqTeTT\T
ø£*|æ bı>∑˝ìÒ eT+≥ô|’ ø±*Ã,<ëì qT+∫ e#˚à bı>∑qT ˇø£ ô||’ t <ë«sê |”*Ñ˚
Á|üjÓ÷»qø£s¡+>± ñ+≥T+~.ø£&ÉT|ü⁄ ˝À|ü* bıs¡ (ô|]{Àìj·T+) yê∫q|ü⁄Œ&ÉT
(Peritonitis), ∫qï |æ\\ ¢ ˝À nJ]Ô ø±s¡D+>± e#˚à ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+ (Flatulence)
ø°, f…bÆ Õò sTT&é, ø£\sê e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT ø£*>π ø£&TÉ |ü⁄ ñã“sêìøÏ Ç+>∑Te‘√ mìe÷
#˚kÕÔsT¡ .|ü\T#·{Ï >∑+õ˝À ø=+#Ó+ Ç+>∑Te bı&ç ø£*|æ ‘ê–ùdÔ ‘·øDå£ + ñ|üXe¯ Tq+
\_ÛdTü +Ô ~. ∫qï|æ\˝¢ À¢ ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+‘√ ≈£L&çq X¯S\ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ |ü\T#·{Ï >∑+õ˝À
ø=+#Ó+ yêeTT yê≥sY,ø=~›>± Ç+>∑Te #·÷s¡í+ ø£*|æ ‘ê–ùdÔ Á|üjÓ÷»qø£s¡+.
X§+]ƒ, ôd+’ <Ûeä \eD+,Ç+>∑Te,@\≈£î\T düeTbÕfi¯˝¢ À ø£*|æ q÷]q #·÷s¡+í ø£&TÉ |ü⁄
ñã“s¡+ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. Ç+>∑Te, yêeTT, ø£sø¡ ±ÿj·T, ôd+’ <Ûeä
\eD+ - M{Ïì düeTbÕfi¯¢ ˝À rdüT≈£îì q÷]q #·÷s¡+í ‘·&eÉ ≈£î |ü~ e&É¢ –+»\
m‘·TÔ yÓ÷‘ê<äT $T+#·≈î£ +&Ü yê&ÉT‘·T+fÒ, X¯S\\qT+∫ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.
ø√]+‘· <ä>∑TZ‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï |æ\¢\≈£î Ç+>∑Te bı&çì ø±*à >∑T&ɶô|’ y˚dæ #Ûêr
MT<ä bÕ¢dsºü Y ˝≤ ñ|üj÷Ó –ùdÔ |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~. Ç+>∑Te #·÷sêíìï eTdæ˝Ò ˙{Ï˝À
y˚d,æ Ä Ä$]ì |æ\¢\ #Ûêr ô|’q u≤¢dsºü Y ˝≤ u≤¢dºt #˚dHæ ê Á|üj÷Ó »qy˚T. |æ\˝¢ À¢
qT*|ü⁄s¡T>∑T\T e¬>s’ ê ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ÁøÏeTT\ ìyês¡D≈£î ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À¢ Ç+>∑Te
#·÷s¡í+ yê&É‘ês¡T. mìe÷ ≈£L&Ü Ç+>∑Te bı&ç‘√ #˚kÕÔs¡T. bÕs¡Ù«|ü⁄ H=|æŒ
(Hemicrania) ‘√ u≤<Û| ä &ü y˚ ê]øÏ ˇø£ Á&ÜeTT ˙{Ï˝À ◊<äT e&É–¢ +»\ m‘·TÔ
Ç+>∑Te #·÷s¡+í ø£*|æ eTT≈£îÿ˝À¢ y˚ùdÔ ‘·øDå£ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. rÁeyÓTqÆ
|ü+{Ï H=|挑√ u≤<Û|ä &ü y˚ ê]øÏ ø±düÔ q\¢eT+<äT (Opium), ø±düÔ Ç+>∑Te #·÷s¡+í
ø£*|æ eTT<ä›>± #˚dæ, u≤~ÛdüTÔqï |üfi¯fl dü+<äT˝À¢ ô|&ç‘˚ Á|üjÓ÷»q+ ñ+≥T+~.
n‹kÕs¡ $πs#·Hê\T ne⁄‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT>±˙, ˝Òø£ ø£\sê k˛øÏq ‘=* <äX¯˝À>±˙,
Ç+>∑Te, ø£s÷¡ Œs¡+, $T]j·÷\T düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì yÓT‘·>Ô ± #·÷s¡+í #˚d,æ <ëìøÏ
ø=+#Ó+ q\¢eT+<äT #˚]à e÷Á‘·\T #˚dæ yê&ç‘˚ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ . Ç+>∑Te >∑s“¡ Á¤ kÕyêìï
n]ø£&ÉT‘·T+~.
Äø£* ô|s¡>∑&ÜìøÏ, Js¡íX¯øÏÔ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£L, ø£&ÉT|ü⁄ ñã“s¡+ ìyês¡D≈£L
yê&˚ ªªVæ≤+>∑Twüøº £ #·÷s¡+í μμ nH˚ z #·÷s¡+í ‘·j÷· s¡T #˚ùd $<ÛëHêìï, &Ü.πø.j·TyéT.q<é
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 89
ø£Øí ‘·q ªª<ä Ç+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏+ä ˝À Ç˝≤ $e]+#ês¡T. y˚sTT+∫q
Ç+>∑Te #·÷s¡í+, X§+]ƒ, |æ|üŒfi¯ófl, $T]j·÷\T,yêeTT, J\ø£Ás¡, q\¢ J\ø£Ás¡,
ôd+’ <Ûeä \eD+- M≥ìï{Ï˙ düe÷q uÛ≤>±\˝À rdüT≈£îì, yÓT‘·>Ô ± #·÷s¡+í #˚d,æ
s√p |ü~qT+∫ Çs¡y’Ó e&É–¢ +»\ |ü]e÷D+˝À nqï+ yÓTT<ä{Ï eTT<ä˝› À HÓsTT´‘√
ø£\T|ü⁄≈£îì ‹+≥÷ ñ+fÒ Js¡í e´edüú |üP]Ô>± yÓTs¡T>ö‘·T+~. ø=+<äsT¡ Ç<˚ #·÷sêíìï
ìeTàs¡d+ü ‘√ e÷Á‘·\T>± #˚dæ yê&ÉT≈£î+fÒ eT]+‘·>± Á|üj÷Ó »qø£s+¡ n+{≤s¡T.
Ç+>∑Te, ôd+’ <Ûeä \eD+, yÓ\T¢*(¢ \X¯óHê)\‘√ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ªªVæ≤+>∑T
Á‹>∑TD ‘Ó\’ +μμ #Ó$øÏ dü+ã+~Û∫q düeTdü´\≈£î ~yÍ´wü<+äÛ >± |üì#˚dTü +Ô ~.bÕ\T,
|ü+#·<ës¡\‘√ ø£*|æ, á ‘Ó˝’ ≤ìï Á|ü‹s√p ñ<äjT· + Hê\T>∑T Á&ÜeTT\ yÓ÷‘ê<äT˝À
˝ÀìøÏ Çyê«*. yÓ#÷ CÒdqæ ø=~› #·Tø£ÿ\ ‘Ó˝’ ≤ìï #Ó$˝À y˚dTü ø√yê*. ˝ÀìøÏ∫ÃHê,
ãj·T≥ sêdüT≈£îHêï á ‘Ó\’ + yÓTT+&ç ÁeD≤\≈£î NeTT |ü≥≈º î£ +&Ü ªªj·÷+{Ï
ôd|æøº μ˘ μ >± |üì#˚dTü +Ô ~. ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ á ‘Ó\’ + ù|>∑T\˝Àì ÁøÏeTT\q÷,|ü⁄+&Éq¢ ÷
q•+|üCdÒ Tü +Ô ~. ø°fi¯fl düyêsTT, ø£åjT· , Áu≤+U…’{dÏ t \qT qj·T+ #˚dTü +Ô ~. s¡ø±Ôìï
X¯ó~Δ #˚dTü +Ô ~. á ‘Ó\’ + >±j·÷\q÷, |ü⁄fi¯flq÷ ‘·«s¡>± e÷qTŒ‘·T+~. ‘êeTs¡
(Ringworm) øÏ Ç+>∑Te #·÷s¡+ í ˝À Äe⁄ HÓsTT´ ø£*|æ ù|düT>º ± #˚dæ sêùdÔ Á|üj÷Ó »q+
ñ+≥T+~. n˝≤π> á ù|düTqº T ‘˚\T ≈£î{Ïqº #√≥ sêùdÔ u≤<Ûä ‘·«s¡>± ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
X¯Øs¡+˝À ˇø£ |üøÿ£ nej·Tyê\≈£î e#˚à |üøyå£ ê‘·+ (Hemiplegia) yÓT&É ø£+&Ésê\T
_>∑TdüTø√e&É+ (Stiff Neck), eTTU≤ìøÏ e#˚à |üøyå£ ê‘·+ (Facial Palsy), ‘=&É\T,
q&ÉTeTT uÛ≤>∑+˝À e#˚à düj÷· {Ïø˘ H=|æŒ (Sciatica) yÓTT<ä˝q’… qsê\ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ
yê´<ÛTä \˝À e÷cÕã˝≤~ ø£cÕj·T+‘√ bÕ≥T y˚sTT+∫q Ç+>∑Te #·÷s¡+í ≈£L&Ü
ÇkÕÔs¡ì #·Áø£<ä‘·Ô ù|s=ÿHêïs¡T.
møÏÿfi¯ófl, ñã“dü+‘√ u≤<Û|ä &ü ˚ s√>∑T\T bÕ‘· e] _j·T´|ü⁄ nqï+ ‹q&É+
ø±˙, C≤e ‘ê>∑&+É ø±˙ #˚j÷· \˙, bÕ‘· _j·T´|ü⁄ ªªj·Tyê>∑Tμμ (∫ø£ÿ{Ï >∑+õ)
yê]øÏ eT]+‘· ÁX‚we˜ü T˙, <ëì˝À Væ≤+>∑T(Ç+>∑Te), kÂes¡Ã\ (düs®¡ øå±s¡+), nC≤J
(J\ø£Ás¡), $&É (_&Ü \eDeTT ` ø£èwüí \eDeTT - Vitsalt), bÂwüÿs¡ (#Ó+>∑\«
ø√wüߺ - Saussurea lappa), ∫Á‘·ø£ (∫Á‘·eT÷\+ - Plumbago zeylanica),
ø£sÿ¡ ≥ X¯è+– (Rhus succedanea) \qT y˚d,æ Ä >∑+õì eTs¡>ø∑ ±j·÷\˙ ªª#·sø¡ £
dü+Væ≤‘êμμ ˝À #·s≈¡ î£ &ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT. (∫øÏ‘ê‡ kÕúq- XVII-100,101).
90 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ø±]+>∑Te ≈£L&Ü yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\T ø£\<˚. Bìï dü+düÿè‘·+˝À
ªªHê&ûV≤æ +>∑Tμμ n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À ªª‘Ó\¢ eT+>∑μμ nH˚ ù|s¡T‘√ |æ\Teã&˚, s¡÷_j˚Td”
(Rubiaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Gardenia gummifera nH˚ XÊÁd”j Ô T· HêeT+
ø£\ eèø£+å ø=eTà\T, ø±j·T\ qT+∫ Ádü$+#˚ õ>∑Tsπ ø±]+>∑Te. BìH˚ ªeT+∫
_øÏÿμ #Ó≥Tº nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Ç~ |üP]Ô>± y˚πs ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q
eèø£+å .nsTT‘˚ Ç+>∑Te C≤‹πø #Ó+~q eT]ø=ìï eèøå±\ qT+&ç Ádü$+#˚ õ>∑Ts¡T
≈£L&Ü Ç+>∑Te˝≤π> yê&Éã&ÉT‘·Tqï~. eTq <˚X|¯ ⁄ü nedüsê\≈£î ‘·–q+‘·>± Ç+>∑Te
<˚X+¯ ˝À \_Û+#·q|ü⁄Œ&ÉT, Ç‘·s¡ <˚XÊ\qT+∫ ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£îH˚ ã<äT\T, á
yÓTTø£ÿ\ õ>∑Ts¡T¢ eTq Á|ü»\T Ç+>∑Te kÕúq+˝À yê&ÉT≈£î+≥THêïs¡T. Ferula narthex,
Ferula galbaniflua (>±\“q+) yÓTT<ä\>∑T Ç+>∑Te C≤‹ yÓTTø£ÿ\≈£î Ádü$+#˚
õ>∑Ts¡T¢ ≈£L&Ü <ë<ë|ü⁄ Ç+>∑Te \ø£Då ≤\T ø£*– ñ+{≤sTT. ø£qTø£ nM yÓ<’ ´ä
|üs¡+>± Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆqy˚.
Ç+>∑Te yÓ÷‘ê<äT $T+∫ yê&ÉT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT m˝≤+{Ï <äTÁwüŒuÛ≤yê\T ˝Ò≈î£ +&Ü
ñ+&Ü\+fÒ, <ëìøÏ $s¡T>∑Tfi¯ófl>± eT+∫ >∑+<Û+ä (Santalum album), u≤<ä+
õ>∑Ts¡T, <ëìeTà |ü+&ÉT yê&ÉTø√yê*.
Çìïìï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï Ç+>∑TeqT Ç+‘·<ø˚ <£ ë- nì ìs¡ø¢ ´å£ + #˚jT· s¡T
ø£<ä÷?

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 91
92 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 |üdüT|ü⁄
ªª|üdTü |ü⁄ ø√dü+ |ü~ ÄeT&É˝H’… ê |üsT¡ >¬ ‘êÔ*μμ nì kÕyÓT‘·. eTq |üPs¡T«\
s√EyêØ nedüsê˝À¢ |üdTü |ü⁄≈£îqï ÁbÕeTTK´eT~. ªª|üdTü |ü⁄ø=yÓTàÆ Hê ô|≥ºìyê&ÉT
|ü≥Dº eT+‘ê sêdækÕÔ&Ü?μμ n+{≤+ ˝À_Ûì >∑T]+∫. |üPs¡«ø±\+˝À Á|ü‹ Ç+{À¢
|üdüT|ü⁄ ø=eTTà\T düeTè~Δ>± ñ+&˚$.Ç+{À¢ ˝Òø£b˛‘˚ ‘·eT nedüsêìøÏ |üø£ÿ
Ç+{Ïyêfi¯flì ‘˚*>±Z n&ç– rdüT≈£îH˚~ |üdüT|ü⁄ ø=y˚Tà. Ä&Éyêfi¯ófl |üdTü |ü⁄ ø=eTTà
ø£{Ϻq eT+>∑fi¯ dü÷Á‘·+ yÓT&É˝À y˚düTø√e&É+ eTq≈£î ‘Ó*dæ+<˚. Çø£ eTq+
‘Ó\TdüTø√yê*‡+~ eTq‘√ Ç+‘·>± $&ÉBj·Tsêì ã+<Ûä+ ø£*–q |üdüT|ü⁄≈£î
Äs√>∑´|üs+¡ >±, yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± ñqï Á|üj÷Ó »Hê\ >∑T]+#˚.
|üdTü |ü⁄ nHê~>± kÂ+<äs´¡ b˛wüø+£ >±, ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø+£ >± ù|s¡T bı+~+~.
|üdTü |ü⁄˝À #Ó|Œü ˝Òqìï Wwü<äÛ $\Te\THêïsTT. uÛ≤s¡rj·T Ád”\Ô T yÓTT{ÏeT\ ìyês¡D≈£L,
eTTK kÂ+<äsê´ìø° |üdTü |ü⁄qT eTTU≤ìøÏ sêdüT≈£î+{≤s¡T. ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø+£ ø£qTø£H˚
bÕ<ë\qT+N, bÕ<ë\ |ü>T∑ fi¯fl qT+N yê´<ÛTä \T ø£*–+#˚ ÁøÏeTT\T X¯Øs¡+˝ÀøÏ
Á|üy•˚ +∫, yê´|æ+#·≈î£ +&Ü yês¡T bÕ<ë\≈£î |üdTü |ü⁄ sêdüT≈£î+{≤s¡T. #·sà¡ kÂ+<äs´¡ +
ø√dü+ |üdTü |ü⁄ ø£*|æq ˙{Ï‘√ kÕïq+ #˚kÕÔsT¡ . kÕïHêìøÏ eTT+<äT ø=+<äsT¡ Ád”\Ô T
|üdTü |ü⁄ bı&çì ‘·&|ç æ eTT<ä#› d˚ æ <ëìì ˇ+{ÏøÏ sêdüT≈£î+{≤s¡T. Bì e\¢ #·sà¡ +
<äTs¡<\ä T+&Ée⁄. #·sà¡ + ø±+‹e+‘·+>±, eTT&É‘\· T ˝Ò≈î£ +&Ü ‘·j÷· s¡e&ÉyT˚ ø±ø£
nyê+∫Û‘· s√e÷\T q•kÕÔsTT. dü+düÿè‘·+˝À ªªìXÊμμ, ªªìXÊVü‰μμ, ªªVü≤]Á<ëμμ nH˚
ù|s¡T>¢ \∑ |üdTü |ü⁄ Wwü<äÛ $\Te\qT Äj·TTπs«<ä+ @Hê&√ ø£ìô|{Ϻ ñ|üj÷Ó –+∫+~.
|üdüT|ü⁄qT Væ≤+B˝À ªªVü≤©›μμ n˙, Ä+>∑¢ uÛ≤wü˝À ªª≥s¡à]ø˘μμ (Turmeric) n˙
n+{≤s¡T. Bì XÊÁd”j Ô T· HêeT+ - 'Curcuma longa' Ç~ n\¢+ C≤‹øÏ #Ó+~q
yÓTTø£ÿ. á yÓTTø£ÿ y˚sT¡ <äT+|ü\T e+&ç‘˚ |üdTü |ü⁄ ø=eTTà\T, yê{Ïì #·÷s¡+í #˚ùdÔ
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 93
94 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 |üdTü |ü⁄ bı&ç \_ÛkÕÔsTT. |üdTü |ü⁄˝À ø£©Ô ˝Ò≈î£ +&Ü ñ+&˚+<äT≈£î |üdTü |ü⁄ ø=eTTà\T
bı&ç #˚dæ yê&ÉTø√e&ÉyT˚ eT+∫~. eTq s√EyêØ ÄVü‰s¡+˝À |üdTü |ü⁄ y˚jT· ì
|ü<ës¡+ú ñ+&É<Tä . ≈£Ls¡\T, |ü#·Ãfi¯ófl, #ês¡T, kÕ+u≤s¡T, eTõ®>∑ #ês¡T yÓTT<ä\>∑T
uÛÀ»q |ü<ësêú\˝À |üdüT|ü⁄ yê&Éø£+ ‘·|üŒìdü].
|üdTü |ü⁄ s¡øÔ£ ÁkÕyêìï n]ø£{ºÏ >±j·÷\qT ‘·«s¡>± e÷qTŒ‘·T+~. <äTs¡<≈ä L£ ,
#·s¡às√>±\≈£L |üdüT|ü⁄ ~yÍ´wü<Ûä+. y˚|ü ∫>∑Tfi¯S¢, |üdüT|üP düeTbÕfi¯fl˝À q÷]
sêùdÔ <äTs¡<ä\T ‘·>∑TZ‘êsTT. |üdüT|ü⁄ bı&çì ‘·&ç|æ eTT<ä›>±#˚dæ, n~ ¬s+&ÉT bÕfi¯ófl,
s¬ +&ÉT bÕfi¯ófl Äe q÷HÓ, ˇø£ bÕ\T õ˝Ò&¢ TÉ Ä≈£î\ s¡d+ü ø£*|æ u≤>± ø±∫, Ä
q÷HÓ sêùd,Ô >∑õ® |ü⁄+&ÉT¢ qj·TeTe⁄‘êsTT. <äTs¡<ä ≈£L&Ü ‘·>T∑ ‘Z T· +~. eTdæ˝Ò ˙{Ï˝À
|üdTü |ü⁄, Hê\T¬><’ Tä y˚|,ü ‘·T\dæ Ä≈£î\T y˚d,æ Ä Ä$] |”*ùdÔ »\TãT, eTT≈£îÿ
~ã“&É eT≥Te÷j·TeTÚ‘êsTT.ns¡ø|£ ⁄ü Œ y˚&ç bÕ\˝À s¬ +&ÉT Á>±eTT\ |üdTü |ü⁄ ø£*|æ
s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ ‘ê–Hê »\TãT |üP]Ô>± qj·TeTÚ‘·T+~.
|üdüT|ü⁄, ñdæ]ø±j·T eT<ÛäTy˚TVü‰ìï n<äT|ü⁄#˚j·T&É+˝À düs¡«ÁX‚wü̃yÓTÆq$.
ns¡ø|£ ⁄ü Œ ‘êC≤ ñdæ]|ü+&És¢ d¡ +ü ˝À ◊<äT Á>±eTT\ |üdTü |ü⁄ bı&ç ø£\T|ü⁄≈£îì s√p
‘ê–‘˚ #·¬øÿs¡ yê´~Û (wüß>∑sY ˝Òø£ &Éj·÷u…{Ïdt) |üP]Ô>± n<äT|ü⁄˝À ñ+≥T+~.
Á‹|ò˝ü ≤\T (ø£sø¡ ±ÿj·T, ‘êìø±j·T, ñdæ]ø±j·T\qT eT÷&ç+{Ï˙ Á‹|ò˝ü ≤\T n+{≤s¡T),
|üdTü |ü⁄, e÷ì|üdTü |ü⁄ ` M{Ïì düeTbÕfi¯fl˝À ø£*|æ bı&ç#d˚ ,æ Ä #·÷sêíìï eT÷&ÉT
Á>±eTT\ #=|ü⁄Œq s√p eT÷&ÉTkÕs¡T¢ rdüT≈£î+fÒ eT<ÛTä y˚TVü‰ìï (#·ø¬ ÿs¡ yê´~Ûì)
|üP]Ô>± Vü≤]düTÔ+~. #·¬øÿs¡ yê´~ÛÁ>∑düTÔ\T sê– C≤e˝À ˙fi¯fl eTõ®>∑ m≈£îÿe>±
ø£\T|ü⁄≈£îì Á|ü‹s√p ñ<äjT· + ‘ê>∑T‘·÷ ñ+fÒ ô|q’ ‘Ó*|æq Wwü<ëÛ \T eT]+‘·
‘·«s¡>± dü‘Œ· *¤ ‘ê\T ÇkÕÔsTT. q&Éø£ e+{Ï XÊØs¡ø£ yê´j·÷eT+ #˚d÷ü ,Ô ÄVü‰s¡+˝À
q÷HÓ\T, HÓsTT´, r|æ |ü<ësêú\T, <äT+|ü\T, ø=‘·Ô _j·T´|ü⁄ nqï+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì
|üP]Ô>± e÷H˚d,æ yÓTT\¬ø‹Ôq ô|dü\T, <=+&Éø±j·T, ø±ø£sø¡ ±j·T, yÓT+‘·T\T, >√<ÛTä eT
|ü<ësêú\T, ñdæ] |ü+&ÉT, |üdTü |ü⁄ yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì m≈£îÿe>± yê&ÉTø√e≥+ eT+∫~.
|üdTü |ü⁄ bı&ç, ≥+ø£DeTT (Borax) düeTbÕfi¯fl˝À ø=ã“]q÷HÓ˝À ø£*|æ,
ô|’|üP‘·>± sêùdÔ ø±fi¯fl |ü>∑Tfi¯ófl, ô|<ë\ |ü>∑Tfi¯Sfl ‘·>∑TZ‘êsTT. |üdüT|ü⁄ ø=eTTà\T,
|üdTü |ü⁄ bı&çøπ ø±ø£ |ü∫à |üdTü |ü⁄ <äT+|ü\ ‘êC≤ s¡kÕìøÏ ≈£L&Ü |ü\T Á|üj÷Ó »Hê\T
ñHêïsTT. ‘êC≤ |üdüT|ü⁄ <äT+|ü\ s¡dü+˝À ø£s¡ø±ÿj·TqT yÓT‘·Ô>± bı&ç#˚dæ ø£*|æ, ô|’
|üP‘·>± |üPùdÔ, >√s¡T#·T≥Tº (Whitlow) qj·TeTÚ‘·T+~. |ü∫à |üdüT|ü⁄, e÷ì
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 95
|üdTü |ü⁄, eT+õwü˜ , Äyê\T ` M≥ìï{Ï˙ düeTbÕfi¯fl˝À ø£*|æ #·÷s¡+í #˚d,æ y˚Tø£bÕ\‘√
ø£*|æ ô|’|üP‘·>± sêdüT≈£î+fÒ #·s¡à+ eTè<äTe⁄>± ‘·j·÷¬s’, #·s¡à kÂ+<äs¡´+
ô|+bı+<äT‘·T+<äì ªªãdüesêJj·TeTTμμ nH˚ yÓ’<ä´ Á>∑+<∏ä+ ù|s=ÿ+~. |üdüT|ü⁄≈£î
s¡ø£Ô <√cÕ\qT Vü≤]+∫, s¡ø±Ôìï X¯ó~Δ#˚ùd >∑TDeTT+~.ÁbÕNq ø±\+˝À Ád”Ô\T
s¡T‘·TkÕïq+ #˚ùd düeTj·T+˝À eT÷&ÉT >∑#·Ãø±j·T\+‘· |üdüT|ü⁄ eTT<ä›\qT
$T+>∑&+É >±˙, eT÷&ÉT |ü⁄&dç fiæ fl¯ |üdTü |ü⁄˙{Ïì ‘ê>∑&+É >±˙ #˚ùdyês¡≥. Bì ø±s¡D+>±
X¯Øs¡+˝À #Ó&TÉ s¡ø+Ô£ ‘=*– eT+∫ s¡ø+Ô£ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì yê] $XÊ«dü+. ‘˚eT
Á|ü<X˚ Ê˝À¢ |üì #˚d÷ü Ô ‹]π> Ád”\Ô T bÕ<ë\≈£î ÁøÏeTT\ e\q dü+Áø£$T+#˚ bÕ∫
e¬>s’ ê\T sê≈£î+&Ü |üdTü |ü⁄ sêdüT≈£îH˚yês¡T. eTTK kÂ+<äs´¡ + ø√dü+ Ä s√E˝À¢
eTTU≤ìøÏ ‘·|üŒìdü]>± |üdüT|ü⁄ sêdüT≈£îH˚yês¡T. ù|s¡+{≤\˝À Ád”Ô\≈£î $~Û>±
|üdTü |ü⁄sêùd Ä#ês¡+ n+<äTøπ @s¡Œ&ç+~. e<ä÷es¡T\≈£î ô|[fløÏ eTT+<äT #˚sTT+#˚
kÕïq+ dü+<äs“¡ +¤ >± yê]øÏ |üdTü |ü⁄‘√ q\T>∑T ô|≥º&+É , |üdTü |ü⁄ ã≥º\T ø£≥uº …≥º&+É
˝ÀH˚ eTq+ |üdTü |ü⁄ ÁbÕ<ÛëHê´ìï Á>∑V≤æ +#·e#·TÃ. |üdTü |ü⁄ bı&çì eTìwæ eT÷Á‘·+˝À
s¡+>∑]+∫ <ëìï ‘ê–ùdÔ bÕeTT ø£s∫¡ q $wü+ Vü≤]düT+Ô <äì ªªedüT>Ô T∑ D Á|üø±•ø£μμ
ù|s=ÿ+~.ø£s∫¡ q #√≥≈£L&Ü <ëH˚ï ô||’ Pü ‘·>± sêj·÷\≥. s¡ø<Ô£ √wü+ e\q ø£*>π
#·sà¡ s√>±\˝À, ø±yÓTs¡˝¢ À |üdüT|ü⁄qT ˝À|ü*øÏùdÔ ~yÍ´wü<+äÛ ˝≤ |üì#˚dTü +Ô ~.H˚‹˝À
|üdüT|ü⁄ bı&çì s¡+>∑]+∫ ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ <ä>∑TZ ‘·>∑TZ‘·T+~. |ü∫à |üdüT|ü⁄ s¡dü+˝À
|ü{Ïø£ #·÷s¡í+ ø£*|æ #Ó$˝Ày˚ùdÔ #Ó$b˛≥T, NeTTø±s¡&É+ ‘·>∑TZ‘êsTT. |üdüT|ü⁄, ô|<ä›
|æ|üŒfi¯ófl, n\¢+, j·÷\ø£ ø±j·T –+»\ #·÷s¡í+ |ü~ bÕfi¢̄ #=|ü⁄Œq rdüT≈£îì,
◊<äTbÕfi¯fl $T]j·÷\bı&ç #˚]Ã, Ä bı&çì s√p eT÷&ÉT Á>±eTT\ #=|ü⁄Œq
‹+≥T+fÒ nJ]Ô yê´~Û |üP]Ô>± qj·TeTÚ‘·T+<äì ‘·eT ªªÇ+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷
yÓT&çø±μμ nH˚ Á>∑+<∏ä+ ˝À &Ü.¬ø.j·T+.q<é ø£Øí ù|s=ÿHêïs¡T. |üdüT|ü⁄ ÁøÏ$T<√cÕ\T
b˛>=≥º&Üìπø ø±ø£ Js¡øí ±]>±q÷ Á|üd<æ +Δä . n+<äTøπ eTq ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ìï{Ï˝À
|üdTü |ü⁄ yê&Éø+£ ‘·|Œü ìdü] nsTT+~.
|üdüT|ü⁄ #·Ts¡T≈£î<äq+ |ü⁄{Ϻ+#˚ ñÁ‘˚Œs¡ø£+>±q÷ |üì#˚düTÔ+~. #·s¡à+
<√≈£îÿb˛sTTq >±j·÷\≈£L, »\>∑\T (leeches) |ü{qºÏ >±j·÷\≈£L, ø£+&Ésê\
H=|ü⁄Œ\≈£L |üdTü |ü⁄qT ˙{Ï˝À s¡+>∑]+∫ ô||’ Pü ‘·>± sêùdÔ Á|üj÷Ó »q+. nsTT‘˚ s¡øÔ£
<√cÕ\ ìyês¡D≈£î e÷Á‘·+ |üdTü |ü⁄ ˙{Ïì ˝ÀìøÏ rdüTø√yê*. |ü∫à |üdTü |ü⁄ <äT+|ü
s¡d+ü ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø+£ >± u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. |üdTü |ü⁄ ø£&ÉT|ü⁄˝À
96 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
qT+∫ >±dt qT yÓ\Te]+#˚ (carminative) Á<äyê´\˝À ÁX‚wü˜yÓTÆq~. eT÷Á‘·
<√cÕ\≈£L,ø±yÓTs¡¢ e+{Ï ø±˝ÒjT· <√cÕ\≈£L, ùdÿ;dt e+{Ï rÁeyÓTqÆ <äTs¡<‘ä √
≈£L&çq #·s¡à yê´<ÛäT\ ∫øÏ‘·‡˝Àq÷ j·TTHê˙ yÓ’<ä´+˝À nHê~>± |üdüT|ü⁄qT
O|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ø£fi¯ófl rÁe+>± yê∫, NeTT ø±s¡T‘·T+fÒ (Purulent
Ophthalmia) |üdüT|ü⁄ ø£cÕj·T+ ø£fi¯flMT<ä sêdüT≈£î+fÒ ‘·ø£åD ñ|üX¯eTq+
ø£\T>∑T‘·T+~. yê|ü⁄, NeTT ø±s¡&É+ ‘·π>Z es¡≈£î ˇø£ |ü\T#·{Ï >∑T&ɶqT |üdüT|ü⁄
ø£cÕj·T+˝À eTT+∫, s√– ø£fifl¯ MT<ä ø£bÕŒ*. NeTT ø±πs ø£fifl¯ ø£\ø£ yê´~Û (Purulent
Conjunctivitis) ˝Àq÷ Ç<˚ Ø‹˝À #˚ùdÔ ø£fifl¯ b˛≥T ‘·>T∑ ‘ Z T· +~. eTT≈£îÿ˝Àì
eT÷´ø£dt bıs¡\T rÁe+>± yê∫, eTT≈£îÿ ~ã“&É‘√ XÊ«dü |”\TÃø=q&É+ Çã“+~ø£s+¡ >±
ñqï|ü⁄Œ&ÉT (Coryza) |üdüT|ü⁄ ø=eTTà*ï ì|ü⁄Œ\MT<ä y˚d,æ Ä bı>∑ |”*ùd,Ô eTT≈£îÿ
qT+∫ ∫ø£ÿ{Ï ÁkÕe+ yÓ&É*b˛sTT, eTT≈£îÿ ~ã“&É ‘=\–b˛‘·T+~. Væ≤d”º]j·÷
‘Ós¡\T, Áu≤+U…’{Ïdt e+{Ï yê´<ÛäT\˝Àq÷ |üdüT|ü⁄ ~yÍ´wü<Ûä+. |üdüT|ü⁄ bı&çì ì|ü⁄Œ\
MT<ä y˚d,æ Ä bı>∑qT ‘˚\T ≈£î{Ïqº #√≥ ø=ìï ìeTTcÕ\bÕ≥T k˛πø≥T¢#ù˚ dÔ u≤<Ûqä T+∫
‘·øDå£ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ø=+‘·eT+~øÏ ‘êeTT >∑T+Á&É+>± ‹s¡T>∑T‘·Tqï{À¢,
|ü]düsê\T yÓTT‘·+Ô ‘·eT #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·Tqï{À¢ nqTuÛ÷Ñ ‹ø£\T>∑T‘·÷ ñ+≥T+~.
á yê´~Ûì yÓ]>º √ (Vertigo) n+{≤s¡T. á yê´~Û˝À |ü∫à |üdTü |ü⁄ <äT+|ü*ï
yÓT‘·{Ô Ï ù|düT˝º ≤ #˚d,æ ‘·\≈£î |ü{ùºÏ dÔ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. ø=+<ä]øÏ #Ó$ qT+&ç
$&Ée≈£î+&Ü NeTT ø±s¡T‘·÷ (Chronic Otorrhoea) ñ+≥T+~. yê]øÏ |üdTü |ü⁄
ˇø£ bÕ\T, |ü{øÏ £ (alum) Çs¡yÓ’ bÕfi¯ófl ø£*|æ #Ó$˝À |æ∫ø±Ø #˚ùdÔ |òü*‘·+
O+≥T+~. ‘êC≤ |üdTü |ü⁄ |üP\qT yÓT‘·{Ô Ï ù|düTº>± #˚dæ ô||’ Pü ‘·>± sêùdÔ ‘êeTs¡
e+{Ï Á|üe÷<äøs£ ¡ #·sà¡ yê´<ÛTä \T q•kÕÔsTT.
ø±+uÀ&çj÷· Á|ü»\T |ü∫à |üdTü |ü⁄ Ä≈£î*ï »«s¡ ìyês¡D≈£î O|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
‘˚\T ≈£î{ÏHº ê, bÕeTT ø£s∫¡ Hê, kÕe÷q´ Á|ü»\T |üdTü |ü⁄qT $s¡T>∑T&ÉT>± yê&ÉTø=q&É+
nHê~>± edüTqÔ ï~. nsTT‘˚ |üdTü |ü⁄ ‘˚\T $cÕìøÏ>±˙, bÕeTT $cÕìøÏ>±˙ $s¡T>∑T&ÉT
e÷Á‘·+ ø±<äì yÓ<’ ´ä |ü]XÀ<Ûqä \˝À ‘˚*+~. ø£qTø£ á $wüjT· +˝À ‘·>T∑ C≤Á>∑‘\Ô· T
rdüT≈£îì Antivenin (Anti venom serum) ‘√ düø±\+˝À düs¬ q’ yÓ<’ ´ä ∫øÏ‘‡· \T
#˚sTT+#·e\dæ ñ+≥T+~.
nyÓT]ø±, Á_≥Hé \˝À »]|æq |ü]XÀ<Ûqä \˝À |üdTü |ü⁄˝À ñ+&˚ ªªø£sT¡ ÿ´$THéμμ
(Curcumin) nH˚ |ü<ës¡+ ú ø±q‡sY ìyês¡D≈£î n<äT“¤‘+· >± |üì#˚dTü +Ô <äì ‘˚*+~.
Çìï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï|üdTü |ü⁄qT mes¡÷ ìs¡ø¢ ´å£ + #˚jT· uÀs¡ì Ä•<ë›+.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 97
98 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ˙s¡T*¢
ñ*¢bÕj·T yÓjT· ´ì ≈£Ls¡, |ü#÷ &ç, kÕ+u≤s¡T, |ü⁄\TdüT\qT>±˙ ñ*¢bÕj·T
yÓjT· ´≈£î+&Ü #˚ùd ñbÕà, |üø√&û, <√X¯, >±¬s\qT>±˙ }Væ≤+#·Tø√>∑\e÷? yê≥ìï{Ïø°
s¡T∫ ‘Ó#Ã˚ <˚ n~. ªªñ*¢ ñ+fÒ eT*¢ ≈£L&Ü e+≥\πøÿ!μμ nqï kÕyÓT‘· e+≥\T
s¡T∫ø£s+¡ >± ñ+&Ü\+fÒ ñ*¢ yê&Éø+£ ‘·|Œü ìdü] nì dü÷∫düTqÔ ï~. ñ*¢ #˚ùd
y˚T\T ‘·*≈¢ L£ &Ü #ÓjT· ´<äHêïs¡T ô|<ä\› T. ñ*¢øÏ ñqï ÄVü‰s¡ $\Te˝Ò ø±ø£ Wwü<äÛ
$\Te\qT ã{Ï≈º L£ &Ü @s¡Œ&çq kÕyÓT‘· n~. n˝≤π> ªªñ*¢ |ü~ ‘·\T¢\ ô|≥Tºμμ
n˙, ªªñ*¢ì q$Tà, ‘·*ì¢ q$Tà #Ó&y¶É ê&ÉT ˝Ò&TÉ μμ n˙ ≈£L&Ü n+{≤s¡T n+<äTøπ .
Çø£ Ç|ü⁄Œ&ÉT ñ*¢≈î£ qï Ä ÄVü‰s¡, Wwü<äÛ $\Te˝Ò$T{À ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
dü+düÿè‘·+˝À ˙s¡T*¢ì ªª|ü˝≤+&ÉTμμ, ªªdüTø£+<äμμ, ªªj·TeH˚wμºü μ, ªªeTTK<ä÷wüDμμ,
ªª<äTs¡+Z <Ûëμμ nH˚ ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . Á^≈£î\T, j·T÷s¡|j æ T· qT¢, eTVü≤eTàBj·TT\qT
ñeTà&ç>± dü+düÿè‘·+˝À ªªj·Teq'μμ X¯ã›+‘√H˚ e´eVü≤]kÕÔs¡T. ªªj·TeH˚wüºμμ nH˚
ù|s¡Tqï z Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ ˙s¡T*¢ì yês¡T u≤>± Çwü|º &ü ˚ ø±s¡D+>± <ëìø± ù|s¡T
e∫Ã+~. ã\Msê´\qT eè~Δ|sü ∫¡ X¯Øsêìï s¡ødåÏ Tü +Ô ~. ø£qTø£ <ëìøÏ ªª|ü˝≤+&ÉTμμ
nì ù|s¡T. eT+∫ <äT+|ü ˝Òø£ >∑&\¶É T ø£\~ ø£qTø£ düTø£+<ä n˙, H√{ÏøÏ e÷*q´+
ø£*–+#˚~ ø£qTø£ ªªeTTK <ä÷wüDμμ n˙, ªª<äTs¡+Z <Ûëμμ n˙ ù|s¡T¢ e#êÃsTT.
XÀ¢. |ü˝≤+&ÉT düÔ<äTZD…ÆdüTÔ\´' $bÕπø eT<ÛäTs¡düTÔ dü' ˆ
ø£|òü+ ø£s√‹ H√|æ‘·Ô+ πøe˝À-ì\HêX¯q' ˆˆ
|ü˝≤+&ÉT' ø£≥Tø√ã˝À´ >∑Ts¡Tsê«‘êÁdü|æ‘·Ôõ‘Y ˆ
eèwü´X¯Ãs√#·q'dæï>√Δ yê+‹<√wü$HêX¯q' ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
˙s¡T*¢, yÓ\T¢*¢ (Wwü<)äÛ >∑TD≤\˝À düe÷qyÓTqÆ $.n~ eT<ÛTä s¡ $bÕø£+
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 99
ø£\~. ø£bÕò ìï ø£\>∑CdÒ Tü +Ô ~>±˙, |æ‘Ô· <√cÕìï e÷Á‘·+ ø£\>∑Cj … ·T´<äT. yê‘êìï
q•+|üCdÒ Tü +Ô ~. |ò÷ü f…qÆ s¡T∫ ø£*–q~. ã˝≤ìïdüT+Ô ~. >∑Ts¡T >∑TD+ ø£\~. yê‘·+,
s¡øÔ£ |æ‘+Ô· -M{Ïì q•+|üCdÒ Tü +Ô ~. eèwü´eTT - n+fÒ Ms¡´ eè~Δ #˚dTü +Ô ~. s¡T∫ì
|ü⁄{ϺdüTÔ+~.dæï>∑Δ >∑TD+ (#·\Te #˚ùd dü«uÛ≤e+) ø£*–q~. yê+‹ <√cÕìï
b˛>=&ÉT‘·T+~.
‘Ó\T>∑T˝À ô|<ä› ñ*¢, ˙s¡T*¢, ñ*¢ >∑&,¶É mÁs¡>&∑ ,¶É ñ*¢bÕj·T - Ç˝≤ |ü\T
ù|s¡‘¢ √ Bìï |æ\TkÕÔsT¡ . Ä+>∑+¢ ˝À ªªÄìj·THéμμ (Onion) n˙ Væ≤+B˝À ªª|æj÷· CŸμμ
n˙ |æ*#˚ Bì XÊÁd”j Ô T· HêeT+ n*¢jT· + ôdbÕ (Allium cepa). Ç~ **j˚Td”
(Liliaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q ∫qï yÓTTø£ÿ≈£î H˚\øÏ+<ä }πs >∑&.¶É ñ*¢ >∑&˝ ¶É À
ˇø£<ëì ˝À|ü\ eTs=ø£{>Ï ±, ˙{Ï‘√≈£L&çq |ü\T#·{Ï bıs¡\T+{≤sTT. ªªñ*¢ bıs¡
e+{Ï |ü\T#·ì Ns¡μμ nH˚ yê&ÉTø£ eTq≈£î ‘Ó*dæq<˚! Äs¡u…{Ϻq ñ*¢bÕj·T\T
bÕ&Ée≈£î+&Ü ì\« ñ+{≤sTT. #·]Á‘·≈£î ‘Ó*dæq y˚Ts¡≈£î eTq+ ñ*¢bÕj·T*ï
<ë<ë|ü⁄ Hê\T>∑Ty˚\ dü+e‘·‡sê\ qT+N yê&ÉT‘·THêï+. ÁbÕNq áõ|ü⁄º˝À
O*¢bÕj·T*ï |üPõ+#˚yês¡≥ ≈£L&Ü.
á yÓTTø£ÿ s¬ +&˚fió¯ fl J$düT+Ô ~.Ä≈£î\T bı&Ée⁄>± uÀ\T>± ñ+{≤sTT.|üP\T
>∑T‹Ô>± |üPkÕÔsTT.‘Ó\>¢ ± ñ+&˚ á |üP\qT+#˚ ñ*¢ $‘·HÔ ê\T ekÕÔsTT. á –+»\T
ø±˙, <äT+|ü ø±˙ ñ*¢ kÕ>∑T≈£î $‘·qÔ +>± yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. ñ*¢ kÕ>∑T˝À Á|ü|+ü #·+˝À
#Ó’Hê ‘·s¡Tyê‹ kÕúq+ uÛ≤s¡‘Y <˚. ˙s¡T*¢ yÓTT‘·Ô+ ˇπø bÕj·T>± ñ+fÒ yÓ\T¢*¢
e÷Á‘·+ bÕj·T\T bÕj·T\T>± ñ+≥T+~. yÓ\T¢*¢ jÓTTø£ÿ á bÕj·T*ï s¬ ã“\T
nì≈£L&Ü n+{≤s¡T. Ä+>∑+¢ ˝À cÕ\{Ÿ (Shallot) nì |æ\Teã&˚ yÓ\T¢*ø¢ Ï e÷Á‘·+
kÕ<Ûës¡D yÓ\T¢*˝¢ ≤ bÕj·T\T+&Ée⁄. ˙s¡T*¢˝À mÁs¡{MÏ , ‘Ó\{¢ MÏ e÷Á‘·yT˚ ø±ø£
ªª$‘·s¡ÿμμ, ªª<äTÁ<äTeTμμ nH˚ ù|s¡¢‘√ |æ\Teã&˚ ªª|ü#·Ã ˙s¡T*¢μμ ≈£L&Ü ñ+~. n+‘˚
ø±ø£ eTq+ kÕ+u≤s¡T˝À y˚dTü ≈£îH˚ ∫qï, düqïì s¡ø+£ ≈£L&Ü ˇø£{Ï ñ+~. Ç$
‘·$Tfi¯Hê&ÉT ˝À u≤>± <=s¡T≈£î‘êsTT. ˙s¡T*¢˝À ‘Ó\¢ ˙s¡T*¢ n‘·´+‘· ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ ~.
O*¢ ø±&ÉqT ≈£L&Ü ≈£Ls¡\T, kÕ+u≤s¡T\˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ñ*¢ø±&É kÕ+u≤s¡TøÏ
s¡T∫˙, >∑Tu≤[+|ü⁄˙ ‘ÓdTü +Ô ~.
˙s¡T*¢ >∑&\¶É T |ü∫Ã$ ø±s¡+>±, |ò÷ü ≥T>± ñHêï ñ&çø+Ï ∫ >±˙, ø±\TÃ≈£îì
>±˙ ‹+fÒ ‹j·T´>± ñ+{≤sTT.Ç$ #·\e #˚kÕÔsTT.Äø£*ì ô|+#·T‘êsTT. ãT~Δì
100 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
$ø£dæ+|ü CÒkÕÔsTT.s¡øÔ£ ô|’‘ê´ìï Vü≤]kÕÔsTT.ô|˝’ Ÿ‡ ì b˛>=&É‘êsTT. eTT≈£îÿ qT+∫
s¡øÔ+£ ø±s¡T‘·Tqïyêfi¯ófl ˙s¡T*¢bÕj·T\ s¡kÕìï |”*ùdÔ yÓ+≥H˚ s¡ø+Ô£ ø£≥Tº≈î£ +≥T+<äì
ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ ù|s=ÿ+~. eT÷\ yê´~Û˝À ô|’˝Ÿ‡ qT+∫ ø±πs s¡ø£Ô ÁkÕe+
ø£≥Tºø√yê\+fÒ ñ*¢ ~yÍ´wü<Ûä+. møÏÿfi¢̄≈£L, XÊ«dü s√>±\≈£L ˙s¡T*¢ s¡dü+ |”*ùdÔ
‘·øDå£ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.
‘Ó\¢ ˙s¡T*¢ >∑&\¶É T H˚‹˝À y˚sTT+∫, |ü+#·<ës¡‘√ bÕø£+ |ü{,ºÏ ‹+fÒ
Ms¡´ |ü⁄wæº #˚dæ, X¯óÁø£ qwüº+ n]ø£≥ºã&ÉT‘·T+<äì ªªedüTÔ >∑TD Á|üø±•ø£μμ ù|s=ÿ+~.
ñ*¢ >∑&\¶É ˝À ñqï q÷HÓ #·Ts¡T≈£î<äHêìï ø£*–düT+Ô ~.eT÷Á‘êìï C≤Ø
#˚dTü +Ô ~. ø£fiq¢Ë T yÓ&*É +|ü CÒdTü +Ô ~.ñ*¢ bÕj·T\qT ø±\TÃ≈£î ‹+fÒ Ád”\Ô ≈£î s¡T‘·T
s¡ø+Ô£ C≤Ø ne⁄‘·T+~. |ü∫à ˙s¡T*¢ s¡d+ü ˇ+{ÏøÏ sêdüT≈£î+fÒ Ä |ò÷ü ≥TøÏ #·sà¡ +
mÁs¡ã&ç ø£+<äT‘·T+~. n<˚ ø±*Ãq ñ*¢>&∑ \¶É T ˝ÀìøÏ rdüT≈£îHêï, #·sà¡ +ô|’ sêdæHê
yê∫, ñÁ<˚ø+Ï ∫q X¯Øs¡ uÛ≤>±\T #·\㢠&ç, yÓ+≥H˚ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ˙s¡T*¢
s¡d+ü X¯è+>±s√B›|øü +£ (Aphrodisiac) >± |üì #˚dTü +Ô ~.Ä s¡d+ü ˝À ø=~›>± ‘˚H,Ó
n\¢+ s¡dü+, HÓsTT´ #˚]à rdüT≈£î+fÒ eT]+‘· |òü*‘·+ ñ+≥T+~. X¯ØsêìøÏ
#·Ts¡T≈£î<äq+ ø£*–+#·&Üìø°,ø£fiq¢Ë T yÓ&*É +|ü CÒjT· &ÜìøÏ ≈£L&Ü á s¡d+ü u≤>±
|üì#˚düTÔ+~.eTq+ |ü∫à ñ*¢bÕj·T ‹+fÒ H√s¡+‘ê <äTs¡Z+<ÛäeTì ‹q+.ø±˙
ø£&ÉT|ü⁄˝Àì ÇHÓŒ¤ø£åHé b˛>={Ϻ, ù|>∑T\qT+&ç s¡ø£Ô ÁkÕyêìï n]ø£≥º&ÜìøÏ |ü∫Ã
O*¢bÕj·T\T ‹q&É+ m+‘√ y˚T\T. Ç˝≤+{Ï Çã“+<äT\Tqïyês¡T |ü∫à ñ*¢
Á|üjÓ÷»Hê\T |üP]Ô>± bı+<˚+<äT≈£î, y˚sTT+∫q n≥T≈£î\T, y˚sTT+∫q X¯q>∑
|ü|⁄ü Œ, y˚sT¡ X¯q>∑ |ü|⁄ü Œ, |ü∫à ñ*¢ eTTø£ÿ\T, ñ|ü⁄Œ, yêeTT bı&ç, J\ø£Ás¡\≈£î
ìeTàs¡d+ü #˚]à ªªeTkÕ˝≤μμ ù|s¡T‘√ ‹H˚ |ü<ës¡+ú øπ e\+ s¡T∫ø£sy¡ T˚ ø±<äT, m+‘√
Á|üj÷Ó »qø£s+¡ >±q÷ ñ+≥T+~. nsTT‘˚ Ç+<äT˝À ø±s¡+ u≤>± ‘·–+Z ∫ y˚dTü ø√yê*.
|ü∫à ñ*¢ ‹+fÒ eT÷Á‘·+, s¡T‘·Ts¡ø+Ô£ C≤Ø ne⁄‘êsTT. j·T÷Hê˙ yÓ<’ ´ä +˝À ˙s¡T*¢ì
ø±yÓTs¡¢≈£L, ≈£îø£ÿø±≥T≈£L, ô|’˝Ÿ‡ ≈£L Wwü<Ûä+>± yê&É‘ês¡T. $&Ée≈£î+&Ü ñqï
Áu≤+U…’{Ïdt ≈£î ñ*¢ ~yÍ´wü<Ûä+. rÁeyÓTÆq ø£&ÉT|ü⁄ H=|æŒø°, dæ-$≥$THé ˝À|ü+
ø±s¡D+>± e#˚à ªªdüÿØ«μμ yê´~Ûø° |ü∫à ñ*¢ ñ|ü⁄Œ‘√ ‹+fÒ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~.
ôd>∑ >∑&ɶ\≈£L, >±j·÷\≈£L, |ü⁄fi¯fl≈£L |ü∫à ñ*¢bÕj·T*ï ‘=øÏÿ ø±˙, ñ&Éø£u…{Ϻ
>∑TE®#˚dæø±˙ ø£≥Tº ø£&ç‘˚ eT+≥, y˚&ç, b˛≥T ‘·–Z #·\¢ã&ç ñ|üX¯eTq+
ø£\T>∑T‘·T+~.s¡ø£Ô $πs#·Hê\T ‘·>∑Z&Üìø°, X¯Øs¡ ‘êbÕìï Vü≤]+#·&Üìø° |ü∫à ñ*¢
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 101
>∑TE®qT u§&ÉT≈¶ £î ø£≥Tº>± ø£&‘É ês¡T.n|ükÕàsêìø°, ∫qï _&ɶ H=|ü⁄Œ\(Infantile
Convulsions)≈£L, eT÷s¡Ã¤\≈£L ñ*¢ s¡dü+ ªªôdà*¢+>¥ kÕ˝Ÿºμμ (Smelling Salt)
˝≤ |üì#˚dæ düŒèVü≤˝ÀøÏ ‘ÓdüTÔ+~. #Ó$b˛≥T≈£î ñ*¢ s¡dü+ yÓ#·ÃCÒdæ ¬s+&ÉT #·Tø£ÿ\T
#Ó$˝À y˚dTü ≈£î+fÒ yÓ+≥H˚ ñ|üXe¯ Tq+ ø£\T>∑T‘·T+~. eT÷s¡Ã\¤ T, ∫qï_&ɶ H=|ü⁄Œ\˝À
s√–øÏ ø±*Ãq ˙s¡T*¢ >∑TE®qT n]ø±fi¯fl˝À s¡T~›‘˚ düŒèVü≤ edüT+Ô ~. eTT≈£îÿ qT+∫
s¡øÔ+£ Ádü$dü÷Ô ñ+fÒ (Epistaxis) u≤>± q*∫q |ü∫à ˙s¡T*¢ì yêdüq#·÷ùdÔ s¡øÔ£
ÁkÕe+ Ä–b˛‘·T+~.#·÷|ü⁄ eT+<ä–düTqÔ ï yê]øÏ ø£fifl¯ ˝À |ü∫à ˙s¡T*¢ >∑TE® ô|&ç‘˚
Á|üjÓ÷»q+ ñ+≥T+~. ˙s¡T*¢bÕj·T\ s¡dü+ ø£fi¯fl˝À ˇø£{Ï ¬s+&ÉT #·Tø£ÿ\T
y˚dTü ≈£î+≥÷, >√+>∑÷s¡(|ü⁄+{Ï ≈£Ls¡) |ü⁄\TdüT‘√ nqï+ ‹+≥÷ ñ+fÒ sπ Nø£{Ï
Áø£eT+>± ‘=\– b˛‘·T+~. n+‘˚ø±<äT— ‘˚fi¯ófl, $wü ø°≥ø±\T ≈£î{Ϻq #√≥¢,
#·sà¡ yê´<ÛTä \≈£î Ä ÁbÕ+‘·+˝À |ü∫à ˙s¡T*¢ >∑TE®qT sêùdÔ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.
˙s¡T*¢ s¡d+ü ˝À ˙\–] ‘Ó\’ + (Eucalyptus Oil) ø£*|æ ≈£î{Ïqº #√≥ sêùdÔ ‘˚\T
$wü+ Vü≤]düT+Ô ~.Bs¡øÈ ±\+>± bı>∑ Á‘ê>∑&ÜìøÏ n\yê≥T|ü&qç yê]˝À bı>±≈£î
$cÕìï Vü≤]+#·&ÜìøÏ |ü∫à ˙s¡T*¢ s¡d+ü |üì#˚dTü +Ô ~. #·sà¡ yê´<ÛTä \T, yê|ü⁄\T,
ø°fifl¯ H=|ü⁄Œ\≈£î |ü∫à ˙s¡T*¢ >∑TE®˝À düe÷q+>± Äe q÷HÓ ø£*|æ Ä j·÷ X¯Øs¡
uÛ≤>±\˝À |ü≥Tº y˚ùdÔ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ >± ñ+≥T+~. ø£j å T· yê´~Û˝À <ä>∑TZ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ
˙s¡T*¢ ‹q&É+ ÁX‚w+˜ü . >=+‘·T u§+>∑Ts¡Tb˛sTTHê, |üP&ç b˛sTTHê |ü∫à ñ*¢ >∑TE®˝À
ø±düÔ $HÓ>s∑ Y (Vinegar) ø£*|æ rdüTø√yê*. Äø£* eT+<ä–+∫Hê, |”V¢ ≤ü Á>∑+~Û
yê∫Hê (Spleen Enlargement), ø±yÓTs¡¢ yê´~Ûø° ˙s¡T*¢ì $HÓ>s∑ Y ‘√ ñ&çø+Ï ∫
‹ì|ækÕÔsT¡ . eT˝Ò]j·÷ »«s¡+ e∫Ãqyês¡T s√p s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ ˙s¡T*¢‘√ ø±düÔ
q\¢ $T]j·÷\T ø£*|æ ‹+fÒ Á|üjÓ÷»q+ ñ+≥T+~. ô|s¡T>∑T<ä\ dü]>± ˝Òì
|æ\\¢ ≈£î ñ&çø+Ï ∫q ˝Òø£ |ü∫à ˙s¡T*¢ì u…\+¢ ‘√ ‹ì|æùdÔ ô|s¡T>∑T<ä\ yÓTs¡T>ö‘·T+~.
eT÷Á‘·+ u≤<Û>ä ± #·Tø£ÿ #·Tø£ÿ>± |ü&TÉ ‘·T+fÒ (Strangury) q÷, X¯Øs¡+ $|üØ‘·+>±
y˚&>ç ± ñqï|ü⁄Œ&É÷ ˙s¡T*¢ ø£cÕj·T+ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.
yê∫ u≤<Ûäô|&ÉT‘·Tqï ô|’˝Ÿ‡ øÏ
ì|ü⁄Œ\ MT<ä u≤>± ø±*Ãq ˙s¡T*¢bÕj·T\≈£î J\ø£Ás¡,|ü{øÏ u£ \… +¢ ,Äe⁄HÓsTT´
ø£*|æ ‹ì|æ+∫Hê, Ä $TÁX¯e÷H˚ï yÓT‘·{Ô Ï ù|düT>º ± #˚dæ ô||’ Pü ‘·>± sêdæHê, $|üØ‘·+>±
yê∫ u≤~ÛdTü qÔ ï ô|’˝Ÿ‡ yê|ü⁄, u≤<Ûä ‘·–Z ñ|üXe¯ Tq+ ø£\T>∑T‘·T+<äì &Ü.πø.j·T+.q<é
ø£Øí >±] ªªÇ+&çj·THé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏ä+ ù|s=ÿ+~.
102 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ˙s¡T*¢ s¡d+ü ˝À @\≈£î\ #·÷s¡+í ø£*|æ ùd$ùdÔ eT÷Á‘·+˝À düT<ä› |ü&&É +É
‘·–Zb˛‘·T+~.
eT÷Á‘· ø£èÁ#·Ã¤+ (Stones in the urine bladder)
eT÷Á‘· ø√X¯+˝À sêfi¯ófl ø£]– b˛e&ÜìøÏ ˙s¡T*¢bÕj·T\T,|æ+&çø=+&É yÓTTø£ÿ
(Aerva lanata) y˚fió¯ fl ø£cÕj·T+>± ø±∫ |ü⁄#·TÃø√yê*. ø£cÕj·T+ yÓ÷‘ê<äT ˇø£
–<ä›≈£î $T+#·sê<äT.
ˇø£ |ü∫à ˙s¡T*¢bÕj·T˝À ∫qï |ü{øÏ £ eTTø£ÿ ô|{Ϻ ñ&çø+Ï ∫, <ëìï
q÷], Ä >∑TE®‘√ |üfió¯ fl ‘√eTT≈£î+fÒ <ä+‘· yê´<ÛTä \˙ï q•kÕÔsTT.
>∑&\¶É ô|q’ H˚‹˝À ñ&çø+Ï ∫q ˙s¡T*¢ì yÓT‘·>Ô ±q÷] ø£≥Tº ø£&‘ç ˚ Ä >∑&\¶É T
|üø±«ìøÏ e∫à |ü>T∑ \T‘êsTT. |ü>T∑ \ì >∑&\¶É T ø£]–b˛‘êsTT. |ü∫à ˙s¡T*¢ ‹+fÒ
ìÁ<ä m≈£îÿe>± edüT+Ô ~. |æ∫Ã≈£îø£ÿ ø£]∫Hê, bÕeTT ø£]∫Hê eT+≥ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ
Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· >± ˙s¡T*¢ s¡kÕìï ‘ê–+∫, q÷]q ˙s¡T*¢ eTT<ä› >∑T&É˝¶ À y˚dæ
yêdüq #·÷|æ+∫, ø£s∫¡ q #√≥ Ä eTT<äq› T y˚dæ ø£≥Tºø&£ ‘ç ˚ u≤<Ûä ‘·øDå£ + ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
ô|<ä› ñ*¢bÕj·T s¬ +&ÉT #Óøÿ£ \T>± ø√dæ, <ëìô|’ bı&ç düTqï+ #·*¢ <ëì‘√ ‘˚\T
≈£î{Ïqº #√≥ u≤>± s¡T~›‘,˚ eT+≥ ‘·øDå£ + ‘·>T∑ ‘Z T· +~. ˇø£ ˙s¡T*¢bÕj·T˝À |ædsü +¡ ‘·
q\¢eT+<äT (Opium) ô|{Ï,º <ëìï ì|ü⁄Œ\MT<ä ñ&çø+Ï ∫ ‹+fÒ, s¡øÔ£ $πs#·Hê\T
‘·–bZ ˛‘êsTT. eT÷&ÉT ñ*¢bÕj·T\T, >∑Tô|Œ&ÉT ∫+‘ê≈£î ø£*|æ q÷] ˝À|ü*øÏùdÔ
eT\ã<äøΔ +£ ñqïyêfi¯ø¢ Ï $πs#·q+ ne⁄‘·T+~. y˚d$ü ˝À e&É>±*˝À ‹]– e&É <Óã“
‘·–*q e´øÏøÔ Ï ˙s¡T*¢ s¡d+ü ˇ+{ÏøÏ |üPùdÔ e&É <Óã“ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
y˚d$ü ø±\+˝À ∫qï|æ\\¢ ≈£î e&É <Óã“ ‘·>\∑ ≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î yÓT&É˝À
ø±˙, yÓTT\≈£îø±˙ ˙s¡T*¢ ø£&É‘ês¡T. ñ&çøÏ+∫q ˙s¡T*¢ >∑&ɶ*ï ‹ì|æùdÔ |æ\¢\
bı≥º\T X¯óÁuÛ|Ñ &ü ç ã\+ ø£\T>∑T‘·T+~. ø=+<äsT¡ ø£\sê e+{Ï yê´<ÛTä \T k˛ø£≈î£ +&Ü
ñ*¢bÕj·T*ï <ä+&É>± yÓT&É˝À y˚dTü ≈£î+{≤s¡T. Ä <ä+&É*ï Ç+{Ï >∑Te÷à\øÏ ø£&‘É ês¡T.
y˚d$ü ˝À m+&É˝À q&ç#y˚ êfi¯ófl q&çH‹Ó Ô MT<ä ˇø£ ñ*¢bÕj·T ô|≥Tº≈î£ ì, <ëìô|’ ˇø£
≥e˝Ÿ ø£≥Tºø√e&É+>±˙, {À|” ô|≥Tºø√e&É+>±˙ #˚ùdÔ e&É <Óã“ Á|üuÛ≤ey˚T
O+&É<äT. ˙s¡T*¢ s¡kÕ˙ï, ‘˚HÓ˙ düe÷q+>± ø£*|æ, u≤>± bı+–+∫, yês¡+
s√E\bÕ≥T s√p ñ<äjT· + rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ Ms¡´eè~Δ ø£\T>∑T‘·T+<äì ªªedüTÔ
>∑TD B|æøμ£ μ ù|s=ÿ+~. ˙s¡T*¢ s¡kÕìï ø£fifl¯ ˝À |æ+&ÉT≈£î+fÒ ø£+&É¢ ø£\ø£\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
eTT≈£îÿ˝À |æ+&ÉT≈£î+fÒ eTT≈£îÿ qT+∫ ˙s¡T ø±s¡&+É ‘·–bZ ˛‘·T+~. ˙s¡T*¢ì yÓT‘·ìÔ
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 103
ù|düTº˝≤ q÷], <ëì‘√ |üfi¯ófl ‘√eTT≈£î+fÒ |üfi¯fl H=|ü⁄Œ\T, |üfi¯fl ∫>∑Tfi¯flqT+∫
NeTT, HÓ‘T· sÔ T¡ ø±s¡&+É ‘·–bZ ˛‘êsTT. n]ø±fi¯ófl, n]#˚‘T· \T eT+≥>±, ‹$Tà]>±
ñ+fÒ ˙s¡T*¢ì q÷] sêdæ s¡T~›‘˚ ‘·>T∑ ‘Z êsTT. ˙s¡T*¢ Ä≈£î\T ≈£L&Ü yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ
Á|üj÷Ó »q+ ø£\y˚. Ç$ Äø£* ô|+#·T‘êsTT. eT÷\ yê´~Û (ô|˝’ Ÿ‡)øÏ Ç$ ~yÍ´wü<+äÛ >±
|üì#˚kÕÔsTT.eT÷Á‘êìï C≤Ø #˚kÕÔsTT. M{Ïì ≈£Ls¡>± e+&ÉT≈£î+{≤s¡T. kÕ+u≤s¡T˝À
y˚dTü ≈£î+{≤s¡T. Çø£ yÓ÷‘ê<äT $T+∫‘˚ ˙s¡T*¢ nJs¡+í , ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, X‚w¢ àü +
e¬>s’ ê\qT ø£*–kÕÔsTT. ˙s¡T*¢ ñ|ü⁄Œ ˙fi¯fl˝À ø£&–ç Hê, $HÓ>s∑ Y ˝À }s¡u{… HºÏ ê,
|ü⁄\TdüT˝À y˚dæ e+&çHê, |ü∫Ã$ ø±≈£î+&Ü ñ&Éøu£ {… ,ºÏ ˝Òø£ H˚‹˝À y˚sTT+∫ ‹Hêï
m≥Te+{Ï <äTÁwüŒuÛ≤yê\÷ ñ+&Ée⁄. ˙s¡T*¢ ˝À ñ+&˚ eT+&˚ dü«uÛ≤e+>∑\ m˝…˝¢’ Ÿ
dü\Œ¤sTT&é (Allyl Sulphide) nH˚ q÷HÓ ø±s¡D+>±H˚ ñ*¢bÕj·T\≈£î Ä |ò÷ü ≥T
O+≥T+~. eTq+ ñ*¢ì eTTø£ÿ\T ø√ùd≥|ü⁄Œ&ÉT eT+&˚ dü«uÛ≤e+>∑\ $T<∏˝’Ó Ÿ &Ó’
dü˝Œ’… &¤ é e+{Ï dü\Œ¤sY $TÁX¯D≤\T yÓ\Te&ç, eTq ø£fifl¯ ˝Àì ˙{Ï˝À ø£]– dü\÷Œ¤´]ø˘
j·÷dæ&é ‘·j÷· s¬ ’ eTq ø£fió¯ fl eT+&ÉT‘êsTT. yÓTT‘·+Ô 250 s¡ø±\ ñ*¢ C≤‘·T˝À¢
˙s¡T*¢, yÓ\T¢*,¢ cÕ\≥T¢, #Óy’ ‡é , ©ø˘‡ yÓTT<ä˝q’… yê≥ìï+{Ïø° ÄVü‰s¡, Wwü<äÛ |üsy¡ TÓ qÆ
Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT.
ñ*¢øÏ Çìï Á|üjÓ÷»Hê\THêï ø=+<äs¡T n~ ‘êeTkÕVü‰s¡eT˙,n~
eT‘·TìÔ düT+Ô <ä˙, $<˚oj·TT˝…q’ j·TeqT\≈£î n~ Çwüyº TÓ qÆ ÄVü‰s¡+ ø£qTø£ eTq+
<ëìøÏ <ä÷s¡+>± ñ+&Ü\˙ uÛ≤$+∫, <ëìï ø=ìï esêZ˝À¢ ìùw~Û+∫ ñ*¢ì
e]®+#·&+É >=|üŒ düT>∑TDeTì Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. |ü∫à ñ*¢øÏ ñqï |ò÷ü f…qÆ <äTsê«düq
≈£L&Ü ø=+‘· BìøÏ ø±s¡D+ nsTT ñ+≥T+~. ªªñ*¢ eT*¢ ne⁄‘·T+<ë?μμ, ªªñ*¢
ø£+|ü⁄ m+‘· ñ&çøHÏ ê b˛<äTμμ, ªªñ*¢~qï ø√eT{Ï }s¡≈î£ qï≥T¢μμ (H√s¡T ‘Ó]ùdÔ Ç‘·sT¡ \≈£î
‘êqT ñ*¢ ‹qï $wüjT· + ‘Ó*dæb˛‘·T+<äì) ` yÓTT<ä˝q’… kÕyÓT‘·\T Ç˝≤π> @s¡Œ&ç
ñ+{≤sTT. z bÂsêDÏ≈î£ &ÉT Á|ü»\≈£î |ü⁄sêD+ #Óù|Œ≥|ü⁄Œ&ÉT ñ*¢ì kÕ‹Ô«≈£î˝…es¡÷
‹qsê<äì#Ó|Œæ , ‘êqT e÷Á‘·+ Ç+{Ïø=∫Ã, ô|fi≤flìï >√+>∑÷s¡ |ü#÷ {À¢ ñ*¢bÕj·T
u≤>± <ä{Ϻ+∫ yÓj·T´eTHêï&É≥. Ç~ #ê\T. ô|’øÏ ìùw~Û+∫Hê ñ*¢ n+<ä]ø°
Çwüyº TÓ qÆ <˚qì, #ê≥Te÷≥T>± n+<äs÷¡ ñ*¢ì yê&˚yês¡˙ Á>∑V≤æ +#·&ÜìøÏ.
eT] ñ*¢øÏ Çìï Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT ø£qTø£H˚ ñ*¢ì |ü~ ‘·\T¢\ ô|≥ºì
eTq ô|<ä\› T nì ñ+{≤s¡ì Á>∑V≤æ +∫, eTq+ ≈£L&Ü ñ*¢≈î£ qï ÄVü‰s¡, Wwü<äÛ
Á|üj÷Ó »Hê\ìï+{Ï˙ |ü]|üPs¡+í >± ÄkÕ«~<ë›+.
104 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 105
106 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 yÓ\T¢*¢
ªªñ*¢ eTT≥ºì<˚ yêdüq sê<äTμμ nì kÕyÓT‘·. yÓ\T¢*ì¢ øπ e\+ eTT≥Tº≈î£ Hêï
düsπ eTq #˚‘T· \≈£î n+{Ïq |ò÷ü f…qÆ <ëì yêdüq #ê˝≤ ùd|ü⁄ z |ü{≤ºq e<ä\<äT.
Çø£ n~ ‹+fÒ H√s¡+‘ê s√»˝≤¢ n<˚ yêdüq edüT+Ô ~. ªªyÓ\T¢*¢ eHêìøÏ CÀØ>∑
sêEμμ nì ≈£L&Ü kÕyÓT‘·. eT] yÓ\T¢*¢ |üP\ |ò÷ü ≥TøÏ eTq¬ø+‘√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚
‘˚H{Ó >° \∑ T, ø£qT$+<äT#˚ùd d”‘êø√ø£∫\Tø£\T e¬>s’ ê\T ≈£L&Ü Ä <ä]øÏ sêy˚y÷Ó !
n+<äTøπ n~ CÀØ>∑\ sê»´+ nj·TT´+≥T+~.
‘Ó\T>∑T˝À yÓ\T¢*¢ì ‘Ó\¢ >∑&ɶ ,yÓ*b¢ Õj·T,m*¢bÕj·T,∫qï ñ*¢ yÓTT<ä˝’q…
ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . dü+düÿè‘·+˝À Bìï ªªs¡k˛qμμ, ªª\X¯óqμμ, ªªeT‘·‡´>∑+<Ûëμμ, ªªeTVü≤Öwü<μäÛ μ
yÓTT<ä\>∑T ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. ªªeTVü‰ø£+<äμμ, ªª>∑èq®qμμ nì |æ\Teã&˚ ô|<ä› yÓ\T¢*¢
s¡ø+£ ≈£L&Ü ñ+~. ªª\X¯óqμμ >∑TD≤\T <ë<ë|ü⁄>± ˙s¡T*¢ >∑TD≤\H˚ b˛* O+{≤sTT.
nsTT‘˚ yÓ\T¢*¢ eT]+‘· |ò÷ü f…qÆ B, Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ B ≈£L&Ü. Ç|ü⁄Œ&çø£ yÓ\T¢*¢
>∑TD≤\T, yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\÷ @$T{À #·÷<ë›+.
XÀ¢. \X¯óq+ ø£≥T ‹ø√Ôwüí+ ø£|òü >∑T˝≤às¡Ù ≈£îwü̃õ‘Y ˆ
düMTs¡ j·Tø£åà ÁøÏ$TõH˚àVü‰<ÛëàHê–ïe÷+<ä´õ‘Y ˆ
Á>∑Vü≤D° XÀ|òü X¯eTq+ »«s√Hêà<ä $HêX¯q+ ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
yÓ\T¢*¢ |òü÷≥T>±, #˚<äT>±, ñwüí+>± ñ+≥T+~. ø£|òüeTT, >∑T\àeTT
(Enlargement of Spleen - |”¢Vü≤ Á>∑+~Û yê|ü⁄), ns¡ÙdüT‡(ô|’˝Ÿ‡), ≈£îwüߘ, yê‘·+,
ø£j
å T· s√>∑+, ÁøÏ$Ts√>∑+, y˚TVü≤+, ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, n–ïe÷+<ä´+, Á>∑V≤ü DÏ, yê|ü⁄\T,
»«s¡+, ñHêà<ä+ ` M≥ìï+{Ï˙ q•+|üCdÒ Tü +Ô ~.
Væ≤+B˝À ªª˝≤düHμé μ n˙, Ä+>∑+¢ ˝À ªª>±]¢øμ˘ μ (Garlic) n˙ |æ\Teã&˚
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 107
yÓ\T¢*¢ XÊÁd”Ôj·T HêeT+ n*¢j·T+ X¯f…Æe+ (Allium sativum). Ç~ ≈£L&Ü
˙s¡T*¢ yÓTTø£ÿ e˝… **j˚Td” (Liliaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q<˚. nsTT‘˚ Ç~
ãVüQyê]¸ø£ yÓTTø£ÿ. yÓ\T¢*ì¢ n‘·´~Ûø+£ >± |ü+&ç+#˚ nsTT<äT <˚XÊ˝À¢ #ÓH’ ê, ø=]j·÷\
‘·sê«‘· kÕúq+ eTq <˚XÊì<˚.
ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ªª>±dtμμ ì yÓ&*É +|üCj
Ò T· &É+˝À, dü÷ø£àå ÁøÏeTT\qT q•+|ü
CÒjT· &É+˝À, Js¡í e´edü≈ú î£ #·Ts¡T≈£î<äq+ ø£*–+#·&+É ˝À, <ä>T∑ ,Z »«s¡+, ø°fifl¯ düyêsTT,
#·sà¡ yê´<ÛTä \T q•+|üCj Ò T· &É+˝À ÁbÕNq ø±\+ qT+#˚ yÓ\T¢*ø¢ Ï ù|s¡T+~.yÓ\T¢*˝¢ À
e⁄qï n*¢dHæ é (Allicin) nH˚ |ü<ës¡+ú ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ >∑TD≤\T ø£*– ñ+~.
yÓ\T¢*¢ s¡d+ü ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ u≤>± ø±ø£ #˚dTü +Ô ~.nsTT‘˚ Bì Wwü<äÛ
Á|üj÷Ó »Hê\T n˙ï Ç˙ï ø±e⁄. |üøå£ yê‘·+, <˚V≤ü eT+‘ê #·\㢠&˚ eTVü‰yê‘·+,
yê‘·H=|ü⁄Œ\T, ø°fifl¯ H=|ü⁄Œ\T, }|æ]≈£î≥Tº H=|æŒ, X¯S\, nJs¡|í ⁄ü ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ, ø£&TÉ |ü⁄˝À
ã\¢, Vü≤èÁ<√>∑+, ñã“dü|ü⁄ <ä>∑TZ, düsê«+>∑ yê‘·+ (Quadriplegia), eT\T>∑T
H=|æŒ (düj·÷{Ïø±), Áu≤+U…’{Ïdt, ‘·\ qsê\ s√>±\T e¬>’sê\≈£î yÓ\T¢*¢ s¡dü+
~yÍ´wü<+äÛ . $]–q meTTø£\qT n‘·T≈£îÿH˚≥T¢ #ÓjT· ´&É+, Ms¡´ eè~Δ, Äj·TTs¡«è~Δ
#˚jT· &É+, <äTwüº s¡ø±Ôìï b˛>=≥º&+É , #ÓeT≥ |ü⁄{Ï+º #·&+É , eT÷Á‘·+, s¡T‘·T s¡ø±Ô\qT
C≤Ø #˚jT· &É+, #˚‘T· \T, ø±fi¯ófl eDÏøπ s√>±ìï b˛>=≥º&+É ,eT÷Á‘· dü+∫˝Àì sêfi¯flqT
ø£]–+#·&+É , bÕeTT $wü+, |æ∫à ≈£îø£ÿ $wü+ Vü≤]+#·&+É yÓTT<ä˝q’… yê≥ìï{Ïø°
yÓ\T¢*¢ ô|{Ϻ+~ ù|s¡T. $HÓ>∑sY (Vinegar ) ˝À yÓ\T¢*¢ bÕj·T\qT Hêqu…{ºÏ ‹+fÒ
eT]+‘· Á|üuÛ≤ee+‘·+>± |üì#˚kÕÔsTT. m|ü⁄Œ&É÷ yÓ\T¢*¢ ‹H˚yê]øÏ yÓ+Á≥Tø£\T
‘Ó\㢠&Éeì ªªedüTÔ >∑TD B|æøμ£ μ ù|s=ÿ+~. ≈£Ls¡\T, |ü#÷ fi¯ófl, Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\˝À
s√p yÓ\T¢*¢ ‹H˚ Ád”\Ô ≈£î bÕ\T u≤>± |ü&‘É êsTT. $wü Vü≤s¡D≤ìøÏ yÓ\T¢*ì¢ n+ps¡
(Ficus carica) |üfifl¯ ‘√H√, nÁø√≥T (Juglans regia) |ü|⁄ü Œ‘√H√ ‹+fÒ eT]+‘·
u≤>± |üì#˚düTÔ+~. ø£&ÉT|ü⁄˝Àì qT* |ü⁄s¡T>∑T\qT #·+|ü&ÜìøÏ yÓ\T¢*¢ u≤>±
|üì#˚düTÔ+~. f…ÆbòÕsTT&é, qT´yÓ÷ìj·÷, &ç|ò”Ô]j·÷\≈£î ≈£L&Ü yÓ\T¢*¢ u≤>±
|üì#˚düTÔ+~. Áu≤+U…’{Ïdt, ø£åj·T yê´<ÛäT\ô|’ |üì#˚ùd #ê\ eT+<äT\T yÓ\T¢*¢ s¡dü+‘√
#˚j·Tã&ɶy˚. ø£åj·T˝À yÓTT+&ç <ä>∑TZqT ‘·–Z+#·&Üìø°, ø£fiË¢qT yÓ&É*+|üCÒj·T&Üìø°
yÓ\T¢*¢ ~e´+>± |üì#˚dTü +Ô ~.
yÓ\T¢*¢ ¬sã“*ï ô|’bı≥Tº rùddæ, y˚Tø£bÕ\‘√ u≤>± ñ&Éø£u…{Ϻ, Ä ‘·sê«‘·
108 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 Äe⁄ H˚‹˝À <√s¡>± y˚sTT+∫, ‘˚HÓ b˛dæ <ëìï ˝ÒV≤ü ´+>± ‘·j÷· s¡T#˚dæ s√p ˇø£
{° dü÷ŒqT ˝ÒV≤ü ´+ ‹ì bÕ\T ‘ê>∑T‘·÷ ñ+fÒ eT+∫ <Ûë‘·T |ü⁄wæº ø£\T>∑T‘·T+~.yê‘·|⁄ü
H=|ü⁄Œ\T, y˚TVü≤yê‘·|ü⁄ H=|ü⁄Œ\T ‘·–Zb˛‘êsTT.
|ü∫à yÓ\T¢*b¢ Õj·T\ s¡d+ü >±˙, yÓ\T¢*¢ y˚dæ ø±∫q q÷HÓ>±˙ #Ó$˝À
y˚dTü ≈£î+fÒ #Ó$H=|æŒ,#ÓeTT&ÉT ‘·>T∑ ‘Z êsTT. yÓ\T¢*¢ s¬ ã“\≈£î |üdTü |ü⁄ #˚]à q÷],
ˇ+{ÏøÏ sêùdÔ |üø£åyê‘·eTT, Ç‘·s¡ yê‘ê\T, ˇfi¯ófl #·\¢ã&çb˛e&É+ e¬>’sê\T
qj·TeTÚ‘êsTT. yÓ\T¢*¢ yÓT‘·>Ô ± q÷] ø£≥Tºyù˚ dÔ >√s¡T#·T≥Tº (Whitlow) ‘·–bZ ˛‘·T+~.
|ü∫à yÓ\T¢*¢ ‹+fÒ n‹eT÷Á‘·+ ‘·–bZ ˛‘·T+~. s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ |üP≥≈£î ˇø£
s¬ ã“ #=|ü⁄Œq yÓTT<ä˝{… ,ºÏ Áø£eT+>± ô|+#·T‘·÷ |üP≥≈£î Hê\T>∑T s¬ ã“\ yÓ÷‘ê<äT
es¡≈î£ ‹qe#·TÃ. yÓ\T¢*¢ s¬ ã“*ï y˚&ç ã÷&ç<(ä ≈£îeTTà)˝À ñ&çø+Ï ∫ ‹+fÒ ô|˝’ Ÿ‡
qj·TeTÚ‘êsTT.
yÓ\T¢*¢ ô|’ bı≥Tº≈î£ ≈£L&Ü Á|üj÷Ó »qeTT+~.Bìï ø±*à eTdæ#d˚ æ n+<äT˝À
Ä*yé ÄsTT˝Ÿ ø£*|æ ‘·\≈£î |ü{ùºÏ dÔ yÓ+Á≥Tø£\T u≤>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. yÓ\T¢*¢ #·eTTs¡TqT
E≥TºøÏ sêdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ E≥Tº HÓse¡ <äT. bı≥Tº rdæq yÓ\T¢*¢ s¬ ã“\qT Äe
q÷HÓ˝À y˚dæ ø±∫, Ä q÷HÓ sêùdÔ >∑õ,® #·sà¡ s√>±\T qj·T+ ne⁄‘êsTT. s¬ +&ÉT
yÓ\T¢*¢ s¬ ã“\ s¡kÕìï ˇø£ >±¢dTü &ÉT eTdæ˝Ò ˙fi¯fl˝À y˚dæ ‘ê–‘˚ ñã“dü|⁄ü <ä>T∑ Z
‘·–bZ ˛‘·T+~. |üøyå£ ê‘·+, Ç‘·s¡ yê‘ê\≈£î yÓ\T¢*ì¢ ÄVü‰s¡+˝À rdüTø√e&É+ m+‘√
y˚T\T.
yÓ\T¢*¢ s¡d+ü ‘·\≈£î sêdüT≈£î+fÒ ‘·\˝Àì ù|\T #·kÕÔsTT.yÓ\T¢*ì¢ q÷]
ø£D‘·\ô|’ |ü≥Tº y˚ùdÔ Bs¡øÈ ±\+>± e÷qì ‘·\H=|æŒ, bÕs¡Ù«|ü⁄ H=|ü⁄Œ\T ‘·>T∑ ‘Z êsTT.
yÓ\T¢*,¢ |ü\T Ç‘·s¡ Á<äyê´\‘√ ø±#˚ ªª\X¯óHê<ä´ |òTü è‘·+μμ (Ç~ ñHêà<ëìï
‘·–Z+#˚+<äT≈£î yê&É‘ês¡T) ‘·j·÷s¡T#˚ùd $<Ûëq+ ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ - ∫øÏ‘ê‡
kÕúq+ ` XÀ¢.49-56 ˝À e]í+#·ã&ç+~. eT÷s¡Ã¤ s√>∑T\≈£î yê&˚ ªª|ü\+ø£cÕ<ä´
‘Ó\’ +μμ (Bìï yÓ\T¢*,¢ ø=ìï Ç‘·s¡ Á<äyê´\‘√ ø±kÕÔsT¡ ) ‘·j÷· Ø $<Ûëq+ ∫øÏ‘ê‡
kÕúq+ - XÀ¢.34-36 \˝À Çe«ã&ç+~.
≈£Ls¡\T, s√{Ï |ü#÷ fi¯fl˝ÀH˚ø±ø£ }s¡>±j·T |ü#÷ fi¯fl˝Àq÷ uÛ≤s¡rj·TT\T
yÓ\T¢*ì¢ m≈£îÿe>± yê&É‘ês¡T. n#·Ã>± yÓ\T¢*‘¢ √H˚ Äeø±j·T |ü#÷ &ç ≈£L&Ü ô|&É‘ês¡T.
Äeø±j·T˝À }]q yÓ\T¢*¢ ‹q&É+ e\¢ qsê\ dü+ã+<Ûä yê´<ÛTä \T, ‘·\H=|æŒ,
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 109
 ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+, eT÷s¡Ã\¤ T e¬>s’ ê\˙ï qj·TeTÚ‘êsTT. n|ükÕàs¡ø±ìøÏ ˝ÀHÓq’ yê]øÏ
yÓ\T¢*¢ q÷]q eTT<ä› yêdüq #·÷|æ‘˚ düŒèVü≤˝ÀøÏ ekÕÔsT¡ . ø°fifl¯ düyêsTT ‘·>Z&∑ ÜìøÏ
yÓ\T¢*¢ ¬sã“*ï u…\¢|ü⁄ bÕø£+ |ü{Ϻ ‹ì|ækÕÔs¡T. #·*ø±\+˝À yÓ\T¢*¢ ‹+fÒ ø°fi¯fl
yê´<ÛTä \T, qsê\ yê´<ÛTä \Tqï yê]øÏ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ªªùdÿ;dtμμ nH˚ #·sà¡ yê´~ÛøÏ
Äeq÷HÓ˝À>±˙, ø=ã“]q÷HÓ˝À>±˙ yÓ\T¢*¢ s¬ ã“\qT y˚sTT+∫ Ä q÷HÓqT sêkÕÔsT¡ .
ˇø£ bÕ\T yÓ\T¢*¢ s¡kÕìøÏ Hê\T>∑T bÕfi¯ófl &çd˝ºæ Ÿ¶ yê≥sY #˚]Ã, Ä Á<äyêìï
|ü⁄fi¯ófl ø£&É>∑&ÜìøÏ, >±j·÷\qT X¯óÁuÛÑ|üs¡#·&Üìø° yê&É‘ês¡T. á Á<äe+‘√ ø£&É>∑&É+
e\¢ NeTT e+{Ï ÁkÕyê\T, H=|ü⁄Œ\T ‘·–Z |ü⁄fi¯ófl ‘·«s¡>± qj·TeTÚ‘êj·Tì, |ü⁄fi¯ó¢
X¯óÁuÛÑ|üs¡#·&É+˝À á Á<äe+ ôV’≤Á&√»Hé ô|sê¬ø’‡&é ø£+fÒ yÓTs¡T>±Z |üì#˚düTÔ+<ä˙
s¡TEyÓ+’ ~. NeTT ø±s¡T‘·÷, <äTs¡+Z <Û+ä ‘√ |ü~ |ü~ùV≤H˚fifl¯ qT+∫ e÷qì |ü⁄fi¯ófl
≈£L&Ü yÓ\T¢*¢ ù|dtº sêùdÔ e÷qT |ü⁄+&ÉT |ü&‘É êj·Tì ≈£L&Ü s¡TEyÓ+’ ~. ‘êeTs¡
|ü⁄fi¯flô|’ ≈£L&Ü yÓ\T¢*¢ eTT<ä› y˚dæ s¡T~›‘˚ ‘ê‘êÿ*ø£ ñ|üX¯eTqy˚T ø±ø£ Áø£eT+>±
‘êeTs¡ ‘·>T∑ ‘Z T· +~. |üXó¯ yÓ<’ ´ä + ˝Àq÷ yÓ\T¢*¢ Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ ~.ô|+|ü⁄&ÉT ≈£îø£ÿ\≈£î
s√p ˇø£ #Ó+#ê&ÉT ‘êC≤ yÓ\T¢*¢ s¡d+ü ÇùdÔ yê{Ï ø£&TÉ |ü⁄˝Àì dü÷ø£àå ÁøÏeTT\T
q•kÕÔjT· ì &Ü.πø.j·T+.q<é ø£]í ‘·q ªªÇ+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏+ä ˝À
ù|s=ÿHêïs¡T.
yÓ\T¢*¢ >∑s“¡ ¤ìs√<Ûøä +£ >± ≈£L&Ü |üì#˚dTü +Ô ~.–]»q yÓE\® T s¡÷ø£ m‘·TÔ
∫Á‘·eT÷\+ (Plumbago zeylanica), ∫{Ïø¬ &ÉT $T]j·÷\T (Piper nigrum)
s¬ +&ÉT yÓ\T¢*¢ sπ ø£\T ø£*|æ <ä+∫ eTT<ä#› d˚ ,æ ˙{Ï˝À y˚dæ ø±∫ ø£cÕj·T+ rdæ
eT÷&ÉT e÷kÕ\bÕ≥T s¡T‘·T kÕïq+ ‘·sT¡ yê‘· s¬ +&ÉTs√E\T s¬ +&ÉT|üP≥˝≤ Ád”\Ô ≈£î
‘ê–kÕÔs˙¡ , n˝≤#˚ùdÔ dü+‘êq+ eT] ø£\>∑<˙ä ªª–]»q yÓ<’ ´ä düs«¡ dü«+μμ Á>∑+<∏+ä ˝À
&Ü.ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~ ù|s=ÿHêïs¡T.
<ëì˝À ñqï dü˝Œ’… &¤ ‡é ø±s¡D+>± yÓ\T¢*¢ |ò÷ü f…qÆ yêdüq ø£*– ñ+≥T+~.
yêdüq˝Òì yÓ\T¢*ì¢ ≈£L&Ü »|ü˙j·TT\T s¡÷bı+~+#ês¡T. <ëìï ‹H˚es¡≈î£ n~
kÕ<Ûës¡D yÓ\T¢*˝¢ ≤H˚ ñ+≥T+~>±˙ ‹Hêïø£ H√{ÏqT+∫ @ yêdüHê sê<äT.
Ä<ÛäTìø£ yÓ’<ä´ |ü]XÀ<Ûäq\T ôd’‘·+ yÓ\T¢*¢ s¡ø£Ô+˝Àì #·¬øÿs¡ ˝…yÓ˝Ÿ‡
‘·–dZ Tü +Ô <ä˙, <ëìøÏ >∑s“¡ <¤ ëÛ s¡DqT ìs√~Û+#˚ >∑TD≤\THêïj·T˙ s¡TEe⁄#˚XÊsTT.
110 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
yÓ\T¢*˝¢ À ñqï n*¢dHæ é eT]j·TT n*¢Hd˚ t nH˚ |ü<ësêú\T s¡TeT{≤sTT&é ÄÁ¬s{Ô’ dÏ t
(Rhumatoid Arthritis) ìyês¡D≈£î u≤>± |üì#˚kÕÔjT· ì s¡TEyÓ+ ’ ~.
n*¢dHæ é ø±q‡sY ø£D≤\ eè~Δì ≈£L&Ü ìs√~ÛdTü +Ô <äì ø£qT>=Hêïs¡T.yÓ\T¢*¢
s¡dü+ eTq X¯Øs¡+˝À ªªd”s¡+ ÇqT‡*Héμμ qT eè~Δ#˚dæ ‘·<ë«sê #·¬øÿs¡ yê´~Û
ìyê]DÏ>±q÷ |üì#˚dTü +Ô <äì s¡TEyÓ+’ ~.n+‘˚ø±<äT u≤´≥Ø\ |ü]ÁX¯eT\T e¬>s’ ê\˝À
dü+uÛ$Ñ +#˚ d”d+ü ø±\Twü´+ (Lead Poisoning) ≈£î #˚ùd ∫øÏ‘‡· ˝Àq÷ yÓ\T¢*¢
s¡dü+ Á|üuÛ≤ee+‘·+>± |üì#˚düTÔ+<äì ø£qT>=Hêïs¡T. yÓ\T¢*¢ s¡dü+ Áø£eT+>±
rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ X¯Øs¡+˝À Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ ø=˝…dsºü ê˝Ÿ ì n~ ‘·–dZ Tü +Ô <äì
≈£î+<˚fiô¢¯ |’ »]|æq |ü]XÀ<Ûqä ˝À¢ ‘˚*+~. yÓ\T¢*¢ $‘·HÔ ê\qT+∫ rùd q÷HÓ sêdüT≈£î+fÒ
ã≥º‘\· (Alopecia) düeTdü´ ñ+&É<Tä . E≥Tº sê\&É+ ì*∫b˛sTT E≥Tº ˇ‘·T>Ô ±
ô|s¡T>∑T‘·T+<äì XÊÁdüÔ |ü]XÀ<Ûqä \T ìs¡÷|æ+#êsTT.
yÓ\T¢*¢ qT+∫ ‘·j÷· s¡T#˚dqæ Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ø°≥ø£Hê•ì |ü\T s¡ø±\
<√eT\q÷, á>∑\q÷ Ç‘·s¡ Á|üe÷<äø±s¡ø£ ø°≥ø±\q÷ ìs¡÷à*+#·>\∑ <äì ‘˚*+~.
ô|’ô|#·Tà BìøÏ &ç.&ç.{Ï. ≈£îqï <äTÁwüŒuÛ≤yê\T+&Ée⁄. Vü≤À≥fi¯ó¢, Çfi¯ó¢ ‘·T&ç#˚+<äT≈£î
yê&˚ ˙{Ï˝À ø=+#Ó+ yÓ\T¢*¢ s¡d+ü #˚]ùdÔ #ê\T ` Çø£ á>∑\÷, <√eT\÷, u§~›+ø£\÷
Ä |ò÷ü ≥TøÏ Ä #êj·T\≈£î ≈£L&Ü sêe⁄.
yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ yÓ\T¢*ì¢ ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ ø£*>π ø=ìï <äTwüŒ*¤ ‘ê
\THêïsTT. >∑]“¤DT\ >∑sꓤìøÏ Vü‰ì ø£\>=#·TÃ. m≈£îÿe>± yê&ç‘˚ $|üØ‘·yTÓ qÆ ø±ø£#d˚ ,æ
|ü⁄s¡Twüß\ |ü⁄+dü‘ê«ìï <Óã“rdüTÔ+~. X¯Øs¡+˝À s¡ø£ÔÁ|üyêVü≤ y˚>±ìï, >∑T+&Ó y˚>±ìï
yÓ\T¢*¢ ô|+#·T‘·T+~. n‹>± yê&ç‘˚ yÓ\T¢*¢ ô|˝’ Ÿ‡ yê´~Û˙, s¡øÔ£ $πs#·Hê\qT ô|+#˚
neø±X¯+ ñ+~. <ëVü≤+ m≈£îÿee⁄‘·T+~. yÓ\T¢*ì¢ ñ|ü⁄Œ ø£*|æq ˙{Ï˝À ñ&çøùÏ dÔ
á <äTwüŒ*¤ ‘ê\T ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ ‘·–+Z #·e#·TÃ. HÓsTT´, u≤<ä+ q÷HÓ, bÕ\T, <ëìeTà
s¡dü+, |ü⁄\TdüT\T yÓ\T¢*¢ <äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± yê&ÉTø√<ä–q
$s¡T>∑Tfi¯ófl.
yÓ\T¢*¢ Ä≈£î*ï ≈£L&Ü ≈£Ls¡>± e+&ÉT≈£î+{≤s¡T.á ≈£Ls¡ ô|’‘´· +, ø±ø£
#˚düTÔ+~. X‚¢cÕà˙ï, X¯S\q÷ b˛>={Ϻ Äø£* ô|+#·T‘·T+~.nsTT‘˚ $πs#·qã<äΔ+
#˚düTÔ+~.
Çø£ ∫e]>± ˙s¡T*¢ø,° yÓ\T¢*ø¢ ° eT<Û´ä Á|üøè£ ‹ düV≤ü »+>± »]–q dü+ø£s+¡
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 111
ø±s¡D+>± @s¡Œ&çq ªªõeTTàμμ (Zimmu) nH˚ yÓTTø£ÿqT >∑T]+∫ ≈£L&Ü #Ó|⁄ü Œø√yê*.
á n&É$ yÓTTø£ÿ Væ≤e÷#·˝Ÿ Á|ü<X˚ Ÿ |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘ê\˝Àì n&Ée⁄\˝À $kÕÔs+¡ >±
ô|s¡T>∑T‘·Tqï~.á yÓTTø£ÿ Ä≈£î\T yÓ\T¢*¢ s¡T∫ì ø£*–e⁄+&ç,ø=+#Ó+ |ò÷ü ≥T ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+{≤sTT. ñ*¢, yÓ\T¢*˝¢ ≤>± á yÓTTø£ÿ≈£î H˚\˝À ô|]π> ã˝Ÿ“ \T ˝Òø£ bÕj·T\T
@MT e⁄+&Ée⁄. @fi¯fl‘·sã¡ &ç ô|]π> á ãVüQyê]¸ø£ yÓTTø£ÿ Ä≈£î\qT Á|ü»\T |ü∫Ãy˚
‹+{≤s¡T. ˙s¡T*¢, yÓ\T¢*\¢ ≈£î ã<äT\T>± ≈£Ls¡\T e¬>s’ ê\˝À yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.á
Ä≈£î\˝À $≥$TqT¢, Kì» \eD≤\T |ü⁄wüÿ\+>± ñHêïsTT.yê{Ï˝À e⁄qï dü÷ø£àå
ÁøÏ$THêX¯ø£ >∑TD≤\ ø±s¡D+>± ÄVü‰s¡|üs¡+>±H˚ ø±ø£ Wwü<Ûä|üs¡+>±q÷ Ç$
$\TyÓq’ $.á yÓTTø£ÿ\T eTq+ ô|s¡{À¢q÷, ≈£î+&û˝À¢q÷ ô|+#·Tø√e#·TÃ. $‘·HÔ ê\T
#·*¢ Hês¡T <ë«sê á yÓTTø£ÿ*ï yê´|æÔ #ÓjT· ´e#·TÃ.á yÓTTø£ÿ\T u≤>± ô|s¡>±\+fÒ
#·\ì¢ yê‘êes¡D+, <Ûësêfi¯+>± ˙s¡T ø±yê*.
Çìï Á|üjÓ÷»Hê\Tqï yÓ\T¢*¢ì πøe\+ <ëì yêdüq |òü÷≥T>± ñqï
ø±s¡D+#˚‘H· ˚ Ç+ø± mes¡÷ <ä÷s¡+ ô|≥ºuÀs¡ì Çø£HH’Ó ê Ä•+#· e#êÃ?

112 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 113
114 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 n\¢+, X§+]ƒ
yÓqø£{øÏ Ï ˇø£&TÉ ªªu…\+¢ ñ+<ë?μμ nì n&ç–‘˚ ` ªª˝Ò<Tä — n\¢+ ñ+~
ø±yê*‡q+‘·. Ç#˚Ã<ë ?μμ nHêï&Éì kÕyÓT‘·. ‹j·T´{Ï~ ø£qTø£ n+<ä]ø° u…\+¢
Á|”‹bÕÁ‘·+. Ç‘·s¡T\T n&ç–q|ü⁄Œ&ÉT me¬sÆHê ‘·eT≈£î Çwüº+ ˝Òìy˚ Çe«&ÜìøÏ
dæ<äΔ|ü&É‘ês¡H˚ dü‘ê´ìï #êfÒ ˝Àø√øÏÔ Ç~.
n\¢+ ø=~›>± s¡T∫#·÷dæHê H√s¡T eT+&ÉT‘·T+~.n+<äTøπ n+<äs÷¡ u…˝≤¢Hï˚
ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ªªe÷≥ #·÷ùdÔ e÷$T&É\¢+— eTqdüT #·÷ùdÔ |ü{Ïø£ u…\¢+μμ nì
ø£e⁄\T bÕ≥\÷ sêXÊs¡T. u…\¢+˝≤ Áù|j·T+ ø±≈£îHêï n\¢+ ÁX‚j·T+. n+fÒ
Á|æjT· yÓTqÆ ~ ø±≈£îHêï, eTqøÏ ªªmH√ï $<Ûë\T>± y˚T\T#˚ùd~μμ nì ns¡+ú . n˝≤¢ì≈£îqï
Wwü<Ûä>∑TD≤\T ˇø=ÿø£ÿfÒ ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ ÄVü‰s¡+˝Àq÷, Wwü<Ûä+>±q÷ n\¢+
yê&ÉTø=q&É+ Äs√>∑´|üs+¡ >± m+‘· Á|üj÷Ó »qø£sy¡ ÷Ó eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT #·÷<ë›+.
dü+düÿè‘·+˝À n˝≤¢ìï ªªÄÁs¡›ø£+μμ, ªªø£≥Tø£+μμ, ªªuÛÑÁ<ä+μμ yÓTT<ä˝…’q |ü\T
ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. Ä+>∑¢+˝À ªªõ+»sYμμ (ginger) n+{≤s¡T. õ+õãπsd”
(Zingiberaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q á yÓTTø£ÿ y˚fi¯flqT (ìC≤ìøÏ Ç~
uÛ÷Ñ $T˝À|ü\ ô|]π> ø±+&É+) eTq+ n\¢+>± yê&ÉT≈£î+{≤+. Ç<=ø£ @fi¯fl‘·sã¡ &ç
J$+#˚ ãVüQyê]¸ø£ yÓTTø£ÿ. |üdTü |ü⁄ yÓTTø£ÿ ≈£L&Ü á C≤‹øÏ #Ó+~q<˚. n\¢+
XÊÁd”jÔ T· HêeT+ Zingiber officinale.. Bìï Væ≤+B˝À ªªnÁ<äøμ˘ μ n+{≤s¡T.
XÀ¢. ÄÁs¡›ø£+ X¯S\ s√>∑|òüTï+ X‚¢wüà bÕ+&É«ì˝≤|üVü≤+ ˆ
Äs√#·ø£Vü≤s¡+ eèwü´+ n–ïe÷+<ä´ Á‹<√wüõ‘Y ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄
n\¢+ X¯S\, X‚¢wüà+, bÕ+&ÉTe⁄, yê‘·+,ns¡T∫,n–ïe÷+<ä´+,Á‹<√cÕ\T-M{Ïì
b˛>={Ϻ, <Ûë‘·T |ü⁄wæº ø£\T>∑CÒdüTÔ+~. n\¢+ eT\ã<äΔø±ìø°, nJ]Ôø° ~yÍ´wü<Ûä+.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 115
116 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ô|’‘·´+, ‘·\‹|üŒ≥ ‘·–Z+∫ Äø£* |ü⁄{ϺdüTÔ+~. H√{Ï ns¡T∫ì b˛>=&ÉT‘·T+~.
eT÷Á‘êìï C≤Ø#˚dTü +Ô ~.
bı<äT›H˚ï |üs¡>∑&ÉT|ü⁄q n\¢+, J\ø£Ás¡, <Ûäìj·÷\T ø£*|æ q÷] rdæq
s¡d+ü ˝À ‘˚H,Ó ìeTàs¡d+ü #˚]à ‘ê–‘˚ yê+‘·T\T yÓTT<ä˝q’… ô|‘’ ´· $ø±sê\T
‘·>∑TZ‘êsTT.n\¢+ X¯ØsêìøÏ ã˝≤˙ï, ø±+‹˙ ÇdüTÔ+~. Ms¡´eè~Δ #˚düTÔ+~.
@qT>∑Tø±\T s√>∑+ (Elephantiasis), ø£&TÉ |ü⁄˝À ã\¢, ø£j å T· yÓTT<ä˝q’… yÓTT+&ç
yê´<ÛTä \≈£î ≈£L&Ü n\¢+ #·øÿ£ {Ï Wwü<+äÛ .n\¢+ ø±˝Òj÷· ìï (*esY ì) X¯óÁuÛ|Ñ sü T¡ düT+Ô ~.
nJ]Ô $πs#·Hê\≈£î n\¢+ eT+∫ eT+<äT.
ø£+&Ésê\ H=|ü⁄Œ\≈£î, yê|ü⁄\≈£î n\¢+ eTT<ä>› ±q÷], yê∫q ø£+&Ésê\ô|’
ø£≥Tº>± ø£&É‘ês¡T. ø£&ÉT|ü⁄ ñã“s¡+, rÁeyÓTÆq ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ (Colic) qT+∫ n\¢+
s¡d+ü ‘·øDå£ ñ|üXe¯ Tq+ ÇdüT+Ô ~. ‘·\ ‹|üŒ≥, yê+‘·T\T, H√{Ï ns¡T∫øÏ ˇø£
{°d÷ü ŒqT ‘êC≤ n\¢+ s¡d+ü , ˇø£ {°d÷ü ŒqT ‘êC≤ ìeTà s¡d+ü , ˇø£ {°d÷ü ŒqT
|ü⁄BHê s¡d+ü , ˇø£ fÒãT˝Ÿ dü÷ŒqT ‘˚HÓ ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ eT+∫ |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~.
á $TÁX¯eT+ s√p eT÷&ÉTkÕs¡T¢ yê&ç‘˚ yÓTT\\ yê´~Û (Piles) ≈£L&Ü HÓeTà~düT+Ô ~.
»\TãT, <ä>T∑ \Z ≈£î n\¢+ s¡d+ü ~yÍ´wü<+äÛ . ‘˚HÓ ø£*|æq n\¢+ s¡d+ü
s√E≈£î eT÷&ÉT Hê\T>∑T kÕs¡T¢ rdüT≈£î+fÒ <ä>T∑ Z qj·TeTÚ‘·T+~. »\TãT ìyês¡D≈£î
n\¢+ düqï eTTø£ÿ\T>± ‘·]–, eTdæ˝Ò ˙fi¯fl˝À y˚dæ ñ&çø+Ï ∫ ‘·sT¡ yê‘· Ä ˙{Ïì
e&Éø{£ ºÏ |ü+#·<ës¡ ø£*|æ y˚&>ç ±H˚ ‘ê>±*.
˙fi¯fl˝À n\¢+ eTTø£ÿ\T y˚dæ ñ&çø+Ï ∫, ‘·sT¡ yê‘· Ä ˙fi¯fl˝ÀH˚ {°bı&ç y˚dæ
ø±∫q {°ì ªªõ+»sY {°μμ n+{≤s¡T. ‘·s#¡ T· >± »\TãT, <ä>T∑ ,Z »«sê\T e#˚Ãyê]øÏ
õ+»sY {° #·øÿ£ {Ï eT+<äT. |òPü ¢ »«s¡+ e∫Ãqyês¡T ˇø£ ø£|⁄ü Œ yÓT+‹ ø£cÕj·T+ ˝À
ˇø£ #Ó+#ê&ÉT ‘êC≤ n\¢+ s¡d+ü , s¡T∫ø√dü+ ‘˚HÓ ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ n~ ùd«<äø±]DÏ
(Diaphoretic) >± |üì#˚dæ yÓ+≥H˚ ˇfi¯+ ¢ ‘ê #ÓeT≥\T |ü{ºÏ »«s¡+ ‘·–bZ ˛‘·T+~.
Áu≤+U…’{Ïdt, ñã“dü+, ø√]+‘· <ä>∑TZ, ø£åj·T yê´~ÛÁ>∑düTÔ\≈£î ø£fiË¢qT yÓ&É*+|ü CÒùd~
(Expectorant) >±q÷ á ø£cÕj·T+ |üì#˚dTü + Ô ~.
eT÷Á‘· <√cÕ\≈£î, ø±yÓTs¡¢ (Jaundice) ìyês¡D≈£L n\¢+ s¡d+ü #·øÿ£ >±
|üì#˚dTü +Ô ~. Bs¡øÈ ±\+>± ø√¢eTÁ>∑+~∏ (Pancreas) ø±q‡sY ‘√ u≤<Ûä |ü&TÉ ‘·Tqï
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 117
s√>∑T\≈£î s√p ÄVü‰s¡+>± bÕ\T, |üfifl¯ s¡kÕ\T Çdü÷,Ô n\¢+ s¡d+ü s√E˝À eT÷&ÉT
Hê\T>∑T kÕs¡T¢ ‘ê–ùdÔ yê´~Û Áø£eT+>± ‘·>T∑ eZ TTK+ |ü&TÉ ‘·T+~.
dü>+∑ ñ&çø+Ï ∫q ø√&ç >∑T&ÉT‘¶ √ ns¡d÷ü ŒqT n\¢+ s¡d+ü , ‘˚HÓ ø£*|æ ˇø£
HÓ\bÕ≥T Á|ü‹ sêÁr rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ q|ü⁄+düø£‘·«+, oÁ|òüT düâ\q+,
‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ nj˚T´ Ms¡´ dü\â q+ e¬>s’ ê düeTdü´\T ‘=\–b˛‘êsTT. ãVæ≤wüߺ
H=|ü⁄Œ\‘√ u≤<Û|ä &ü ˚ Ád”\Ô T, s¡T‘·TÁø£eT+ dü]>± ˝Òìyês¡T ø=~›>± n\¢+ yÓT‘·>Ô ±
q÷] ˙{Ï˝À ø=~› ì$TcÕ\T eTs¡>u∑ {… ºÏ #·ø¬ ÿs¡ ø£*|æ s√p eT÷&ÉTkÕs¡T¢ uÛÀ»q+
‘·sT¡ yê‘· rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~. n\¢+ s¡d+ü eT÷Á‘·ø±] (Diuretic)
>±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~. #Ó$ b˛≥T≈£î n\¢+ s¡d+ü ø=~› #·Tø£ÿ\T #Ó$˝À y˚dTü ≈£î+fÒ
O|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.
ñbÕà, |üø√&û\T yÓTT<ä˝q’… |ü\Vü‰sê\˝À n\¢+ u≤>±yê&ç‘,˚ n$ ‹q&ÜìøÏ
s¡T∫>± ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£ ‘˚*>±Z Js¡eí TÚ‘êsTT. n˝≤π> e+ø±j·T\‘√ #˚ùd ãJ®\˝Àq÷
‘˚*>±Z n]π>+<äT≈£î yê{Ï˝À n\¢+, ∫+‘·|ü+&ÉT ø£*|æ q÷]q eTT<ä› ô|{Ϻ
e+&ÉT‘ês¡T. ø=+<äsT¡ ∫+‘·|+ü &ÉT ã<äT\T>± B+{À¢ e÷¬sÿ{À¢ <=]πø ªªÄyéT #·÷sYμμ
(e÷$T&ç es¡T>∑T bı&ç) yê&É‘ês¡T. ≈£Ls¡\˝À n\¢+ u≤>± yê&ÉTø√e&É+
Äs√>∑´<ëj·Tø£+. |ü\Vü‰sê\T- eTTK´+>± X¯q>∑|+æ &ç‘√ #˚dqæ ãJ®\T, $Tq|ü
>±¬s\T e¬>s’ ê\T n\¢+ |ü#÷ &ç‘√ ‹+fÒ ‘˚*>±Z Js¡+í ne⁄‘êsTT. n\¢+‘√ ‘êC≤>±
#˚ùd s√{Ï |ü#÷ &˚ø±ø£ }s¡>±j·T ≈£L&Ü ô|&É‘ês¡T. J\ø£Ás¡ m≈£îÿe>± y˚dæ |ü{qºÏ
n\¢|ü⁄ }s¡>±j·T |ü#·Ã&ç H√{ÏøÏ s¡T∫|ü⁄{Ϻ+#·&É+ e÷Á‘·y˚T ø±ø£ Äs√>±´ìø°
eT+∫~.
n\¢+ ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ÁøÏeTT*ï q•+|üCj Ò T· &ÉyT˚ ø±ø£, Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü
yê&ÉT‘·÷ ñ+fÒ bÕ+&ÉT s√>∑+, s¡øÔ£ <√wü+ yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì ≈£L&Ü b˛>=&ÉT‘·T+~.
ªªuÛÀ»HêÁπ> dü<ë |ü<∏ä´+ ˆ \eD≤Ás¡›ø£ uÛÑø£åD+ˆˆ μμ nì Äs√´øÏ.Ô
uÛÀ»HêìøÏ eTT+<äT \eD+ n+fÒ ñ|ü⁄Œ˝À }s¡yd˚ qæ ÄÁs¡ø› +£ n+fÒ
n\¢+ ‹q<ä–q~. ø=+<äsT¡ uÛÀ»HêìøÏ eTT+<äT ôd+’ <Ûeä \eD+ ˝À }s¡u{… qºÏ
n\¢+ eTTø£ÿ\T ‹+{≤s¡T. Bìe\¢ H√{Ï ns¡T∫ b˛sTT Äø£* u≤>± |ü⁄&ÉT‘·T+~.
n\¢|⁄ü s¡d+ü ˝À ‘˚H,Ó ø=~›>± ÄeTT<ä+ ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ #ê˝≤ ø±\+>±
ñqï eT\ã<äΔø£+ b˛sTT u≤>± $πs#·Hê\T ne⁄‘êsTT.n\¢|ü⁄ s¡dü+˝À ø=~›>±
118 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
u…\+¢ ø£*|æ eT÷&ÉT Hê\T>∑T #·Tø£ÿ\T eTT≈£îÿ˝À¢ y˚dTü ≈£îì |”*ùdÔ Bs¡È ø±\+>±
Oqï bÕs¡Ù«|ü⁄ H=|ü⁄Œ\÷, ‘·\H=|ü⁄Œ\÷ qj·TeTÚ‘êsTT. ø=+<äsT¡ á s¡d+ü ˝À ø±düÔ
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« ≈£L&Ü y˚kÕÔsT¡ .
ø=+<ä]øÏ n]#˚‘·T\T, n]ø±fi¯flô|’ #·s¡à+ bıs¡\T bıs¡\T>± bı≥Tº
}&çb˛‘·÷ ñ+≥T+~. Hê\Tø£ MT<ä ≈£L&Ü bı≥Tº˝Òdü÷Ô ñ+≥T+~. $πs#·q+
ˇø£ÿkÕ]>± ø±ø£ ø=~› ø=~›>± ne⁄‘·÷ ñ+≥T+~. á \ø£Då ≤\T n\¢+, u…\+¢
düeTbÕfi¯fl˝À ø£*|æ ‹+fÒ qj·T+ ne⁄‘êsTT.
n\¢+ eTTø£ÿ˝À¢ ø=~›>± ôd+’ <Ûeä \eD+ (Rock Salt) y˚dæ u≤>± ø£*|æ,
e÷B|ò\ü + (Citrus medica) s¡d+ü ˝À yê{Ïì u≤>± }s¡yd˚ æ ‹+fÒ Js¡í ÁøÏjT·
u≤>± yÓTs¡T>¬ ,’ X¯ØsêìøÏ |ü⁄wæ,º ø±+‹ ekÕÔsTT.
n˝≤¢ìï ì|ü⁄Œ\ MT<ä ø±*à bı≥Tºrdæ, düqïeTTø£ÿ\T>± ø√dæ ‘·–q+‘·
O|ü⁄Œ y˚dTü ≈£îì ‹+fÒ |ü⁄\¢{Ï Á‘˚|⁄ü \T, nJs¡+í qj·TeTÚ‘êsTT.
n\¢+ ô|b’ ı≥Tº rdæ, |ü⁄\¢{Ï eTõ®>˝∑ À u≤>± Hêqu…{,ºÏ ‘·sT¡ yê‘· Ä eTTø£ÿ*ï
düTqï|ü⁄ ˙{Ï Ä$]MT<ä ñ&Éøu£ {… º,Ï ‘˚H˝Ó À y˚dæ }s¡u&… ‘ç ˚ <ëìï ªªn\¢+ eTTs¡u≤“μμ
n+{≤s¡T.á eTTs¡u≤“ì ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À Á|ü‹s√p |üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄q ‹+{≤s¡T.
eTqÁbÕ+‘·+˝Àq÷ ø=+<äs¡T s√p ñ<äj·T+ n\¢+ eTTs¡u≤“ ‹+{≤s¡T. Ç~
nJsêíìï, eT\ã<äøΔ ±ìï b˛>={Ï,º H√{Ïy+Ó ≥ ñ|üŒ{Ï ˙s¡T }s¡&Üìï ‘·–dZ Tü +Ô ~.
n\¢+ ô|b’ ı≥Tº rdæ düqï eTTø£ÿ\T>± ø√dæ, J\ø£Ás¡ y˚dæ H˚‹˝À <√s¡>±
y˚sTT+∫ Á|ü‹s√p ñ<äjT· + |üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄H˚ ‹+≥÷ ñ+fÒ ô|‘’ ´· <√cÕ\T |üP]Ô>±
b˛‘êsTT.
}s¡>±j·T |ü#·Ãfi¯¢˝À e÷$T&ç n\¢+ (Mango Ginger) yê&É‘ês¡T.
Væ≤+B˝À ªªÄyéT Vü≤©›μμ nì |æ*#˚ Bì XÊÁd”Ôj·T HêeT+ Curcuma amada
Ç~≈£L&Ü |üdüT|ü⁄, n\¢+ C≤‹øÏ #Ó+~q<˚. Ç~ n\¢+ ø£+fÒ ø=+#Ó+ |òü÷≥T
‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.Ç{°e\ uÛÀ»Hê\˝À e÷$T&ç n\¢+, ø±s¡{Ÿ, ø°sê <√dü eTTø£ÿ*ï
u≤>± yêeTT y˚dæ ìeTàs¡dü+˝À Hêqu…{Ϻ ∫e] ◊≥+>± ô|s¡T>∑T nqï+˝ÀøÏ
e&çd¶ Tü HÔ êïs¡T. Ç~ øπ e\+ s¡T∫øÏ e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ Js¡Áí øÏjT· ≈£L m+‘√ eT+∫~.
n\¢+ nHê~>± Äπ>ïj·T Ädæj÷· ˝À kÕ>∑jT˚ ´~. #ÓH’ ê, uÛ≤s¡‘· <˚XÊ˝À¢
n\¢+ yê&Éø+£ yÓTT<ä≥Tï+N m≈£îÿe. s√eTq¢ ø±\+ ø£+fÒ eTT+<äT>±H˚ es¡≈Ô î£ \
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 119
<ë«sê ≥ØÿøÏ #˚]q n\¢+ Áø£eT+>± ◊s√bÕ <˚XÊ\≈£î $dü]Ô +∫+~. øπ e\+ ÄVü‰s¡
|ü<ësêú\˝À yê&˚ düT>∑+<Ûä Á<äe´+>±H˚ ø±ø£ ◊s√bÕ <˚XÊ˝À¢ n˝≤¢ìï yÓ<’ ´ä |üs+¡ >±q÷
ñ|ü j Ó ÷ –+#˚ y ês¡ T . Ç+>±¢ + &É T qT bÕ*+∫q mì$T<ä e ôV≤Á˙ ø±\+˝À
(Áø°.X¯.1509-47) ù|>¢ T∑ yê´~Û ìyês¡D≈£î yê&çq ˇø£ Wwü<+äÛ ‘·j÷· Ø˝À n\¢yT˚
Á|ü<ëÛ q ~qTdüT. >±˝…Hé (Áø°.X¯. 130-200) nH˚ ÁbÕNq Á^≈£î yÓ<’ Tä ´&ÉT n˝≤¢ìï
X¯Øs¡+˝Àì <äTwüº ÁeD≤\T, ø£DT‘·T\˝Àì ˙s¡T b˛>=fÒ+º <äT≈£î, |üøyå£ ê‘·+ qj·T+
ø±e&Üìø° yê&˚yê&É≥. ns¡;“ yÓ<’ Tä ´&ÉT n$ôdHêï (Áø°.X¯.980-1037) n˝≤¢ìï
X¯è+>±s√B›|øü +£ (Aphrodisiac) >± yê&Ü&ÉT.
|ü∫à n˝≤¢ìï Á^Hé õ+»sY (Green Ginger) n+{≤s¡T.m+&Éu{… qºÏ n˝≤¢ìï
X§+]ƒ (Dry Ginger) n+{≤s¡T. n\¢+ <äT+|ü*ï X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫¡ , bı≥Tº rdæ, m+&É˝À
Äs¡u{… ºÏ X§+]ƒ ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsT¡ . n\¢+ jÓTTø£ÿ |ò÷ü ≥T≈£î ø±s¡D+ n+<äT˝À ñ+&˚
õ+»]Hé (Gingerin) nH˚ |ü<ës¡yú T˚ . á |ü<ësêúìøÏ s¡øHÔ£ êfi≤\qT yê´ø√∫+|üCùÒ d
>∑TDeTT+~.n+<äTøπ n\¢+ ˝ÀìøÏ rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT yÓ#÷ {Ï nqTuÛ÷Ñ ‹ ø£*– X¯ØsêìøÏ
#ÓeT≥\T |ü{ºÏ ˇfi¯ófl #·\㢠&ÉT‘·T+~.n+<äTøπ ñwüí <˚XÊ˝À¢ n\¢+ yê&Éø+£ m≈£îÿe.
yÓ’<ä´|üs¡+>±q÷ m+‘√ Á|üjÓ÷»qø±] ø£qTø£H˚ bÕXÊÑ·T´\T ≈£L&Ü
dü÷|t\÷, |ü⁄&ç¶+>¥ \÷, |æøÏ˝Ÿ‡, ≈£îø°dt, õ+»sY Áu…&é‡ e¬>’sê ‘·j·÷Ø˝Àq÷, #˚|ü\
≈£Ls¡˝À¢ $TqVü‰ nìï ≈£Ls¡\˝Àq÷ n\¢+ yê&É‘ês¡T. õ+»sY @˝Ÿ, õ+»sY ;sY
yÓTT<ä\>∑T eT<ë´\T ≈£L&Ü n\¢+ qT+∫ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .
eTq <˚X+¯ ˝À kÕ>∑jT˚ ´ yÓTT‘·+Ô n\¢+˝À eT÷&Ée e+‘·T ˇø£ÿ øπ s¡fi˝¯ ÀH˚
kÕ>∑e⁄‘·T+~.‘·s¡Tyê‹ kÕúHê˝À¢ y˚T|òü÷\j·T,Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ñ+{≤sTT.nyÓT]ø±
eTq<˚XÊqTï+∫ X§+]ƒì ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£î+≥T+~. yÓTdÆ ÷ü sY ˝Àì ôd+Á≥˝Ÿ |ò⁄ü &é
f…øï£ ˝≤õø£˝Ÿ ØdüsÃY Ç쇺≥÷´{Ÿ (CFTRI) yês¡T uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À \_Û+#˚ Çs¡y’Ó
Äs¡T n\¢+ s¡ø±\˝À øπ s¡fi˝¯ À \_Û+#˚ ªªø=∫ÃHé õ+»sYμμ nH˚ ìeTàs¡T∫>∑\ n\¢yT˚
düT>∑+<Û+ä ˝Àq÷, s¡T∫˝Àq÷ n‘·T´‘·eÔ TyÓTqÆ <äì ‘˚˝≤Ãs¡T.
X§+]ƒì dü+düÿè‘·+˝À $X¯«uÛwÒ »ü + (j·÷e‘Y $XÊ«ìπø Wwü<+äÛ ) eTVü≤Öwü<,äÛ
ø£≥TuÛÑÁ<ä, ÄÁs¡›ø£ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. X§+]ƒøÏ ñqï ªªX¯è+–uÒs¡μμ nH˚
eTs=ø£ dü+düÿè‘· ù|s¡T qT+#˚ Á^≈£î uÛ≤wü˝Àì ªªõ+õu…]μμ X¯ã+› , <ëìqT+#˚
˝≤{ÏHé uÛ≤wü˝Àì ªªõ+õãsYμμ X¯ãe› T÷ @s¡Œ&ܶsTT. Ç<˚ n\¢+ jÓTTø£ÿ XÊÁd”j Ô T·
120 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Hêe÷ìøÏ eT÷\+. X§+]ƒøÏ yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± |ü∫à n˝≤¢ì≈£îqï nìï Á|üj÷Ó »Hê\÷
ñHêïsTT. nsTT‘˚ X§+]ƒ |ü∫Ãn\¢+ ø£+fÒ eT]+‘· Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ~. n–ïe÷+<ä´+
b˛>={Ϻ, Js¡í ÁøÏj·TqT yÓTs¡T>∑T |üs¡#·&ÜìøÏ X§+]ƒ ~yÍ´wü<Ûä+.
Bs¡øÈ ±\+>± nJ]Ô s√>∑+‘√, ô|‘’ ´· +‘√ u≤<Û|ä &ü ˚ yê]øÏ s√p nqï+˝À
yÓTT<ä{eÏ TT<ä˝› À ñ|ü⁄Œ‘√ ø£*|æq÷]q X§+]ƒ bı&çì u≤>± HÓsTT´y˚dæ ô|&É‘ês¡T.
Ç˝≤ ø=+‘·ø±\+ bÕ≥T ‹+fÒ Js¡í e´edüú yÓTs¡T>∑T|ü&,ç H√{ÏøÏ s¡T∫ |ü⁄&ÉT‘·T+~.
H=|æŒ ìyês¡D≈£î (Analgesic) ≈£L&Ü X§+]ƒ ì yê&ÉTø√e#·TÃ. X§+]ƒ ø=eTTàqT
kÕqMT<ä ˙{Ï#T· ø£ÿ\T y˚d÷ü Ô ns¡>B∑ dæ Ä >∑+<Ûëìï qT<äT{Ïô|’ sêdüT≈£î+fÒ ‘·\H=|ü⁄Œ\T
‘·>∑TZ‘êsTT. |üfi¯fl ∫>∑Tfi¯ófl ˝Òø£ |ü+{Ïb˛≥T≈£î X§+]ƒ >∑+<Ûëìï |üfi¯fl ∫>∑Tfi¯flô|’
sêdüTø√yê*. n‘·´+‘· |òü÷f…Æq$ ø£qTø£ X§+]ƒ, $T]j·÷\T, |æ|üŒfi¯ófl ` M{Ï
eT÷&ç+{Ï˙ Á‹ø£≥Te⁄\T n+{≤s¡T. ªªX§+]ƒ ˝Òì ø£cÕj·Te÷!μμ nqï ˝Àø√øÏìÔ ã{Ϻ
ø£cÕj·÷\˝À X§+]ƒ m+‘·{Ï ÄeX¯´ø£yTÓ qÆ ~qTk˛ ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ.
Çìï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï n˝≤¢˙ï, X§+]ƒ˙ ø£≥Te⁄>± ñHêïj·Tì <ä÷s¡+
ô|fÒº yÓÁ]|üì me«s¡÷ #ÓjT· ´s¡ì Ä•+#·e#êÃ?

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 121

122 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 $T]j·÷\T
me¬sHÆ ê eTq MT<ä n‹ ø√|ü+>± ñ+fÒ- ªªyê&ÉT HêMT<ä ø±sê\÷,
$T]j·÷\÷ q÷s¡T‘·THêï&ÉTμμ n+{≤+. $T]j·÷\T, X§+]ƒ, |æ|Œü fi¯ófl á eT÷&ç+{Ï˙
ªªÁ‹ø£≥Te⁄\Tμμ n+{≤s¡T. dü+düÿè‘·+˝À ªªø£≥Tμμ n+fÒ ªªø±s¡+>±, |ò÷ü ≥T>± O+&˚~μμ
(Pungent,Acrid) nì ns¡+ ú . á eT÷&É÷ ø±s¡+>±, |ò÷ü ≥T>± ñ+&˚ yê{Ï˝À¬ø˝≤¢
ÁX‚wyü̃ TÓ qÆ $. ø±ãfÒº M{Ïì ªªÁ‹ø£≥Te⁄\Tμμ nHêïs¡T. wüÁ&Édeü TT\ (wüÁ&ÉT#·T\) ˝À
ªªø£≥Tμμ s¡d+ü ˇø£{.Ï $T–*q nsTT<äT s¡T#·T\÷ Ç$: eT<ÛTä s¡(r|æ)— neT¢(|ü⁄\¢ì)—
‹ø£Ô (#˚<q’Ó )— ø£cÕj·T(e>∑s¬ q’ )— \eD(ñ|üŒ{Ï).
ø±sêìø°, |ò÷ü ≥Tø° e÷s¡Tù|s¬ q’ q\¢ $T]j·÷\ (Black Pepper) qT
dü+düÿè‘·+˝À ªªeT]#·+μμ, ªªXÊ´eT+μμ (q\¢ì~), ªªe©¢»+μμ (r>∑≈î£ ø±ùd~) yÓTT<ä\>∑T
ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . $T]j·÷˝À¢ ‘Ó\$¢ ≈£L&Ü ñHêïsTT. yê{Ïì dü+düÿè‘·+˝À
ªªX¯óÁuÛÑ eT]#·+μμ, ªªdæ‘· eT]#·+μμ yÓTT<ä˝…’q ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T. Væ≤+B˝À ªªø±©
$TsYÃμμ nì |æ\eã&˚ q\¢ $T]j·÷\ >∑TD≤˝Ò$T{À eTT+<äT>± #·÷<ë›+.
XÀ¢. eT]#·+ ø£≥Tø£+#√wüí+ X‚¢wüàø±kÕ–ïe÷+<ä´õ‘Y ˆ
Hê‘·T´wüí+ Hê‹rø£åí+ #· <√wüÁ‘·j·Tìyês¡D+ ˆ
yêj·TT+ ìyês¡jT· ‘˚´e »+‘·Tdü+‘êqHêX¯q+ ˆ
ÁøÏ$TVü≤èÁ<√>∑X¯eTq+ XÀ|òü<äTsêïeTHêX¯q+ˆˆ (<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
$T]j·÷\T ø±s¡+>±, ñwüí+>± ñ+{≤sTT. Ç$ X‚¢wüàeTT, ø±düeTT,
n–ïe÷+<ä´+, Á‹<√cÕ\T, yê‘·+, (ø£&ÉT|ü⁄˝Àì) »+‘·T düeT÷Vü‰\T, ÁøÏ$T»
Vü≤èÁ<√>∑+, yê|ü⁄\T, eT÷\yê´~Û ` M≥ìï+{Ï˙ ìyê]kÕÔsTT.$T]j·÷\T
n‘·T´wü+í >±>±˙, n‹ rø£+íå >± >±˙ ñ+&Ée⁄.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 123
124 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 $T]j· ÷ \T ô|’ |ü π sd” (Piperaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q ˇø£
ã\V”≤qyÓTqÆ m>∑u≤πø r>∑ yÓTTø£ÿ qT+∫ \_ÛkÕÔsTT.á yÓTTø£ÿ XÊÁd”j Ô T· HêeT+
Piper nigrum Ç~ ‘·eT\bÕ≈£î C≤‹øÏ #Ó+~q yÓTTø£ÿ. á r>∑≈î£ ∫qï ∫qï
|üP\T>∑\ |æ*¢ ‘√ø£\e+{Ï |ü⁄wüŒ >∑T#êä\T @s¡Œ&ç, ˇø√ÿ |ü⁄wüŒ >∑T#êäìøÏ düTe÷s¡T
j·÷uÛ’… es¡≈î£ ∫qï ∫qï ø±j·T\T ø±kÕÔsTT. #·÷&É&ÜìøÏ $T]j·÷\ >∑T‹Ô ã#·Ã*
r>∑≈î£ e#˚à ø±j·T\ >∑T‹Ô ˝≤>±H˚ ñ+≥T+~. ã#·Ã* ø±j·T\˝≤π> ˝Ò‘· $T]j·÷\T
Ä≈£î|ü#÷ >±q÷, |ü+&ç‘˚ eTT<äTs¡T ejÓTT˝…{Ÿ s¡+>∑T˝Àq÷ ñ+{≤sTT. n$ |ü∫Ã>±
ñqï|ü⁄Œ&˚ ø√dæ m+&Éu&… ‘É ês¡T. ny˚ eTqøÏ ãC≤s√¢ q\¢ $T]j·÷\T ù|]≥ \_ÛkÕÔsTT.
M{Ïì Hêqu…{ºÏ bı≥Tºrdæ, ‘Ó\¢ $T]j·÷\ ù|s¡T‘√q÷ $Áø£sTTkÕÔsT¡ . ø£qTø£ ‘Ó\¢
$T]j·÷\T y˚sπ C≤‹ø±<äT. bı≥Tº rdæq$ ø£qTø£ n$ ø=+#Ó+ |ò÷ü ≥T ‘·≈î£ ÿe>±
ñ+{≤sTT. $cÕ\T Vü≤]+#·&ÜìøÏ, >=+‘·T |üP&çø£ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ, »\TãT, H˚Á‘· s√>±\≈£î
|üì#˚jT· &ÉyT˚ ø±ø£ ‘Ó\¢ $T]j·÷\T <Ûë‘·T |ü⁄wæºì ≈£L&Ü ø£*–kÕÔsTT.
$T]j·÷\qT bı&ç>± #˚d,æ Ä bı&ç‘√ ø£cÕj·T+ ø±∫, ˝Òø£ e+≥ø±\˝À
H˚sT¡ >± $T]j·÷\H˚ ≈£L&Ü yê&ÉT≈£î+{≤+. $T]j·÷\T s¡ø±Ôìï X¯óÁuÛ|Ñ sü T¡ kÕÔsTT.
≈£îwüߘ, ø£åj·T, ñãT“ s√>∑+, n–ïe÷+<ä´+ yÓTT<ä\>∑T »ãT“\≈£î $T]j·÷\T
~yÍ´wü<+äÛ . ÄVü‰s¡+ ns¡T>∑T<ä\≈£î Ç$ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. Ms¡´eè~Δ #˚dæ Msê´ìøÏ
y˚&ç |ü⁄{Ïkº ÕÔsTT. eT˝≤˙ï, eT÷Á‘ê˙ï C≤Ø #˚kÕÔsTT. qsê\ »ãT“\qT b˛>={Ï,º
C≤„|øü £ X¯øìÔÏ ô|+bı+~kÕÔsTT. $T]j·÷\ ø£cÕj·T+˝À bÕ\T, |ü+#·<ës¡ ø£*|æ
#˚düT≈£îH˚ ªªô||üŒsY {°μμ <Ûë‘·T |ü⁄wæºπøø±ø£ Äs√>±´ìøÏ nìï $<Ûë\T>± y˚T˝…’q~.
ø£\sê k˛øÏqyês¡T $T]j·÷\qT ˙fi¯fl‘√ q÷] #˚dqæ >∑#÷ ø±j·T+‘·
eTT<ä\› qT ` nedüsêìïã{Ϻ s√E≈£î ˇø£{,Ï s¬ +&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT eTT<ä\› T ` ‹+fÒ
ø£\sê ‘·–bZ ˛‘·T+~.
$T]j·÷\qT H˚‹˝À <√s¡>± y˚sTT+∫ bı&ç#˚dæ, <ëì‘√ ø£cÕj·T+
ø±#·T≈£îì ‘ê–‘˚ ˙fi¯fl $πs#·Hê\T, ø£\sê $πs#·Hê\T, yê+‘·T\T ‘·>∑TZ‘êsTT.
ø=+‘·eT+~øÏ ø=+&ÉHê\Tø£ yê\&É+ (C≤s¡&+É ) ø±s¡D+>± m&É‘>Ó ì∑ <ä>T∑ Z edü÷Ô
O+≥T+~. n˝≤+{Ïyês¡T á ø£cÕj·÷ìï |ü⁄øÏÿ*ùdÔ ø=+&ÉHê\Tø£ düsT¡ ≈› î£ +≥T+~.
>=+‘·T˝À qTdü, <ä>T∑ Z ‘·>±Z\+fÒ $T]j·÷\ #·÷s¡+í ˝À ‘˚HÓ ø£\T|ü⁄≈£îì Hêø±*.
#ê¬s&ÉT $T]j·÷\T ø£#êà |ü#êÃ>± <ä+∫, <ëìøÏ Hê\T>∑T s¬ ≥T¢ u…\+¢ ø£*|æ,
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 125
˙fi¯ófl b˛dæ, eTT<äTs¡TbÕø£+ |ü{,ºÏ ∫qï ∫\¢–+»\+‘· ñ+&É\T>± #˚dæ n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&É÷
ˇø√ ñ+&É H√{À¢ y˚dTü ≈£î #·|Œü ]dü÷Ô, Ä s¡d+ü $T>∑T‘·÷ ñ+fÒ <ä>T∑ ,Z >=+‘·T qTdü
‘·>T∑ ‘Z êsTT. ˙fi¯fl $πs#·Hê\T, s¡øÔ£ $πs#·Hê\T ø£≥Tºø=q&ÜìøÏ ≈£L&Ü á ñ+&É\T
#·|üŒ]ùdÔ eT+∫~. ‘·\H=|æŒ, »\TãT, •s√uÛ≤s¡+, »«s¡+ ì<ëì+#·&ÜìøÏ
$T]j·÷\T, _j·T´+, kÕ+Áu≤DÏ ø£*|æ yÓT‘·Ô>± q÷], ˙s¡T #˚]à z >∑]f…˝À
O&çø+Ï ∫, <ëì‘√ qT<äTs¡T≈£L, ø£D‘·\≈£L y˚&ç |ü≥Tº y˚j÷· *.
H˚‹˝À y˚sTT+∫q $T]j·÷\qT #Óø±ÿã<ä\› T>± ‘=øÏÿ, Ä bı&çì nqï+˝À
yÓTT<ä{Ï eTT<ä›˝À ø±düÔ HÓsTT´y˚düT≈£îì ‹+fÒ ˙fi¯fl $πs#·Hê\T ø£≥Tº≈£î+{≤sTT.
ø=+<äsT¡ á bı&ç˝À ø=~›>± #·ø¬ ÿs¡ ˝Òø£ ñ|ü⁄Œ ≈£L&Ü ø£\T|ü⁄≈£î+{≤s¡T. ns¡–<ä›
Äe⁄ eTõ®>˝∑ À |ü~ $T]j·÷\T sêÁ‹|üP≥ Hêqu…{,ºÏ bı<äTf› Ò Ä $T]j·÷\qT Ä
eTõ®>‘∑ √H˚ q÷], n+<äT˝À Hê\T>∑T >∑T]–+»\ m‘·TÔ s¡dü dæ+<ä÷s¡+ bı&ç#d˚ æ
ø£*|æ, ˇø£ yês¡+ s√E\bÕ≥T s√p ñ<äj÷· H˚ï rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ m+‘√ø±\+
qT+N ñqï y˚TVü≤ »«sê\T ≈£L&Ü ‘·–bZ ˛‘êsTT.
ø=~› $T]j·÷\T, yê{Ïø+£ fÒ ø=+#Ó+ m≈£îÿe>± d”eT J\ø£Ás¡ (wæj÷·
Jsê -Carum carvi) rdüT≈£îì, H˚‹˝À y˚sTT+∫, yÓT‘·Ô>± bı&ç#˚dæ, <ëìøÏ
‘·>T∑ e÷Á‘·+ eT+∫ ‘˚HÓ #˚]à u≤>± ˝ÒV≤ü ´+˝≤ ø£*|æ ñ+#·T≈£îì , s√p s¬ +&ÉT
˝Òø£ eT÷&ÉT |üP≥˝≤ ∫qï ñ+&É\T #˚dTü ≈£îì ‹+≥÷ ñ+fÒ ô|˝’ Ÿ‡ (yÓTT\\) yê´~Û
|üP]Ô>± qj·TeTÚ‘·T+~.ø=+‘·eT+~øÏ n]ø±fi¯Sfl, n]#˚‘T· \÷ eT+&ÉT‘·÷ ñ+{≤sTT.
n˝≤+{Ï yêfi¯ófl $T]j·÷\bı&ç y˚dæ ø±∫q Äe⁄ HÓsTT´‘√ eTs¡q› #˚ùdÔ eT+≥\T
‘·–bZ ˛‘êsTT.qTe⁄«\ q÷HÓ˝À $T]j·÷\bı&ç y˚dæ ø±∫q ‘Ó\’ +‘√ eTs¡q› #˚ùdÔ
y˚TVü≤yê‘·|⁄ü H=|ü⁄Œ\T ≈£L&Ü e÷HêÔsTT. ôd>∑ s√>∑+ ñqïyê]ø°, X¯Øs¡+˝À s¡ø+Ô£
‘·≈î£ ÿe>± ñqï yê]ø°, ø±ø£ ‘·‘«· + ø£\ yê]ø° $T]j·÷\T yê&ç‘˚ ‘·\H=|æŒ
edüT+Ô ~. ø±˝ÒjT· + (*esY), >=+‘·T, >∑T+&Ó\≈£î #ÓsT¡ |ü⁄ #˚dTü +Ô ~. Bì <äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î
$s¡T>∑Tfi¯ófló ‘˚HÓ, |ü⁄\TdüT, HÓsTT´.
$T]j·÷\ ø£cÕj·T+ s√E≈£î ˇø£ –<ä≈› î£ $T+#·≈î£ +&Ü, $T]j·÷\bı&ç
s√E≈£î ˇø£ nD≤ m‘·TqÔ T+∫ eT÷&ÉT nD≤\ m‘·TÔ es¡≈î£ yê&ÉTø√e#·TÃ.(nD≤
m‘·TÔ n+fÒ ‘·T\+˝À |ü<Vä ‰ü s√ e+‘·T n+fÒ 24 e&É¢ –+»\ m‘·T)Ô . yÓ÷‘ê<äT
$T+∫‘˚ <äTÁwüŒuÛ≤yê\T O+&Ée#·TÃ.
126 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
9
10
11
12
13
14
15
16
 $T]j·÷\‘√ ø±∫q #ês¡T H√{ÏøÏ s¡T∫>± ñ+&É&yÉ T˚ ø±ø£ Äø£* |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~.
Á‹<√cÕ\q÷ X¯$T+|üCÒdüTÔ+~. $πs#·q+>±$düTÔ+~. |ü<∏ä´+>±, Äs√>∑´+>±
O+≥T+~. Äø£* |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~ (Appetiser) ø£qTø£H˚ uÛÀ»HêìøÏ eTT+<äT |ü∫Ã
≈£Ls¡>±j·T eTTø£ÿ\ ªªdü˝≤&éμμ ô|’ $T]j·÷\ bı&ç, ñ|ü⁄Œ #·\T¢≈£î‹+{≤s¡T.
‘·\H=|ü⁄Œ\≈£î $T]j·÷\T ˙{Ï‘√ ns¡>B∑ dæ y˚ùd |ü≥Tº, nìï s¡T>∑à‘·\≈£L
|üì#˚ùd $T]j·÷\ ø£cÕj·T+ nHê~>± eTq <˚X+¯ ˝À Á|üd~æ Δ bı+<ësTT. $T]j·÷\T
Vü≤èÁ<√>±\qT b˛>=&É‘êj·Tì ªªsê» ì|òTü +≥Te⁄μμ ù|s=ÿ+~. $T]j·÷\T X¯S\\q÷,
ÁøÏeTT\q÷ Vü≤]+∫, XÊ«düqT yÓTs¡T>∑T|üsT¡ kÕÔsTT. $T]j·T|ü⁄ –+»*ï ô|s¡T>∑T‘√
ns¡>∑Bdæ ø£fi¯fl≈£î ø±≥Tø£˝≤>± ô|≥Tº≈£î+fÒ πsNø£{Ï ‘=\–b˛‘·T+<äì ªªyê>∑“¤≥+μμ
ù|s=ÿ+~. $T]j·÷\ #·÷s¡+í , edüø=eTTà (Acorus calamus) #·÷s¡í+ |ü⁄\¢{Ï
ô|s¡T>∑T‘√ ø£*|æ ‹+fÒ ªªn|ü‘êqø£ yê´~Ûμμ (Spasmodic contraction with
fits)ì Vü≤]düT+ Ô <äì ªªdüTÁX¯ó‘·+μμ ù|s=ÿ+~. HÓsTT´ m≈£îÿe>± rdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT
n~ Js¡í+ ø±e&ÜìøÏ ìeTàø±j·T s¡dü+˝À $T]j·T|ü⁄ bı&ç ø£*|æ Çyê«\ì
ªªuÛ≤eÁ|üø±•ø£μμ ù|s=ÿ+~.|æ\¢\ ñãT“ s√>∑+(XÀ<∏-ä Dropsy) ‘·>&Z∑ ÜìøÏ $T]j·÷\
bı&ç ì yÓ q ï|ü P dü ‘ √ ø£ * |æ |æ \ ¢ \ ≈£ î ‹ì|æ k ÕÔ s ¡ T .≈£ î wü ß ˜ s√>±ìøÏ Äe
q÷HÓ,$T]j·÷\T,|ü\T Ç‘·s¡ Á<äyê´\‘√ ø±#˚ ªªeT]#ê~ ‘Ó\’ +μμ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.
Bìï ô||’ Pü ‘·>± sêj·T&ÉyT˚ ø±ø£ ˝ÀìøÏ ≈£L&Ü Çe«e#·TÃ.
‘Ó\$¢ T]j·÷\T, bÕ\T, |ü+#·<ës¡, C≤õø±j·T, C≤|üÁ‹, u≤<ä+, |ækÕÔ,
Ks¡÷®s¡, ô|H˚ïs¡T (nX¯«>∑+<Ûë), X£+]ƒ,HÓsTT´ e¬>’sê ~qTdüT\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd
ªªeT]#ê~ ˝ÒV≤ü ´+μμ ($T]j·÷\ ˝ÒV≤ü ´+) >∑õ,® ∫&ÉTeTT yÓTT<ä\>∑T #·sà¡ yê´<ÛTä \qT
b˛>=≥º&Éy˚T ø±ø£ dü+uÛÀ>∑ X¯øÏÔì ô|+#·T‘·T+~.
Á‹|òü˝≤\ (ñdæ]ø±j·T,ø£s¡ø±ÿj·T,‘êìø±j·T)‘√, Á‹ø£≥Te⁄\ (X§+]ƒ,
$T]j·÷\T, |æ|Œü fi¯ófl) ‘√, ôd+’ <Ûeä \eD+, n&É$ ÄeTT<ä+ (Baliospermum
montanum), J&ç–+»\T, ÄeTT<ä+, HÓsTT´, >√eT÷Á‘·+ yÓTT<ä\>∑T ~qTdüT\‘√
‘·j÷· s¡T#˚ùd ªªø£fi≤´D øå±s¡+μμ nH˚ Wwü<+äÛ eT\ã<äøΔ ±˙ï, ô|˝’ Ÿ‡ q÷, rÁeyÓTqÆ
ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ (Colic)˙, s¡øÔ£ V”≤q‘·q÷, ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ÁøÏeTT\q÷, ñã“kÕ˙ï, nJ]Ô˙
b˛>=&ÉT‘·T+<äì ‘·q ªª~ Ç+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏+ä ˝À &Ü.πø.j·T+.q<é
ø£]í ù|s=ÿHêïs¡T. n˝≤π> $T]j·÷\T, Ç+>∑Te, q\¢eT+<äT\qT Çs¡y’Ó Á>±eTT\
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 127
#=|ü⁄Œq düe÷q+>± rdüT≈£îì u≤>± #·÷s¡+í #˚d,æ Ä bı&çì |üHïÓ +&ÉT ∫qï e÷Á‘·\T>±
#˚d,æ >∑+≥≈£î ˝Òø£ s¬ +&ÉT >∑+≥\≈£î ˇø£ e÷Á‘· #=|ü⁄Œq ø£\sê s√–øÏ Çdü÷Ô ñ+fÒ
ø£\sê qj·TeTÚ‘·T+<äì n<˚ Á>∑+<∏+ä ˝À Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T. nsTT‘˚ á e÷Á‘·\˝À
q\¢eT+<äT ñqï~ ø£qTø£ Ç$ m≈£îÿe>±q÷, Bs¡Èø±\+bÕ≥T rdüTø√e&É+
eT+∫~ø±<äì >∑T]Ô+#ê*.
$T]j·÷\qT ˙{Ï‘√ ns¡>B∑ dæ ‘˚\T ≈£î{Ïqº #√≥ Ä >∑+<Ûëìï sêùdÔ
yÓ+≥H˚ ñ|üXe¯ Tq+ ø£\T>∑T‘·T+~. $T]j·÷\T, |æ|Œü fi¯ófl (Piper longa), ø£$T˝≤
(ø£|˝æ ≤-Mallotus philippensis) - á eT÷&ç+{Ï˙ düe÷q bÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì
q÷] ø£fifl¯ ˝À ô|&ç‘˚ sπ Nø£{Ï ‘=\– b˛‘·T+~.
ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ˝À #·s¡≈£î&ÉT #Ó|æŒq ªª•s√ $πs#·q+μμ (‘·\qT+∫
s√>∑Á>∑dyÔü TÓ qÆ |ü<ësêú*ï ãj·T\T yÓ&˝É ≥Ò T¢ #˚jT· &É+) ø√dü+ yê&˚ ~qTdüT\˝À
ªªeT]#·+μμ ($T]j·÷\) Á|ükÕÔeq ≈£L&Ü ñ+~.
Ä Á>∑+<∏+ä ‘=$Tà<äe n<Ûë´j·T+(dæ~Δ kÕúq)˝Àì |ü~ùV≤&Ée XÀ¢ø+£ ˝À
•s√$πs#·HêìøÏ yÓT‘·Ôì $T]j·÷\ bı&ç, •Á>∑÷(eTTq>∑-Moringa oleifera)
–+»\T, $&É+>∑ (yêj·TT $&É+>±\T- Embelia ribes), |òDü CÏ ≤ø£+ (‘Ó\¢ eTs¡Te+-
Marjoram)\qT yÓT‘·{ Ô Ï #·÷s¡+í >± #˚dæ Çyê«\ì ñ+~.
nqï≥T¢ ªª‘√ø£ $T]j·÷\Tμμ ˝Òø£ ªª#·\e $T]j·÷\Tμμ (Cubebs) nH˚
eTs√ s¡ø+£ $T]j·÷\T ≈£L&Ü ñHêïsTT.á yÓTTø£ÿ ≈£L&Ü ô||’ sπü d” ≈£î≥T+u≤ìøÏ
#Ó+~q<˚. <ëì XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Piper cubeba.
eTq+ yê&ÉT≈£îH˚ eTkÕ˝≤ bı&ÉT\ìï{À¢ $T]j·÷\ yê&Éø+£ ‘·|Œü ìdü].
_j·T´+, ô|düs|¡ ü|⁄ü Œ, HÓsTT´, $T]j·÷\T m≈£îÿe>± y˚dæ e+&˚ ªªbı+>∑˝Ÿμμ (ø£{Ÿ
bı+>∑˝Ÿ) <äøDåÏ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ n+‘·{≤ n‘·´+‘· Á|”‹bÕÁ‘·yTÓ qÆ e+≥ø£+.
y˚dü$˝À ÁosêeTqe$T |ü+~fi¯fl˝À Ç#˚à u…\¢|ü⁄ bÕqø£+˝À ø£*ù|
$T]j·÷\ bı&ç øπ e\+ bÕqø±ìøÏ s¡T∫˙, |òTü Te÷sTT+|ü⁄q÷ Çe«&ÉyT˚ ø±<äT —
n~ Äs√>∑´Á|ü<+ä ≈£L&Ü. |ò÷ü f…qÆ $T]j·÷\ #ês¡T ‘ê–‘˚ »\TãT, »«s¡+, eTT≈£îÿ
~ã“&É, ‘·\ ‹|üŒ≥ ø£Då ≤˝À¢ eT≥Te÷j·TeTÚ‘êsTT.
Çìï Á|üj÷Ó »Hê\Tqï $T]j·÷\qT øπ e\+ |ò÷ü ≥T>± ñHêïj·Tì |üøÿ£ q
ô|≥º>\∑ e÷? ô|≥º˝eÒ TT— ô|≥º ≈£L&É<Tä . ø£<ë?
128 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 129
130 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 |æ|üŒfi¯ófl
˝≤e⁄>± ñqï yê&çì |æ|Œü fi¯fl ãkÕÔ ˝≤>± ñHêï&É+{≤+. ø±cÕj·T s¡+>∑T,
|üdTü |ü⁄ ø£\>∑*dæq ∫qï ø£+≈£î\ (Catkins) ô|’ ø±#˚ Äe–+»*ï b˛*q >∑{,ºÏ
õ>∑Ts¡T>∑\ |üfifl‚ |æ|Œü fi¯ófl. #·÷&ܶìøÏ ∫qï _j·T´+ ˝Òø£ dü>T∑ Z _j·T´+ –+»˝≤¢
nì|ækÕÔjT· H˚Hy˚ Ó÷ |æ|Œü fi¯flqT ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝À¢ ªª|æ|Œü fi¯fl _j·T´+μμ n˙ n+{≤s¡T.
yêdüyÔ êìøÏ Ç$ düqï Äyê\T ˝Òø£ >∑d>ü k∑ Õ\ –+»\+‘· ñ+&ç >∑#T· ÃMT<ä >√©\T
‘ê|ü&+É #˚dqæ $<Û+ä >± Ä ø£+≈£î\ô|’ ñ+{≤sTT. ø£+øÏ qT+∫ y˚s¬ ‘’ ˚ |æ|Œü fi¯ófl
_j·T´|ü⁄ –+»\ ø£+fÒ ∫qï$>± ãkÕÔ˝À b˛ùdÔ dü+<äT ˝Ò≈î£ +&Ü _–+|ü⁄>± O+&É≥+
ø±s¡D+>±, ˝≤e⁄>± >∑{>ºÏ ± ñ+&˚yêfi¯fløÏ ªª|æ|Œü fi¯fl ãkÕÔμμ nH˚ yê&ÉTø£ e∫à e⁄+≥T+~.
|æ|üŒfi¯fl‘√ düVü‰ á ∫qï ø£+≈£î*ï |ü∫Ã>± ñqï|ü⁄Œ&˚ ø√dæ m+&Éu…&É‘ês¡T. ªª|æ|üŒ©
eT÷\+μμ ù|]≥ e´eVü≤]+#˚ á yÓTTø£ÿ y˚fi¯ófl≈£L&Ü yÓ’<ä´|üs¡+>± m+‘√
Á|üjÓ÷»qø£s¡yÓTÆq$.
|æ|Œü fi¯flqT dü+düÿè‘·+˝À ªª|æ|Œü ©μμ, ªªe÷>∑BμÛ μ (eT>∑<äÛ <˚X+¯ ˝À \_Û+#˚~),
ªªyÓ’<˚V”≤μμ ($<˚Vü≤ <˚X¯+˝À <=]πø~), ªªrø£åí ‘·+&ÉT\μμ (|ò÷ü f…qÆ –+»\T >∑\~)
yÓTT<ä˝q’… ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . M{Ï m+&çq ø£+≈£î\T q\¢>± ñ+&É{≤q Bìï ªªø£ècÕíμμ
n˙ n+{≤s¡T. eTq+ Ç~es¡øπ #Ó|⁄ü Œ≈£îqï≥T¢ n‘·´+‘· |ò÷ü ≥T>±, ø±s¡+>± ñ+&˚
X§+]ƒ, $T]j·÷\‘√u≤≥T Á‹ø£≥Te⁄\˝À Ç~ eT÷&Ée~. n+<äTøπ Bìï ªªø£≥Tμμ
n˙ n+{≤s¡T.
XÀ¢. ø£ècÕí ø£≥T kÕ«<äT Væ≤e÷dæï>±Δ >∑T\à Á‹<√wüõ‘Y ˆ
‘·è{≤›VAü <äs»¡ +‘ê«eTHêX¯˙ #· s¡kÕj·T˙ ˆˆ (<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
|æ|üŒ* ø±s¡+>±, s¡T∫>± ñ+≥T+~. #·\¢>±, õ>∑Ts¡T>± ñ+≥T+~.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 131
>∑T˝≤à˙ï, Á‹<√cÕ\q÷, <ä|Œæ ø£, <ëVü‰˙ï, ø£&TÉ |ü⁄˝À »ì+#˚ ÁøÏeTT\q÷, ÄeT
<√cÕ˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. BsêÈj·TTe⁄ìdüTÔ+~.(n+<äTπø |æ|üŒ©ì dü+düÿè‘·+˝À
ªªs¡kÕj·Tqμμ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.) |æ|Œü * ø£bÕò ˙ï, yê‘ê˙ï b˛>=≥º&yÉ T˚ ø±<äT—
n~ eèwü´+ (X¯è+>±s√B›|øü +£ - Aphrodisiac) >±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~. Msê´ìøÏ
yÓ#÷ <äHêìï ø£*–düT+Ô ~. nsTT‘˚ |ü∫à |æ|Œü * ø£bòÕìï ø£\>∑CÒdTü +Ô ~. eT<ÛTä s¡+>±,
>∑Ts¡Te⁄>± O+≥T+~.
Ä+>∑+¢ ˝À |æ|Œü fi¯flì Dried Catkins n˙ Long Pepper n˙ n+{≤s¡T.
ªª|æ|üŒ©μμ qT+#˚ ªªô||üŒsYμμ nH˚ Ä+>∑¢ X¯ã›+ @s¡Œ&ç+~. áXÊq´ uÛ≤s¡‘· <˚X¯+,
u…+>±˝Ÿ, πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT sêÁcÕº˝À¢ ô|]π> á ªª|æ|üŒ*μμ yÓTTø£ÿ $T]j·÷\T,
‘·eT\bÕ≈£î\ e˝… ô||’ sπü d” (Piperaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q ˇø£ r>∑ yÓTTø£ÿ.
Bì XÊÁd”Ôj·T HêeT+ Piper longum. |æ|üŒfi¯¢˝ÀH˚ Piper retrofractum nH˚
eTs√ s¡ø+£ Ç+&=˙wæj÷· ˝À |ü+&çkÕÔsT¡ .
|æ|Œü fi¯ófl $T]j·÷\ø£+fÒ |ò÷ü ≥T>±, ø=+#Ó+ ‹j·T´>± ñ+{≤sTT.eT<Û´ä
j·TT>±\˝À s√eTqT¢ $T]j·÷\ø£+fÒ |æ|üŒfi¯¢H˚ m≈£îÿe>± Çwüº|ü&˚yêfi¯ófl.nsTT‘˚
ø±\Áø£eT+˝À |æ|Œü fi¯¢ kÕúHêìï $T]j·÷\T ÄÁø£$T+#˚XÊsTT.nsTTHê Ç|üŒ{Ïø° ñwüí
<˚XÊ˝À¢ ≈£Ls¡\T, }s¡>±j·T |ü#·Ãfi¯ófl yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À¢ |æ|üŒfi¯¢qT $kÕÔs¡+>±
yê&É‘ês¡T. u≤*+‘·\≈£î Á|üdeü + ‘·sT¡ yê‘· ã\es¡øΔ +£ >± |æ|Œü fi¯ófl Á|üd~æ Δ bı+<ësTT.
|æ|üŒfi¯ófl s¡T∫ #·÷ùdÔ H√{À¢ $|üØ‘·+>± ˙fi¯ófl }s¡‘êsTT. ø±ùd|ü{À¢ H√s¡+‘ê
yÓTT<äTu› ≤]b˛‘·T+~. Bì˝À Á|ü<ëÛ q+>± ñ+&˚ ô||’ ]ü Hé (Piperine) nH˚ Ä\ÿ˝≤sTT&é
ø±s¡D+>±H˚ BìøÏ+‘· |òü÷≥T.|æ|üŒfi¯ófl Ä$]MT<ä &çdæº˝ÒwüHé #˚ùdÔ \_Û+#˚ |æ|üŒfi¯fl
<Ûèä ‹ (Essential Oil) $T]j·÷\T, n\¢+\ <Ûèä ‹ ˝≤π> |ò÷ü f…qÆ yêdüq ø£*–
O+≥T+~. |æ|Œü * \‘· |üfifl‚ ø±<äT— <ëì y˚fiS¯ fl, düqïì ø±+&Éu≤Û >±\T ø£‹]Ô +∫,
m+&Éu{… ºÏ Äj·TTπs«<ä+, j·TTHê˙ yÓ<’ ´ä +˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . eTq sêÁwü+º ˝Àì $XÊK
õ˝≤¢ eTq´+ n&Ée⁄\T |æ|Œü © eT÷\+ kÕ>∑T≈£î Á|üd~æ .Δ BH˚ï ªª|æ|Œü \yÓ÷&çμμ n+{≤s¡T.
|æ|üŒfi¯fl≈£L, |æ|üŒ\ yÓ÷&çø° yÓ’<ä´|üs¡+>± mH√ï Á|üjÓ÷»Hê\THêïsTT.
XÊ«düø√X¯ yê´<ÛäT\≈£î n$ ~yÍ´wü<Ûä+˝≤ |üì #˚kÕÔsTT. <ä>∑TZ, ñã“dü+, Áu≤+U…’{Ïdt
yê´<ÛäT\≈£î M{Ïì yê&É‘ês¡T. #Ûêr yê|ü⁄\≈£L, H=|ü⁄Œ\≈£L M{Ïì q÷] sêùdÔ
yÓ+≥H˚ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ø√e÷, eT>∑‘\· ˝À ñqïyê]#˚ á bı&ç qdü´+˝≤
132 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 |” * Œ+∫‘˚ Á|ü j Ó ÷ »q+ ñ+≥T+~.˝ÀìøÏ ù dÔ >±dt qT yÓ & É * +|ü C Ò d ü T Ô + ~
(Carminative). ìÁ<ä˝Ò$T(Insomnia)øÏ |æ|üŒfi¯ófl, |æ|üŒ© eT÷\+ eT‘·TÔ
ø£*–+#·&ÜìøÏ (Sedative) ≈£L&Ü yê&É‘ês¡T. kÕ<Ûës¡D ã\es¡øΔ +£ >±q÷, s¡øÔ£
eè~Δø° Ç$ ¬s+&É÷ |üì#˚kÕÔsTT. >∑s¡“¤ÁkÕe+ ø£\T>∑CÒùd (Abortifacient)
Wwü<+äÛ >±q÷ Ç$ |üì#˚kÕÔsTT. ãVæ≤wüߺ ÁkÕyêìï, eT÷Á‘ê˙ï C≤Ø #˚kÕÔsTT. ≈£îwüß≈˜ L£ ,
n‹kÕsêìø°, ÁøÏ$THê•ì>±q÷ M{ÏøÏ |ü\T Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. #Û√{≤ Hê>∑|Pü sY
˝À |æ|üŒ© eT÷˝≤ìï _j·T´+ qT+∫ ;s¡T ‘·j·÷s¡T #Ój·T´&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T.
n+&Ée÷Hé Be⁄\˝Àì Á|ü»\T |æ|Œü * r>∑ Ä≈£î*ï ‘·eT\bÕ≈£î\˝≤ ‘ê+ã÷˝≤ìøÏ
yê&É‘ês¡T.
j·TTHê˙ yÓ’<ä´+˝À ø±˝Òj·T+, |”¢Vü≤ Á>∑+<∏äT\˝À nes√<Ûë\qT
‘=\–+#·&ÜìøÏ, ‘·\ ‹|üŒ≥≈£L, eT÷s¡Ã\≈£L, |üøå£ yê‘êìø° Wwü<+äÛ >± |æ|Œü fi¯flqT
yê&É‘ês¡T. ø£fiË¢ yÓ&É*+|üCÒj·T&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T.
‘êC≤ |æ|Œü fi¯fl ø£+fÒ ì\e ñ+∫q |æ|Œü fi¯ófl Á|üj÷Ó »qø£s+¡ .>=+‘·T
u§+>∑Ts¡T, »\TãT, <ä>∑TZ, ñã“dü+, møÏÿfi¯ófl ‘·>∑Z&ÜìøÏ |æ|üŒfi¯ófl bı&ç#˚dæ ‘˚HÓ‘√
HêøÏkÕÔsT¡ . u≤>± »\TãT #˚dqæ |ü⁄Œ&ÉT ˇø√kÕ] eTT≈£îÿ, >=+‘·T ˝Àì ˝À|ü*bıs¡\T
rÁe+>± yê∫ (Catarrh) Çã“+~ ô|&É‘êsTT. >=+‘·T |üP&ç b˛‘·T+~.
n˝≤+≥|ü⁄Œ&ÉT |æ|Œü fi¯ófl, |æ|Œü © eT÷\+, $T]j·÷\T, X§+]ƒ düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì
#·÷s¡+í #˚dæ ‘˚H‘Ó √ HêøÏ+#·&+É ñ‘·eÔ T+. M{Ï Hê\T–+{Ï $TÁX¯D+>± #˚dqæ bı&ç
X¯S\\≈£L, ø£&TÉ |ü⁄ ñã“sêìø°, <ä>T∑ \Z ≈£L, eTT≈£îÿ ~ã“&É, •s√XË‘’ ´· + (Coryza)
e¬>’sê\≈£L ~yÍ´wü<Ûä+.
XÊ«dü ø√X¯ yê´<ÛäT\≈£î
XÊ«dü ø√X¯ yê´<ÛTä \≈£î u≤>± |üì#˚ùd ˇø£ Wwü<äÛ jÓ÷>±ìï &Ü. øπ .j·T+.q<é
ø£Øí ‘·q ªªÇ+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏+ä ˝À ù|s=ÿHêïs¡T. n<Ó˝≤ ‘·j÷· s¡T
#˚dTü ø√yê˝À #·÷<ë›+. Hê\T>∑T X‚sT¡ ¢ n&Éd¶ üs+¡ (Adhatoda vasica) Ä≈£î\T, ˇø£
X‚s¡T ‘Ó\¢ |ü+#·<ës¡, |ü<äVü‰s¡T ‘·T˝≤\ |æ|üŒfi¯ófl, |ü<äVü‰s¡T ‘·T˝≤\ HÓsTT´ ø£*|æ
u≤>± eTs¡>∑ ø±j·÷*. Ä $TÁX¯D+ #·˝≤¢]q ‘·sT¡ yê‘· ˇø£ X‚sT¡ ‘˚HÓ ø£*|æ u≤>±
ø£*j·T ‹bÕŒ*. ˇø£{Ï qT+∫ s¬ +&ÉT ‘·T˝≤\ yÓ÷‘ê<äT ‘√ á Wwü<ëÛ ìï s√p
s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ rdüTø√yê*.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 133
ø£fiË¢ yÓ&É*+|üCÒj·T&ÜìøÏ
|æ|Œü fi¯ófl, X§+]ƒ, $T]j·÷\T, <ë*Ãì (Cinnamon), cÕJsê (Caraway
seeds) düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì #·÷s¡í+ #˚dæ Ä #·÷sêíìï rdüT≈£î+fÒ ø£fiË¢ ‘Ó–,
ãj·T{Ïø=∫à s√–øÏ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.|ü~ |æ|Œü fi¯ófl ø£cÕj·T+>± ø±∫, ‘˚HÓ
ø£*|æ rdüT≈£îHêï yÓ+≥H˚ ø£fiq¢Ë T yÓ&*É +|ü CÒdTü Ô+~.
|æ|Œü fi¯ófl, eT] ø=ìï Ç‘·s¡ ~qTdüT\‘√ ‘·j÷· s¡T #˚dqæ ªªX¯è+>±´~ #·÷s¡+í μμ
nH˚ bı&ç ‘˚H‘Ó √ ø£*|æ ÇùdÔ ∫qï |æ\\¢ ≈£î <ä>T∑ Z düeTdü´\T ñ+&Ée⁄.
ñã“kÕìøÏ j·T÷Hê˙ eT+<äT
õ˝Ò&¢ TÉ |üP\˝Àì |ü⁄bıŒ&ç ø√XÊ\ ø±&É\T (filaments) ¬s+&ÉT bÕfi¯ófl,
|æ|Œü fi¯ófl, ôd+’ <Ûeä \eD+ (Rock Salt) ˇø√ÿ bÕ\T ø£*|æ q÷] #˚ùd ˇø£ e÷Á‘·qT
j·T÷Hê˙ yÓ<’ ´ä +˝À ñã“kÕìøÏ yê&É‘ês¡T.
Js¡í X¯øÏÔ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£î
m+&ÉT ñdæ], ø£sø¡ ±ÿj·T, |æ|Œü fi¯ófl, ôd+’ <Ûeä \eD+ ` á Hê\T–+{Ï˙
düeTuÛ≤>±˝À¢ ø£*|æ #·÷s¡+í #˚d,æ Ä bı&çì s√p s¬ +&ÉT|üP≥˝≤ ns¡ {°d÷ü ŒqT
qT+∫ {°dü÷ŒqT yÓ÷‘ê<äT $T+#·≈£î+&Ü rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ Js¡í X¯øÏÔ u≤>±
yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·T+~.
eT>∑‘≈· L£ , ø√e÷≈£L |üì#˚ùd qdü´+
$T]j·÷\T, |æ|Œü fi¯ófl, eTTq>∑ $‘·T\Ô T, X§+]ƒ - M{Ïì düeT bÕfi¯fl˝À
rdüT≈£îì #·÷s¡+í #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· Ä #·÷sêíìï n$ôd #Ó≥Tº (Sesbania grandiflora)
y˚fifl¯ s¡d+ü ˝À q÷] Ä eTT<äq› T yêdüq #·÷|æùdÔ ìÁ<ä eT>∑‘· b˛‘·T+~. ø√e÷˝À
Oqï e´≈£î\Ô q÷ Ç~ düŒèVü≤˝ÀøÏ ‘ÓdTü +Ô <äì ø=+<äsT¡ ù|s=ÿHêïs¡T.
ø£&ÉT|ü⁄ H=|ü⁄Œ\≈£L, nJ]ÔøÏ, ns¡T∫øÏ, Ç‘·s¡ Js¡í ø√X¯ yê´<ÛäT\≈£î yê&˚
ªªuÛ≤düÿs¡ \eD+μμ ‘·j÷· Ø˝À |æ|Œü fi¯ófl, |æ|Œü © eT÷\+, <Ûìä j·÷\T, q\¢ J\ø£Ás¡
(Nigella sativa) Ç+<äT|ü⁄Œ (ôd+ ’ <Ûeä \eD+), <ë*Ãì Ä≈£î\T (Cinnamomum
tamala) ‘ê∞dü |üÁ‹, Hê>∑ ø π düsê\T, $T]j·÷\T, yêeTT, X£+{Ï, <ë*Ãì, j·÷\ø£
$‘·T\Ô T, <ëìeTà ô|’ ‘=ø£ÿ, q\¢ ñ|ü⁄Œ, ø£\T¢|⁄ü Œ e¬>s’ ê ~qTdüT\qT yê&É‘ês¡T.
M{Ïì yÓT‘·>Ô ± #·÷s¡+í #˚d,æ u≤>± ø£*|æ eÁdüÔ ø±[‘·+ #˚dæ yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. á
#·÷sêíìï ªªuÛ≤düÿs¡ \eD+μμ n+{≤s¡T. yÓ÷‘ê<äT |üP≥≈£î ˇø£ ‘·T\+ $T+#·≈î£ +&Ü
134 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Bìï s√p s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ eTõ®>∑ nqï+ yÓTT<ä{Ï eTT<ä‘› √ ø£*|æ ‹Hê*.
|æ|Œü fi¯ófl, |æ|Œü © eT÷\+, |æ|Œü * r>∑ ø±+&É+ (#·e´+), X§+]ƒ, ∫Á‘·ø£
(mÁs¡ ∫Á‘·eT÷\+ - Plumbago rosea)-- M{Ï ◊~+{Ï˙ ø£*|æ ªª|ü+#· ø√˝≤\Tμμ
(Five Pungents) n+{≤s¡T. ªªø√\+μμ n+fÒ dü+düÿè‘·+˝À ªª$T]j·T+μμ nì ns¡+ ú.
|ü+#· ø√˝≤\T n+fÒ ªª$T]j·T+ yÓTT<ä\>∑T ◊<äT |ò÷ü f…qÆ Á<äyê´\Tμμ nì ns¡+ú .
Á|ü|+ü #·+˝À M{Ïì $T+∫ |ò÷ü f…qÆ $ @M ˝Òe⁄.á ◊~+{Ï‘√ #˚ùd #·÷s¡+í ªª|ü+#·
ø√\ #·÷s¡+í μμ n+{≤s¡T. n~ nJsêí˙ï, ns¡T∫˙, <ä>T∑ qZ ÷, ø£&TÉ |ü⁄ ñã“sê˙ï,
|”V¢ ≤ü Á>∑+~∏ yê|ü⁄q÷ (Enlargement of Spleen) ‘·–dZ Tü +Ô ~. á ◊~+{Ï‘√H˚
ø£cÕj·T+ ø±#·T≈£î ‘ê–Hê Çy˚ Á|üj÷Ó »Hê\T ñ+{≤sTT. á ø£cÕj·÷ìï ªª|ü+#·
ø√\ ø£cÕj·T+μμ nHê*. ø±˙ Ç|ü⁄Œ&ÉT <ë<ë|ü⁄ n+<äs÷¡ ‘·|⁄ü Œ>± ªª|ü+#· ≈£Lfi¯fl
ø£cÕj·T+μμ n+≥THêïs¡T. eT] m+<äTø√?
düj·÷{Ïø˘ H=|ü⁄Œ\T (sciatica), q&ÉT+ øÏ+~ uÛ≤>∑+ #·#·TÃã&É&É+
(Paraplegia) yÓTT<ä˝q ’… yê{Ï˝À Äj·÷ uÛ≤>±\ô|’ eTs¡q› #˚jT· &ÜìøÏ yê&˚ ªªnwüº
ø£≥«s¡ ‘Ó\’ +μμ ‘·j÷· Ø˝À Äe q÷HÓ, X§+]ƒ \‘√ bÕ≥T |æ|Œü fi¯ófl ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
|æ|üŒfi¯ófl, |æ|üŒ© eT÷\+- á ¬s+{Ï˙ |üø£åyê‘·+, ÄqTe+•ø£+>± e#˚à ø°fi¯fl
yê|ü⁄\T, H=|ü⁄Œ\T (Gout), ø°fifl¯ düyêsTT, Ä ø±s¡D+>± yÓqTï øÏ+~ uÛ≤>∑+˝À
e#˚à H=|æŒ (Lumbago) ìyês¡D ˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .Á|üdeü düeTj·T+˝À Ád”\Ô ≈£î
nj˚T´ n~Ûø£ s¡øÔ£ ÁkÕyêìï n]ø£≥&º Üìø°, »«s¡ ìyês¡D≈£L |æ|Œü fi¯ófl yê&É‘ês¡T.n+‘˚
ø±<äT Á|üdeü düeTj·T+˝À #Ó&ÉT s¡ø±Ôìï ãj·T{ÏøÏ yÓ&É*+|ü CÒjT· ´&ÜìøÏ |æ|Œü fi¯ófl
u≤>± |üì#˚kÕÔsTT. ∫qï |æ\˝¢ À¢ ÁøÏ$T<√wü+ ø±s¡D+>± e#˚à X¯S\ (Colic)\˝À
ÁøÏ$T Hê•ì>± |æ|Œü fi¯ófl yê&É‘ês¡T. Ç+ø± H˚{øÏ ° ø=+<äsT¡ ÄVü‰s¡+˝À düT>∑+<Ûä
Á<äe´+>± |æ|Œü fi¯flqT yê&ÉT‘·÷H˚ ñHêïs¡T. |æ|Œü © eT÷\+ X¯ØsêìøÏ #·Ts¡T≈£î<äq+
ø£*–+#·&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. bÕeTT ø£s∫¡ Hê, ‘˚\T ≈£î{ÏHº ê |æ|Œü © eT÷\+ $wü
Vü≤s¡D≤ìøÏ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.
ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ |ü<äVü‰s¡e n<Ûë´j·T+(∫øÏ‘ê‡ kÕúq+-47-49)˝À
|æ|üŒfi¯ófl yÓTT<ä\>∑T |ü\T Á<äyê´\T ñ|üjÓ÷–+∫ #˚ùd ªªø£≥Tø±<ä´ |òüTè‘·+μμ ‘·j·÷Ø
$<ÛëHêìï ù|s=ÿHêï&ÉT #·s¡≈£î&ÉT. á |òüTè‘·+ s¡ø£Ô|æ‘êÔ˙ï, X¯Øs¡|ü⁄ eT+≥\q÷,
uÛÑ>∑+<Ûäsê˙ï (Fistula), »«sê˙ï, ô|˝’ Ÿ‡ - eT¬sH√ï s¡T>∑à‘·\qT qj·T+ #˚dTü +Ô ~.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 135
n˝≤π> |üHïÓ +&Ée n<Ûë´j·T+ (∫øÏ‘ê‡ kÕúq+-41,42)˝À ªªø£ècÕí<´ä #·÷s¡+í μμ ‘·j÷· s¡T
#˚ùd<˚˝≤>√ $e]+#ê&ÉT.
>∑» |æ|üŒ* ˝Òø£ @qT>∑T |æ|üŒfi¯ófl Araceae ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q
y˚s=ø£ yÓTTø£ÿ≈£î ø±kÕÔsTT. <ëì XÊÁd”Ôj·T HêeT+ Pothos officinalis <ëìø°
yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± mH√ï Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT.
|æ|Œü fi¯fl ˝Àì <√cÕ\T b˛e&ÜìøÏ ø=+#Ó+ yÓ#÷ CÒùdÔ n$ X¯ó~Δ ne⁄‘êsTT.
|æ|üŒfi¯ófl ø±˙, |æ|üŒfi¯fl eT÷\+ ø±˙ yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ yê&çq|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï
<äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î $s¡T>∑T&ÉT>± X§+]ƒ bı&ç ø£*|æq bÕ∫ ˙fi¯ófl rdüTø√yê*.
n‘·´+‘· |òü÷f…Æq Á‹ø£≥Te⁄\˝À ˇø£f…Æq |æ|üŒfi¯fl≈£î ≈£L&Ü mìï
Á|üj÷Ó »Hê\THêïjÓ÷ #·÷XÊs¡T ø£<ë! ø£≥Te⁄>± e÷{≤¢&˚ eT+∫ eTìwæì m˝≤¬>‘’ ˚
e<äT\Tø√˝Òy÷Ó n˝≤π> |æ|Œü fi¯flq÷ <ä÷s¡+ ô|≥º˝+Ò ø£<ë!

136 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 137
138 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 \e+>∑eTT

\e+>∑+ düT>∑+<Ûä Á<äe´yê´\ìï{À¢ eTTK´yÓTqÆ B,ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ B ≈£L&Ü.

#ÓH’ ê˝À Áø°.|üP. eT÷&Ée X¯‘ê_› qT+#˚ \e+>±\ yê&Éø+£ ñ+~.s√eTq¢≈î£ \e+>±\
yê&Éø£+ u≤>± ‘Ó\TdüT.n$ eT<Ûä´j·TT>±˝À¢ ◊s√bÕ K+&É+ #˚s¡T≈£îHêïsTT.
b˛s¡TÃ^düTyês¡T |ü<Vä ‰ü s¡e X¯‘ê_›˝À yÓTT\ø±ÿ Be⁄\T ø£qT>=H˚es¡≈î£ \e+>±\T
ndü\T @ <˚X+¯ ˝À |ü+&ÉT‘êjÓ÷ me]ø° ‘Ó*j·T<äT.ø=+‘·ø±\+ b˛s¡TÃ^düTyês¡T,
n≥T ‘·sT¡ yê‘· &É∫Ãyês¡T \e+>±\ yê´bÕs¡+˝À >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· + kÕ–+#ês¡T.Ç|ü⁄Œ&ÉT
\e+>±\T Á|ü|+ü #·+˝Àì |ü\T ñwüÁí bÕ+‘·|ü⁄ <˚XÊ˝À¢ |ü+&çdTü HÔ êïs¡T.uÛ≤s¡‘·<X˚ +¯ ˝À
‘·$Tfi¯Hê&ÉT, øπ s¡fi¯ sêÁcÕº˝À¢ \e+>±\T |ü+&çdTü HÔ êïs¡T.eTq<˚X+¯ ø±ø£ Á|ü|+ü #·+˝À
Ç+ø± {≤+C≤ìj·÷, yÓT&É>±düÿsY, Ç+&=˙wæj÷· , e÷]wüd,t yÓdºt Ç+&ûdt yÓTT<ä\>∑T
<˚XÊ˝À¢ \e+>±\T kÕ>∑T#˚dTü HÔ êïs¡T.
$Tπsºd” (Myrtaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Syzygium aromaticum
nH˚ ∫qï dü‘‘· · Vü≤]‘· (m|ü⁄Œ&É÷ Ä≈£î|ü#÷ >± ñ+&˚) eèø£+å jÓTTø£ÿ m+&çq
|üP yÓTT>∑˝Z Ò \e+>±\T. n&Ée⁄˝À¢ á #Ó≥Tº s¡øeÔ£ s¡+í >∑\ |üP\T >∑T‘·T\Ô T >∑T‘·T\Ô T>±
|üPdüTÔ+~>±˙, kÕ>∑T˝À Ç<Ó|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄wæŒ+#˚ <äX¯≈£î #˚s¡Tø√<äT. yÓTT>∑Z˝Òï ‘√≥\
yêfi¯ófl ø√dæ m+&Éu&… ‘É ês¡T. n+<äTøπ \e+>±\qT ªª\e+>∑ yÓTT>∑μZ μ nì ≈£L&Ü
n+{≤s¡T. Eugenia caryophyllata n˙ Myrtus caryophyllus n˙ ≈£L&Ü
e´eVü≤]+#˚ á #Ó≥Tº H˚sπ &ÉT C≤‹øÏ #Ó+~+~. Bì ‘êC≤ |üPyÓTT>∑\Z T mÁs¡>± ˝Òø£
Ä≈£î |ü#÷ >± ñ+{≤sTT>±˙, m+&çq ‘·sT¡ yê‘· n$ eTT<äTs¡T >√<ÛTä eT eHÓï≈£î
e÷s¡‘êsTT. \e+>∑ yÓTT>∑*Z ï m+&É˝À Äs¡u{… >ºÏ ±˙, ã{°˝º À y˚&#ç d˚ >æ ±˙ eTq+
yê&ÉT≈£îH˚ \e+>±\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔsT¡ . Ä+>∑¢ uÛ≤wü˝À \e+>±ìï Clove n+{≤s¡T.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 139
>√s¡T Äø±s¡+˝À ñ+&É{≤q \e+>±ìøÏ Ä ù|s¡T e∫Ã+~. Áô|+ò ∫ uÛ≤wü˝À ªªøö¢μμ
(Clou) n+fÒ ªª>√s¡Tμμ nì ns¡+ ú .Ç<˚ Bì Ä+>∑¢ ù|s¡T≈£î eT÷\+.Væ≤+B˝À
ªª˝Ö+>¥μμ n˙, dü+düÿè‘·+˝À ªªesêfi¯μμ, ªª\e+>∑μμ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡¢‘√q÷ Bìï
|æ\TkÕÔs¡T. ªª<˚e≈£îdüTeTμμ, ªªbÕ]C≤‘·μμ, ªªÇ+Á<ä|ü⁄wüŒμμ nì≈£L&Ü á eèøå±ìï
|æ\TdüTqÔ ï+<äTq bÕ]C≤‘· eèøå±ìï dü«sêZqTï+∫ ø£èwüß&í TÉ n|üV≤ü ]+#·Tø=#êÃ&Éì
#Óù|Œ Ç‹Vü‰dü ø£<ä∏ ªªbÕ]C≤‘ê|üV≤ü s¡D+μμ \e+>∑ eèøå±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q<˚ ø±e#·TÃ.
ø°så k¡ Õ>∑s¡ eT<∏qä +˝À |ü⁄≥Tºø=∫Ãq ª|ü+#· bÕ]C≤‘ê\μ˝À \e+>∑ eèø£yå TÓ Tø£≥ì
eTq ÁbÕNqT\ $XÊ«dü+. Ç~ #ê˝≤ ì<ëq+>± ô|]π> eèø£+å .Ç~ Çs¡ej˚T´fi¯fl
eèø£+å nsTT+‘·sê«‘· e÷Á‘·yT˚ ‘·–q+‘· ~>∑Tã&çìe«&É+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~.
\e+>±\T >±&ÛyÉ TÓ qÆ |ü]eTfi¯+, #·øÿ£ {Ï s¡T∫ ø£*– ñ+{≤sTT. n$
‹+fÒ X¯ØsêìøÏ yÓ#·Ã{Ï nqTuÛÑ÷‹ ø£\T>∑T‘·T+~. yê{Ïì j·T<∏ë‘·<∏ä+>± ø±˙,
bı&ç#d˚ æ ø±˙ r|æ eT]j·TT ø±s¡+ e+≥ø±\ìï+{Ï˝À yê&ÉT≈£î+{≤+. |ü#÷ fi¯ófl,
_sê´˙\T, ≈£Ls¡\T, eTkÕ˝≤ bı&ÉT\T, kÕ+u≤s¡T eT]j·TT s¡d+ü bı&ÉT\ ‘·j÷· Ø˝À
\e+>±\ yê&Éø+£ ‘·|Œü ìdü].dü÷|t \T, ø¬ #·|t \T, kÕdt \T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝Àq÷
\e+>±\T yê&É‘ês¡T. |üfifl¯ bı&ÉT\T, ≥÷‘Y ù|düT\º T, eTÚ‘Y yêwt \T, s¡÷+ Áô|ôò wqsY
\ ‘·j·÷Ø˝À ≈£L&Ü \e+>±\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. \e+>±\T B|üqø±s¡T\T
(Stimulants) >± ù|s=+<ësTT. ‘ê+ã÷˝≤ìøÏ ñqï ñB›|ø ü £ >∑TD≤ìøÏ n+<äT˝À
y˚ùd \e+>±\÷ ø±s¡Dy˚T. ñ‘˚»Ô + ø√dü+ Ç+&=˙wæj÷· <˚X+¯ ˝À \e+>∑ dæ>s¬∑ ≥T¢
‘ê>∑T‘ês¡T. Á|ü|ü+#·+˝À ñ‘·Œ‹ nj˚T´ yÓTT‘·Ô+ \e+>±\˝À<ë<ë|ü⁄ dü>∑+
Ç+&√˙wæj÷· ˝À ‘·j÷· s¡T#˚ùd z s¡ø+£ #·T≥º\ ‘·j÷· s¡T˝ÀH˚ $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T.
\e+>±\qT ˙{Ï Ä$]˝À &çd˝ºæ wÒ Hü é #˚ùdÔ \_Û+#˚ <Ûèä ‹ (essential
oil) øÏ eT]ìï Á|üj÷ Ó »Hê\THêïsTT.á <Ûèä ‹ yÓ<’ ´ä +˝À Js¡øí ±]>±q÷, rÁeyÓTqÆ
ø£&TÉ |ü⁄H=|ü⁄Œ\ ìyê]DÏ>±q÷, |ü+{Ï H=|ü⁄Œ\≈£î ô||’ Pü ‘·>±q÷ yê&É‘ês¡T.\e+>∑
q÷HÓ (>±qT>∑ Ä&ç+∫ rùd~), \e+>∑ <Ûèä ‹` á s¬ +{Ï˙ ≥÷‘Y ù|düT\º T, |ü⁄øÏÿ*+‘·
˝ÀwüqT¢ (Gargles),#·÷sTT+>¥ >∑yTé \T, eTÚ‘Y yêwt \T, {≤sTT˝…{Ÿ yê≥sY \T
yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ‘·j·÷Ø˝À yê&É‘ês¡T. |ü]eTfi¯ Á<äyê´\T, düT>∑+<Ûä {≤sTT˝…{Ÿ
düãT“\ ‘·j÷· Ø˝À \e+>∑ q÷HÓ yê&É‘ês¡T. \e+>∑ q÷HÓ˝À ñ+&˚ ªªj·T÷C…Hê˝Ÿμμ
(Eugenol) nH˚ |ü<ës¡ú+ |ü]eTfi¯ Á<äyê´\T (Perfumes), ø£èÁ‹eT eì˝≤¢

140 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

(Vanilla) ‘·j÷
· Ø˝Àq÷ yê&É‘ês¡T. \e+>∑ q÷HÓqT |ü]eTfi¯ Á<äyê´\ |ü]ÁX¯eT˝À
yê&É&Éy˚Tø±ø£ Wwü<Ûë\ ‘·j·÷Ø˝À $ø±s¡|ü⁄ yêdüq ø£*–q Wwü<Ûë\≈£î #·ø£ÿ{Ï
düTyêdüqT ø£*–+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .dæ>s¬∑ ≥¢ ‘·j÷· Ø˝À yê&˚ bı>±≈£î≈£î
|ü]eTfi¯+ ø£*–+#·&ÜìøÏ \e+>∑ q÷HÓqT yê&É‘ês¡T.
\e+>∑ #Óøÿ£ (\e+>∑ eèø£å ø±+&É+), \e+>∑ |ü≥º (ø±+&É+ ô|’ u…s&¡ TÉ )
\˝À ≈£L&Ü ø=+‘· XÊ‘·+ y˚Ts¡≈î£ \e+>∑ q÷HÓ ñqï ø±s¡D+>± yê{Ïø° yêDÏ»´
|üs+¡ >± $\Te ñ+~.m+&ÉT \e+>∑ |üfió¯ fl (mother cloves) ≈£L&Ü ø=+‘·yT˚ s¡≈î£
$\TyÓq’ y˚. (ø=+<äsT¡ <ë*Ãq #Óøÿ£ q÷ ªª\e+>∑ |ü≥μº μ n+{≤s¡T)
XÀ¢. \e+>∑ ùdyê qs¡Ms¡´<ë #· õ‘˚+Á~j·T+ j·TÚeq es¡qΔ + #· ˆ
yê‘· ø£åj·T|òüTï+ ø£|òü XÊ«dü ø±dü ø£+&É÷‹ |æ‘·Ô+ eeT<ÛäTìïVü≤+‹ ˆˆ
<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄
\e+>∑ |ü≥,º \e+>∑eTTó M{Ïì ùd$ùdÔ yê‘·+, ø£j å T· , ø£|+üò , XÊ«dü
<√cÕ\T, ø±dü+(<ä>T∑ )Z , ø£+&É÷‹(<äTs¡<)ä , |æ‘+Ô· , yê+‹ - M{Ïì ìyê]+∫ Ms¡´+,
õ‘˚+Á~j·T‘·«+, j·TÚeq eè~Δ ø£\T>∑CkÒ ÕÔsTT.
\e+>±\T Js¡Áí øÏjT· ≈£î ‘√&ÉŒ&ç bı≥º≈î£ ã\+ #˚≈L£ s¡TkÕÔsTT. ø£&TÉ |ü⁄˝À+∫
ªª>±dtμμ qT yÓ&É*+|üCÒkÕÔsTT.n$ B|üqø±s¡T\T (ñ‘˚ÔC≤ìï#˚Ã$). düT>∑+<Ûä+>±
O+&É&yÉ T˚ ø±ø£ n$ rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|ü⁄Œ*ï b˛>=&É‘êsTT. >±j·÷\T, ∫>∑Tfi¯ófl
NeTT |ü≥≈º î£ +&Ü n$ ªªj·÷+{Ï-ôd|æøº μ˘ μ >±q÷ |üì#˚kÕÔsTT. s¡øÔ£ Á|ükÕs¡ y˚>±ìï
ô|+∫, s¡ø+Ô£ jÓTTø£ÿ yÓ#÷ <äHê˙ï ô|+#·T‘êsTT. ø=e⁄«\‘√ ≈£L&çq ÄVü‰s¡+ ‘·«s¡>±
Js¡í+ ø±e&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. ãj·T≥ Vü≤À≥fi¯fl˝À m|ü⁄Œ&Ó’Hê ªª»+ø˘ |òü⁄&éμμ, q÷HÓ
|ü<ësêú\T ‹qï|ü⁄Œ&ÉT ˇø£ \e+>∑+ H√{À¢ y˚dTü ≈£îì #·|Œü ]ùdÔ m˝≤+{Ï ns¡T>∑T<ä\
düeTdü´\÷ sêe⁄.
#·sêàìøÏ n$ ñ‘˚CÔ ≤ìïkÕÔsTT.n+#˚‘· #·sà¡ + ‘êC≤>±, Á|üø±X¯e+‘·+>±
ne⁄‘·T+~. eTq H√{Ï˝À ñ+&˚ eT÷&ÉT »‘·\ ôd˝…e’ Ø Á>∑+<∏Tä \ (Salivary
Glands) qT \e+>±\T ñ‘˚» Ô |üsT¡ kÕÔsTT. <ëìe\q Js¡í ÁøÏjT· yÓTs¡T>ö‘·T+~.
\e+>±\T eT÷Á‘·|+æ &Ü\ (øÏ&ïû \)q÷, ø±˝Òj÷· ˙ï (*esY q÷) ñ‘˚»Ô |üsT¡ kÕÔsTT
ø£qTø£ yê{Ï |üìrs¡T yÓTs¡T>∑T|ü&ç Bs¡È ø±\+ Äs√>∑´+>± J$+#·>\∑ +. j·TTHê˙

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 141

yÓ<’ ´ä +˝À \e+>±\qT |üøyå£ ê‘êìøÏ, ns¡T∫ø°, Áu≤+U…{’ dÏ t ≈£L, møÏÿfi¯≈¢ L£ , yê+‘·T\‘√
≈£L&çq ô|‘’ ´· $ø±sê\ (Nausea) ≈£L Wwü<+äÛ >± yê&É‘ês¡T. n+‘˚ø±<äT— \e+>±*ï
j·TTHê˙ yÓ’<ä´ XÊÁdüÔ+ X¯è+>±s√B›|üø£+>±q÷ >∑T]Ô+∫+~. $πs#·qø±s¡T\T
(Purgatives) yê&çq|ü⁄Œ&ÉT ˇø√ÿkÕ] e#˚à rÁeyÓTq Æ ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ (Griping)
‘·>&Z∑ ÜìøÏ \e+>±\T #·øÿ£ >± |üì#˚kÕÔsTT. ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+ (Flatulence), nJ]Ô‘√
≈£L&çq rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ \e+>±\T nyÓ÷|òTü +>± |üì#˚kÕÔsTT.
nJ]Ô ø±s¡D+>± yê+‘·T\T, rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT $T–*q
düT>∑+<Ûä Á<äyê´\‘√ bÕ≥T \e+>±\T, ôd+’ <Ûeä \eD+ ø£*|æ ˝ÀìøÏùdÔ ‘·øDå£
O|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.$|üØ‘·yTÓ qÆ <ëVü‰]Ôì ‘·–+Z #·&ÜìøÏ \e+>±\ ø£cÕj·T+
u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.ªª#·‘T· dü‡eT e{Ïμμ nH˚ ˇø£ e÷Á‘· nJ]ÔøÏ ~yÍ´wü<+äÛ . \e+>±\T,
X§+]ƒ, yêeTT, ôd+’ <Ûeä \eD+ ` á Hê\T–+{Ï˙ düe÷q+>± ø£*|æ á e÷Á‘·qT
‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
Hê\T>∑T uÛ≤>±\T \e+>±\T, Hê\T>∑T uÛ≤>±\T >∑+C≤sTT (Cannabis
indica) Ä≈£î\T, |æ|Œü fi¯ófl Äs¡T uÛ≤>±\T, nø£ÿ\ø£Ás¡ y˚fi¯ófl (Pellitory Roots)
Äs¡T uÛ≤>±\T, ‘˚HÓ mì$T~ uÛ≤>±\T ø£*|æ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ˇø£ e÷Á‘· ‘·\‹|üŒ≥,
ø£fió¯ fl ‹s¡>&∑ +É , nJ]Ô, ã\V”≤q‘·\≈£î eT+<äT>± yê&É‘ês¡T.
\e+>±\T, X§+]ƒ ◊<äT uÛ≤>±\ #=|ü⁄Œq, yêeTT, ôd+’ <Ûeä \eD+ Äs¡T
uÛ≤>±\ #=|ü⁄Œq ø£*|æ #·÷s¡+í #˚d,æ <ëìï rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ nJ]Ô |üP]Ô>±
qj·T+ ne⁄‘·T+~.
kÕ<Ûës¡D ã\V”≤q‘· , H√{Ï s¡T∫ì ø√˝ÀŒe&É+, »«s¡|&ü ç ø√\T≈£îqï
‘·s¡Tyê‘· ø=qkÕπ> ˙s¡dü+ e¬>’sê\≈£î \e+>±\q÷, H˚\y˚eTT (Chiretta-
uÛ÷Ñ ì+ã) q÷ düeTbÕfi¯fl˝À ø£*|æ q÷] ˝ÀìøÏùdÔ n<äT“¤‘+· >± |üì#˚dTü +Ô ~.
eT\ã<äøΔ +£ ‘√ u≤<Û|ä &ü y˚ ês¡T |ü#êØ cÕ|ü⁄˝À¢ \_Û+#˚ m+&ÉT düTHêeTTœ
(Senna- Cassia lanceolata) Ä≈£î\‘√ ø±#·T≈£îqï ø£cÕj·T+˝À X§+]ƒ,
\e+>±\T düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì #˚dqæ bı&çì ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ ` n~ #·øÿ£ {Ï
$πs#·qø±]>± |üì#˚dTü +Ô ~.
Áu≤+U…{’ dÏ t yê´~ÛøÏ ~yÍ´wü<+äÛ >± |üì#˚ùd ªª\e+>±~ #·÷s¡+í μμ nH˚ bı&çì
\e+>±\T, X§+]ƒ, $T]j·÷\T, y˚sTT+∫q yÓ*>±s¡+(Bìï ≥+ø£D+ n˙ n+{≤s¡T.
142 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Ä+>∑¢+˝À Borax n+{≤s¡T. s¡kÕj·Tìø£+>± Ç~ Sodium Biborate)\qT
düeTuÛ≤>±˝À¢ rdüT≈£îì, bı&ç#d˚ æ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .Ç~ ø=~›>± H√{À¢ y˚dTü ≈£îì
u≤>± H√{À¢H˚ ø£]–q ‘·sê«‘˚ $T+>±*.
dæ|*æò dt yê´~ÛøÏ \e+>±\‘√ ‘·j÷· s¡T#˚ùd ªª<˚e≈£îdüTe÷~ s¡dμü μ nH˚
e÷Á‘·\T Á|üd~æ Δ bı+<ësTT. \e+>±\T, >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ qT kÕqMT<ä ns¡>B∑ dæ#d˚ qæ
ù|düTº, ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« (Saffron-Crocus sativus), yÓTs¡Tÿ´]ø˘ ø√¢¬s’&é (Hg Cl2-
Ç<√ ‘Ó\ì¢ $wü|<ü ës¡+ú ) \‘√ á e÷Á‘·\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
ø°fifl¯ düyêsTT H=|ü⁄Œ\≈£î, düj÷· {Ïø± ≈£î ,yÓqTï H=|æŒø°,‘·\H=|æŒøÏ \e+>∑
q÷HÓ sêdæ eT]›kÕÔsT¡ . |üfifl¯ ˝À @s¡Œ&çq dü+<äT˝À¢ rÁeyÓTqÆ H=|ü⁄Œ\T ñ+fÒ ø=~›>±
<ä÷~ô|’ s¬ +&ÉTeT÷&ÉT \e+>∑ q÷HÓ #·Tø£ÿ\T y˚dæ ‘·&|ç æ <ëìï |üfifl¯ dü+<äT˝À¢
ô|≥Tº≈î£ +fÒ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.
>=+‘·T |üP&çb˛sTTHê, XÊ«dü≈£î Çã“+~ @s¡Œ&çHê ˇø£ \e+>±ìï
eT+≥MT<ä ø±*à H√{À¢ y˚dTü ≈£îì Ä kÕsêìï $T+>∑T‘·÷ ñ+fÒ ‘·øDå£ Á|üj÷Ó »q+
ñ+≥T+~. Ç˝≤ #˚ùdÔ |üfi¯fl ∫>∑Tfi¯fl yÓ+≥ s¡ø£Ô+ ø±s¡&É+ ‘·–Z, |üfi¯ófl, ∫>∑Tfi¯ófl
>∑{Ϻ|ü&É‘êsTT. H√{Ï <äTsê«düq ≈£L&Ü eT≥Te÷j·TeTÚ‘·T+~. ‘·\H=|æŒø°,
•s√XË‘’ ê´ìø° (Coryza), eTT≈£îÿ ~ã“&É≈L£ \e+>±\ ù|düTqº T qT<äT{Ïô|q’ , eTT≈£îÿ
MT<ä sêdæ s¡T~›‘˚ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.
X§+]ƒ˙, \e+>±\q÷ düe÷q yÓ÷‘ê<äT˝À rdüT≈£îì q÷] yÓT‘·{Ô Ï ù|düT>º ±
#˚d,æ y˚&ç ˙{Ï‘√ ˝ÀìøÏùdÔ nìï s¡ø±\ m\Tø£\ $cÕ\q÷ Ä $TÁX¯D+ Vü≤]düT+Ô <äì
ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ˝À #·s¡≈£î&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.(∫øÏ‘ê‡ kÕúq -XXIII-205) ªªì»+>±
Çìï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\T \e+>±\≈£îHêïj·÷!μμ nì ÄX¯Ãs¡´b˛‘·THêïsê?
‘·sT¡ yê‘· ÄX¯Ãs¡´b˛<äTs¡T>±ì— eTT+<äT>± H˚{qÏ T+N \e+>±\qT m˝≤ MT s√EyêØ
yê&Éø+£ ˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± #˚dTü ø√yê˝À- n~ Ä˝À∫+#·+&ç.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 143

144 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 C≤õø±j·T, C≤|üÁ‹.
C≤õø±j·T, C≤|üÁ‹ - á s¬ +{Ïì >∑T]+∫ ‘Ó*j·Tìyês¡T ns¡T<äT. M{Ïì
eTq+ øÏ©\¢ ˝À y˚dTü ≈£î+{≤+. n‹ ÁbÕNq ø±\+ qT+N Ç$ eTq uÛ≤s¡rj·TT\
‘ê+ã÷\+˝À Á|ü<ëÛ Hê+XÊ\T. Ä+>∑+¢ ˝À C≤õø±j·TqT Nutmeg n˙, C≤|üÁ‹ì
Mace n˙ n+{≤s¡ T . á ¬ s +&É ÷ ˇπ ø #Ó ≥ Tº ñ‘êŒ<ä q ˝Ò . yÓ T Æ ] dæ º π ø d”
(Myristicaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Myristica fragrans nH˚ XÊÁd”Ôj·T
HêeT+ ø£\ á eèøå±\T ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì ˙\–s¡T\˝Àq÷, øπ s¡fi˝¯ Àì eT\u≤sY
rs¡+˝Àq÷ m≈£îÿe>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. ø£sêí≥ø£, |ü•ÃeT u…+>±˝Ÿ sêÁcÕº˝À¢q÷
M{Ïì ô|+#·T‘·THêïs¡T. C≤õø±j·T, C≤|üÁ‹\ >∑TD≤\T, yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\÷
<ë<ë|ü⁄ ˇπø$<Û+ä >± ñ+{≤sTT ø£qTø£ M{Ïì >∑T]+∫ eTq+ ˇπø #√≥ #Ó|⁄ü Œø=q&É+
düeT+»dü+.
Ç<=ø£ dü‘‘· · Vü≤]‘· - n+fÒ m|ü⁄Œ&É÷ Ä≈£î|ü#÷ >± ñ+&˚-eèø£+å . Bì
Ä≈£î\T eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#÷ >± ñ+{≤sTT. á eèø£+å 30 qT+∫ 60 n&ÉT>∑T\
m‘·TeÔ s¡≈î£ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ‘ê{Ï, á‘· #Ó≥˝¢ ≤>± M{Ï˝Àq÷ eT>∑, Ä&É eèøå±\T
y˚πs«s¡T>± (Dioecious) ñ+{≤sTT.|üP\T ∫qï$>±, ˝Ò‘· |üdüT|ü⁄s¡+>∑T˝À,
düT>∑+<Ûuä ]ÑÛ ‘·+>± ñ+{≤sTT. M{Ï |üfió¯ fl j·÷Á|æø±{Ÿ |üfifl¯ ˝≤ ã+>±s¡T |üdTü |ü⁄eHÓï˝À
ñ+{≤sTT. ‹j·T´{Ï á |üfi¯fl‘√ ‘ê+Á&É (Jelly) ≈£L&Ü #˚kÕÔs¡T. |üfi¯ófl u≤>±
m+&çq ‘·sT¡ yê‘· ô|’ bıs¡ (Pericarp) ‘=*–, ˝À|ü* yÓT]ùd eTT<äTs¡T >√<ÛTä eT
eHÓï>∑\ –+»\T ãj·T≥|ü&‘É êsTT. á –+»ô|’ Á|üø±X¯e+‘·yTÓ qÆ ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T˝À
ˇø£ ∫ø£ÿ+ e+{Ï ø£e#·+ (Aril) ñ+≥T~.Ä –+» #·T≥÷º y˚fió¯ fl n\T¢≈î£ qï≥T¢>±
ñ+&˚ Ä ø£e#·yT˚ eTq+ yê&ÉT≈£îH˚ C≤|üÁ‹.Ä –+» ˝Àì ˝Ò‘· >√<ÛTä eT s¡+>∑T
|üù|Œ C≤õø±j·T.Çs¡y’Ó @fi¯fl ej·TdüT‡˝À ø±|ü⁄≈£î e#˚à á eèø£+å @&Ü~ bı&ÉT>∑THê
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 145
ø±|ü⁄ ø±dü÷HÔ ˚ ñ+≥T+~. ˇø√ #Ó≥Tº dü>≥∑ Tq @&Ü~øÏ yÓsTT´ C≤õø±j·T\ìdüT+Ô ~.
m+&ÉT ø±j·T*ï ø√dæ, yê{Ï ô|q’ Tqï mÁs¡{Ï C≤|üÁ‹ì ˇ*∫ m+&Éu&… ‘É ês¡T.
m+&çq C≤|üÁ‹ |üdTü |ü⁄ ø£*dæq >√<ÛTä eT eHÓï˝À O+≥T+~.
C≤|üÁ‹H˚ ø=+<äsT¡ C≤´|üÁ‹ n˙ n+{≤s¡T. n~ #·øÿ£ {Ï s¡T∫, eTH√Vü≤s¡yTÓ qÆ
|ü]eTfi¯+ ø£\ düT>∑+<ÛÁä <äe´+. eTkÕ˝≤\˝À, }s¡>±j·T |ü#÷ fi¯˝¢ À, kÕdt \T, ø¬ #·|t
\˝À C≤|üÁ‹ì yê&É‘ês¡T. Çø£ |ü⁄&ç+¶ >¥ \T, ø£dsºü ¶Y \T yÓTT<ä˝q’… r|æ |ü<ësêú\˝À
C≤õø±j·TqT ‘·T]$T y˚düT≈£î+{≤s¡T. |ü\T bÕ˙j·÷˝À¢q÷ C≤õø±j·T ø=~›
yÓ÷‘ê<äT˝À düT>∑+<Ûä Á<äe´+>± #˚sT¡ kÕÔsT¡ . C≤õø±j·T\ qT+∫ &çd˝ºæ wÒ Hü é <ë«sê
‘·j÷· s¡T#˚ùd <Ûèä ‹ (Essential Oil ) ì ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\≈£î s¡T∫ì ø£*–+#·&ÜìøÏ,
Ç+ø± yÓ<’ ´ä +˝Àq÷ yê&É‘ês¡T. yÓT]Æ dædº Hæ é (Myristicin) nH˚ n‘·´+‘· $wü|Pü ]‘·
|ü<ës¡+ú á <Ûèä ‹˝À ñqï+<äTq Bìï #ê˝≤ ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝ÀH˚ yê&ÉTø√yê*. á
<Ûèä ‹ì |ü]eTfi¯ Á<äyê´\T, kÂ+<äs´¡ b˛wüø±\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷, dæ>s¬∑ {Ÿ |ü]ÁX¯eT˝Àq÷,
#·÷sTT+>¥ >∑yTé ‘·j÷· Ø˝Àq÷ yê&É‘ês¡T. Çø£b˛‘˚ C≤õø±j·T\qT+∫ rùd ø=e⁄«
(Fixed oil) qT ªªC≤õø±j·T yÓqïμμ (Nutmeg Butter) n+{≤s¡T. C≤õø±j·T
|ü|⁄ü Œ˝À q\uÛ’… XÊ‘·+ es¡≈î£ ñ+&˚ á ø=e⁄« |üdTü |ü⁄ |ü#÷ >± ñ+≥T+~. düT>∑+<Ûä
Á<äe´+>± yê&ÉTø=q&ÜìøÏ |üìøÏsêì C≤õø±j·T |ü|ü⁄Œ\qT y˚s¡T#˚dæ, y˚sTT+∫
bı&ç#d˚ ,æ <ëìì >±qT>∑ Ä&ç+∫ á ø=e⁄«qT rkÕÔsT¡ . á ø=e⁄«qT ÄsTT+{Ÿ
yÓT+≥¢ ‘·j·÷Ø˝Àq÷, ø=y=«‘·TÔ\ ‘·j·÷Ø˝Àq÷ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. Ç|ü⁄Œ&çø£
C≤õø±j·T, C≤|üÁ‹\ yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê˝Ò$T{À #·÷<ë›+.
C≤|üÁ‹ì dü+düÿè‘·+˝À ªªC≤‹ |üÁrμμ, ªªdüTeTq' |üÁ‹ø±μμ, ªªe÷\r |üÁ‹ø±μμ,
ªªkÂeTqkÕj·T˙μμ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . C≤õø±j·TqT ªªC≤‹ |ò\ü +μμ (C≤r
|òü\+), ªªkÂeTqdü |òü\+μμ, ªªe÷\r |òü\+μμ yÓTT<ä˝…’q ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T.
XÀ¢. C≤‹ |üÁr ø£≥÷cÕíkÕ´‘·T‡s¡_Û' ø£|òüHê•˙ ˆ
eÁø£Ô yÓ’X¯<ä´»q˙ <ëVü≤+#Ó’e $HêX¯j˚T‘Y ˆ
eT÷Á‘·<√cÕ‹kÕs¡|ò”Tï XÊ«düVü≤èÁ<√>∑X¯S\õ‘Y ˆˆ ª<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄μ
C≤|üÁ‹ ø±s¡+>±, ñwüí+>±, |ü]eTfi¯+>± ñ+≥T+~. n~ ø£bòÕìï
q•+|üCÒdüTÔ+~. H√{Ïì |ü]X¯óÁuÛÑ+, |ü]eTfi¯uÛÑ]‘·+ #˚düTÔ+~. <ëVü‰˙ï, eT÷Á‘·

146 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

<√cÕ\q÷, n‹kÕsê˙ï, ñã“kÕ˙ï (XÊ«dü n+fÒ ªª>±*|”\Ã&É+μμ nH˚ ns¡+ú ‘√bÕ≥T
ªªñã“dü+μμ nH˚ ns¡eú T÷ ñ+~), >∑T+&Ó »ãT“\q÷,X¯S\\q÷ q•+|üCdÒ Tü +Ô ~.
XÀ¢. C≤‹|ò\ü + #· ‹ø√Ôwyíü Té X¯S\yê‘·ã˝≤düqT‘Y ˆ
Á|üy˚TVü≤X¯eTq+ eèwü´yéT eTTK>∑+<Ûë‹kÕs¡õ‘Y ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄
C≤õø±j·T #˚<äT>±, ñwüí+>± ñ+≥T+~. n~ X¯S\, yê‘·+, ã˝≤dü
yê´~Û (ø£åj·T- Phthisis), Á|üyT˚ Vü≤+, eTTK>∑+<Û+ä (H√{Ï <äTs¡+Z <Û+ä ), n‹kÕs¡+-
M{Ïì b˛>=&ÉT‘·T+~. Ms¡´ eè~Δì ø£*–düT+Ô ~.
C≤õø±j·T #·Ts¡T≈£î<äHêìï ø£*–düT+Ô ~.ø£&TÉ |ü⁄˝Àì ªª>±dtμμ qT yÓ&*É +|ü
CÒdTü +Ô ~. yê+‘·T\q÷, $πs#·Hê\q÷, ô|‘’ ´· |ü⁄ $ø±sê\q÷, ‘·\‹|üŒ≥q÷, ø£&TÉ |ü⁄
H=|æŒ˙ b˛>=&ÉT‘·T+~. ÁkÕyê\qT n]ø£&TÉ ‘·T+~. ø°fifl¯ yê‘·+, eT˝Ò]j·÷\≈£î
C≤õø±j·T ~yÍ´wü<+äÛ .
ôV≤#·Tà yÓ÷‘ê<äT\˝À C≤õø±j·T rdüT≈£î+fÒ ìÁ<äeT‘·TÔ (Somnolence)
‘·\ H=|æŒ ø£*–düT+Ô ~. ‘·≈£îÿe yÓ÷‘ê<äT˝À¢ rdüT≈£î+fÒ Js¡Áí øÏjT· ≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~.
ã\es¡Δø+£ >±q÷, Ms¡´es¡øΔ +£ >±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~. n~ »«s¡V‰ü ]DÏ ≈£L&Ü. ø£&TÉ |ü⁄≈£î
ã˝≤ìïdüT+Ô ~. ôV≤#·Tà yÓ÷‘ê<äT˝À¢ rdüT≈£î+fÒ eT÷Á‘· yêVæ≤ø£˝Àì #·sà¡ |ü⁄ bıs¡\T
ñÁ<˚ø+Ï ∫, yêkÕÔsTT. Ád”\Ô ≈£î >∑s“¡ Á¤ kÕe+ nj˚T´ neø±X¯eT÷ ñ+~. >∑]“¤DT\T
‘·≈î£ ÿe yÓ÷‘ê<äT˝À¢ rdüT≈£î+fÒ yê]øÏ e#˚à yê+‘·T\T n]ø£≥㺠&É‘êsTT. <ä>T∑ ,Z
ø£fiË¢ ìyês¡D≈£î C≤õø±j·T u≤>± |üì#˚düTÔ+~. yê|ü⁄\≈£L, ÁøÏ$Ts√>±ìø°,
q|ü⁄+düø‘£ ê«ìø°, >∑T+&Ó »ãT“\≈£L C≤õø±j·T ~yÍ´wü<+äÛ .
ªª|ü+#· düT>∑+~Ûø±\Tμμ >± Á|üd<æ yΔä TÓ qÆ ◊<äT düT>∑+<Ûä Á<äyê´\˝À C≤õø±j·T
ˇø£{Ï
XÀ¢. ø£+ø√\ø£+ |üP>∑|òü\+ \e+>∑ ≈£îdüTe÷ì#· ˆ
C≤‹ |òü˝≤ì ø£s¡÷Œs¡y˚T‘·‘Y |ü+#· düT>∑+~Ûø£+ ˆˆ
‘·<äTZDkÕ´Á‹ÿ$TVü≤s¡+ s¡T#·´+ B|üq |æ‘·Ôõ‘Y ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
ø£+ø√\ø£+ nHêï, ø£+ø√* nHêï, ø£+ø√\+ nHêï, ø£ø√ÿ* nHêï
‘·ø√ÿ˝≤\T. |üP>∑ |òü\+ n+fÒ b˛ø£\T(eø£ÿ\T). Ç$ ø±ø£ \e+>∑ ≈£îdüTeT+
(\e+>∑+), C≤‹ |ò\ü + (C≤õø±j·T), ø£s÷¡ Œs¡+ ` M{Ï ◊~+{Ï˙ ø£*|æ ªª|ü+#·
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 147
düT>∑+~Ûøe£ TT\Tμμ n+{≤s¡T. n$ ÁøÏ$T Hê•qT\T.|æ‘Ô· <√cÕ\qT b˛>=&É‘êsTT.
H√{ÏøÏ s¡T∫ |ü⁄{Ï+º ∫ n–ïB|üq+ (Äø£*ì eè~Δ) #˚kÕÔsTT.
ø=+<äsT¡ C≤õø±j·T \_Û+#·q|ü⁄Œ&ÉT <ëìøÏ ã<äT\T ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\˝À
kÕ<Ûës¡D+>± \e+>∑+, <ë*Ãì #Óøÿ£ yê&ÉT≈£î+{≤s¡T. r|æ |ü<ësêú\˝À- s¡T∫øÏ,
|ü]eTfi≤ìøÏ C≤õø±j·T ø√s¡T y˚kÕÔsT¡ .
C≤õø±j·T, X§+]ƒ ˇø=ÿø£ÿ{Ï ◊<äT uÛ≤>±\ #=|ü⁄Œq rdüT≈£îì yÓT‘·>Ô ±
#·÷s¡+í #˚d,æ á yÓTT‘êÔìøÏ düe÷qyÓTqÆ - n+fÒ |ü~ uÛ≤>±\ yÓT‘·{Ô Ï cÕJsê(d”eT
J\ø£Ás¡) #·÷s¡+í ø£*|æ, á #·÷sêíìï Çs¡y’Ó e&É–¢ +»\ yÓ÷‘ê<äT˝À s√p uÛÀ»HêìøÏ
eTT+<ä T rdü T ≈£ î +≥÷ ñ+fÒ ø£ & É T |ü ⁄ ˝À ªª>±dt μ μ dü e Tdü ´ eT≥Te÷j· T +
ne⁄‘·T+~. y˚d$ü ˝À e#˚à n‹kÕs¡ $πs#·Hê\T ‘·>&Z∑ ÜìøÏ bÕe⁄ {° dü÷ŒqT yÓT‘·{Ô Ï
ˇ{Ϻ C≤õø±j·T bı&çì bÕ\˝À ø£*|æ Çyê«*.
C≤õø±j·T #·÷sêíìï bÕ\˝À ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ ìÁ<ä˝$Ò T (Insomnia)
‘·–bZ ˛‘·T+~.á #·÷s¡+í q\¢eT+<äT (Opium) ø£+fÒ u≤>± |üì#˚dæ ìÁ<äeT‘·TqÔ T
ø£*–düT+Ô ~. yÓTT+&ç n‹kÕs¡+, s¡øÔ£ $πs#·Hê\T ø£≥Tºø=q&ÜìøÏ, eT]j·TT u≤<Ûë
ìyê]DÏ >±q÷ n<äT“¤‘+· >± |üì#˚ùd ªªC≤r |ò˝ü ≤~ >∑T{Ïøμ£ μ nH˚ e÷Á‘·\qT á
$<Ûä+>± ‘·j·÷s¡T#˚düTø√e#·TÃ.
C≤õø±j·T #·÷s¡+í , q\¢eT+<äT,nπs_j·THé Ks¡÷s® ¡ |üfió¯ fl ` á eT÷&É÷
düeT bÕfi¯fl˝À rdüTø√yê*. á $TÁX¯e÷ìï ‘·eT\bÕ≈£î\ s¡d+ü ˝À u≤>± Hêqu…{ºÏ
‘·sT¡ yê‘· Ä $TÁX¯e÷ìï ◊<äT e&É¢ –+»\ Á|üe÷D+ >∑\ e÷Á‘·\T>± #˚dTü ≈£îì, Ä
e÷Á‘·\qT |üP≥≈£î ˇø£{Ï #=|ü⁄Œq eT÷&ÉT |üP≥\÷ rdüTø√yê*.
C≤r|òü˝≤~ #·÷s¡+í
C≤õø±j·T, >∑+C≤sTT (Indian Hemp-Cannabis sativa), ø£s¡÷Œs¡+,
@\≈£î\T, \e+>±\T, ∫Á‘·eT÷\+ (Plumbago zeylanica) yÓ<äTs¡T õ>∑Ts¡T
(Bamboo Manna) - - M{Ï $TÁX¯D+>± ‘·j·÷s¡T#˚ùd ªªC≤r|òü˝≤~ #·÷s¡í+μμ
u≤<Ûë ìyê]DÏ>±q÷, eT‘·TqÔ T ø£*–+#·&Üìø° yê&É‘ês¡T. ñã“dü+, rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄
H=|æŒ, qsê\ H=|ü⁄Œ\T, yÓqTï H=|æŒ (Lumbago) n~Ûø£ s¡T‘·T ÁkÕe+
(Menorrhagia), u≤<Û‘ä √ ≈£L&çq s¡T‘·T ÁkÕe+ (Dysmenorrhea) e¬>s’ ê\˝À
á #·÷sêíìï |üP≥≈£î Çs¡y’Ó Hê\T>∑T e&É–¢ +»\ Á|üe÷D+ $T+#·≈î£ +&Ü s√p
148 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ ‘˚H‘Ó √ |ü⁄#·TÃ≈£î+fÒ ÁkÕyê\T, H=|ü⁄Œ\qT+∫ ‘·øDå£ ñ|üXe¯ Tq+
\_ÛdüTÔ+~.
C≤õø±j·T Vü≤˝≤«
ªª<ä Ç+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ nH˚ ‘·q Á>∑+<∏+ä ˝À &Ü.πø.j·TyéT.
q<é ø£]í ªªeTpHÓ’ ≈£îe‹j·÷u≤μμ (|ü⁄s¡Twü X¯ø)ÔÏ ù|s¡T‘√ C≤õø±j·T\‘√ #˚ùd ˇø£
Vü≤˝≤« ‘·j÷· Ø >∑T]+∫ $e]+#ês¡T.
C≤õø±j·T\T, \e+>±\T, #·\¢ $T]j·÷\T (‘√ø£ $T]j·÷\T- Cubebs),
‘·eT\bÕ≈£îr>∑ y˚sT¡ , X§+]ƒ, nø£ÿ\ ø£Ás¡ (Pellitory Roots), n+<äT>∑T (Boswellia
serrata) õ>∑Ts¡T ` Çe˙ï ˇø=ÿø£ÿ{Ï s ¬ +&ÉT ‘·T˝≤\ #=|ü⁄Œq rdüT≈£îì yÓT‘·>Ô ±
#·÷s¡+í #˚d,æ <ëìøÏ Hê\T>∑T ‘·T˝≤\ <ë*Ãì #Óøÿ£ #·÷s¡+í , eT÷&ÉT ‘·T˝≤\ ‘˚HÓ
ø£*|æ u≤>± ø£*j·T~bÕŒ*. <ëìøÏ j·÷uÛ’… yÓ+&ç sπ ≈£î\T #˚]à u≤>± ø£\bÕ*. á
Vü≤˝≤«ì s√p s¬ +&ÉT |üP≥˝≤ ns¡‘T· \+ qT+∫ s¬ +&ÉT ‘·T˝≤\ yÓ÷‘ê<äT˝À Äe⁄
bÕ\‘√ rdüTø√yê*. Ç~ >∑T+&Ó≈L£ , yÓT<ä&TÉ ≈£L eT+∫ ã˝≤ìïdüT+Ô ~. Ç+Á~j·T
˝ÀbÕ©ï, kÕ<Ûës¡D ˙s¡kÕ˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~.
#·Ts¡T≈£î<äq+ |ü⁄{Ϻ+#·&ÜìøÏ, ø£&ÉT|ü⁄˝Àì ªª>±dtμμ qT yÓ&É*+|üCÒj·T&ÜìøÏ
ˇø£ fÒãT˝Ÿ dü÷ŒqT |ü+#·<ës¡ MT<ä ˇø£{Ï s¬ +&ÉT C≤õø±j·T q÷HÓ #·Tø£ÿ\T
y˚dTü ≈£îì ‹+fÒ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. C≤õø±j·T yÓqïqT sêdüT≈£î+fÒ ‘=* <äX\¯ ˝Àì
‘êeTs¡ ‘·–bZ ˛‘·T+~. Bìï øπ X¯ eè~ΔøÏ yê&˚ ‘·\q÷HÓ˝À¢ ø£\T|ü⁄‘ês¡T. $πs#·qø±]
e÷Á‘·\T, ÄsTT+{Ÿ yÓT+≥T¢, bÕ¢dsºü ¢¡ ‘·j÷· Ø˝Àq÷, düãT“\÷, |ü]eTfi¯Á<äyê´\
‘·j÷· Ø˝Àq÷ yê&É‘ês¡T. C≤õø±j·T <Ûèä ‹ n‹kÕs¡+, s¡øÔ£ Á>∑V≤ü DÏ $πs#·Hê\‘√
˙s¡d+æ ∫q s√>∑T\≈£î u≤<Ûëìyê]DÏ>± ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À¢ ÇkÕÔsT¡ . yÓTT+&ç ø°fifl¯
yê‘êìøÏ yê&˚ bÕ¢düºs¡¢˝Àq÷ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
C≤|üÁ‹ »«sê\≈£L, ø£j å T· ≈£L, ñã“kÕìø°, yÓTT+&ç Js¡øí √X¯ yê´<ÛTä \≈£î
#·øÿ£ >± |üì#˚dTü +Ô ~. y˚sTT+∫ yê&ÉT≈£î+fÒ C≤|üÁ‹, C≤õø±j·T\T s¬ +&É÷ ø£\sê
$πs#·Hê\T, ñã“s¡+‘√ ≈£L&çq ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ, nJ]Ô, ø±˝ÒjT· +, |”V¢ ≤ü Á>∑+<∏Tä \˝Àì
Ä≥+ø±\≈£î #·ø£ÿ>± |üì#˚kÕÔsTT. C≤õø±j·T ø£cÕj·T+ ø£\sê yê´~ÛÁ>∑düTÔ\˝À
<ëVü‰]Ôì b˛>=&ÉT‘·T+~. ‘·\H=|æŒ, |üøyå£ ê‘ê\˝À C≤õø±j·T #·÷sêíìï ù|düT>º ±
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 149
qT<äTs¡T≈£î sêdüT≈£î+{≤s¡T. Ä ù|düTqº T ø£fi¯fl#·T≥÷º eT˝≤+ |ü{>º° ± y˚dTü ≈£î+fÒ <äèwæº
yÓTs¡T>∑T|ü&ÉT‘·T+~.
C≤|üÁ‹ yÓ÷‘ê<äT $T+∫ yê&ÉT≈£î+fÒ >∑T+&Ó≈£L, ø±˝Òj·÷ìø° qwüº+
ø£*–düT+Ô ~. ‘·TeTà õ>∑Ts¡T, >∑T˝≤_ sπ ≈£î\T, düeTTÁ<ä|⁄ü qTs¡T>∑T BìøÏ $s¡T>∑Tfi¯ó>¢ ±
|üì#˚kÕÔsTT.C≤õø±j·T m≈£îÿe>± rdüT≈£î+fÒ n$T‘· eT‘·T,Ô ‘·\H=|æŒ, ≈£îìøÏbÕ≥T¢
ekÕÔsTT. Bì <äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î ô|’q #Ó|æŒq Á<äyê´˝Òø±ø£ <Ûäìj·÷\T, ø=‹ÔMTs¡
≈£L&Ü $s¡T>∑Tfi¯ó>¢ ± yê&ÉTø√e#·TÃ.
H√s¡T |ü]X¯óÁuÛ+Ñ >± ñ+&˚+<äT≈£î, s¡T∫ |ü⁄{Ï+º #·&ÜìøÏ, H√{Ï <äTsê«düq
b˛>=≥º&ÜìøÏ C≤r |ò\ü + (C≤õø±j·T), ø£≥Tø£ (ø£d÷ü ]Ô u…+&É $‘·T\Ô T -Hibiscus
abelmoschus), |üP>∑ (eø£ÿ- Areca catechu), ø£ø√ÿ\ (#·\¢ $T]j·÷\T--
Piper cubeba), dü÷ø ¬ àÌå ˝≤ (@\≈£î\T), \e+>∑+, ‘êC≤ ˝Ò‘· ‘·eT\bÕ≈£î (Piper
betle) eT]j·TT ø£s÷ ¡ Œs¡+ (Cinnamomum camphora) H√{Ï˝À ñ+#·T≈£îì
qeT˝≤\ì ªª#·sø¡ £ dü+Væ≤‘êμμ ˝À (dü÷Á‘· kÕúq- Chapter V-76-77) #·s¡≈£î&ÉT
ù|s=ÿHêï&ÉT. Ç<˚ eTq+ y˚düT≈£îH˚ ‘ê+ã÷\+. nHê~>± á Á<äyê´\ìï+{Ï˙
eTq+ ‘ê+ã÷\+˝À yê&ÉT≈£î+≥THêï+.
yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± Çìï y˚Tfi¯ófl #˚≈L£ sπ à C≤õø±j·T, C≤|üÁ‹\qT ø£˙dü+ eTq+
n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&É÷ y˚dTü ≈£îH˚ ‘ê+ã÷\+ ˝ÀHÓH’ ê ‘·|Œü ø£ yê&ÉT≈£î+≥÷, yê{Ï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ
Á|üj÷Ó »Hê\˙ï bı+<äT<ë+.

150 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 151
152 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«
eT+∫ s¡+>∑T, eTTK es¡ÃdüT‡>∑\ |æ\\¢ T |ü⁄&É‘ês¡ì >∑]“¤DT\T bÕ\˝À
≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« y˚dTü ≈£îì ‘ê>∑&+É eTq≈£î ‘Ó*dæq<˚. ndü© ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« ø£<ë∏
ø£e÷$Twüß @$T{À #·÷<ë›+.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT dü+düÿè‘·+˝À ªª≈£î+≈£îeT+μμ n+{≤s¡T. HÓ‘T· sÔ T¡ s¡+>∑T˝À
ñ+&˚ á |ü⁄e⁄« jÓTTø£ÿ øπ düse¡ TT\ (ø°˝≤\, ø°˝≤Á>±\ )qTã{Ϻ <ëìï ªªs¡øÔ£ es¡+í μμ
n+{≤s¡T. Ç+ø± ªªs¡T~Ûs+¡ μμ, ªªs¡ø+Ô£ μμ, ªªndüèø˘μμ, ªªnÁdü+μμ nH˚ ù|s¡‘¢ √q÷ |æ\TkÕÔsT¡ .
Çe˙ï dü+düÿè‘·+˝À s¡ø±ÔìøÏ e÷s¡Tù|sπ .¢ ø±oàs¡ <˚X+¯ ˝À <=]πø~>∑qTø£ ªªø±oàs¡+μμ
n˙, u≤Væ≤ø¢ £ <˚X+¯ ˝Àq÷ kÕ>∑jT˚ ´~ ø£qTø£ ªªu≤V”≤ø¢ +£ μμ n˙ ≈£L&Ü ≈£î+≈£îeT
|ü⁄e⁄«qT |æ\TkÕÔsT¡ .
Ä+>∑+¢ ˝À Saffron nqã&˚ ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄«qT Væ≤+B˝À ªªπødüsμY μ n˙
ªª»ÁbòÕHéμμ (Zaffran) n˙ n+{≤s¡T. á yÓTTø£ÿqT ªªXÊÁbòÕHé Áø±ø£dμt μ n+{≤s¡T.
Ç]&˚d” (Iridaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ#Ó+~q á yÓTTø£ÿ XÊÁd”Ôj·T HêeT+ Áø±ø£dt
X¯f…Æedt (Crocus sativus) á ∫qï yÓTTø£ÿ\T #·* ÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ô|s¡T>∑T‘êsTT.
yÓTTø£ÿ øÏ+<ä H˚\˝À ñ*¢>&∑ ¶É e+{Ï <äT+|ü ñ+≥T+~. á <äT+|ü eTTø£ÿ\H˚ ≈£î+≈£îeT+
kÕ>∑T≈£î Hê≥T≈£î+{≤s¡T. Ä≈£î\T H˚\qT+∫ düqï>±, u≤s¡T>± ñ*¢ Ä≈£î˝≤¢>±H˚
ãj·T{Ïø=kÕÔsTT. |ü⁄e⁄«øÏ Äs¡T πs≈£î\T+{≤sTT. n$ ˝Ò‘· e+>∑|ü+&ÉT s¡+>∑T˝À
O+{≤sTT. á |üP\ |ü⁄s¡Twü øπ düsê\T |üdTü |ü⁄|ü#÷ >± ñ+fÒ, Ád”Ô øπ düsê\T mÁs¡>±
O+{≤sTT. ˇø√ÿ |ü⁄e⁄«˝À eT÷&ÉT Ád”Ô øπ düsê\T+{≤sTT. ø°˝≤Á>±\T (Stigmas),
yê{Ï bı&Éyê{Ï ø±&É\T ( ø°\eTT\T - Styles) ≈£L&Ü mÁs¡>± s¡øeÔ£ s¡+í ˝À O+{≤sTT.
M{Ïì y˚sT¡ #˚dæ m+&Éu{… ºÏ <ëH˚ï ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« ù|s¡T‘√ e÷¬sÿ{À¢ $Áø£sTTkÕÔsT¡ .
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« nì eTq+ yê&ÉT≈£îH˚~ Ä yÓTTø£ÿ |ü⁄e⁄«qT ø±<äT— |üP\ ø°\eTT\T,
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 153
 ø°˝≤Á>±\qT e÷Á‘·yT˚ nì Á>∑V≤æ +#ê*. á yÓTTø£ÿ\ n+<äyTÓ qÆ , |ü]eTfi¯u]ÑÛ ‘·yTÓ qÆ
|üP\T X¯s¡<äè‘·Te⁄˝À $ø£dækÕÔsTT. dü÷s√´<äj·÷ìøÏ |üPs¡«y˚T |üP\T $ø£dædü÷Ô
O+&É>±H˚ á øπ düsê\qT ø√dæ, ˙&Éq Äs¡u{… ,ºÏ yÓ\T‘·Ts¡T ‘·>\∑ ì#√≥ uÛÁÑ <ä|sü T¡ kÕÔsT¡ .
yÓ\T‘·Ts¡T ‘·–*‘˚ πødüsê\T q\¢>±, Á|üuÛ≤es¡Væ≤‘·+>± nsTTb˛‘êsTT.ÁX‚wü˜yÓTÆq
øπ düse¡ TT düT>∑+<Ûä uÛ]Ñ ‘·+>±, ∫s¡T #˚<Tä >± ñ+≥T+~.
ø±oàs¡ <˚X+¯ ˝À kÕ>∑jT˚ ´ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« eT+∫ mÁs¡ì s¡+>∑T, #·øÿ£ {Ï
düTyêdüq ø£*– ñ+≥T+~. yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± ≈£L&Ü Ç<˚ n‘·T´‘·eÔ TyÓTqÆ ~. n–ï •K
s¡+>∑T˝À ñ+&˚B, u≤Væ≤ø¢ £ <˚X+¯ (Balkh) ˝À \_Û+#˚B nsTTq{Ϻ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«
eT<Û´ä s¡ø+£ . Çø£ bÕs¡oø£+ (|ü]¸j÷· ) ˝À <=]πø ‘Ó\ì¢ s¡+>∑T, ‘˚HÓ yêdüq ø£*–q
eT÷&Ées¡ø+£ ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« ≈£L&Ü ñ+~.á ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT nìï{À¢ø° n<Ûeä T+>±
uÛ≤$kÕÔs¡T. ªª‘·èD ≈£î+≈£îeT+μμ (Hay Saffron) nH˚ ù|s¡T‘√ eTs√ s¡ø+£ ≈£î+≈£îeT
|ü⁄e⁄« ≈£L&Ü ãC≤s√¢ \_ÛdTü +Ô ~. ø=+<äsT¡ >∑&˙¶ç , Ä≈£î\q÷, ø±–‘ê\q÷ j·T+Á‘ê\‘√
düqï>± ø£‹Ô]+∫, s¡+>∑T, |ü]eTfi≤\T ø£*|æ ndü˝…’q ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«>±
neTTà‘·T+{≤s¡T. eTq+ øÏ∞fl\˝À y˚dTü ≈£îH˚~ á s¡ø+£ ≈£î+≈£îeT |ü⁄y˚«. mÁs¡>±
O+&ç, ∫qïyÓq’ øπ düsê\‘√, ‘êeTs¡|⁄ü wüŒ+ >∑Tu≤[+|ü⁄ ø£*–q<˚ ndü˝q’… øπ düs+¡ .
ns¡#‹˚ ˝À ø±düÔ ˙{Ï#T· ø£ÿ y˚dTü ≈£îì ø=~›>± ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄«qT y˚dæ >∑{>ºÏ ± q*|æq|üŒ{Ïø°
mÁs¡<qä + @e÷Á‘·+ ‘·>ìZ∑ <˚ ndü˝q’… ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«. ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« yÓ<’ ´ä |üs+¡ >±
$\TyÓ’q<˚ø±ø£ KØ<Ó’q~. ˇø£ mø£s¡+ bı\+˝À ≈£î+≈£îeT kÕ>∑T #˚ùdÔ \_Û+#˚
øπ düsê\T øπ e\+ eT÷&ÉT qT+∫ ◊<äT øÏ˝À\ ˝Àù|q+fÒ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« m+‘·
$\TyÓq’ <√ ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ. n‹ ÁbÕNq ø±\+˝ÀH˚ Á^düT˝À ≈£î+≈£îeT |üP\
kÕ>∑T ñ+&˚~. Á|üdTü ‘Ô +· Á|ü|+ü #·+˝À ôdŒsTTHé, b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ <˚XÊ\T ≈£î+≈£îeT kÕ>∑T≈£î
Á|üd~æ Δ bı+<ësTT. eTq <˚X+¯ ˝À ø±oàsY, ñ‘·sÔ êK+&é ˝Àì |üs«¡ ‘· ÁbÕ+‘ê\T
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« kÕ>∑T≈£î ù|s=+<ësTT. eTq <˚X|¯ ⁄ü ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« ñ‘·Œ‹Ô Á|ü|+ü #·|⁄ü
yÓTT‘·+Ô ñ‘·Œ‹Ô˝À <ë<ë|ü⁄ |ü<√ e+‘·T ñ+≥T+~.düT>∑+<Ûä Á<äe´+>±H˚ ø±ø£ Bì˝À
ñqï Áø=ôd{ÏHé (Crocetin) nH˚ |æ¬>à+{Ÿ ø±s¡D+>± Bìï n<ä›ø£|ü⁄ s¡+>∑T
‘·j·÷Ø˝Àq÷ yê&É‘ês¡T. |ü\T e+≥ø±\ ‘·j·÷Ø˝À, uÒø£Ø\˝À, $TsƒêsTT\
‘·j÷· Ø˝À s¡T∫ø°, düT>∑+<Ûëìø° Bìï yê&É‘ês¡T. n+‘˚ ø±<äT. eTq+ #˚dTü ≈£îH˚
$TsƒêsTT\˝À ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« y˚düT≈£î+fÒ yê{ÏøÏ #·ø£ÿ{Ï |ü]eTfi¯y˚T ø±<äT—
154 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
eTH√Vü≤s¡yTÓ qÆ s¡+>∑÷ edüT+Ô ~.d”«≥¢˝À ø£èÁ‹eT s¡+>∑T\≈£î ã<äT\T ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«
yê&ÉTø√e&É+ ÁX‚jT· düÿs¡+. eTq+ ‹H˚ d”«≥¢˝À -Á|ü‘´˚ øÏ+∫ k˛Hé bÕ|ü&û ˝À ≈£î+≈£îeT
|ü⁄e⁄« y˚ùdÔ <ëìøÏ n<äT“¤‘y· TÓ qÆ s¡T∫, |ü]eTfi¯+ ekÕÔsTT. Á_≥Hé ˝À ªªXÊÁbòÕHé
πø≈£î\Tμμ m+‘√ Á|üdæ~Δ bı+<ësTT.Çø£ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«≈£îqï yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq
Á|üj÷Ó »Hê˝Ò$T{À ≈£L&Ü #·÷<ë›+.
XÀ¢. ≈£î+≈£îeT+ ø£≥T‹ø√Ôwüí+ yê‘·X‚¢wüàÁeD≤|üVü≤+ ˆ
•s√øÏÁå |ò÷ü Ds√>∑|Tüò ï+ $wüV≤ü è‘êÿj·Tø±+‹ø£è‘Y ˆˆ (<Ûqä «+‘·] ì|òTü +≥Te⁄)
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« ø±s¡+>±, #˚<Tä >±, ñwü+í >± ñ+≥T+~.n~ yê‘ê˙ï,
X‚¢cÕà˙ï, ÁeD≤\q÷ b˛>=&ÉT‘·T+~. n+‘˚ø±<äT— n~ •s√s√>∑+, H˚Á‘· s√>∑+,
Hêdæø± s√>∑+, $wü+ M{Ïì q•+|üCdÒ Tü +Ô ~. X¯ØsêìøÏ ø±+‹ì ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«, <ë*Ãq #Óøÿ£ #·÷s¡+í - á s¬ +&É÷ düeTuÛ≤>±\T>±
rdüT≈£îì, ‘˚H‘Ó √ ø£*|æ ÇùdÔ nJ]Ô ø±s¡D+>± e#˚à ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ ‘·–bZ ˛‘·T+~.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT Á<ëø£å s¡d+ü ˝À ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ eT÷Á‘· ø£èÁ#·Ã+ (Strangury)
eT÷Á‘·ø√X¯+ (Urine Bladder) ˝Àì sêfi¯ófl ìyê]+#·ã&É‘êsTT.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« ã\es¡øΔ +£ . n~ eT÷Á‘·ø±]. #·Ts¡T≈£î<äHêìï |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~.
Ád”\Ô >∑sꓤXj
¯ T· s√>±\≈£î ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« n<äT“¤‘+· >± |üì#˚dTü +Ô ~. ø£+{Ï »ãT“\≈£L
n~ #·øÿ£ >± |üì#˚dTü +Ô ~. bı≥ºqT X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫¡ , bı≥º≈î£ ã˝≤ìïdüT+Ô ~. |ü⁄s¡Twüß\
kÕeTsêú´ìï ô|+#·T‘·T+~. H=|ü⁄Œ\ ìyê]DÏ>±q÷ n~ |üì#˚dTü +Ô ~. Á|ü‘´˚ øÏ+∫
rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|ü⁄Œ\≈£î n~ ~yÍ´wü<+äÛ . Ád”\Ô s¡T‘·Ts¡ø±Ôìï C≤Ø #˚dTü +Ô ~. m≈£îÿe>±
yê&ç‘˚ eT>∑‘q· T ø£*–+#˚ Á|üe÷<äeTT+~. ∫qï |æ\\¢ ≈£î e&É–¢ +»˝À dü>+∑ yÓ÷‘ê<äT
es¡≈£î Çe«e#·TÃ.ô|<ä›\T eT÷&ÉT e&É¢–+»\ m‘·TÔ yÓ÷‘ê<äT $T+#·≈£î+&Ü
yê&ÉTø√yê*. n~ Á‹<√cÕ\q÷ Vü≤]düT+Ô ~. •s√ yê´<ÛTä \≈£L, #·]ø› ° (yê+‘·T\≈£L)
u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.
ø=~› yÓ÷‘ê<äT\˝À yê&ÉT≈£î+fÒ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« »«s¡ ìyê]DÏ>±q÷
|üì#˚dTü +Ô ~. ø=+<äsT¡ rÁeyÓTqÆ e÷qdæø£ y˚<qä ‘√, ÄÁ‘·T‘·‘√ ≈£î+–b˛‘·÷ O+{≤s¡T.
á e÷qdæø£ dæ‹ú ì yÓT˝≤+ø£*j·÷ (Melancholia) n+{≤s¡T. Ç˝≤+{Ï yê]øÏ
≈£L&Ü ø=~› yÓ÷‘ê<äT\˝À ≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« yê&ç‘˚ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. ø±˝ÒjT· +
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 155
 yê|ü⁄q÷, <ä>T∑ qZ ÷, ñã“kÕ˙ï n~ ìyê]düT+Ô ~. ∫qï |æ\\¢ eTT≈£îÿ, >=+‘·T˝Àì
bıs¡\ yê|ü⁄ (Catarrh) ≈£î ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À¢ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« yê&ÉTø√e#·TÃ.
ø=+<ä]øÏ s¡ø+Ô£ ˝À mÁs¡ s¡øøÔ£ D£ ≤\T ‘·–bZ ˛‘êsTT. Ä ø±s¡D+>± yês¡T bÕ*b˛sTT,
ã\V”≤q+>± ‘·j·÷s¡e⁄‘ês¡T. Ç˝≤+{Ï m˙$Tj·÷ (Anaemia) ªs√>∑T\≈£î
≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄« ~yÍ´wü<+äÛ . ø=+<äsT¡ X¯Øs¡+˝À ÇqT|ü <Ûë‘·Te⁄ ˝À|æ+∫q ø±s¡D+>±
bÕ*b˛sTT, yê] #·sà¡ + Ä≈£î|ü#÷ >± e÷]b˛‘·T+~. Bìï ø√¢s√dædt (Chlorosis )
n+{≤s¡T. u≤*ø£\T - Á|ü‘´˚ øÏ+∫ yês¡T |ü⁄wüŒe‘·T\T nj˚T´ dü+<äs“¡ +¤ ˝À ø√¢s√dædt
u≤]q |ü&‘É ês¡T. á yê´~ÛøÏ ≈£L&Ü ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. |ü⁄s¡Twüß\˝À
Ç+Á~j·T ã\V”≤q‘·qT Ç~ b˛>=&ÉT‘·T+~. Ms¡´ eè~ΔøÏ $T–*q nìï Á<äyê´\
ø£+fÒ ≈£î+≈£îeT |ü⁄y˚« ÁX‚we˜ü Tì ù|s=+~+~.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« yê&ÉT≈£î+fÒ eT÷Á‘·+ |üdTü |ü⁄ |ü#÷ >± edüT+Ô ~.rÁeyÓTqÆ
qsê\ H=|ü⁄Œ\≈£î (Nuralgia), ø°fi¯fl düyêsTTø° ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« yê&É‘ês¡T. |æ\¢\≈£î
˙fi¯fl $πs#·Hê\T ne⁄‘·T+fÒ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À H˚‹‘√ ÇkÕÔsT¡ .
ø£&TÉ |ü⁄ ñã“s¡+‘√ ≈£L&çq rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒøÏ Bìï ÇkÕÔsT¡ . ãVæ≤wüߺ ÁkÕe+
ndü\T ø±ø£b˛e&É+ (Amenorrhoea) s¡T‘·T ÁkÕe+ ø£w+ºü >±, u≤<Û‘ä √ ø±e&É+
(Dysmenorrhoea) ‘Ó\¢ ã≥º (Leucorrhoea) -- M≥ìï{Ïø° ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«
~yÍ´wü<+äÛ . Ád”\Ô n+&ÜX¯jT· yê|ü⁄\T, H=|ü⁄Œ\≈£L ≈£L&Ü Ç~ yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
‘·\H=|ü⁄Œ\≈£î ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT ˙{Ï‘√ q÷] ù|düT>º ± #˚dæ qT<äTs¡T≈£î sêdüT≈£î+{≤s¡T.
X¯Øs¡+ô|ì’ >±j·÷\≈£L, eT#·Ã\≈£L ≈£L&Ü á ù|düTº sêdüT≈£î+fÒ Á|üj÷Ó »q+.
eT\ <ë«s¡+ <ä>]Z∑ s¡øÔ£ Hêfi¯+ yê∫, ‘·s#¡ T· $|üØ‘·yTÓ qÆ u≤<Û‘ä √ s¡ø£Ô $πs#·Hê\T
(Haemorrhoids) nj˚T´yê]øÏ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« ñ|üXe ¯ THêìïdüT+Ô ~.
|ü+»sê\˝Àì |ü≈îå£ \T »ãT“|ü&ç áø£\T sê˝ÒÃùd,Ô ø=+#Ó+ ˙fi¯fl˝À s¬ +&ÉT
eT÷&ÉT |üsø¡ \£ T ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« y˚dæ Ä ˙{Ïì yê{Ï#‘˚ · ‘ê–kÕÔsT¡ - áø£\T
‘·«s¡>± e#˚ÃkÕÔj·Tì. yÓTT+&ç n‹kÕs¡ $πs#·Hê\T, m+‘·≈£L ‘·>∑Zì ÁkÕyê\T,
Ç+Á~j·T ã\V”≤q‘·\T b˛>=fÒº ˇø£ Wwü<+äÛ ‘·j÷· Øì ‘·q ªª<ä Ç+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷
yÓT&çø±μμ nH˚ Á>∑+<∏+ä ˝À &Ü.πø.j·T+.q<é ø£]í Ç˝≤ $e]+#ês¡T. ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«
s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T, q\¢eT+<äT s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T, \e+>±\T Hê\T>∑T uÛ≤>±\T, ‘Ó\¢
$T]j·÷\T |ü~ uÛ≤>±\T, KTsêkÕì yêeTT (Henbane) |ü~ uÛ≤>±\T, nø£ÿ\ø£Ás¡
156 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
(Pellitory Roots) |ü~ uÛ≤>±\T, kÕ+Áu≤DÏ ‘Ó’\+ (Balsamodendron
opobalsamum #Ó≥Tº~) ˇø£ uÛ≤>∑+, nC≤yÓ÷<ä+ (Apium graveolens) ˇø£
uÛ≤>∑+, X§+]ƒ s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T, $wüeTTwæº $‘·T\Ô T (Nux Vomica Seeds) |ü~
uÛ≤>±\T, bòÕ]“j·TTHé (Euphorbia resinifera #Ó≥Tº õ>∑Ts¡T) |üHïÓ +&ÉT uÛ≤>±\T,
u≤<ä+ q÷HÓ (Almond Oil) Çs¡y’Ó uÛ≤>±\T, ‘˚HÓ Çs¡y’Ó uÛ≤>±\T ø£*|æ $TsƒêsTT>±
‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îì Çs¡y’Ó e&É–¢ +»\ m‘·TÔ yÓ÷‘ê<äT˝À rdüT≈£î+{≤s¡T.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«, yêj·TT $&É+>±\T, e÷qT|üdTü |ü⁄, eTDÏ•\ yÓTT<ä\>∑T
~qTdüT\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd ªªπødüsê<ä´+»q+μμ |æ\¢\≈£îe#˚à ø£fi¯flø£\ø£, ø£fi¯fl ¬s|üŒ\ô|’
e#˚à <äTsêà+dü+ yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì ìyê]düT+Ô ~.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT yÓT‘·Ô>±q÷], ˙fi¯fl˝À ø£*|æ, ø±düÔ ‘˚HÓ y˚d,æ ˇø£ sêÁ‹
ì\Te ñ+∫, ‘Ó\y¢ êπs rdüT≈£î+fÒ eT÷Á‘· ø£èÁ#·Ã+ ‘·–bZ ˛‘·T+~.
ø=+<äsT¡ eTT≈£îÿ˝Àì #·sà¡ |ü⁄ bıs¡\T yê∫ ñÁ<˚ø+Ï ∫q|ü⁄Œ&ÉT (Catarrh)
yêdüq #·÷dæ Á>∑V≤æ +#˚ X¯øÔÏ ø√˝ÀŒ‘ês¡T. Bìï ªª|”qdü s√>∑+μμ n+{≤s¡T. Ç+ø=+<ä]øÏ
dü÷s√´<äj·T+‘√ ‘·\H=|æŒ yÓTT<ä˝…’ dü÷s¡T´&ÉT q&çHÓ‹ÔøÏ mπøÿ es¡≈£î ô|s¡T>∑T‘·÷,
Çø£ nø£ÿ&çqT+∫ Áø£eT+>± ‘·>T∑ ‘Z ÷· , kÕj·T+Á‘êìøÏ |üP]Ô>± ‘·–bZ ˛‘·T+~.Bìì
ªªdü÷sê´es¡+Ô μμ n+{≤s¡T. Ç˝≤+{Ï |”qdü, dü÷sê´es¡+Ô , bÕs¡Ù«|ü⁄ H=|æŒ,nìïs¡ø±\
‘·\H=|ü⁄Œ\T ‘·>&Z∑ ÜìøÏ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT |ü+#·<ës¡, HÓsTT´‘√ u≤>± ø±∫, <ëìï
s√– eTT≈£îÿ|ü⁄{≤˝À¢ y˚dæ |”*Œ+∫‘˚ ‘·øDå£ Á|üj÷Ó »q+ O+≥T+~.
bÕeTT ø±≥T≈£î Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
|ü~ e&É–¢ +»\ m‘·TÔ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«qT yÓT‘·>Ô ± q÷], ˇø£{-Ï s¬ +&ÉT
>±¢dTü \ eTìwæ eT÷Á‘·+˝À <ëìï u≤>± ø£\bÕ*. <ëìï ø=~› ø=~›>± bÕeTT
ø£s¡∫q e´øÏÔ H√{À¢ b˛dü÷Ô ñ+&Ü*. |ü~ qT+∫ Çs¡yÓ’ #·Tø£ÿ\es¡≈£î ø£fi¯fl˝À,
eTT≈£îÿ |ü⁄{≤\˝À y˚d÷ü Ô ñ+&Ü*. Ç˝≤ #˚ùdÔ $wü+ $]– eT÷]ä‘T· &ÉT ˝ÒkÕÔ&ìÉ
ªª|ü⁄cÕŒj·TTπs«<äeTTμμ nH˚ Á>∑+<∏ä+˝À &Ü.πø. Á|üuÛ≤ø£s¡es¡ΔHé ù|s=ÿHêïs¡T (ù|.297).
@yÓTHÆ ê Ç≥Te+{Ï$ ‘·øDå£ + #˚ùd Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· ˝Òq˙, bÕeTT $cÕìøÏ $s¡T>∑T&ÉT>±
dü¬s’q yÓ’<äT´ì |üs¡´y˚ø£åD˝À j·÷+{° ùdïø˘ yÓq+ (Anti Snake Venom) nqã&˚
Antivenin yê&É&y É T˚ u≤~Û‘T· &ç ÁbÕD≤\T ø±bÕ&ÉT≈£îH˚ düs¬ q’ e÷s¡eZ T˙ Á>∑V≤æ +#ê*.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄«, |üdüT|ü⁄, e÷qT |üdüT|ü⁄, |æ|üŒfi¯ófl, ∫Á‘· eT÷\+ -
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 157
M{Ïì H˚‹˝À ø±∫, ‘·j÷· s¡T #˚ùd ªª≈£î+≈£îe÷~ |òTü è‘·+μμ n‘·´+‘· kÂ+<äs´¡ b˛wüø+£ .
Bìï ˝À|ü*øÏ rdüTø√e#·TÃ. ˇ+{ÏøÏ sêdüTø√e#·TÃ. Ç~ #·sà¡ s√>±\≈£î, <ä>T∑ ,Z
•s√s√>±\≈£î ~yÍ´wü<+äÛ >± |üì#˚jT· &ÉyT˚ ø±ø£ #·sà¡ kÂ+<äsê´ìï yÓTs¡T>∑T|üsT¡ düT+Ô ~.
Ms¡´ eè~ΔøÏ ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« ‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd ªª≈£î+≈£îe÷düe+μμ Á|üdæ~Δ
bı+~+~. Bì‘√ #˚ùd øπ dü] bÕø£+, ªªπødüsê~ e{Ïμμ ≈£L&Ü Ms¡´eè~Δ ø£*–kÕÔsTT.
ªª≈£î+≈£îe÷~ ˝Ò|qü +μμ eTTKø±+‹ì yÓTs¡T>∑T |üsT¡ düT+Ô ~.
yê‘·sø¡ +Ô£ (ÄqTe+•ø£+>± e#˚à ÄÁ¬s{Ô’ dÏ t ˝Òø£ Gout), eT]j·TT nìïs¡ø±\
»«sê\qT b˛>=fÒº ªªeTVü‰|ü<äà ‘Ó’\+μμ ‘·j·÷Ø |ü<äΔ‹ì ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ ˝Àì
∫øÏ‘ê‡ kÕúq+ (Chapter XXIX- 110-113)˝À #·s¡≈£î&ÉT $e]+#ê&ÉT. Bì
‘·j÷· Ø˝À $T–*q Á<äyê´\‘√ bÕ≥T ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« yê&É‘ês¡T.
≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« n‹>± ‹+fÒ ãT~Δ #ÓsT¡ |ü⁄, ˙s¡d+ü , s¡ø+Ô£ |ü\#·ã&É&+É ,
Ád”\Ô >∑sꓤXj
¯ ÷· ìøÏ #ÓsT¡ |ü⁄,‘·\H=|æŒ e¬>s’ ê\T e#˚à neø±X¯eTT+~.øÏ&ïû \T ≈£L&Ü
<Óã“‹qe#·TÃ. n+#˚‘· yÓ÷‘ê<äT $T+#·≈î£ +&Ü C≤Á>∑‘>Ô· ± yê&ÉTø√e≥+ nedüs+¡ .
yÓ÷‘ê<äT m≈£îÿyÓq’ dü+<äsꓤ\˝À BìøÏ $s¡T>∑Tfi¯ó>¢ ± düeTTÁ<ä|⁄ü qTs¡T>∑T, q\¢eT+<äT,
dæsø¡ ± (vinegar -$HÓ>s∑ )Y ˝À |ü+#·<ës¡ $TÁX¯eT+ ` M{Ï˝À @<ÓH’ ê rdüTø√yê*.
ø±oàsY qT+∫ e#˚à ndü\T dæd˝ü q’… ≈£î+≈£îeT |ü⁄e⁄« øπ e\+ ˇø£ Á>±eTT
yÓ\ s¡÷.350/- ô|e’ ÷fÒ. n+fÒ e+<ä Á>±eTT˝Ò s¡÷. 35,000/- nqïe÷≥.
nsTTHê eTTK kÂ+<äs¡´ b˛wüD˝À, Äs√>∑´ s¡ø£åD˝À Çìï Á|üjÓ÷»Hê\Tqï
≈£î+≈£îeT|ü⁄e⁄«qT n‹ KØ<Óq’ Á<äe´eTì yê&ÉTø√≈£î+&Ü m˝≤ ñ+&É>\∑ +?

158 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 159
160 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 @\≈£î\T
j·÷\≈£î\T ˝Òø£ @\≈£î\T n\¢+ C≤‹ (Zingiberaceae- õ+õãπsd”)
øÏ #Ó+~q Elettaria cardamomum nH˚ XÊÁd”j Ô T· HêeT+ ø£\ ∫qï yÓTTø£ÿ≈£î
ø±kÕÔsTT.Ä+>∑¢+˝À M{Ïì Lesser Cardamom nì n+{≤s¡T.n‘·´+‘·
|ü]eTfi¯u]ÑÛ ‘·yTÓ qÆ @\øÏ ø=ìï <äXÊu≤›\bÕ≥T ‘·÷s¡TŒ<˚XÊ˝À¢ n‹ Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ
düT>∑+<Ûä Á<äe´+ >± ø=qkÕ–+~. @\≈£î\ »qàuÛ÷Ñ $T uÛ≤s¡‘<· X˚ y¯ T˚ . eTq<˚X+¯ ,
Áo\+ø£ @\øÏ |ü+≥≈£î Á|üd~æ .Δ nsTT‘˚ ø=ìï ñwüí ÁbÕ+‘· <˚XÊ˝À¢ ≈£L&Ü @\øÏ
kÕ>∑T Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T.
eTq<˚X+¯ ˝Àì ø£sêï≥ø£, øπ s¡fi,¯ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, dæøÿÏ + sêÁcÕº\˝Àì ø=+&É
ÁbÕ+‘·|⁄ü n≥M uÛ÷Ñ eTT˝À¢ @\≈£î\T kÕ>∑e⁄‘êsTT. |ü•ÃeT ø£qTeT\˝Àì ‘˚eT>∑\
dü‘‘· · Vü≤]‘ês¡D≤´\T (Evergreen Forests) M{Ï kÕ>∑T≈£î nqTyÓq’ $ .Á|ü|+ü #·+˝À
eTq<˚X¯y˚T @\≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô˝À nÁ>∑>±$T. ‹]– eTq<˚X¯+˝À dæøÏÿ+ sêÁcÕºìøÏ
@\≈£î\ ñ‘·Œ‹Ô˝À nÁ>∑kÕúq+ <ä≈î£ ÿ‘·T+~. Á|üdTü ‘Ô +· >±«f…e÷˝≤ yÓTT<ä\>∑T eT<Û´ä
nyÓT]ø± <˚XÊ˝À¢ ôd‘’ +· @\≈£î\T ô|<ä› m‘·TqÔ kÕ>∑T #˚dTü HÔ êïs¡T.
@\øÏ yÓTTø£ÿ Äs¡T qT+&ç |üHÓï+&ÉT n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈£î ô|]π> z
ãVüQyê]¸ø£ yÓTTø£ÿ.ã˝…+¢ Äø±s¡+ ˝Àì Bì Ä≈£î\T øÏ+~ uÛ≤>∑+˝À yÓTTø£ÿ yÓTT<ä\TqT
ø£e#·+˝≤ #·T≥Tºø=ì ñ+{≤sTT-ns¡{Ï Ä≈£î˝≤¢. yÓTT<ä\T qT+∫ y˚sT¡ >± |ü⁄≥Tºø=#˚Ã
ˇø£ bı&Éyê{Ï ø±&Éô|’ n+>∑Tfi¯+ |ü]e÷D+>∑\ |üP\T |üPkÕÔsTT.
Ç$ ‘Ó\T|ü⁄ ˝Òø£ ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#÷ sπ ≈£î\T ø£*– ñ+{≤sTT. ˇø£ sπ ≈£îMT<ä
e÷Á‘·+ ejÓTT˝…{Ÿ s¡+>∑T #ês¡\T+{≤sTT.ø±j·T\T eT÷&ÉT ø√XÊ\T ø£*– ñ+&ç,
n+&Üø±s¡+˝À ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#÷ qT+∫ |üdTü |ü⁄|ü#÷ es¡+í >∑\ |ü\T#·{Ï ‘√\T ø£*–
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 161
162 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
ñ+{≤sTT. @\øÏ yÓTTø£ÿ≈£î @&Ü~bı&Ée⁄Hê ø±j·T\T ø±kÕÔsTT. ˇø√ÿ ø±j·T˝À
|ü~ùV≤qT - Çs¡y’Ó >∑{ºÏ –+»\T+{≤sTT. M{Ïô|q’ ‘Ó\{¢ Ï |ü\T#·{Ï >∑TE®e+{Ï bıs¡
ñ+≥T+~. Áo\+ø£˝À bı&Éyê{Ï s¡ø+£ @\≈£î\T kÕ>∑e⁄‘êsTT. M{Ï‘√ b˛*ùdÔ
<äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À kÕ>∑jT˚ ´ @\≈£î\T (eT\u≤sY eT]j·TT yÓTdÆ ÷ü sY s¡ø±\T) ∫qï$.
@\≈£î\T ≈£Ls¡\T, }s¡>±j·T |ü#÷ fi¯ófl, _sê´˙\T, bÕj·TkÕ\T, Ç‘·s¡
r|æ |ü<ësêú\T, øπ ≈£î\T yÓTT<ä˝q’… e+≥ø±˝À¢H˚ ø±ø£ yÓ<’ ´ä + ˝Àq÷ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
‘ê+ã÷\+˝À @\ø±ÿj·T Á|ü<ëÛ Hê+X¯+.n~ #·øÿ£ {Ï |ü]eTfi¯+>∑\ ñÁ‘˚Œs¡ø+£ . ø£&TÉ |ü⁄
qT+∫ >±dt qT yÓ&*É +|üCj Ò T· &ÜìøÏ @\≈£î\T u≤>± |üì#˚kÕÔsTT. @\øÏ q÷HÓqT
e+≥\˝Àq÷, bÕ˙j·÷\≈£î |ü]eTfi¯+ ‘˚e&Üìø° yê&É‘ês¡T. eTq <˚X|¯ ⁄ü áXÊq´
ÁbÕ+‘·+˝À u…+>±˝Ÿ @\øÏ(ã&û Ç˝≤sTTN nì ≈£L&Ü |æ*#˚ ô|<ä› s¡ø+£ - Amomum
aromaticum) eTTÁs¡T+>¥ @\øÏ (Amomum subulatum) s¡ø±\T kÕ>∑e⁄‘êsTT.
á ¬s+&ÉT s¡ø±\ @\≈£î\T >∑s¡+ eTkÕ˝≤ bı&ÉT\ ‘·j·÷Ø˝À m≈£îÿe>±
$ìjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ñÁ‘˚Œs¡ø±\T>± yê&˚ eT+<äT˝À¢q÷, $ø±s¡|ü⁄ yêdüq, s¡T∫
ø£*–q $πs#·qø±] eT+<äT˝À¢q÷ |ü]eTfi¯+ ø√dü+ á $‘·HÔ ê*ï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .|üfifl¯ ,
∫>∑Tfi¯fl yê´<ÛäT\˝À |ü⁄øÏÿ≥ |üfÒº Á<äyê\ (mouth gargles) ‘·j÷· Ø˝À yê&É‘ês¡T.
@yÓTHÆ ê <äøDåÏ ≤~q kÕ>∑jT˚ ´ Lesser Cardamom |ü]eTfi¯+˝Àq÷, Á|üu≤Û e+˝Àq÷
yÓTs¡T¬>’q s¡ø£+.
dü+düÿè‘·+˝À @\≈£î*ï ªª@˝≤μμ n+{≤s¡T. <äøDåÏ ≤~q kÕ>∑jT˚ ´ ∫qï
@\≈£î*ï ªªdü÷¬øåÌà˝≤μμ (dü÷ø£åà`@˝≤), ªª‘·è{Ï:μμ, ªªÁ<ë$&ûμμ, ªª‹«cÕμμ yÓTT<ä\>∑T
ù|s¡¢‘√q÷, áXÊq´ uÛ≤s¡‘·+˝À kÕ>∑j˚T´ ô|<ä› s¡ø£+ @\≈£î*ï ªªdü÷ú˝Ò˝≤μμ
(dü÷\ú G@˝≤), ªªãèVü≤<˚˝≤μμ (ãèVü≤‘YG@˝≤), ªªuÛÁÑ <˚˝≤μμ n˙ |æ\TkÕÔsT¡ . á s¬ +&ÉT
s¡ø±\ @\ø£ ø±j·T\T eT÷&ÉT |ü⁄{≤\T (Trilocular capsules) ø£*– ñ+{≤sTT
ø£qTø£ M{Ïì ñeTà&ç>± ªªÁ‹|ü⁄{°μμ n˙, @\øÏ ≈£L&Ü \e+>∑+e˝… <˚e˝Àø£|ü⁄
eèø£eå TH˚ $XÊ«dü+‘√ á s¬ +&ÉT s¡ø±\˙ ªªÁ‹~y√<ä“y¤ êμμ (Á‹~e+ -n+fÒ dü«s¡+Z -
˝À ñ<ä“$¤ +∫+~) n˙ n+{≤s¡T. á s¬ +&ÉT s¡ø±\ @\≈£î\ >∑TD≤\T <ë<ë|ü⁄>±
ˇø£ÿfÒ nsTTq+<äTq M{Ï yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\T ≈£L&Ü <ë<ë|ü⁄ dü]
düe÷q+>±H˚ ñ+{≤sTT.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 163
XÀ¢. @˝≤ ‹ø√Ôwüí ø±dü|ò”Tï ø£|òüs¡ø±Ô‹kÕs¡õ‘Y ˆ
Á|üy˚TVü≤ø£èÁ#·Ã¤<√wü|ò”Tï Á|ü<äs¡+ #· ns¡T∫+ »j˚T‘Y ˆ
ø£+&É÷ $wü ÁeD≤Hé Vü≤ìÔ eTTK eTdüÔø£ XÀ<Ûä˙ ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
@\≈£î\T #˚<äT>±, ñwüí+>± ñ+{≤sTT. ø±düeTT(<ä>∑TZ), ø£|òü+, s¡ø£Ô
$πs#·Hê\T, Á|üyT˚ Vü≤+, eT÷Á‘· ø£èÁ#·Ã+¤ , Á‹<√cÕ\T,ªªÁ|ü<sä e¡ TTμμ nH˚ Ád”\Ô ≈£î e#˚Ã
>∑s“¡ ø¤ √X¯ yê´~Û (Menorrhagia - ≈£îdüTeT s√>∑+), ns¡T∫(H√s¡T #·$ #·∫Ãb˛e&É+-
-Anorexia), <äTs¡<,ä $wü ÁeD≤\ì q•+|üCd Ò Tü +Ô ~. H√{Ï˙, eTTU≤˙ï, •s¡dTü ‡q÷
X¯ó~Δ |üs¡TdüTÔ+~.
á –+»\ qT+∫ rdæq @\øÏ q÷HÓøÏ mH√ï yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq
Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. Á>∑V≤ü D° $πs#·Hê\T ‘·–qZ ‘·sT¡ yê‘· ø£&TÉ |ü⁄˝Àì >±dt qT
yÓ&*É +|üCj Ò T· &ÜìøÏ (Carminative) j·÷\≈£î\T u≤>± |üì#˚kÕÔsTT.ô|‘’ ´· »«sê\
ø±s¡D+>± e#˚à ‘·\‹|üŒ≥ ‘·>&Z∑ ÜìøÏ j·÷\≈£î*ï ‘=ø£ÿ‘√düV‰ü u…\+¢ y˚dæ q\>∑>={Ϻ
<ëì‘√ ø±∫q ø£cÕj·T+ ‘ê>±*. ‘=ø£ÿ˝À ≈£L&Ü Wwü<Ûä $\Te\THêïj·Tì
eTs¡Tesê<äT.
ÁbÕNq ø±\+ qT+N |ü+&ÉT>∑\≈£î,|üu≤“\≈£î eTq+ #˚dTü ≈£îH˚ bÕqø£+˝À
` eTTK´+>± ÁosêeTqe$T |ü+~fi¯fl˝À uÛÑ≈£îÔ\≈£î b˛ùd u…\¢|ü⁄ bÕqø£+˝À
$T]j·÷\bı&ç ‘√ bÕ≥T, ‘=ø£ÿ‘√ düV‰ü @\≈£î\T <ä+∫, Ä bı&çì ø£*ù|yês¡T.Ä
eT+&ÉT y˚dü$˝À ‘êbÕ˙ï, <ëVü‰]Ô˙ rs¡Ã&Éy˚T ø±ø£, Ä bÕqø£+ #·ø£ÿ{Ï
eT÷Á‘·ø±]>±q÷, ùd«<äø±]>±q÷ |üì#˚d,æ X¯Øsêìï #·\㢠]#˚~.
XÊØs¡ø+£ >± ø£è•+∫q s√–øÏ>\∑ nJ]Ô yê´~Û (Atonic Dyspepsia) ì
‘=\–+#·&ÜìøÏ @\≈£î\T, X§+]ƒ, \e+>±\T, cÕJsê (Caraway seeds-Carum
carvi) \qT düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì yÓT‘·{ Ô Ï #·÷s¡+í #˚dæ yÓ÷‘ê<äT ns¡Á&ÜeTT
#=|ü⁄Œq Çyê«*.
yê+‘·T\T ‘·>&Z∑ ÜìøÏ ` @\øÏ $‘·T*Ô ï u≤>± y˚|,æ #·÷s¡+í #˚d,æ Ä #·÷s¡+í
◊<äT uÛ≤>±\T, kÕ\ eèø£|å ⁄ü (@|æ - Shorea robusta) õ>∑Ts¡T s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T,
‘·T+>∑ eTTdüÔ\T Hê\T>∑T uÛ≤>±\T, s¡ø£Ô #·+<äq+ (Pterocarpus santalinus)
s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T, |æ|Œü fi¯ófl eT÷&ÉT uÛ≤>±\T, \e+>±\T s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T, Hê>∑øπ düs¡
|ü⁄cÕŒ\T (Mesua ferrea) ˇø£ uÛ≤>∑+ - á yÓTT‘êÔ˙ï yÓT‘·{Ô Ï #·÷s¡+í #˚dæ ‘·&eÉ ≈£î
164 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
|ü~qT+∫ Çs¡y’Ó e&É¢ –+»\ m‘·TÔ yÓ÷‘ê<äT˝À s√–øÏ ÇùdÔ yê+‘·T\T yÓ+≥H˚
‘·>∑TZ‘êsTT.
ns¡T>∑T<ä\≈£î ` y˚|qæ @\øÏ $‘·T\Ô T, k˛|ü⁄ (Aniseeds-Pimpinella
anisum), cÕJsê (Caraway Seeds) düe÷q uÛ≤>±\˝À rdüT≈£îì yÓT‘·Ô>±
bı&ç#˚dæ, yÓ÷‘ê<äT ˇø£ {° dü÷ŒqT #=|ü⁄Œq rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ ns¡T>∑T<ä\≈£î
m+‘√ eT+∫~.
@˝≤~ #·÷s¡+í :-
}|æ] ‹‘·TÔ\≈£î dü+ã+~Û+∫q yê´<äT\˝À s√–øÏ ñ|üX¯eTq+
ø£*–+#·&+É e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ ã\es¡øΔ y£ TÓ qÆ {≤ìø˘ >±q÷ |üì#˚ùd ªª@˝≤~ #·÷s¡+í μμ
nH˚ @\≈£î\‘√ ‘·j÷· s¡jT˚ ´ ˇø£ #·÷s¡+í #˚ùd $<ÛëHêìï ‘·q ªª<ä Ç+&çjT· Hé
yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ Á>∑+<∏+ä ˝À &Ü.q<é ø£Øí $e]+#ês¡T. @\≈£î\T ˇø£ uÛ≤>∑+,
<ë*Ãì #Óøÿ£ s¬ +&ÉT uÛ≤>±\T, Hê>∑ øπ düs¡ |ü⁄cÕŒ\T eT÷&ÉT uÛ≤>±\T, $T]j·÷\T
Hê\T>∑T uÛ≤>±\T, |æ|Œü fi¯ófl Äs¡T uÛ≤>±\T, y˚|qæ uÀsêø˘‡ bı&ç ◊<äT uÛ≤>±\T,
M≥ìï{Ï˙ yÓT‘·>Ô ± #·÷s¡+í #˚d,æ &ÜìøÏ düe÷q |ü]e÷D+ ˝À - n+fÒ Çs¡y’Ó ˇø£ÿ
uÛ≤>±\T |ü+#·<ës¡ #˚]Ã, s√p eT÷&ÉT |üP≥˝≤, |üP≥≈£î ◊<äT qT+∫ Çs¡y’Ó
e&É–¢ +»\ m‘·TÔ yÓ÷‘ê<äT˝À Çyê«*.
ô|<ä› @\≈£î\≈£î ≈£L&Ü <ë<ë|ü⁄ Çy˚ yÓ<’ ´ä Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. nsTT‘˚
∫qï @\≈£î\T KØ<Óq’ $ ø£qTø£ yê{ÏkÕúq+˝À ô|<ä› @\≈£î\T yê&ÉTø√e&É+ ø£<Tä .›
‘Ó\T>∑T˝À ô|<ä› @\øÏì n&É$ @\ø±ÿj·T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
≈£îwüߘ e+{Ï yÓTT+&ç yê´<ÛTä \ ìyês¡D≈£î @\≈£î\T, dü<ë|ü, e÷qT|üdTü |ü⁄,
∫Á‘·eT÷\+, $&É+>±\T, s¡kÕ+»q+, ≈£îs¡Ty˚sT¡ yÓTT<ä˝q’… Á<äyê´\‘√ #˚dqæ ù|düTº
Á|üu≤Û ee+‘·+>± |üì#˚dTü +Ô <äì ªª#·sø¡ £ dü+Væ≤‘êμμ ˝À ù|s=ÿHêï&ÉT.(∫øÏ‘ê‡ kÕúq+
VII-84)
<ë<ë|ü⁄ düs«¡ s√>∑ ìyê]DÏ˝≤>± |üì#˚ùd ªª@˝≤~ >∑T{Ïø±μμ nH˚ e÷Á‘·\
‘·j÷· Ø $<ÛëHêìï ≈£L&Ü #·s≈¡ î£ &ÉT $e]+#ê&ÉT.(∫øÏ‘ê‡ kÕúq+-XI -21-24)
@\≈£î\T m≈£îÿe>± yê&ç‘˚ ø£*π> <äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î $s¡T>∑Tfi¯ófl>± ‘˚HÓ,
|ü+#·<ës¡, |ü{øÏ u£ \… +¢ , u≤<ä+ õ>∑Ts¡T |üì#˚kÕÔsTT.
ÇM Ä dü÷ø£åàyÓTÆq @\≈£î\≈£îqï mHÓïH√ï Wwü<Ûä $\Te\T. eT]
dü÷ø£àå yÓTqÆ y˚ ø£<ë nì @\≈£î*ï ìs¡ø¢ ´å£ + #ÓjT· ´s¡T ø£<ë?
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 165
166 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 #·+<äq+
ªª#·+<äq #·]Ñ· ˙\ø£fi‚ãs¡ |”‘·edüq eqe÷©μμ n+≥÷ Áo ø£èwüßí&ç
>∑T]+∫ »j·T<˚e eTVü‰ø£$ sêdæq nwü|º ~ü ì $qìyês¡T+&ÉsT¡ ãVüQXÊ! Ä q\¢qj·T´
s√p yÓT|Æ Pü ‘·>± >∑+<Û+ä sêdüT≈£îH˚yê&É≥.düV≤ü »+>±H˚ q\¢{Ï edüTÔe⁄\T yê{Ïô|’
|ü&˚ ø±+‹ì, ñcÕíìï |üP]Ô>± |”\TÃ≈£îì u≤>± y˚&Ó≈£îÿ‘êsTT.Ä ‘ê|ü+ ‘·–Z,
X¯Øs¡+ #·\㢠&Ü\+fÒ ñwüí ÁbÕ+‘· <˚XÊ\ Á|ü»\≈£î- Á|ü‘´˚ øÏ+∫ q\¢yêfi¯fløÏ #·+<äq+
nedüs+¡ m+‘ÓH’ ê ñ+~. X¯Øsêìï #·\㢠s¡#&· yÉ T˚ ø±<äT— #·+<äq+ X¯ØsêìøÏ #·øÿ£ {Ï
düT>∑+<ÛëìïdüT+Ô ~ ≈£L&Ü. ªª>∑+<Ûeä T\<ä y˚Tì ø£+|ü⁄ <ä–qZ j·T≥T¢μμ nqï y˚eTq
|ü<ä´bÕ<ëìïã{Ϻ X¯Øs¡ <äTs¡Z+<Ûä+ b˛>=≥º&ÜìøÏ ÁbÕNqø±\+ qT+&ç >∑+<Ûä+
n\<äT≈£îH˚yês¡ì Á>∑Væ≤+#·>∑\+. ªª>∑+<Ûä|ü⁄ #Óø£ÿ\T yÓ÷dæHê >±&ç<ä >±&ç<˚μμ nH˚
kÕyÓT‘·qTã{Ϻ >∑+<Ûä|ü⁄ #Óø£ÿqT ˙{Ï ‘·&ç‘√ ns¡>∑Bdæ rùd >∑+<Ûëìï ˇ+{ÏøÏ
|üPdüT≈£î+fÒ |ü]eTfi¯yT˚ >±˙ >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ \qT ˇ+{ÏøÏ m+‘·>± s¡T<äT≈› î£ Hêï |ò*ü ‘·+
ñ+&É<ìä ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. ªªyê&ÉT >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ \T n$Tàq #√fÒ ø£f\º… T ne÷à&ÉTμμ
e+{Ï kÕyÓT‘·*ïã{Ϻ nHê~>± >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ \T m+‘· $\TyÓq’ y√ ‘Ó\TdüTø√>∑\+.
ªª>∑+<Ûä+μμ, ªª>∑+<ä+μμ nì ≈£L&Ü |æ\Teã&˚ #·+<äq+ XÊ+≥˝Òd”
(santalaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q eèø£+ å . <ëì XÊÁd”j Ô T· HêeT+ XÊ+≥\+
Ä\“+ (Santalum album). uÛ≤s¡‘· B«|üø\£ Œ+ nHê~>± y˚T\TC≤‹ #·+<äHêìøÏ
Á|üdæ~Δ. Çø£ÿ&ç ø£sêï≥ø£, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, πøs¡fi¯, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\ n&Ée⁄\˝Àì
ø=ìï bı&ç ÁbÕ+‘ê\˝À #·+<äq eèøå±\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
á eèø£+å #Óøÿ£ \qT &çd˝ºæ wÒ Hü é #˚jT· &É+ <ë«sê #·+<äq <Ûèä ‹ (Essential
Oil) \_ÛdTü +Ô ~. Ç~ |ü]eTfi¯ Á<äe´+>± yê&É‘ês¡T. BìøÏ yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± ≈£L&Ü
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 167
168 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
mH√ï Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT.düãT“\T, bÂ&ÉsT¡ ,¢ eTTU≤ìøÏ yê&ÉT≈£îH˚ Áø°eTT\ ‘·j÷· Ø˝À
#·+<äq <Ûèä ‹ì yê&É‘ês¡T.
#·+<äq <Ûèä ‹ø°, >∑+<Û|ä ⁄ü #Óø£ÿø° X¯ØsêìøÏ #·\Te#˚ùd dü«uÛ≤e+ ñ+~.
#·+<äq+ eT÷Á‘·ø±]. #ÓeT≥ |ü{dºÏ Tü +Ô ~. ø£fiq¢Ë T yÓ&*É +|üCùÒ d (expectorant)
>∑TDeT÷ ñ+~. #·øÿ£ {Ï |ü]eTfi¯+>∑\ >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ qT ø=ìï q>∑\ ô|f…\º T, {≤sTT˝…{Ÿ
u≤≈£î‡\ ‘·j·÷Ø˝Àq÷ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.>∑+<Ûä|ü⁄ #Óø£ÿ≈£î &çe÷+&é m+‘·>±
ô|]–b˛sTT+<ä+fÒ ás√E ndü\T dædü˝…’q >∑+<Ûä|ü⁄ #Óø£ÿ\T <ë<ë|ü⁄ <äTs¡¢uÛÑ+
nsTTb˛j·÷sTT. >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ ù|s¡T‘√ @y˚y√ #Óøÿ£ \T e÷¬sÿ{À¢ \_ÛdTü HÔ êïsTT.
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊqTï+∫ #·+<äq ‘Ó˝’ ≤ìï Ç+>±¢+&é, nyÓT]ø±, »bÕHé,»s¡à˙ yÓTT<ä\>∑T
<˚XÊ\≈£î m>∑TeT‹ #˚dTü HÔ êïs¡T.
dü+düÿè‘·+˝À >∑+<Ûkä Õs¡+, eTVü‰s¡Ω+, uÛÁÑ <äÁ|æjT· +, eT\j·T»+, ÁoK+&É+
yÓTT<ä\>∑T ù|s¡‘¢ √q÷ >∑+<Ûëìï |æ\TkÕÔsT¡ . nHê~>± >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ qT X‚«‘· #·+<äq+
(‘Ó\ì¢ ~), |”‘· #·+<äq+ (|üdTü |ü⁄ |ü#÷ ì~), s¡øÔ£ #·+<äq+ (mÁs¡ì~), ≈£î#·+<äq+
(Bastard Sandal) nì |ü\T $<Ûë\T>± e´eVü≤]düTH Ô êïs¡T. eT+∫ >∑+<Ûëìï
Áo>∑+<Û+ä n˙, dæ] #·+<äq+ n˙ ≈£L&Ü n+{≤s¡T. Ç~ ‘Ó\>¢ ± ñ+&˚ ø±s¡D+>±
Bì XÊÁd”j Ô T· HêeT+ XÊ+≥\+ Ä\“+ nì ìsêΔ]+#ês¡T. Ä\“+ n+fÒ ˝≤{ÏHé
uÛ≤wü˝À ªª‘Ó\ì¢ ~μμ nì ns¡+ú . s¡øÔ£ #·+<äq+ ˝Òø£ mÁs¡ #·+<äq+ (Santalum
rubrum) nH˚~ Red Sanderswood ˝Òø£ Red Sandalwood (Pterocarpus
santalinus- {°s√ø±s¡Œdt XÊ+≥*ìdt) nì |æ\Teã&˚ Fabaceae ≈£î≥T+u≤ìøÏ
#Ó+~q y˚s=ø£ eèø£+å . ø=+<äsT¡ ã+&ç >∑T]$+<ä eèøå±ìï ªª≈£î#·+<äq+μμ n+≥THêïs¡T.
$T–*q$ >∑+<Û+ä ˝Àì s¡ø±\T.
XÀ¢. Áo>∑+<Ûä+ o‘·\+ kÕ«<äT ‹ø£Ô+ |æ‘·Ô$HêX¯q+ ˆ
s¡ø£ÔÁ|ükÕ<äq+ es¡í´+ n+‘·sê›Vü≤$HêX¯q+ ˆˆ (<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
#·+<äq+ o‘·\+>±, kÕ«<äT>± (s¡T∫ø£s+¡ >±), #˚<Tä >± ñ+≥T+~. n~
|æ‘êÔ˙ï, n+‘·sê›V‰ü ˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. s¡ø±Ôìï X¯ó~Δ #˚dTü +Ô ~. <˚V‰ü ìøÏ ø±+‹ì
ø£*–düTÔ+~.
nìï s¡ø±\ s¡øÔ£ <√cÕ\q÷ #·+<äq+ b˛>=&ÉT‘·T+~. $wü+, eT+≥,

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 169

yê‘·+, >∑T\à+, ÁøÏeTT\T - M≥ìï{Ï˙ q•+|ü CÒdTü +Ô ~. s¡øÔ£ ô|‘’ ´· +, $dü]Œ(#·sà¡ +
bı&çu≤] e#˚à rÁeyÓTÆq <äTs¡<ä), Á|üy˚TVü≤+, <ä|æŒø£, møÏÿfi¯ófl, n‹kÕs¡+-
yÓTT<ä\>∑Tyê{Ïì b˛>={Ϻ X¯ØsêìøÏ XÊ+‹ #˚dTü +Ô ~.
#·+<äq ‘Ó’\+ ˝À Á|ü<Ûëq+>± ñ+&˚ ªªXÊ+≥˝≤˝Ÿμμ (Santalol) nH˚
|ü<ësêúìøÏ mH√ï yÓ<’ ´ä |üsy¡ ÓTqÆ Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ ∫s¡T #˚<Tä >±
ñ+&ç, X¯ØsêìøÏ #·\Te #˚jT· &ÉyT˚ ø±ø£ ÁkÕyê*ï n]ø£&TÉ ‘·T+~. >∑+<Û+ä sêdüT≈£î+fÒ
ø=~›>± |ò÷ü ≥T>±q÷ ñ+≥T+~. #·+<äq ‘Ó\’ + ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ eT÷Á‘·ø±]>±q÷,
ñÁ‘˚Œs¡ø+£ >±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~. ø£fiq¢Ë T yÓ&É*+|üCdÒ Tü +Ô ~. Msê´ìï #·\㢠s¡TdüTÔ+~.
n\dü≥q÷, yê|ü⁄\q÷ b˛>=&ÉT‘·T+~.
#·+<äq ‘Ó\’ +˝À ôd&ÜsY #Óøÿ£ ‘Ó\’ +, ÄeTT<ä+ ø£©Ô ø£\T|ü⁄‘ês¡T. nsTT‘˚
M{Ïì ‘˚*>±ZH˚ >∑T]Ô+#·e#·TÃ. >∑+<Ûä|ü⁄ #Óø£ÿ u…s¡&ÉT eT]j·TT ‘Ó\¢ì ªªXÊ|t e⁄&éμμ
(Sapwood) \qT ‘=\–+∫ ˝À|ü* ªªVü‰sYº e⁄&éμμ (Heartwood) qT dü÷s¡´s¡•à
‘·>\∑ ≈£î+&Ü Äs¡u&… ‘É ês¡T. Ä]q ø=B› #·+<äq+ düT>∑+<Ûä uÛÑ]‘·eTÚ‘·T+~.
mHêïfi¯óflHêï <ëì düT>∑+<Û+ä ‘·><Z∑ Tä ≈£L&Ü. n˝≤π> >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ ≈£î $T–*q ø£\|ü\≈£î
|ü{qºÏ ≥T¢ #Ó<\ä T |ü≥<º Tä ≈£L&Ü.
ô|‘’ ´· |ü⁄ »«sê\≈£î #·+<äq+ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.#·sà¡ + ù|*Hê, ô|{ÏH¢ ê,
‘·\ H=|ü⁄Œ\≈£î >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ qT ˙{Ï‘√H√, s√CŸ yê≥sY ‘√H√ kÕqô|’ ns¡>B∑ dæ
sêdüT≈£î+fÒ ‘·øDå£ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. #·sà¡ yê´<ÛTä \˝À <äTs¡<,ä y˚&,ç yê|ü⁄
O|üX$¯ T+#·&ÜìøÏ, bÕs¡Ù«|ü⁄ ‘·\ H=|ü⁄Œ\ (Hemicrania) ≈£î, »«sê\≈£î >∑+<Ûä|ü⁄
#Óø£ÿqT ns¡>∑Bdæ, Ä ù|düTº sêdüT≈£î+{≤s¡T. ‘˚\T≈£î{Ϻq#√≥ <ëìô|’ >∑+<Ûä|ü⁄ ù|düTº
sêùdÔ yÓ+≥H˚ u≤<Ûä ‘·–Zb˛‘·T+~. $<ëVü‰ìï ñ|üX¯$T+|üCÒj·T&ÜìøÏ >∑+<Ûä|ü⁄ bı&çì
ø=ã“] ˙fi¯fl˝À ø£*|æ ‘ê–kÕÔs¡T. ¬s+&ÉT ‘·T˝≤\ |ü\T#·{Ï >∑+<Ûä|ü⁄ #Óø£ÿ ù|düTº˝À
‘˚HÓ, |ü+#·<ës¡ #˚]Ã, _j·T´|ü⁄ ø£&ÉT>∑T˙{Ï‘√ ø±˙, >∑+õ‘√ ø±˙ ø£*|æ ‘ê–ùdÔ s¡ø£Ô
Á>∑V≤ü D° yÓTT<ä˝’q… ñ<äsø¡ √X¯ yê´<ÛTä \T qj·TeTÚ‘êj·T˙, <ëVü≤+, X¯Øs¡|⁄ü ø±ø£
‘·>∑TZ‘êj·Tì ªªuÛ≤eÁ|üø±X¯μμ ù|s=ÿ+~.
>∑+<Û|ä ⁄ü bı&çì e÷Á‘·\T #˚dæ Äe⁄ bÕ\‘√ ÇùdÔ >∑H]˚ j·÷ qj·TeTÚ‘·T+~.
#·s¡à+ ù|*q|ü⁄Œ&ÉT, |ü–*q|ü⁄Œ&ÉT, $|üØ‘·+>± #ÓeT≥ |ü&ÉT‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT >∑+<Ûä|ü⁄
#·÷s¡+í Ä Á|ü<X˚ +¯ ˝À sêdüT≈£î+fÒ eT+∫ |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~.
170 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ˇø£|⁄ü Œ&ÉT ù|¢>T∑ yê´~Û Á|üã\T‘·Tqï düeTj·÷\˝À X‚«‘· #·+<äq+, s¡øÔ£
#·+<äq+, y˚|ü, <ëìeTà #Óø£ÿ\ #·÷sêí\qT eT]ø=ìï Á<äyê´\‘√ #˚]Ã H˚‹‘√
Çfi¯fl˝À <Û÷ä |ü+ y˚jT· &É+ <ë«sê yê´~Û k˛ø£≈î£ +&Ü <ëì yê´|æìÔ n]ø£fyºÒ ês¡T.
#·+<äq ‘Ó\’ + >∑H]˚ j·÷, ∫qï |æ\˝¢ À¢ e#˚à yÓTT+&ç Áu≤+U…{’ dÏ t \≈£î
~yÍ´wü<+äÛ .nsTT‘˚ yÓ÷‘ê<äT ◊<äT #·Tø£ÿ\≈£î $T+#·sê<äT.m≈£îÿyÓ‘’ ˚ øÏ&ïû \T <Óã“‹H˚
Á|üe÷<ä+ ñ+~.XÊ«dü ø√X¯ yê´<ÛTä \˝À #·+<äq ‘Ó˝’ ≤ìï yêeTTyê≥sY ‘√ ø±˙
X§+]ƒ ø£cÕj·T+‘√ ø±˙ ø£*|æ ˝ÀìøÏkÕÔsT¡ .
>∑H˚]j·÷≈£î :
d”kÕ*Œìj·÷ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q (<äøDåÏ nyÓT]ø±˝À ô|]π>) ø=ô|ô’ |sò ê
(Copaifera) eèøå±\ düT>∑+<Ûu ä ]ÑÛ ‘·yÓTqÆ õ>∑Ts¡T (Copaiba) qT+∫ rùd q÷HÓ,
#·+<äq ‘Ó\’ +, #·\¢ $T]j·÷\ (‘√ø£ $T]j·÷\- Cubebs- Cubeba officinalis)
‘Ó’\+ - á eT÷&ç+{Ï $TÁX¯eT+ >∑H˚]j·÷ (Gonorrhoea) ≈£î n<äT“¤‘·+>±
|üì#˚düTÔ+~. yÓ÷‘ê<äT @&ÉT #·Tø£ÿ\≈£î $T+#·≈£î+&Ü #·¬øÿs¡ô|’ y˚dæ rdüTø√yê*.
#·+<äq ‘Ó\’ + #ÓeT≥ |ü⁄{Ï+º ∫ »«sêìï ‘·–+Z #˚ dü«uÛ≤e+ ø£*– ñ+≥T+~.
>∑T+&Ó n‹ y˚>+∑ >± ø=≥Tº≈î£ H˚ yê]˝À >∑T+&Ó y˚>±ìï ‘·–+Z #·&ÜìøÏ #·+<äq ‘Ó\’ +
|üì#˚dTü +Ô ~. ùdÿ;dt e+{Ï #·sà¡ yê´<ÛTä \˝À nìï <äX\¯ ˝Àq÷ <äTs¡<ä ‘·–+Z #·&ÜìøÏ
#·+<äq ‘Ó\’ + sêdüTø=q&É+ n‘·T´‘·eÔ T+. #·+<äq ‘Ó˝’ ≤ìøÏ s¬ {Ï+º |ü⁄ Äeq÷HÓ ø£*|æ
sêdüT≈£î+fÒ yÓTT{ÏeT\T ‘·–Zb˛‘êsTT. m]dæô|˝≤dt (Erysipelas), Á|üP]>√
(Prurigo) e+{Ï yÓTT+&ç #·sà¡ yê´<ÛTä \≈£î >∑+<Û| ä ⁄ü #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ ns¡>B∑ dæ sêdüT≈£î+fÒ
u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~.
|æ‘·Ô <√wü+ ø±s¡D+>± e#˚à ªªô|‹’ Ôø£ n‹kÕs¡μμ $πs#·Hê\≈£î n<äT“¤‘+· >±
|üì#˚ùd ˇø£ #·÷sêíìï ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ˝À #·s¡≈£î&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT. <ëì ‘·j·÷Ø˝À
#·+<äq #·÷s¡+í ‘√u≤≥T eTèD≤\+ (‘êeTs¡), ñ‘·Œ\+(ø£\Te), ˝ÀÁ<Ûä (˝§<äT>› T∑ ),
Hê>∑s(¡ X§+]ƒ) #·÷sêí\T yê&É‘ês¡ì ù|s=ÿHêï&ÉT.(∫øÏ‘ê‡ kÕúq+- XIX - 53)
#·+<äq+, s¡øÔ£ #·+<äq+, n>∑sT¡ e¬>s’ ê ~qTdüT\‘√ ø±#˚ ªª#·+<äHê~
‘Ó’\+μμ Äj·TTπs«<ä+˝À Á|üdæ<äΔ ‘Ó’\+. n~ yÓT<ä&ÉT≈£î #·\Te #˚düTÔ+~. n˝≤π>
#·+<äq ‘Ó’\+, #·\¢ $T]j·÷\T, n‹ eT<ÛäTs¡+, ø√ù|u≤ e+{Ï ~qTdüT\‘√
‘·j÷· s¡T#˚ùd ªª#·+<äHê~ e{Ïμμ nH˚ >∑T[ø£\T >∑H]˚ j·÷, eT÷Á‘· Hêfi¯+˝À eT+≥,
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 171
eT÷Á‘· ø£èÁ#·Ã¤+ (Strangury) yÓTT<ä\>∑T yê{Ïì X¯$T+|üCdÒ ,æ X¯Øs¡+˝À ø±ø£qT
‘·–+Z ∫, #·\㢠s¡TkÕÔsTT.
>∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ mH˚ïfi¯ófl ì\e ñHêï bÕ&Ée<äT. #Ó<\ä T |ü≥<º Tä . |ü]eTfi¯+
ø√˝ÀŒ<äT. ô|ô’ |#·Tà Çìï Äs√>∑´, yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. ø±ãfÒº eTq+<ä]
Çfi¯fl˝À ‘ê‘·\Hê{Ï eT+∫>∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£ \÷, kÕq\÷ n˝≤π> ‘·s‘¡ s· ê\ yês¡d‘ü «·
Ädæ>Ô ± ø=qkÕ>∑T‘·÷ edüTHÔ êïsTT. MT Ç+{À¢ ≈£L&Ü bÕ‘· eT+∫ >∑+<Û|ä ⁄ü #Óøÿ£
mø£ÿ&√ ñ+&˚ ñ+≥T+~. yÓ‹øÏ ãj·T≥≈£î rj·T+&ç. ˝Òøb£ ˛‘˚ H˚&˚ ˇø£{Ï ø=qT≈£îÿ
s¡+&ç. n~ ø£˙dü+ s¬ +&ÉT eT÷&ÉT ‘·sê\¬øH’ ê ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.

172 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 173
174 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ‘·T\dæ
ªª‘·T\dæ eq+˝À >∑+C≤sTT yÓTTø£ÿ yÓTT*∫q≥T¢μμ, ªª‘·T\dæ ø£&ÉT|ü⁄q
<äTs¡<>ä =+&ç |ü⁄{Ïqº ≥T¢μμ yÓTT<ä˝q’… kÕyÓT‘·\T eTq ÁbÕNqT\T ‘·T\dæyTÓ Tø£ÿqT m+‘·
$\TyÓq’ ~>± uÛ≤$+#ês√ ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. Ä s√E˝À¢ <ë<ë|ü⁄ n+<ä] Çfi¯fl˝À
‘·T\dæø√≥\T ñ+&˚$. ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ*ï |ü$Á‘·+>± m+∫ |üPõ+#˚ >∑èVæ≤DT\T
H˚&TÉ ≈£L&Ü m+<äiÀ ñHêïs¡T. ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ≈£îqï nH˚ø£ Wwü<,äÛ ñ|üj÷Ó –‘ê
$\Te\ ø±s¡D+>±H˚ eTq ÁbÕNqT\T <ëìø± |üP»˙j·T kÕúHêìï ø£*Œ+#ês¡T.
‘·T\dæ yÓTTø£ÿ\˝À \ø°åà ‘·T\dæ, ø£èwüí ‘·T\dæ, sêeT ‘·T\dæ, uÛÑ÷ ‘·T\dæ,
≈£îø£ÿ ‘·T\dæ e¬>’sê mH√ï s¡ø±\THêï, \ø°åà ‘·T\dæ (‘Ó\¢ ‘·T\dæ), ø£èwüí ‘·T\dæ
(q\¢ ‘·T\dæ) Á|ü<ëÛ q+>± #Ó|⁄ü Œø√<ä>$Z∑ . ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T Ä≈£î\T, ø±&É\T
ø£*–q yÓTTø£ÿqT ‘·T\dæ n˙, \ø°àå ‘·T\dæ n˙ n+{≤s¡T. ø=+<äsT¡ ≈£îø£ÿ ‘·T\dæì
≈£L&Ü ‘Ó\¢ ‘·T\dæ n+≥THêïs¡T. ‘·T\dæì dü+düÿè‘·+˝À ªªdüTs¡kÕμμ, ªª‘·T\d”μμ, ªªdüTs¡_μÛ μ,
ªªdüTs¡eT+»Øμμ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . Çø£ ˝Ò‘· e+>∑|+ü &ÉT s¡+>∑T áHÓ\÷,
ø±&É\÷ ø£*–q ‘·T\dæì ø£èwü(í q\¢)‘·T\dæ n+{≤s¡T. Bìï dü+düÿè‘·+˝À ªª»+;s¡μμ,
ªªKs¡|Áü ‘·μμ, ªªeTs¡Teø£μμ yÓTT<ä\>∑T ù|s¡‘¢ √ |æ\TkÕÔsT¡ . |ò÷ü f…qÆ <ëì yêdüq ø±s¡D+>±
<ëìï ªªrø£åí >∑+<Ûëμμ, ªªdüT>∑+<Ûäø£μμ nH˚ ù|s¡¢‘√q÷ |æ\TkÕÔs¡T.
XÀ¢. ‘·T\d” \|òüTT‹ø√ÔcÕí s¡÷øå± #· ø£|òüyê‘·qT‘Y ˆ
ÁøÏ$T<√wü+ Vü≤s¡‘´˚ cÕ s¡T∫ø£è<ä«Væ≤ïB|ü˙ ˆˆ (<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
‘·T\dæ \|òTü Te⁄>±, #˚<Tä >±, ñwü+í >±, s¡÷ø£+å >± ñ+≥T+~. n~ ø£|+üò ,
yê‘·+, ÁøÏ$T s√>∑+ ` M{Ïì ìyê]düT+Ô ~. H√{ÏøÏ s¡T∫ |ü⁄{Ïdº Tü +Ô ~. n–ï B|üq+
#˚dTü +Ô ~ (Äø£*ì ô|+#·T‘·T+~).
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 175
176 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ ˝≤$Tj˚Td” (Lamiaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q~. >∑‘+· ˝À
Bìï ªª˝≤_j˚T{°μμ >± eØZø]£ +#ês¡T.eTq+ Çfi¯fl˝À ô|+#·T≈£îH˚ \ø°àå ‘·T\dæì
Ä+>∑+¢ ˝À Holy Basil n+{≤s¡T.<ëì XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Ocimum sanctum.
Ç~ ø±ø£ n&Ée⁄˝À¢ |æ∫ÃyÓTTø£ÿ>± ô|]π> eTs√ ‘·T\dæì Sweet Basil (eq ‘·T\dæ)
n+{≤s¡T. <ëì XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Ocimum basilicum. ø£èwüí ‘·T\dæ XÊÁd”Ôj·T
HêeT+ Ocimum americanum.. ‘·T\dæ C≤‹ yÓTTø£ÿ\ìï+{Ï Ä≈£î\÷ dü÷|t
\T, kÕdt \T, dü˝≤&é \T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝ÀH˚ ø±ø£ |ü\T ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\˝À
Á&Ód‡æ +>¥ >±q÷ yê&É‘ês¡T. düu≤® $‘·T\Ô T nì |æ\Teã&˚ eq ‘·T\dæ $‘·HÔ ê\qT
yÓTT+&ç s¡ø£Ô Á>∑Vü≤DÏ, n‹kÕs¡+ e¬>’sê\T ‘·–Z+#·&ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. düu≤® $‘·TÔ\≈£î
mH√ï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. ‘·T\dæ <Ûèä ‹ (Essential Oil) ã+>±s¡T
|üdüT|ü⁄ eHÓï˝À ñ+≥T+~. <ëìï |ü]eTfi¯ Á<äyê´\T, bÕ˙j·÷\ ‘·j·÷Ø˝À
O|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . »\TãT, eTT≈£îÿ ~ã“&É, eTT≈£îÿ ˝À|ü* bıs¡\ yê|ü⁄ (Catarrh),
Áu≤+U…{’ dÏ t \≈£î ‘·T\dæ ~yÍ´wü<+äÛ . |ü+{Ï H=|ü⁄Œ\ qT+∫ ñ|üXe¯ THêìøÏ yê&˚
ªªeTÚ‘Y yêwtμμ\ ‘·j·÷Ø˝À |òü÷f…Æq ø£èwüí ‘·T\dæ Ä≈£î*ï yê&É‘ês¡T.
‘·T\dæ Ä≈£î\T, –+»\T, y˚sT¡ - n˙ï yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ y˚.
‘·T\dæ Ä≈£î\T düTyêdüq>±, |ò÷ü ≥T>± e⁄+&ç, q$T*‘˚ Hê\Tø£ ‹$Tà¬s≈£îÿ‘·T+~.
Ç$ ø£fiq¢Ë T yÓ&*É +|üCdÒ ,æ »\TãT, <ä>T∑ ,Z >=+‘·T yê|ü⁄\qT ‘·–kZ ÕÔsTT. ‘·T\dæ
y˚fi¯ófl »«s¡ Vü‰]DÏ (Febrifuge) >± |üì#˚kÕÔsTT. m+&çq ‘·T\dæ ø±+&É+ bı≥º≈î£
ã\$TdüT+Ô ~. ‘·T\dæ $‘·HÔ ê\T õ>∑Ts¡T>± ñ+&ç, yê∫ ñÁ<˚ø+Ï ∫q ø£DC≤˝≤ìï
O|üX¯$T+|üCÒkÕÔsTT.
‘·T\dæ yÓTTø£ÿ <√eT*ï bÕs¡Á<√\T‘·T+~. Ç+{Ï #·T≥÷º ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ*ï
ô|+#˚ neø±X¯+ ñqïyês¡T m≥Te+{Ï ªªeTdæÿ{À ø±sTT˝Ÿ‡μμ yê&˚ nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&ÜH˚
<√eT\ u≤] qT+∫ ‘·|⁄ü Œø√e#·TÃ. Ç+{Ï Äes¡D\˝À ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ\T ô|+#·&ÜìøÏ
Ç~ ≈£L&Ü ˇø£ ø±s¡D+.
‘·T\dæ Ä≈£î\qT ˙{Ï ‘·&‘ç √ yÓT‘·>Ô ± q÷], Ä ù|düTqº T yÓTT+&ç >∑&\¶É ÷,
ÁeD≤\ô|’ sêùdÔ Á|üj÷Ó »qeTT+≥T+~. ‘·T\dæ Ä≈£î\ ø£cÕj·T+ |æ\\¢ ≈£î e#˚Ã
ø£&ÉT|ü⁄H=|ü⁄Œ\T, ø±˝Òj·T yê´<ÛäT*ï b˛>={Ϻ ø£&ÉT|ü⁄øÏ ã\$TdüTÔ+~. á ø£cÕj·÷ìï
eT˝Ò]j·÷ ìyês¡D≈£L yê&É‘ês¡T. ‘·T\dæ Ä≈£î\ s¡kÕìï ø=ìï ˝ÀVü≤ <Ûë‘·T
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 177
178 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
dü+ã+~Û‘· Wwü<ëÛ \≈£î nqTbÕq+ (Adjunct) >± yê&É‘ês¡T. Ä Wwü<ëÛ \qT ‘·T\dæ
Ä≈£î\‘√ ø£*|æ q÷], yÓT‘·Ô{Ï ù|düTº>± #˚dæ, HêøÏkÕÔs¡T.s¡ø£Ô <√cÕ\T, <äTs¡<ä\T,
‘êeTs¡, ≈£îwüߘ e¬>s’ ê yê´<ÛTä \˝À ‘·T\dæ Ä≈£î\ s¡d+ü ˝ÀìøÏ∫Ã, ‘·T\dæ Ä≈£î\qT
ìeTàs¡dü+‘√ ø£*|æ q÷] ô|’|üP‘·>± sêùdÔ #·ø£ÿ{Ï |òü*‘·+ ñ+≥T+~. >=+‘·T
u§+>∑Ts¡Tb˛sTT, >=+‘·T˝Àì XÊ«dü e÷s¡+Z eT÷düT≈£îb˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT (Croup), eTT≈£îÿ,
>=+‘·T˝Àì bıs¡\T yê∫q|ü⁄Œ&ÉT (Catarrh), m+&ÉT ‘·T\dæ ø±+&É+ ø£cÕj·T+>±
ø±∫ rdüT≈£î+fÒ ‘·øDå£ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.á ø£cÕj·T+ n‹kÕs¡ $πs#·Hê\T,
Áu≤+U…’{Ïdt \≈£î ≈£L&Ü ~yÍ´wü<Ûä+.
<ä>T∑ ,Z #Ûêr dü+ã+<Ûä yê´<ÛTä \˝À ñ|üXe¯ THêìøÏ, ‘·T\dæ Ä≈£î\T, yê≈£î&ÉT
yÓTTø£ÿ (Solanum jacquinii) y˚fió¯ fl, >∑+≥T uÛ≤s¡+– (Premna herbacea)
y˚fi¯ófl, ‹|üŒ r>∑ (Tinospora cordifolia), X§+]ƒ ` á ◊~+{Ï˙ ¬s+&ÉT
‘·T˝≤\ #=|ü⁄Œq rdüT≈£îì ø£cÕj·T+>± ø±∫ ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
<Ûë‘·T |ü⁄wæºøÏ
‘·T\dæ Ä≈£î\ ø£cÕj·÷ìøÏ ø=~›>± @\≈£î\ bı&ç, ˇø£ ‘·T\+ kÕ˝≤$TÁ•
#·÷s¡+í (Salep Powder- Orchis mascula) nH˚ Ä]ÿ&é <äT+|ü bı&ç #˚]ùdÔ n~
ˇø£ ã\es¡øΔ y£ TÓ qÆ , Ms¡´es¡øΔ y£ TÓ qÆ bÕ˙j·T+ ne⁄‘·T+~.
Á|ü‹ s√p Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü ‘·T\dæ Ä≈£î\ s¡d+ü ‘ê>∑T‘·T+fÒ n~
bı≥º≈î£ ã\$Te«&ÉyT˚ ø±ø£, X¯ØsêìøÏ #·øÿ£ {Ï ø±+‹˙, eTTK es¡ÃdüT‡q÷ ÇdüT+Ô ~.
n+‘˚ ø±<äT— |òPü ,¢ ø£\sê, eT˝Ò]j·÷ e+{Ï yê´<ÛTä \T Á|üã*q|ü⁄Œ&ÉT ‘·T\dæ Ä≈£î\
s¡d+ü yê´~Û ìs√<Ûøä +£ (Prophylactic) >±q÷ |üì#˚dTü +Ô ~.#Ó$ b˛≥T≈£î ‘·T\dæ
Ä≈£î\ s¡d+ü s¬ +&ÉT eT÷&ÉT #·Tø£ÿ\T #Ó$˝À y˚dTü ≈£î+fÒ n<äT“¤‘+· >± |üì#˚dTü +Ô ~.á
s¡d+ü yÓTT+&ç »«sê\q÷, s¡øÔ£ Á>∑V≤ü DÏ˙, nJ]Ô˙, s¡øÔ£ ÁkÕyê\q÷ n]ø£&TÉ ‘·T+~.
|æ\˝¢ À¢ nJ]Ô ø±s¡D+>± e#˚à rÁeyÓTqÆ ø£&TÉ |ü⁄ H=|ü⁄Œ\≈£î ‘·T\dæ Ä≈£î\ s¡d+ü ˝À
ø=~›>± X§+]ƒ bı&ç ø£*|æ ÇùdÔ ‘·ø£åD+ ‘·–Zb˛‘êsTT.‘·T\dæ <äfi≤\ s¡dü+˝À
$T]j·÷\ #·÷s¡+í ø£*|æ˝ÀìøÏ Ç∫ÃHê »\TãT, »«s¡+, >=+‘·T yê|ü⁄ yÓTT<ä˝q’… $
‘=\–b˛‘êsTT.‘êC≤ ‘·T\dæ Ä≈£î\ s¡d+ü yê+‘·T\qT ìs√~ÛdTü +Ô ~. ø£&TÉ |ü⁄˝Àì
ÁøÏeTT*ï q•+|üCdÒ Tü +Ô ~.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 179
 ‘·T\dæ <äfi≤\ s¡d+ü ˝À ‘˚H,Ó X§+]ƒ, ˙s¡T*¢ s¡d+ü ø£*|æ ˝ÀìøÏùdÔ |æ\\¢ ≈£î
»\TãT, »«s¡+, Áu≤+U…{’ dÏ t e¬>s’ ê\T b˛>=≥º&yÉ T˚ ø±ø£ ø£fiq¢Ë T yÓ&*É +|üCj
Ò T· &ÜìøÏ
n<äT“¤‘+· >± |üì#˚dTü +Ô ~. ‘˚H‘Ó √ ‘·&|ç qæ ‘·T\dæ Ä≈£î*ï |æ\\¢ ≈£î ‹ì|æùdÔ yÓTT+&ç
<ä>T∑ \Z qT qj·T+#˚d,æ ø£fiq¢Ë T yÓ&*É +|üCdÒ Tü +Ô ~.
yê+‘·T\ ìyês¡D≈£î e÷Á‘·
sπ >∑T (Zizyphus jujuba) –+»\˝Àì |ü|⁄ü Œ,‘·T\dæ Ä≈£î\T, |ü{øÏ £ u…\+¢
` á eT÷&ç+{Ï˙ ˇø=ÿø£ÿ{Ï eT÷&ÉT e÷wü\ #=|ü⁄Œq rdüTø√yê*.(ˇø£ e÷wü
n+fÒ ‘·T\+˝À mì$T<√ e+‘·T) BìøÏ ˇø£ e÷wü $T]j·÷\T #˚]à X¯óÁuÛyÑ TÓ qÆ
˙{Ï‘&· ‘ç √ yÓT‘·>Ô ± q÷] ∫qï e÷Á‘·\T>± #Ój÷· ´*. yê+‹ nj˚T´≥T¢>± ñqï|ü⁄Œ&ÉT
á e÷Á‘· ˇø£{Ï y˚dTü ≈£î+fÒ ‘·øDå£ + yê+‹ n]ø£≥㺠&ÉT‘·T+~.
bÕeTT ø±≥T≈£î $s¡T>∑T&ÉT>±
‘·T\dæ yÓTTø£ÿ ‘êC≤ Ä≈£î\, |ü⁄e⁄«\, düqï y˚fifl¯ s¡d+ü bÕeTT $cÕìøÏ
$s¡T>∑T&ÉT>± yê&É‘ês¡T.|æ&TÉ >∑TbÕ≥T≈£î >∑Ts¬ ’ düŒèVü≤ ø√˝ÀŒsTTq e´øÏøÔ ,° bÕeTT ø±≥T≈£î
>∑Ts¬ q’ e´øÏøÔ >Ï ±˙ eT÷&ÉT Hê\T>∑T s√E\bÕ≥T á s¡d+ü yê&Ü*. B+‘√ X¯Øs¡+˝À
‹]– $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+ |ü⁄qs¡T<ä]Δ +|üã&ç ÁbÕD≤bÕj·T+ ‘·|æŒ u≤~Û‘T· &ÉT ‹]–
düŒèVü≤˝ÀøÏ ekÕÔ&ÉT. <äTwüyº ÓTqÆ bÕeTT ø±≥¢˝À u≤~Û‘T· &ÉT |üP]Ô>± düŒèVü≤ ø√˝ÀŒsTTq
dü+<äsꓤ\˝À ôd‘’ ·+ M˝…‘’ ˚ ‘·T\dæ Ä≈£î\ s¡kÕìï H√{Ï˝À b˛j·T&É+— ˝Òøb£ ˛‘˚
X¯Øs¡+ yÓTT‘·+Ô Ä s¡kÕìï |üPdæ, u§&ÉT˝¶ À, #Óe⁄\˝À, ø£fifl¯ ˝À, H√{Ï˝À Ä s¡d+ü
‘·–q+‘· b˛ùdÔ eT+∫ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+<äì ªª<ä Ç+&çjT· Hé yÓT{°]j·÷ yÓT&çø±μμ
Á>∑+<∏+ä ˝À &Ü.πø.j·T+. q<é ø£Øí ù|s=ÿHêïs¡T. @yÓTHÆ ê Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ bÕeTT
$cÕìøÏ $s¡T>∑T&ÉT>± dü]jÓÆTq yÓ’<äT´ì |üs¡´y˚ø£åD˝À ªªj·÷+{° ùdïø˘ yÓq+μμ
yê&ÉTø√e&ÉyT˚ eT+∫~.
‘·T\dæ yÓTTø£ÿ y˚sT¡ qT #˚‹˝À |ü≥Tº≈î£ +fÒ |æ&TÉ >∑TbÕ≥T Á|üe÷<ëìï+∫
≈£L&Ü ‘·|⁄ü Œø√e#·Ãì &Ü.q<é ø£Øí sêXÊs¡T. m+&çq ‘·T\dæ ø±+&É+ qT+∫ ‘·j÷· s¡T
#˚dqæ |üPdü\‘√ ø£{qºÏ ‘·T\dæe÷\ yÓT&É˝À <Û]ä ùdÔ <ëìqT+∫ $<äT´‘Y Á|üyêVü≤+
|ü⁄{Ϻ |ü\T yê´<ÛTä \T q•kÕÔjT· ˙, ÁøÏ$T ø°≥ø±\ <ë&çqT+∫ s¡øDå£ \_ÛdTü +Ô <ä˙,
BsêÈjT· Twü߸ dæ~dΔ Tü +Ô <ä˙ Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T. ‘·T\dæ y˚sT¡ s√p ø±düÔ #=|ü⁄Œq
180 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
kÕj·T+Á‘·+ |üP≥ ‹+≥÷ ñ+fÒ Je X¯ø,ÔÏ Ç+Á~j·T ìÁ>∑V≤ü + ô|s¡T>∑T‘êj·Tì
≈£L&Ü Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T.
ã\V”≤qT\T s√p ‘·T\dæ y˚s¡T bı&çì kÕj·T+ düeTj·÷˝À¢ Áø£eT+
‘·|Œü ≈£î+&Ü H˚‹‘√ ø£*|æ rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ X¯Øs¡+˝À $<äT´Á‘·ŒyêVü≤+ yÓTs¡T>∑T|ü&,ç
X¯øÔÏ |ü⁄+E≈£î+{≤s¡T.‘·T\dæ y˚fifl¯ bı&çì ‘˚\T ≈£î{Ϻq #√≥ sêdæ s¡T~›‘˚ yÓ+≥H˚
u≤<Ûä qT+∫ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ÁøÏ$T ø°≥ø±<äT\ qT+∫ s¡øDå£ \_ÛdTü +Ô <ä≥≈£L&Ü!
‘·T\dæ y˚fifl¯ ø£cÕj·T+ nìï s¡ø±\ »«sê\≈£L ~yÍ´wü<+äÛ .‘Ó\¢ ‘·T\dæ,
q\¢ ‘·T\dæ- á s¬ +&É÷ yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± $\TyÓq’ y˚ nsTTHê ø£èwüí ‘·T\dæ m≈£îÿe
Á|üu≤Û ee+‘·+>± |üì#˚dTü +Ô ~. ‘·T\dæì eTq Ç+{Ï #·T≥÷º ø£+#Ó>± y˚dæ ô|+#·T‘·÷
ñ+fÒ <√eT\T, Ç‘·s¡ ÁøÏ$Tø°≥ø±<äT˝Ò ø±<äT— Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ n+≥T yê´<ÛTä \
qT+∫ ≈£L&Ü eTq*ï eTq+ ø±bÕ&ÉTø√e#·TÃ.
Á|ü‹ s√p ñ<äj÷· H˚ï |üfió¯ fl ‘√eTT≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· |üs>¡ &∑ TÉ |ü⁄H˚ ◊<ës¡T
‘·T\dæ <äfi≤\T ‹+≥÷ ñ+fÒ,Á‹ <√cÕ\T ‘=\–b˛sTT, eTq Äs√>∑´+ u≤>∑T+≥T+~.
‘·T\dæ Ä≈£î\T ‹+≥÷ ñ+fÒ ø±˝ÒjT· +(*esY)˝Àì <√cÕ\T ‘=\–b˛sTT ns¡T>∑T<ä\
yÓTs¡T>∑T|ü&ç, BsêÈj·TTwü߸ ø£\T>∑T‘·T+~.
#·ø¬ ÿs¡ yê´~ÛøÏ Á|ü‹ s√p Äs¡T y˚|ü Ä≈£î\T, Äs¡T |æ∫à <=+&É Ä≈£î\T,
Äs¡T ‘·T\dæ Ä≈£î\T q$T* Ä s¡kÕìï $T+>∑eTì ô|<ä\› T nHê~>± #Ó|⁄ü ‘ês¡T.Ç˝≤
#˚ùdÔ s¡ø£Ô+ ˝Àì wüß>∑sY ˝…yÓ˝Ÿ‡ n<äT|ü⁄˝À ñ+{≤sTT.#·¬øÿs¡ yê´~ÛÁ>∑düTÔ\≈£î ñ+&˚
u≤<Û˝ä MÒ eTq <ä]øÏ sêe⁄.Ç~ #ê˝≤ eT+∫ |ò*ü ‘ê\ì∫Ãq≥T¢ Hê≈£î m+<äiÀ
e´øÏÔ>∑‘·+>± ≈£L&Ü #ÓbÕŒs¡T.
ÁbÕNq ø±\+˝À ‘·T\dæ eHê\T ≈£L&Ü ô|+#˚yês¡T.Á|ü‘´˚ øÏ+∫ <˚ekÕúHê\
Äes¡D\qT ÄqT≈£îì M{Ïì ô|+#˚yês¡T.ns¡Ã≈£î\T ‘·T\dæ <äfi≤\T ø√dæ yê{Ïì
e÷\\T>± n˝Òy¢ ês¡T.s√p ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ\qT+∫ M#˚ >±*ì |”*ùdÔ Bs¡øÈ ±\+bÕ≥T
Äs√>∑´+>± J$+#·e#·TÃqH˚~ XÊÁd”j Ô T· +>± s¡TEyÓ+’ ~.
Sweet Basil nH˚ s¡ø+ £ ‘·T\dæ C≤‹ yÓTTø£ÿ (Ocimum basilicum)
$‘·HÔ ê\H˚ düu≤® $‘·T\Ô T n+{≤s¡T. eT÷Á‘· dü+ã+<Ûä yê´<ÛTä \≈£L, >∑H]˚ j·÷≈£L
düu≤® $‘·T\Ô T ~yÍ´wü<+äÛ ˝≤ |üì#˚kÕÔsTT.á $‘·HÔ ê\T n‘·´+‘· ∫qï$>± q\¢>±,
‘√≥≈£Ls¡ $‘·ÔHê\˝≤ yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT. ˇø£|ü⁄Œ&ÉT ◊düT ã+&É¢ MT<ä ny˚Tà
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 181
wüs“¡ ‘Y \˝À Hêqu…{qºÏ düu≤® $‘·T\Ô T ø£*ù|yês¡T. Hêì‘˚ –+»\ #·T≥÷º ‘Ó\{¢ Ï
>∑TE®˝≤ nsTT, n$ ‘ê–‘˚ X¯ØsêìøÏ #·\Te #˚d,æ eT÷Á‘·+ C≤Ø>± ne⁄‘·T+~.Ç$
$πs#·qø±]>±q÷ |üì#˚kÕÔsTT. bı≥º≈î£ ã˝≤ìïkÕÔsTT. Ç$ #ÓeT≥ |ü{+ºÏ #˚ >∑TD+
(Diaphoretic) ø£*–q+<äTq ‘ê–q yÓ+≥H˚ X¯Øs¡+ #·\ã ¢ &ÉT‘·T+~. ns¡Ù yÓTT\\
yê´~Û (ô|˝’ Ÿ‡) ì ≈£L&Ü düu≤® $‘·T\Ô T qj·T+ #˚kÕÔsTT. yÓTT+&ç eT÷Á‘·|+æ &Ü\
yê´<ÛTä \ (Nephritis) ≈£î ≈£L&Ü düu≤® $‘·TÔ\T #·ø£ÿ>± |üì#˚kÕÔsTT.ˇø£ >±¢düT
eT+∫˙fi¯fl˝À ˇø£ dü÷ŒqT |ü+#·<ës¡ ø£*|æ <ëì˝À ˇø£ dü÷ŒqT düu≤® $‘·T\Ô T y˚dæ
ˇø£ >∑+≥ bÕ≥T Hêqì∫Ã, ‘ê–‘˚ ô|q’ ‘Ó*|æq s¡T>∑à‘·\˙ï qj·TeTe⁄‘êsTT.
‘·T\dæ yÓTTø£ÿ≈£î Çìïìï Á|üj÷Ó »Hê\T ñ+&ÉãfÒº ÁbÕNqT\T <ëìï
|üP»˙j·TyÓTqÆ yÓTTø£ÿ>± uÛ≤$+#ês¡T. yÓTTø£ÿqT |üPõ+#·&+É XÊÁd”jÔ T· + ø±<äT ø£qTø£,
eTq+ Ä |üì #˚jT· qø£ÿsπ <¢ Tä . ø±˙ n+<äs+¡ ‘·|Œü ìdü]>± ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ\qT eTq
Çfi¯fl˝À ô|+#·T≈£î+≥÷ ÁøÏ$T ø°≥ø±\≈£î,n+≥T yê´<ÛTä \≈£î <ä÷s¡+>± Äs√>∑´+>±
J$<ë›+. eT] Ç+¬ø+<äT≈£î Ä\dü´+? MT≈£î <ä>∑Zs¡˝À ‘·T\dæ yÓTTø£ÿ mø£ÿ&É
<=s¡T≈£î‘·T+<√ yÓ<øä +£ &çø£ !!

182 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 183
184 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 ˝ÀÁ<Ûä (˝§<äT›>∑)
ªª˝ÀÁ<Ûμä μ nq>±H˚ mø£ÿ&√ u≤>± $qï ù|s¡T˝≤ ñ+<˚ ` nqT≈£î+≥THêïsê!
ì»y˚T ` n~ eTq+<ä]ø° m+‘√ ø±\+>± düT|ü]∫‘·yÓTÆq ù|πs. Á|ü‘˚´øÏ+∫
eTVæ≤fi¯\+<ä]ø° n<√ neTè‘·‘·T\´yÓTÆq Wwü<Ûä+. |ü<äVü‰s¡D≤\ ‘Ó\T>∑Tyê&Ó’q
&Ü.¬ø.j·THé. øπ dü] #ÓHï’Ó ˝À >∑‘· X¯‘êã›+˝À kÕú|+æ ∫q ªªπødü] ≈£î{°sμY μ nH˚ Äj·TTπs«<ä
Wwü<äÛ |ü]ÁX¯eTjÓTTø£ÿ $•wüº ñ‘êŒ<äq n~. Ád”\Ô ˝À s¡T‘·TÁø£eT+ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£L,
|ü\T >∑sꓤXj ¯ T· yê´<ÛTä \ ìyês¡D≈£L eTVæ≤fi≤˝Àø£+ X¯‘êã›ø±\+>± qeTTà≈£î+≥÷
edüTqÔ ï ~yÍ´wü<eäÛ T~.
ªª˝§<äT›>∑Tμμ ˝Òø£ ªª˝§<äT›>∑μμ ˝Òø£ ªªmÁs¡ ˝§<äT›>∑μμ nH˚ eèøå±H˚ï dü+düÿè‘·+˝À
ªª˝ÀÁ<Ûäμμ n+{≤s¡T. Ád”Ô\ bÕ*≥ ø£\Œeèø£å+ nq<ä–q ªª˝ÀÁ<Ûäμμ (˝§<äT›>∑ #Ó≥Tº) ù|πs
Ä »qs¡+»ø£ Wwü<ëÛ ìøÏ ≈£L&Ü ô|{≤ºsT¡ &Ü. øπ dü].
á eèøå±ìï dü+düÿè‘·+˝À ªª>±\e'μμ n˙ n+{≤s¡T. >±\e⁄&ÉH˚ s¡Twæe\¢
á #Ó≥Tº |ü⁄{Ï+º <äH˚ $XÊ«dü+ ø±s¡D+>± Bìø± ù|s¡T e∫Ã+~. Bìï ªªXÊãs¡μμ
n˙, ªª_Û\¢ ‘·sT¡ μμ n˙ n+{≤s¡T ` X¯ãs¡C≤‹yês¡T, _Û\¢ C≤‹yês¡T Bì Wwü<äÛ
>∑TD≤*ï eTT+<äT>± ø£ìô|{Ϻ ñ|üj÷Ó –+∫q ø±s¡D+>±. n‹ ÁkÕyêìï ` eTTK´+>±
s¡T~Ûs(¡ s¡ø)Ô£ ÁkÕyêìï n]ø£&TÉ ‘·T+~ ø£qTø£ Bìï ªªs√Á<Ûμä μ nHêïs¡T. n<˚ ˝ÀÁ<Ûä >±
e÷]+~. s√>±*ï b˛>=&ÉT‘·T+~ ø£qTø£ ªª‹Ø≥μμ n˙, Bìe\¢ #·sà¡ + qTqï>±
ne⁄‘·T+~ ø£qTø£ ªª‹\«'μμ n˙ ªª‹\ø£ ‘·sT¡ μμ n˙ Bìï n+{≤s¡T. Bì e\¢ n+>∑+
|ü]X¯ó<ä+Δ ne⁄‘·T+~ ø£qTø£ ªªe÷s¡q® 'μμ nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. ªª_Û\X¢ Ù¯ ãs¡ bÕ<ä|+ü μμ
(_Û\T¢\T, X¯ãs¡T\ eèø£+å ), ªª ùV≤eT |ü⁄wüŒø£+μμ (ã+>±s¡T eHÓï |ü⁄cÕŒ\T ø£\~)
nH˚$ Bì Ç‘·s¡ ù|s¡T.¢
˝§<äT>› ∑ #Ó≥Tº ªªdæ+b˛¢øπ d”μμ (Symplocaceae) ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q eèø£+å .
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 185
Bì XÊÁd”Ôj·THêeT+ Symplocos racemosa. (Ç<˚ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q
Symplocos crataegoides nH˚ eTs√ eèøå±ìï ≈£L&Ü ªªX‚«‘· ˝ÀÁ<Ûμä μ n˙, ªªÁø£eTTø£μμ
n˙ n+{≤s¡T.) Ç~ ªª‘Ó\¢ ˝§<äT>› μ∑ μ #Ó≥Tº. ‘Ó\¢ ˝§<äT>› ,∑ mÁs¡ ˝§<äT>› ó∑ á s¬ +&ÉT
eèøå±\ u…s&¡ TÉ qT+∫ |üdTü |ü⁄ |ü#÷ {Ï n<äø› |£ ⁄ü s¡+>∑T (Dye) ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
Bìï eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT˝À ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . mÁs¡ ˝§<äT>› ∑ qT+∫ e#˚à s¡+>∑TqT ñ‘·sÔ ¡
uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À Vü≤À© |ü+&ÉT>∑ dü+<äs¡“¤+>± ñ|üjÓ÷–+#˚ s¡+>∑T˝À¢ ø£*ù| ªªn;sYμμ
nH˚ mÁs¡{Ï bı&ç ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ yê&É‘ês¡T. á s¬ +&ÉT C≤‘·T\ yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ
Á|üj÷Ó »Hê\÷ <ë<ë|ü⁄ ˇπø $<Û+ä >± ñ+{≤sTT.
mÁs¡ ˝§<äT>› ∑ m|ü⁄Œ&É÷ |ü#÷ >± ñ+&˚ dü‘‘· · Vü≤]‘· eèø£+å . Ç~ |ü~ùV≤qT
Çs¡y’Ó n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈î£ ô|s¡T>∑T‘·T+~. Ä≈£î\T ø√&ç>T∑ &ÉT¶ Äø±s¡+˝À O+{≤sTT.
eTT<äTs¡T Ä≈£î|ü#÷ s¡+>∑T˝À ‘·fi¯ ‘·fi¯ yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT.ø±+&É+ eTT<äTs¡T ã÷&ç<ä
s¡+>∑T˝À >∑sT¡ ≈£î>± ñ+≥T+~. ˇø£{qÏ ïs¡ ôd+.MT. yê´dü+ ø£\ á #Ó≥Tº |üP\T
$ø£d+æ ∫q|ü⁄Œ&ÉT ‘Ó\>¢ ±q÷, ‘·sT¡ yê‘· ã+>±s¡T |üdTü |ü⁄ eHÓï˝ÀøÏ e÷s¡‘êsTT.n+<äTøπ
Bìï ªªùV≤eT |ü⁄wüŒø£ eèø£+å μμ n+{≤s¡T. Bì |üfió¯ fl q\¢>± yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT.á
eèøå±\T áXÊq´ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ,nkÕ‡+, u…+>±˝Ÿ, eTj·÷HêàsY (ãsêà) \˝À m≈£îÿe.
XÀ¢. ˝ÀÁ<Ûä' ø£cÕj·TdæÔø£ÔkÕ‡´‘Y |æ‘·ÔX‚¢cÕàs¡T∫+ »j˚T‘Y ˆ
ø£èÁ#êä‹kÕs¡ H˚Á‘√‘·ú s√>±Hé $wü$HêX¯q' ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
˝§<äT>› ∑ e>∑sT¡ >±, #˚<Tä >± ñ+≥T+~. n~ |æ‘+Ô· , X‚w¢ àü +, H√{Ï ns¡T∫,
eT÷Á‘· ø£èÁ#·Ã+, n‹kÕs¡+, H˚Á‘· s√>±\T, $wü+ ` M≥ìï{Ï˙ q•+|üCdÒ Tü +Ô ~.
Bì ø±+&É+ u…s&¡ TÉ n‹kÕs¡+, s¡øÔ£ Á>∑V≤ü DÏ, ø±˝ÒjT· yê´<ÛTä \T, »˝À<äs+¡
(Dropsy) e¬>s ’ ê\ ìyês¡D≈£î |üì#˚dTü +Ô ~. ø£qT>∑T&ÉT¶ yê|ü⁄ (Ophthalmia),
ø£fifl¯ ø£\ø£\T (Conjunctivitis)\ ìyês¡D≈£î ≈£L&Ü u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. u…s&¡ TÉ
ø£cÕj·T+ |üfifl¯ ∫>∑Tfi¯flqT+∫ s¡ø+Ô£ ø±s¡&Üìï ìs√~ÛdTü +Ô ~.á ø£cÕj·T+˝À |ü+#·<ës¡
ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ $|üØ‘·+>± nj˚T´ s¡T‘·T ÁkÕe+ (Menorrhagia), Ç+ø± Ád”\Ô
>∑s¡“¤ø√X¯ yê´<ÛäT\≈£î ~yÍ´wü<Ûä+>± |üì#˚düTÔ+~.
˝§<äT>› ∑ #Ó≥Tº u…s&¡ TÉ eTqøÏ |ü#êØ cÕ|ü⁄\ìï{À¢ \_ÛdTü +Ô ~. Bì¬øH√ï
yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\THêïsTT.Ç~ #·\Te #˚ùd dü«uÛ≤e+ ø£\~.ø£bòÕìï
b˛>=&ÉT‘·T+~.ô|’‘·´ »«sê\T, s¡ø£Ô <√cÕ\T, s¡ø£Ô Á>∑Vü≤D°, yê|ü⁄\T, Ád”Ô\ n~Ûø£
186 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
s¡T‘·TÁkÕyê\T, ≈£îwüߘ e¬>s’ ê\≈£î Bì u…s&¡ TÉ ø£cÕj·T+ n<äT“¤‘+· >± |üì#˚dTü +Ô ~.
Á|ü‘˚´øÏ+∫ Ád”Ô\≈£î >∑s¡“¤ÁkÕe+ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T ø±<äT— Ád”Ô eTsêà+>∑+˝À
|ü ⁄ fi¯ ó ¢ , n+&ÜX¯ j · T +˝Àì <√cÕ\≈£ î ≈£ L &Ü á ø£ c Õj· T + ~yÍ´wü < Û ä + >±
|üì#˚düTÔ+~.Bì |üP\T |òü÷≥T>±, ø±s¡+>±, ‹j·T´>±, #˚<äT>±, #·\¢>± ñ+&ç,
X¯Øs¡+˝Àì ÁkÕyê*ï n]ø£fºÒ >∑TD+ ø£*– ñ+{≤sTT.
j·TTHê˙ yÓ<’ ´ä + ˝À ≈£L&Ü Bì u…s&¡ TÉ ø£cÕj·÷ìï |ü⁄s¡Twüß\ kÕeTs¡´ú +
ô|+#˚+<äT≈£L, Ád”\Ô ãTT‘·TÁkÕe+ düÁø£eT+>± nj˚T´+<äT≈£L Wwü<+äÛ >± yê&É‘ês¡T.
Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ÁkÕyê\T m≈£îÿe>± nj˚T´ X¯Øs¡ ‘·‘«· + (Plethoric constitution)
ø£\yê]øÏ Ç~ ~yÍ´wü<+äÛ .j·TTHê˙ yÓ<’ ´ä +˝À ≈£L&Ü ø£fifl¯ qT+∫ ˙s¡T ø±s¡&+É ,
ø£qT>∑T&ÉT¶ yê|ü⁄ ‘·~‘·s¡ H˚Á‘· dü+ã+~Û‘· yê´<ÛäT\≈£î Bìï ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. |üfi¯fl
∫>∑Tfi¯fl qT+∫ s¡ø£Ô+ ø±πs yêfi¯ófl Bì ø£cÕj·÷ìï |ü⁄øÏÿ≥ |ü&ç‘˚ Á|üjÓ÷»q+.
>∑&¶\É T ‘·j÷· s¡e&ÜìøÏ, |ü>\∑ &ÜìøÏ y˚ùd eT˝≤+ |ü{˝°º À ˝§<äT>› ∑ yê&É‘ês¡T.
Ä>∑≈î£ +&Ü s¡T‘·T ÁkÕe+ ne⁄‘·÷ ñ+fÒ Bì u…s&¡ TÉ qT Çs¡y’Ó e&É–¢ +»\ yÓ÷‘ê<äT˝À
|ü+#·<ës¡‘√ ø£*|æ s√p s¬ +&ÉT eT÷&ÉT kÕs¡¢ #=|ü⁄Œq eT÷&ÉT Hê\T>∑T s√E\
bÕ≥T ÇùdÔ ÁkÕyê\T ì*∫b˛‘êsTT. ˝§<äT>› ∑ u…s&¡ TÉ #·÷s¡+í >± ø±˙,‘êC≤ ø£cÕj·T+>±
ø±˙ yê&ÉT≈£î+fÒ ÁX‚jT· düÿs¡+. ˙{Ï‘√ ø£*|æq á u…s&¡ TÉ kÕs¡+ ø±˙, Ä\ÿVü‰\T˝À
~–q Bì kÕs¡+ ø±˙ ì\e ñ+fÒ yê{Ï Á|üu≤Û e+ ø√˝ÀŒ‘êsTT. ‘˚\T ≈£î{ÏHº ê,
bÕeTT ø£s¡∫Hê Bì u…s¡&ÉT #·÷s¡í+>±q÷, ø£cÕj·T+>±q÷ ˝ÀìøÏùdÔ u≤>±
|üì#˚düTÔ+<äì #·s¡≈£î&É÷, düTÁX¯ó‘·T&É÷ ù|s=ÿHêïs¡T.
˝§<äT›>∑ u…s¡&ÉT, j·Twæº eT<ÛäTø£+ ˝Òø£ n‹eT<ÛäTs¡+ (Sweetwood or
Liquorice-Glycirrhiza glabra) y˚fi¯ófl, ø£≥Œ¤\ eèø£å+ (Myrica nagi) u…s¡&ÉT,
<ëìeTà |ü+&ÉT ô|’ #Ó≈£îÿ M{Ï‘√ #˚dæq #·÷s¡í+ s¡ø£Ô Á>∑Vü≤DÏøÏ ~yÍ´wü<Ûä+. uÀ<äø±\T
(Elephantiasis ) ìyês¡D≈£î ≈£L&Ü Bìï yê&É‘ês¡T.
|üfi¯fl ∫>∑Tfi¯ófl yê∫ s¡ø£Ô+ ø±s¡T‘·T+fÒ ˝§<äT›>∑ u…s¡&ÉT, e÷qT |üdüT|ü⁄,
‘·T+>∑ eTTdü\Ô T (Cyperus rotundus)- M{Ïì yÓT‘·{Ô Ï #·÷s¡+í >± #˚d,æ <ëìøÏ
‘˚HÓ ø£*|æ ù|düTº>± #˚dæ sêdüT≈£î+fÒ u≤>± |üì#˚düTÔ+~. ø£qT>∑T&ÉT¶ yê|ü⁄
(Ophthalmia) ≈£î j·Twæº eT<ÛäTø£+ y˚fi¯ófl, ˝§<äT›>∑ u…s¡&ÉT, e÷qT |üdüT|ü⁄, Burnt
Alum(Alumen Exsiccatum)-- á Hê\T–+{Ï˙ düeTbÕfi¯fl˝À rdüT≈£îì, ˙{Ï‘√
eTT<ä>› ± q÷] <ëìï ø£fifl¯ #·T≥÷º sêdüT≈£î+fÒ ‘·øDå£ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 187
 ˝§<äT>› ∑ #Óøÿ£ , |æ|Œü fi¯ófl yÓT‘·>Ô ± q÷], ‘˚HÓ, bÕ\T ø£*|æ ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ
mì$T<√ HÓ\˝À ø£~˝Ò >∑sꓤìï ≈£L&Ü Ä|æ, >∑s“¡ ¤ bÕ‘êìï ìs√~ÛdTü +Ô ~. ø£+{Ï˝À
‘Ó\¢ |ü⁄e⁄« ‘·>±Z\+fÒ, ˝§<äT>› ∑ u…s&¡ TÉ qT yÓT‘·>Ô ± q÷], ˙{Ï‘√ ñ&çø+Ï ∫, >√s¡TyÓ#÷ >±
ñ+&É>±H˚ Ä eTT<äq› T+∫ |æ+&çq #·Tø£ÿ*ï ø£fifl¯ ˝À y˚dTü ≈£î+fÒ Á|üj÷Ó »q+. Ád”\Ô ≈£î
e#˚à ‘Ó\¢ ≈£îdüTeT ˝Òø£ ‘Ó\¢ ã≥º (Leukorrhea ) yê´~ÛøÏ eTÁ] |ü≥º ø£cÕj·T+˝À
˝§<äT>› ∑ u…s&¡ TÉ ˙{Ï‘√ kÕq MT<ä ns¡>B∑ dæ rdæq ø£˝≤ÿìï ø£\T|ü⁄≈£î ‘ê–‘˚ ‘Ó\¢
≈£îdüTeT qj·TeTe⁄‘·T+~.
n‹kÕs¡+, <ä>T∑ ,Z yê+‹, <ëVü‰]Ô yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ ≈£L&Ü ˝§<äT>› ∑ u≤>±
|üì#˚dTü +Ô ~. ˝§<äT>› ∑ |ü≥º #·÷s¡+í H˚sT¡ >± ø±˙, H˚sπ &ÉT yÓTT<ä\>∑T |ü≥\º #·÷s¡+í ‘√
ø£*|æ ø±˙ |ü⁄fi¯flô|’ sêùdÔ n$ ‘·«s¡>± e÷qT|ü⁄+&ÉT |ü&É‘êsTT.≈£îwüߘ |ü⁄fi¯fl≈£î ≈£L&Ü
˝§<äT>› ∑ #·÷s¡í+ ˝Òø£ >∑+<Û+ä >± sêdüTø√e&É+ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ .
Çø£ Ád”\Ô ≈£î e#˚à Á|ü<sä ¡ s√>±ìøÏ Ç~ ~yÍ´wü<+äÛ >± |üì#˚dTü +Ô ~. Bì
#Óøÿ£ , nXÀø£ (Saraca indica) #Óø£ÿ, yÓ÷<äT>∑ (Butea monosperma) #Óøÿ£ á
eT÷&ç+{Ï˙ yÓT‘·>Ô ± q\>∑>={Ï,º ø£cÕj·T+ ø±∫, Ä ø£cÕj·÷ìøÏ s¬ {Ï+º |ü⁄ u…\+¢
#˚]Ã, Ĭs |üP\T (<Ûë‘·ø° |ü⁄cÕŒ\T), \e+>±\T, Hê>∑øπ düs¡ |ü⁄cÕŒ\T, C≤õø±j·T,
$T]j·÷\T, ‘˚HÓ M{Ïì <ëìøÏ ø£*|æ ˇø£ eT{Ϻ ≈£î+&É˝À b˛dæ, Ä ≈£î+&ÉqT
uÛ÷Ñ $T˝À ˇø£ HÓ\bÕ≥T ø£|Œæ ñ+∫, rdæ e&Éø{£ ≤º*. Bìï ªª˝ÀÁ<Ûë]wü+º μμ n+{≤s¡T.
Ç~ Ád”Ô\≈£î e#˚à nìï ≈£îdüTeT s√>±\÷ b˛>={Ϻ s¡T‘·T ÁkÕyêìï Áø£eTã<äΔ+
#˚dTü +Ô ~.s¡T‘·T X¯S\\T (Painful Menstruation) ‘·–Z b˛‘êsTT.
˝§<äT›>∑ ‘√ eT<Ûë«düe+
˝§<äT>› ,∑ j·÷\≈£î\T, |ü⁄wüÿs¡ eT÷\+, yêj·TT $&É+>±\T, ∫Á‘·eT÷\+,
Á‹|ò˝ü ≤\T (ñdæ], ø£sø¡ ,£ ‘êìø±j·T\T), |æ|Œü © eT÷\+, $T]j·÷\T, n‹edü
yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ #˚ùd ªªeT<Ûë«düe+μμ >∑T]+∫ #·s¡≈£î&ÉT ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ (∫øÏ‘ê‡
kÕúq+- Chapter V;41-44) ˝À ù|s=ÿHêï&ÉT. n~ ø£|+üò , ô|‘’ ´· + ø±s¡D+>±
e#˚à y˚TVü‰\qT ‘·øDå£ + qj·T+ #˚dTü +Ô <ä˙, n~ Ç+ø± s¡øVÔ£ ≤” q‘·, ô|˝’ Ÿ‡, H√{Ï
ns¡T∫, Á>∑V≤ü DÏ <√cÕ\T, øÏ˝≤dü (n<√ s¡ø+£ ‘Ó\¢ bı&É\ #·sà¡ yê´~Û), n‘·´+‘·
yÓTT+&çyq’Ó ≈£îwüߘ e+{Ï s√>±\ìï{Ï˙ q•+|üCdÒ Tü +Ô <ä˙ ‘Ó*bÕ&ÉT.
188 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 |üPs¡«+ Á|ü‹ Ç+{À¢ ô|<ä›\T ˝§<äT›>∑ #Óø£ÿH√ ˝Òø£ |ü≥ºH√ ‘·|üŒø£
O+#·T≈£îH˚yês¡T. Ád”Ô\ yê´<ÛäT\≈£î n~ n<äT“¤‘·+>± |üì#˚ùd ø±s¡D+>± <ëìï
eTVæ≤fi≤˝Àø£+ ìs¡¢ø£å´+ #Ój·T´H˚ ≈£L&É<äT. #Ój·T´s¡H˚ Ä•<ë›+.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 189

190 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 edü
eTq+ n‹>± e÷{≤¢&y˚ ê&çì >∑T]+∫ #ÓãT‘·÷ ªª∫qï|ü⁄Œ&ÉT yê&çøÏ edü
m≈£îÿe>± b˛dæ ñ+{≤s¡Tμμ n+{≤+. ªªyê&ÉT edüuÀdæq |æ≥˝º ≤ }]πø yê>∑T‘·THêï&ÉTμμ
nì ≈£L&Ü n+{≤+. ∫qï|æ\\¢ øÏ e÷≥\T u≤>± sêe{≤ìøÏ kÕq MT<ä edüø=eTTàqT
˙{Ï ‘·&‘ç √ ns¡>B∑ dæ, Ä >∑+<Ûëìï |æ\\¢ Hê\Tø£\ô|’ sêùdyês¡T eTq |üPs¡T«\T.
edüqT ÄVü‰s¡+‘√ bÕ≥T ø=~›ø=~›>± ‹ì|æd÷ü Ô ñ+fÒ Hê\Tø£ |ü\#·ã&ç e÷≥\T
‘·«s¡>± ekÕÔjT· ì n˝≤ ≈£L&Ü #˚ùdyês¡T.e÷≥\T H˚s«¡ &É+ Ä\dü´yÓTqÆ |æ\\¢ øπ
ø±<äT- ∫\Tø£\T, yÓTÆHê\ e+{Ï ô|+|ü⁄&ÉT |ü≈£åî\≈£L edü‘√ ≈£L&çq ÄVü‰s¡+
‹ì|æ+#˚yês¡T. e÷{≤¢&˚ ∫\Tø£\T, yÓTHÆ ê\ >∑T]+∫ ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À #·<eä &ÉyT˚
ø±<äT, H˚&ÉT Á|ü‘·´ø£å+>± #·÷düTÔHêï+ ≈£L&Ü. nsTT‘˚ á ‘·s¡+ |æ\¢\≈£î edü
bıj·÷´*‡q |üH˚ ˝Ò<Tä . m+<äTø£+fÒ ªªyêfi¯ófl e÷≥\T ` |ü⁄{Ϻ H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïsê?
|ü⁄≥ºøe£ TT+<˚ H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêïsê?μμ nqï≥T¢+~ H˚{Ï yê] y˚>+∑ #·÷düT+Ô fÒ. n+<äTøπ
eTq Çfi¯fl˝À H˚&+É <äs÷¡ edüqT <ë<ë|ü⁄>± eTs¡∫b˛j·÷s¡T. øπ e\+ |æ\\¢ T ‘·«s¡>±
e÷≥˝≤&É&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&É&yÉ T˚ ø±<äT— edü˝À eT¬sH√ï Wwü<äÛ $\Te\THêïsTT. n+<äTøπ
n~ Ç+{Ï+{≤ ñ+#·Tø√<ä–+~.
dü+düÿè‘·+˝À edüqT ªªe#êμμ, ªªñÁ>∑>∑+<Ûëμμ yÓTT<ä˝…’q ù|s¡¢‘√ |æ\TkÕÔs¡T.
Væ≤+B˝À BH˚ï ªªã#Yμμ n+{≤s¡T. e#·dTü ‡≈£î ‘√&ÉŒ&˚~ ø£qTø£H˚ dü+düÿè‘·+˝À Bìï
ªªe#êμμ nì ñ+{≤s¡T. edü y˚T<Ûdä Tü ‡qT ô|+|ü⁄#˚dTü +Ô ~. Ä ø±s¡D+>±H˚ |æ\\¢ T
‘·«s¡>± e÷{≤¢&&É +É H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T. Ç+ø± edü ø±s¡D+>±, XÊ«düHêfi≤\˝Àì
ÇHéô|òø£åHé ‘=\– ≈£L&Ü |æ\¢\T ‘·«s¡>± e÷{≤¢&É>∑\T>∑T‘ês¡T.
eTq ÁbÕNqT\T Wwü<|äÛ sü +¡ >± n‘·´+‘· $\TyÓq’ ø=ìï eèø£Cå ≤‘·T\qT
n$ n+‘·]+∫ b˛≈£î+&Ü ø=ìï C≤Á>∑‘\Ô· T rdüT≈£îHêïs¡T. n˝≤+{Ï #·s´¡ \˝À yê{ÏøÏ
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 191
|ü$Á‘·‘,· |üP»˙j·T‘· ÄbÕ~+#·&É+ ˇø£{.Ï n˝≤ ø=ìï eèø£å C≤‘·T*ï ªªy˚T<Û´ä μμ
nì ù|s¡Tô|{Ϻ j·T»„+˝À $ìjÓ÷–+#˚ ns¡‘¤ · ø£*Œ+#ês¡T. Äs¡>«∑ <Ûë (πs\), K~s¡
(#·+Á&É), ø£s+¡ » (ø±qT>∑ ˝Òø£ >±qT>∑), X¯MT (»$Tà), XÊ\à© (ã÷s¡T>∑), <ë&çeT
(<ëìeTà), Vü≤Ø‘·ø° (ø£sø¡ )£ yÓTT<ä˝q’… eèøå±\qT ªªy˚T<Û´ä μμ nì≈£L&Ü e´e]düT+Ô &É&+É
n+<äTøπ . n˝≤π> edüqT ≈£L&Ü ªªy˚T<Û´ä μμ nì e´eVü≤]kÕÔsT¡ .
XÀ¢. eeT˙ ø£≥T ‹ø√ÔcÕí yê‘·X‚¢wüàs¡TC≤|üVü‰ ˆ
ø£+sƒê´ y˚T<Ûë´ ÁøÏ$T≈£î\$ã+<Ûë<ÛëàqX¯S\qT‘Y ˆˆ <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄.
edü ø±s¡+>±, #˚<Tä >±, ñwü+í >± ñ+≥T+~. n~ yê+‹ì ø£\T>∑CdÒ Tü +Ô ~.
yê‘·+, X‚¢wüà+, s¡TC≤ (yê´<ÛäT\qT - Á|ü‘˚´øÏ+∫ ≈£îwüߘqT) b˛>=&ÉT‘·T+~. ø£+sƒ¡
dü«sêìï yÓTs¡T>∑T |üs¡TdüTÔ+~. ÁøÏ$T s√>∑+ ø±s¡D+>± e#˚à eT\ã<äΔø±ìï
b˛>=&ÉT‘·T+~. ø£&ÉT|ü⁄ ñã“s¡+, X¯S\- M{Ïì b˛>=&ÉT‘·T+~.y˚T<Ûë X¯øÏÔì
ô|+#·T‘·T+~.
eTq+ edü, edü ø=eTTà nì |æ*#˚~ edü yÓTTø£ÿ m+&çq y˚fi¯flH˚.
|ò÷ü ≥T>± ñHêï edü s¡T∫øÏ ‹j·T´>± ≈£L&Ü ñ+≥T+~.n+<äTøπ Ä+>∑+¢ ˝À Bìï
Sweet Flag n+{≤s¡T. Araceae ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q á yÓTTø£ÿ XÊÁd”j Ô T· HêeT+
Acorus calamus . Ç~ ˙{Ï<ë|ü⁄˝À¢, ˝À‘·T ‘·≈î£ ÿe eT&ÉT>∑T˝À¢ ô|]π> yÓTTø£ÿ.
◊s√bÕ, Ädæj÷· , nyÓT]ø± K+&Ü\˝Àì ∫‘·&Ô ç H˚\˝À¢ Ç~ düs«¡ kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ
yÓTTø£ÿ. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À á yÓTTø£ÿ ø±oàsY, ø£sêí≥ø£, áXÊq´ sêÁcÕº˝À¢ m≈£îÿe>±
ø£ì|ædTü +Ô ~.Bì y˚fi¯fl bı&çì XÊùw bÂ&És,Y {≤sTT˝…{Ÿ bÂ&És¡¢ ‘·j÷· Ø˝À yê&É‘ês¡T.
&çdæº˝ÒwüHé Á|üÁøÏj·T <ë«sê rùd Bì <Ûäè‹ (Essential Oil) |ü]eTfi¯ Á<äyê´\
‘·j÷· Ø˝À yê&É‘ês¡T. ø=ìï |ü<ësêú\≈£î s¡T∫ì ø£*–+#·&ÜìøÏ á bı&ç˙, <Ûèä ‹˙
yê&É‘ês¡T. edü y˚fi¯flqT, m+&ÉT y˚fi¯fl bı&ç˙ ˇø£|ü⁄Œ&ÉT |ü+#·<ës¡‘√ bÕø£+ |ü{Ϻ
ny˚Tàyês¡T. eT<ä´+ |ü]ÁX¯eT˝À edü <Ûèä ‹ì ªªõHéμμ jÓTTø£ÿ s¡T∫ì ô|+#·&ÜìøÏ,
ø=ìï s¡ø±\ ªª;sYμμ\ s¡T∫, |ü]eTfi¯+ ô|+#˚+<äT≈£î yê&É‘ês¡T. yÓ’<´ä |üs+¡ >± edü≈î£
mH√ï Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT. ny˚$T{À Ç|ü⁄Œ&ÉT #·÷<ë›+.
edü eeTqø±] (Emetic) >± ù|s=+~+~.n~ ø£fiË¢qT yÓ&É*+|üCÒùd
>∑TD+ (expectorant) ≈£L&Ü ø£*– ñ+~. edü yê&˚ yÓ÷‘ê<äTqT $T+∫‘˚ n<˚|ìü >±

192 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

yê+‘·T\j˚T´ Á|üe÷<äeTT+~. edü qT+∫ Acorin nH˚ <Ûèä ‹ (Essential Oil) ì
rkÕÔsT¡ . n~ >±j·÷\≈£î, |ü⁄fi¯fl≈£î NeTT |ü≥≈º î£ +&Ü Anti-Septic >± |üì#˚dTü +Ô ~.
ø£&TÉ |ü⁄˝Àì yê‘êìï yÓ&*É +|üCdÒ ,æ Äø£* ø£*–düT+Ô ~. n~ eT÷Á‘·ø±], $πs#·qø±]
≈£L&Ü. j·T÷Hê˙ yÓ<’ ´ä +˝À edüqT #·÷|ü⁄qT yÓTs¡T>∑T|üs#¡ &· ÜìøÏ, yÓT<ä&TÉ qT
X¯ó~Δ|sü #¡ &· ÜìøÏ, $wüV≤ü s¡D≈£L, »\TãT, <ä>T∑ \Z ≈£î, qsê\ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ »ãT“\≈£î,
eTVü≤À<äsêìø° (Dropsy), |üøyå£ ê‘êìø°, Js¡Xí ø¯ ÔÏ yÓTs¡T>∑T<ä\≈£L Wwü<+äÛ >± yê&É‘ês¡T.
edü bÂ&ÉsY >±q÷ (yÓ÷‘ê<äT ◊<äT qT+∫ Çs¡yÓ’ e&É¢ –+»\ m‘·TÔ es¡≈£î),
ø£cÕj·T+>±q÷ (yÓ÷‘ê<äT s¬ +&ÉT WqT‡\T $T+#·≈î£ +&Ü) yê&ÉT≈£î+{≤s¡T.
nJ]Ôø,° ø£&TÉ |ü⁄ ñã“sêìø°, Äø£* eT+<ä–+∫‘˚q÷, n˝≤π> ∫qï|æ\˝¢ À¢
ø£\sê $πs#·Hê\T ø£≥Tºø√e&Üìø° edü ø£cÕj·T+ ~yÍ´wü<+äÛ . Væ≤d”]º j·÷ (eT÷s¡Ã\¤ )≈£î
≈£L&Ü á ø£cÕj·T+ #·øÿ£ >± |üì#˚dTü +Ô ~. á ø£cÕj·÷ìøÏ ø=~›>± j·Twæº eT<ÛTä ø£+
(n‹eT<ÛäTs¡+) y˚fi¯fl bı&ç ø£*|æ rdüT≈£î+fÒ <ä>T∑ ,Z »«s¡+, Áu≤+U…’{Ïd,t rÁeyÓTqÆ
ø£&TÉ |ü⁄H=|æŒ ‘·>T∑ ‘Z êsTT. >=+‘·T yê∫ ñÁ<˚øùÏ dÔ edü y˚sT¡ ãT>∑qZ ô|Œ≥Tº≈î£ ì #·|Œü ]ùdÔ
#ê\T. eT+∫ |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~.ø=~› yÓ÷‘ê<äT˝À¢ yê&ÉT≈£î+fÒ edü ñã“kÕìøÏ
(ÄdüeÔ ÷≈£î) ≈£L&Ü u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. n+≥Tyê´<ÛTä \T rÁe+>± Á|üã*q|ü⁄Œ&ÉT
ÁbÕNqT\T bÕø£+ |ü{qºÏ edü y˚fifl¯ qT ‹+≥÷ ñ+&˚yês¡≥. m+<äTø£+fÒ mH√ï
$cÕ\≈£î $s¡T>∑T&ÉT>± |üì#˚ùd edü, $wü|⁄ü >±\T\<ë«sê yê´|æ+#˚ n+≥Tyê´<ÛTä \qT
düeTs¡eú +‘·+>± n]ø£≥>º \∑ <äì yê] $XÊ«dü+. edü bÕeTT $cÕìøÏ ≈£L&Ü #·øÿ£ {Ï
$s¡T>∑T&ÉT. yÓTT+&ç ø°fifl¯ düyêsTTøÏ edü bı&çì q÷HÓ‘√ eTs¡q› #˚kÕÔsT¡ .n\eTs¡\˝Àì
ñìï <äTdüTÔ\T, >∑<äT\˝Àì $\TyÓ’q edüTÔe⁄\T ÁøÏ$Tø°≥ø±\ u≤]q |ü&É≈£î+&Ü
ø±bÕ&ÉTø√yê\+fÒ yê{Ï#T· ≥÷º ø=~›>± edü #·÷s¡+í #·*‘¢ ˚ #ê\T. ÁøÏ$Tø°≥ø±\T
Ä <ä]øÏ ≈£L&Ü sêe⁄. m+<äTø£+fÒ edü ˇø£ Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ø°≥ø£Hê•ì. ø£&TÉ |ü⁄
ñã“s¡+‘√ ≈£L&çq ø£&TÉ |ü⁄ H=|æŒ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT edü y˚fifl¯ qT u≤>± ø±*à u§>∑T\Z T>±
#˚d,æ Ä u§>∑T*Z ï ÄeTT<ä+ ˝Òø£ ø=ã“]q÷HÓ‘√ ø£*|æ bı≥ºMT<ä sêùdÔ yÓ+≥H˚
O|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~. ∫qï|æ\\¢ ≈£î e#˚à Á>∑V≤ü DÏ, ø£&TÉ |ü⁄H=|ü⁄Œ\T ‘·>±Z\+fÒ edü
y˚fió¯ fl ø±*Ãq ã÷&ç<ìä eT÷&ÉT e&É¢ –+»\ m‘·TÔ yÓ÷‘ê<äT˝À ˝ÀìøÏyê«*.n+‘˚
ø±<äT— ø=+<äs¡T |æ\¢˝À¢ eT÷Á‘·ø√X¯+˝À sêfi¯ó¢qï ø±s¡D+>± eT÷Á‘·+ C≤Ø>±
yÓ\Te&É<Tä . n˝≤π> eT]ø=+<äsT¡ |æ\˝¢ À¢ ø£&TÉ |ü⁄˝À qT* |ü⁄s¡T>∑T\T $|üØ‘·+>±
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 193
$»è+_Û+∫ #˚≥T ‘ÓkÕÔsTT. Ç˝≤+{Ï dü+<äsꓤ˝À¢ edü eT÷Á‘·ø±]>± |üì#˚dæ
eT÷Á‘êìï C≤Ø #˚düTÔ+~. ÁøÏ$THê•ì>± |üì#˚dæ ø£&ÉT|ü⁄˝Àì ÁøÏeTT*ï q•+|ü
CÒdüTÔ+~. ø=+<ä]øÏ eT÷\yê´~Û˝À ô|’˝Ÿ‡ rÁe+>± yê∫ $|üØ‘·+>± H=|æŒ
ô|&ÉT‘·T+{≤sTT. Ç˝≤+{Ïyês¡T edüø=eTTà\T, >∑+C≤sTT, yêeTT, |üdTü |ü⁄ düeTuÛ≤>±˝À¢
rdüT≈£îì bı>∑ yÓj÷· ´*. ‘·øDå£ ñ|üXe¯ Tq+ \_ÛdTü +Ô ~.
edü, nuÛj Ñ ÷· (≈£îs¡Ty˚sT¡ ), ∫Á‘·ø±(∫Á‘·eT÷\+), j·Teøå±s¡ (Potassium
carbonate), |æ|Œü fi¯ófl, n‹$cÕ (n‹edü), ≈£îwü:˜ (ø√wüß- º Saussurea lappa)
\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚dæq ªªe#ê~ #·÷s¡íμμ jÓTTø£ÿ Á|üuÛ≤yêìï >∑T]+∫ ªª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘êμμ
˝À #·s≈¡ î£ &ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT.á #·÷s¡+í y˚&˙ç {Ï‘√ rdüT≈£î+fÒ ªªnHêVü≤μμ (tympanitis)
nH˚ (ù|>∑T˝À¢ >±dt ù|s¡T≈£îì Çã“+~ô|fÒ)º yê´~Û, ªª$eT÷&ÛÉ yê‘·+μμ nH˚ (bı≥º˝Àì
>±dt m≥÷ ø£<\ä ø£ _>∑Bùd yê´~Û)- á s¬ +&É÷ ‘·øDå£ + ‘·–bZ ˛‘êj·T˙, á #·÷s¡+í
rdüT≈£îH˚ s√– e] _j·T´|ü⁄ nqï+, e÷+dü+ y˚dæ ø±∫q #ês¡T (Meat soup) ‘√
‹Hê\ì dü÷∫+#ê&ÉT.(∫øÏ‘ê‡ kÕúq- XXVI-21)
Ç+ø± edü #˚ùd y˚Tfi¯ófl mHÓïH√ï ñHêïsTT. ˇø£|⁄ü Œ&ÉT eTq+<ä] Çfi¯fl˝À
edüø=eTTà ‘·|Œü ø£ ñ+&˚~. H˚{Ï ‘·sêìøÏ edü n+fÒ @$T{À, n<Ó˝≤ ñ+≥T+<√
≈£L&Ü ‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ ∫Á‘·+ ! edü yê&ÉTø√e≥+ e÷f…˝≤ ñHêï, ø£˙dü+
edüø=eTTà n+fÒ m˝≤ ñ+≥T+<√ #·÷&É&Üì¬øH’ ê |ü#êØ cÕ|ü⁄øÏ yÓfi≤¢\ì|ædTü +Ô <ë?
eT]+¬ø+<äT≈£î Ä\dü´+? ãj·T˝Òs› +¡ &ç.

194 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 195
196 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 sπ Nø£{Ï
Á|üeTTK Vü‰dü´ q≥T\T |ü<àä HêuÛ+Ñ , ÁãVü‰àq+<ä+ e+{Ïyês¡T sπ Nø£{Ï
n\T¢fi¯ófl>± q{Ï+∫, s¡øÏÔø£{Ϻ+∫q düìïy˚XÊ\T ‘Ó\T>∑T #·\q∫Á‘· d”eT˝À
ÄDÏeTT‘ê´\e+{Ï$. n‘·Ô>±]+{À¢ πsNø£{Ï n\T¢&ÉT m+‘· u≤<Ûä\T|ü&ܶ, ô|’øÏ
e÷Á‘·+ VüQ+<ë>± ‘·qøπ ˝À|üeT÷ ˝Òq≥T¢ q{Ï+#·&ÜìøÏ |ü&˚ bÕ≥T¢ #·÷düT+Ô fÒ
eTq≈£î ø£&TÉ |ü⁄ã“ qy=«düT+Ô ~. dæ>T∑ |Z &ü TÉ ‘·÷ bÕ\ >±¢dTü ‘√ >∑~˝ÀøÏ e∫Ãq uÛ≤s¡´
mø£ÿ&ÉT+<√ ø£ìô|{Ϻ |ü≥Tºø√&ÜìøÏ sêÁ‹>∑T&çy¶ ê&Óq’ n\T¢&TÉ |ü&˚ Çø£ÿ≥T¢, dü+Áø±+‹øÏ
e∫Ãq n\T¢&TÉ sπ Nø£{‘Ï √ ø£ì|æ+#·ø£ bÕ‘·s¡ ø√dü+ rdæq >√‹˝À |ü&≈ç L£ &Ü
bÕ‘·s¡ ˝À‘Ó+‘·T+<√ dü«j·T+>± ~– #·÷dæ ‘Ó\TdüTø√e&É+ ø√dü+ ø±yê\H˚
~>±qì ãTø±sTT+#·&+É #·÷ùdÔ m+‘·{yÏ ê¬sH’ ê bı≥º #Óøÿ£ \j˚T´≥T¢ qe⁄«‘ês¡T.
Ä q≥T\ u≤<Û\ä ˙ï q≥H˚ ø£qTø£ n$ eTqøÏ düs<¡ ë>±H˚ ñ+{≤sTT>±˙,
yêdüeÔ +>± sπ Nø£{Ï s√>∑T\T |ü&˚ u≤<Û\ä T e÷Á‘·+ es¡Hí êr‘·+.
eTq ø£fi¯ófl ‘·≈£îÿe ø±+‹˝À dü]>± #·÷&É˝Òø£ b˛e&É+, ˝Òø£ |üP]Ô>±
#·÷&É˝øÒ £ b˛e&Üìï sπ Nø£{Ï (Night Blindness) n+{≤s¡T. yÓ<’ ´ä XÊÁdü+Ô ˝À BH˚ï
ªªìø£º˝À|æj·÷μμ (Nyctalopia) nì n+{≤s¡T. Á^≈£î uÛ≤wü˝À 'Nyct'(ìø˘)º n+fÒ
ªªsêÁ‹μμ — 'Alaos' (m˝≤y√dt) n+fÒ ªªn+<Û‘ä «· +μμ. |ü>\∑ +‘ê eTqøÏ dü÷s¡´ø±+‹
<Ûësêfi¯+>± ñ+≥T+~ ø£qTø£ eTq ø£fió¯ fl nìï{Ï˙ düŒwü+º >±H˚ #·÷&É>\∑ T>∑T‘êsTT.
ªªπsNø£{μÏ μ ñqïyês¡T Nø£{Ï |ü&>É ±H˚ ‘·eT #·T≥÷º ñqïyê{Ïì #·÷&É&Üìπø u≤>±
ø£wüº|ü&É‘ês¡T. ø±s¡D+ yê] ø£fi¯fl≈£îqï #·÷ùd X¯øÏÔøÏ Ä ø±+‹ #ê\ø£b˛e&É+.
ø=+<ä]¬ø’‘˚ ndü\T sêÁ‹fi¯ófl |üP]Ô>± ø£fi¯ófl ø£ì|æ+#·e⁄.
πs Nø£{Ï ø=+<ä]øÏ |ü⁄≥Tºø£‘√ edüTÔ+~. πøe\+ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\
yês¡d‘ü «· +>±H˚ ø±ø£ >∑]“¤DT\T ‘·–q+‘· ªªm-$≥$THéμμ ˝Òì ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&É+
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 197
ø±s¡D+>± ≈£L&Ü |ü⁄fÒº |æ\\¢ ≈£î sπ Nø£{Ï e#˚à neø±X¯+ ñ+~. ø=+<ä]˝À ø£+{ÏøÏ
@<Ó’Hê ã\yÓTÆq >±j·T+ ‘·–*q ø±s¡D+>±q÷ πsNø£{Ï sêe#·TÃ. Çø£ ‘êeTT
s√p rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+˝À ‘·–q b˛wüø£ $\Te\T, ªªm-$≥$THéμμ ˝À|æ+∫q
ø±s¡D+>±q÷ πsNø£{Ï sêe&É+ ñ+~.yÓ’<äT´\T ø£+{Ï Ä|üπswüHé #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT
nC≤Á>∑‘>Ô· ± e´eVü≤]+∫Hê s√–øÏ sπ Nø£{Ï e#˚à neø±X¯+ ñ+~.
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+<ä] ø£fi¯fl≈£L Nø£{ÏøÏ n\yê≥T|ü&˚ kÕeTs¡ú´+
(Adaptation) ñ+≥T+~. s π Nø£{Ï ñqïyê]˝À Ä kÕeTs¡´ú + ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~.
ø=+<ä]˝À ndü\T ñ+&É<Tä .eTq ø£fifl¯ ˝À ø±+‹øÏ Á|ü‹düŒ+~+#˚ s¬ {°Hê (Retina)
nH˚ ‘Ós¡ e+{Ï ø£DC≤\+ (Tissue) ñ+≥T+~. eTq ø£+{Ï˝Àì s¬ {°Hê ø¬ yÓTsê˝Àì
|ò˝æ Ÿà b˛wæ+#˚ bÕÁ‘·H˚ b˛wædTü +Ô ~. edüTeÔ ⁄\ Á|ü‹_+u≤\T á s¬ {°Hê nH˚ bıs¡
ô|q’ |ü&qç ø±s¡D+>±H˚ eTq+ yê{Ïì #·÷&É>\∑ T>∑T‘·THêï+. s¬ {°Hê yÓqTø£qTqï
ªª<äèwæº Hê&çμμ (Optic Nerve) ˝Àì ô|ò’ãs¡¢ <ë«sê yÓT<ä&ÉT˝À <äèwæºì Á>∑Væ≤+#˚
uÛ≤>±\≈£î |ü+|üã&˚ dü+øπ ‘ê\ ø±s¡D+>±H˚ eTq+ edüTeÔ ⁄\qT #·÷dæ Á>∑V≤æ düTHÔ êï+.
ø£+{Ï˝À ø±+‹øÏ düŒ+~+#˚ ø£D≤\T (Photoreceptor Cells) eTTK´+>±
¬s+&ÉT s¡ø±\T. yê{Ïì 'Rods' eT]j·TT 'Cones' n+{≤s¡T.ø±+‹ ‘·≈£îÿe>±
Oqï|ü⁄Œ&ÉT 'Rods' |üì#˚kÕÔsTT. n$ edüTeÔ ⁄\ ªªq\T|ü⁄-‘Ó\T|ü⁄μμ Á|ü‹_+u≤ìï
Á>∑V≤æ kÕÔsTT. Çø£ 'Cones' u≤>± m≈£îÿe ø±+‹˝ÀH˚ |üì#˚kÕÔsTT. n$ s¡+>∑T*ï
≈£L&Ü >∑T]ÔkÕÔsTT. n˝≤ eTTK´+>± á s¬ +&ÉT s¡ø±\ ø£D≤\ <ë«sê eTq+ edüTeÔ ⁄\qT
yê{Ï s¡+>∑T, s¡÷|ü⁄\‘√ düVü‰ #·÷&É>∑\T>∑T‘·THêï+.
s¬ {°Hê bıs¡jTÓ Tø£ÿ u≤Vü≤´ uÛ≤>∑+˝À sê&é‡ m≈£îÿe>± ñ+{≤sTT. sπ Nø£{Ï
ñqïyê]˝À á ªªsê&é‡μμ ‘·eT X¯øÏÔì ø√˝ÀŒ‘êsTT.n$ Áø£eT+>± ø±+‹øÏ
Á|ü‹düŒ+~+#·&+É e÷H˚kÕÔsTT. yê]øÏ ø±+‹˝ÀqT+∫ Nø£{À¢øÏ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT Ä
Nø£{øÏ Ï n\yê≥T |ü&&É ÜìøÏ ø=+#Ó+ düeTj·T+ |ü&TÉ ‘·T+~. >∑T]Ô+|ü⁄ kÕeTs¡´ú +
≈£L&Ü ‘·>T∑ ‘Z T· +~. |ü⁄≥Tºø‘£ √ sπ Nø£{Ï ñqïyês¡T ø=+<ä]˝À n~ Áø£eT+>± ô|s¡T>∑T‘·÷
ø=+‘· ø±˝≤ìøÏ yês¡T |ü>{∑ Ï yÓ\T>∑T˝À ≈£L&Ü dü]>± #·÷&É˝øÒ £ Áø£yT˚ |” n~ |üP]Ô
n+<Û‘ä ê«ìøÏ <ë]rj·Te#·TÃ ≈£L&Ü.
πsNø£{Ï sêe&ÜìøÏ eTs√ ø±s¡D+ ªª¬s{ÏHê˝Ÿμμ (Retinol) ˝Òø£ 'A-
$≥$THéμμ ˝À|ü+. ¬s{ÏHê˝Ÿ nH˚~ »+‘·T dü+ã+~Û‘· ªªm-$≥$THéμμ. Äe⁄\T,
198 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
y˚Tø£\T, >=Á¬s\T, #˚|\ü T yÓTT<ä\>∑T »+‘·Te⁄\ ø±s¡+® ( ø±˝ÒjT· +-Liver) ˝Àq÷,
ø±&é *esY ÄsTT˝Ÿ (Cod Liver Oil) ˝Àq÷ s¬ {ÏHê˝Ÿ |ü⁄wüÿ\+>± \_ÛdTü +Ô ~.
ø±s¡{Ÿ, dæŒHê#Y, ÁuÀø√*, ∫\ø£&É <äT+|ü\T, >∑TeTà&ç |ü+&ÉT, ÄÁ|æø±{Ÿ |üfi¯ófl,
u§bÕŒsTT, e÷$T&ç, ∫≈£îÿfi¯ófl yÓTT<ä˝q’… ≈£Ls¡>±j·T\˝Àq÷, Ä≈£î ≈£Ls¡\˝Àq÷
ªªm-$≥$THéμμ |ü⁄wüÿ\+>± ñ+~.
s√&√|æ‡Hé (Rhodopsin) nH˚ visual pigment ø±s¡D+>± eTq+
‘·≈£îÿe ø±+‹˝À≈£L&Ü #·÷&É>∑\T>∑T‘ê+. Ä s√&√|æ‡Hé m-$≥$THé qT+#˚
‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. n+<äTøπ $≥$THé-m ñqï ÄVü‰s¡+ u≤>± rdüT≈£î+≥÷ ñ+fÒ
eTq+ Nø£{À¢ ≈£L&Ü ø=+‘·yT˚ s¡ #·÷&É>\∑ T>∑T‘ê+. á dü+<äs“¡ +¤ >± Hê ∫qï‘·q+˝À
H˚qT $qï z XÀ¢ø+£ Hê≈£î >∑Ts¡TøÔ =düTqÔ ï~. n<˚$T{À #·÷&É+&ç.
XÀ¢. ñ\÷ø£X¯´#· ø£bÕ˝Ò- |òüTè‘˚Hê Vü≤‘·ø£»®\+ ˆ
‘˚q H˚Á‘ê+»q+ ø£è‘Í- sêÁ‘Í |üsƒ¡‹ |ü⁄düÔø£+ ˆˆ
á XÀ¢ø+£ @ Á>∑+<∏+ä ˝À<√ ‘Ó*j·T<äT>±˙, Bì uÛ≤e+ e÷Á‘·+- >∑T&É>¢ ÷∑ ã
ø£bÕ\+ (Çø£ÿ&É yÓT<ä&ÉT nH˚ ns¡ú+) H˚‹˝À u≤>± y˚sTT+∫,<ëì‘√ ‘·j·÷s¡T
#˚dqæ ø±≥Tø£ ø£fifl¯ ≈£î ô|≥Tº≈î£ +fÒ, sêÁ‹fi¯ófl ≈£L&Ü eTq+(@ B|ü ø±+‹ düV‰ü j·T+
˝Ò≈£î+&Ü) |ü⁄düÔø£+ #·<äe>∑\+. >∑T&É¢>∑÷ã sêÁ‹+#·s¡ |üøÏå (Nocturnal Bird)
nsTTq+<äTq ÄVü‰s¡ düeTTbÕs¡q® ø√dü+ n~ Nø£{À¢ y˚{≤&˚ n\yê≥T #˚dTü ≈£îqï
ø±s¡D+>± <ëì ø£fió¯ fl Nø£{À¢ ôd‘’ +· u≤>± #·÷&É>\∑ T>∑T‘êsTT. n+‘·e÷Á‘·+#˚‘·
<ëì yÓT<ä&TÉ ø±*à #˚dqæ ø±≥Tø£ ô|≥Tº≈î£ +fÒ eTq≈£Lÿ&Ü sêÁ‹fi¯ófl ø£fió¯ fl u≤>±
ø£ì|ækÕÔj·Tq&É+ @y˚Ts¡≈£î XÊÁd”Ôj·TyÓ÷.Ç˝≤+{Ï<˚ eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D ñ+~.
ªªu≤\Hê>∑eTà ø£<μä∏ μ˝À e÷j·T\ |òøü s° T¡ u≤\Hê>∑eTà mø£ÿ&ÉT+<√ ø£qTø√ÿ&ÜìøÏ ˇø£
q\¢ |æ*ì¢ #·+|æ <ëìï ø±*Ã Ä ã÷&ç<‘ä √ #˚dqæ n+»q+ ø£fifl¯ ≈£î ô|≥Tº≈î£ +fÒ
n‘·&ç ìyêdüyTÓ qÆ Hê>∑fi|¢¯ Pü &ç >∑≥Tº≈î£ yêj·Te´ ~≈£îÿ>±e⁄qï bÕqT>∑+{Ï |ü⁄s¡+(H˚{Ï
eTVü≤ã÷uŸ q>∑sY õ˝≤¢ bÕq>∑˝Ÿ) ˝À u≤\Hê>∑eTà nH˚ n‹˝Àø£ düT+<ä] ñqï≥T¢
ø£ì|æ+∫+<ä≥. eT<Ûä´˝À ñqï n&ÉT¶>√&É\˙ï n~Û>∑$T+∫ mø£ÿ&√ ñqï e´øÏÔì
≈£L&Ü Ç˝≤ <ä÷s¡ <äsÙ¡ q+ ` øπ e\+ ø£fifl¯ ≈£î n+»q+ ô|≥Tº≈î£ qï ø±s¡D+>±H˚
#˚jT· >∑\>∑&+É @ y˚Ts¡≈î£ kÕ<Û´ä +? XÊÁd”j Ô T· +>± kÕ<Û´ä |ü&$˚ >± s¡TEyÓ‘’ H˚ >˚ ±˙

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 199

 Ç˝≤+{Ï$ qeTà˝Ò+. Çø£ Ä dü+>∑‹ n˝≤ ñ+∫‘˚ >∑T&É>¢ ÷∑ ã n+fÒ >∑Ts=Ô∫Ã+~.
>∑T&É¢>∑÷ãqT dü+düÿè‘·+˝À ªª~yê+<ÛäyéTμμ n+{≤s¡T. n~ ~yê -n+fÒ |ü>∑\T
>∑T&ç¶~. yÓ\T‘·Ts¡T m≈£îÿyÓ’‘˚ <ëìøÏ ø£q|ü&É<äqïe÷≥. m+‘· ∫Á‘·yÓTÆq Á|üø£è‹!
eTqTwüß˝À¢ ≈£L&Ü ~yê+<Û‘ä «· + #ê\ ns¡T<äT>± ñ+≥T+~. yÓ<’ ´ä |ü]uÛ≤wü˝À Bìï
ôV≤yÓTs¡˝À|æj·÷ (Hemeralopia) n+{≤s¡T.
dü+düÿè‘·+˝À ªªqø£yÔ Té μμ n+fÒ sêÁ‹. qø±Ô+<ÛTä &ÉT n+fÒ sπ Nø£{yÏ ê&ÉT.
qø±ÔqΔ´eTT n+fÒ πsNø£{Ï. bÕXÊÑ·T´\T ˇø£|ü⁄Œ&ÉT πsNø£{Ïì 'Moon Blink'
nH˚yês¡T. m+<äTø£+fÒ yêfi¯ófl Äs¡Tãj·T≥ yÓHïÓ ˝À¢ ìÁ~+#·&+É ø±s¡D+>± sπ Nø£{Ï
edüT+Ô <äì qy˚Tàyês¡T.
sπ Nø£{øÏ Ï ∫øÏ‘‡· \T
Ä\dt ø±Øï*j·Tdt ôd\‡dt (Aulus Cornelius Celsus-Áø°.|üP.25-
Áø°.X¯.50) nH˚ s√eTHé ªª$C≤„q düs¡«dü«μμ s¡÷|üø£s¡Ô 'De medicina' nH˚ ‘·q
Á>∑+<∏ä+˝À s¡T‘·TÁø£eT+ dü]>± ñqï Ád”Ô\≈£î πsNø£{Ï sê<ä˙, πsNø£{Ï |”&ç‘·T\T
eT>∑y˚Tø£ ø±sê®ìï y˚sTTdüT+Ô fÒ e#˚à ÁkÕyêìï ø£qT>∑T&ÉTô¶ |’ sêdüT≈£îHêï, Ä ø±sê®ìï
‹Hêï sπ Nø£{Ï qj·TeTÚ‘·T+<ä˙ ù|s=ÿHêï&ÉT.
#ÓH’ ê˝À ‘ê+>¥ e+X¯dTü \ú bÕ\Hê ø±\+ (Áø°.X¯.618-907)˝À sêj·Tã&çq
ø=ìï yÓ<’ ´ä Á>∑+<∏ë\˝À >=Á¬s\T, |ü+<äT\T, ≈£î+<˚fió¯ fl, m&É¢ ø±sê®\T ‹Hêï, yê{ÏqT+∫
rdæq s¡kÕìïs√p ø£fi¯fl˝À #·Tø£ÿ\T>± y˚düT≈£îHêï πsNø£{Ï qj·TeTÚ‘·T+<äì
ù|s=ÿHêïs¡T.
1806 ˝À \+&ÉHé düMT|ü+˝Àì Hês¡àHé Áø±dt (Norman Cross) ˝À
j·TT<äΔ U…B’ \øÏ nJ]Ô ø±s¡D+>± sπ Nø£{Ï e∫Ã+<ä≥.n|ü⁄Œ&ÉT ªª ÁøÏdàü dt s√CŸμμ >±
Á|üdæ<äΔyÓTÆq Helleborus niger (Black Hellebore) |ü⁄e⁄«qT yê]øÏ yêdüq
#·÷|æ+#·&+É , <ëì #·÷sêíHï˚ yê]#˚‘· qdü´+>± |”*Œ+#·&+É #˚dqæ ø±s¡D+>±
eTT+<äT yêfi¯fl nJ]Ô s√>∑+ ‘·–Z, Ä ‘·s¡Tyê‘·H˚ yê]øÏ ø£fi¯ófl e÷eT÷\T>±
ø£ì|æ+#êj·T≥.
uÛ≤s¡rj·T dü+Á|ü<ëj·T yÓ<’ ´ä +˝À |æ|Œü fi¯flqT y˚Tø£ ø±s¡+® (*esY)˝À ñ+∫
u≤>± ñ&Éøu£ {… ,ºÏ Ä ‘·sT¡ yê‘· Ä |æ|Œü fi¯flqT n<˚ ñ&çøqÏ Á<äe+˝À q÷], ø£fifl¯ ≈£î
˝Ò|qü +˝≤ ô|≥Tº≈î£ +≥÷ ñ+fÒ sπ Nø£{Ï ‘=\– b˛‘·T+<äì $XÊ«dü+. Á‹ø£≥Te⁄\˝Àì
200 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
$T–*q s¬ +{Ï‘√q÷ - n+fÒ $T]j·÷\÷, X§+]ƒ ‘√ ≈£L&Ü Ç˝≤π> #˚ùdÔ eT+∫
|ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~.
$T]j·÷\qT ô|s¡T>∑T˝À ns¡>B∑ dæ,<ëìï ø£fifl¯ ≈£î ô|≥Tº≈î£ Hêï sπ Nø£{Ï ‘=\–
b˛‘·T+<äì ªªyê>∑“≥¤ +μμ ù|s=ÿ+~. ˝Ò‘· yÓ\>∑ Ä≈£î*ï eTT<ä>› ± q÷] ‘˚H‘Ó √ ø£*|æ>±˙,
˝Òø£ yÓ\>∑ (Feronia elephantum) |ü+&ÉT ‘=&çeTqT ‘˚HÓ‘√ ns¡>∑Bdæ Ä
>∑+<Ûëìï>±˙ ø£fifl¯ ≈£î ø±≥Tø£˝≤ ô|≥Tº≈î£ +fÒ sπ Nø£{Ï Áø£eT+>± ‘=\–b˛‘·T+~.
≈£î+≈£îeT, #Ó+~s¡eTT ˝Òø£ dæ+<ä÷s¡eTT nH˚ |ü\T ù|s¡T¢ >∑\ mÁs¡ì
|ü+&É¢ bı<ä #Ó≥Tº (Mallotus philippensis) eTq ÁbÕ+‘ê˝À¢ düT|ü]∫‘·yT˚ .
BH˚ï ø£eT\, ø£|*æ e¬>s’ ê ù|s¡‘¢ √≈£L&Ü |æ\TkÕÔsT¡ . $T]j·÷\T, |æ|Œü fi¯ófl, ≈£î+≈£îeT
|üfió¯ fl düe÷q+>± rdüT≈£îì, yê{Ïì ˙{Ï ‘·&‘ç √ q÷] Ä >∑+<Ûëìï ø£fifl¯ ˝À
ô|≥Tº≈î£ +fÒ sπ Nø£{Ï q•düT+Ô ~.
#ÓH’ ê˝À \_Û+#˚ Chinese Motherwort (XÊÁd”j Ô T· HêeT+ Leonurus
japonicus) nH˚ yÓTTø£ÿ $‘·ÔHê\T ø£+&É¢ ø£\ø£\T (Conjunctivitis), πsNø£{Ï
\≈£î ~yÍ´wü<+äÛ >± |üì#˚kÕÔsTT.á yÓTTø£ÿ Ä≈£î\T, m+&çq |üP\T, ø±+&É+ s¡d+ü ,
$‘·HÔ ê\T, n˙ï yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± m+‘√ $\TyÓq’ y˚. Á|üd$ü +∫q yÓ+≥H˚ e÷$ |ü&&É ÜìøÏ,
Ád”\Ô ≈£î s¡T‘·TÁø£eT+ dü]ø±e&ÜìøÏ M{Ïì yê&É‘ês¡T. e÷$ø°, sπ Nø£{øÏ ,° m-$≥$THé
ø° ñqï düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûëìï #Ó˙’ j·TT\T m|ü⁄Œ&√ >∑T]Ô+∫q≥T¢+~.
sπ Nø£{ìÏ b˛>=≥º&ÜìøÏ Ád”\Ô Á|üdeü ø±\+˝À e#˚à ªªe÷$μμ ˝Òø£ ªªe÷j·Tμμ
(Placenta) Á|üu≤Û ee+‘·+>± |üì#˚dTü + Ô <äì Ä<ÛTä ìø£ yÓ<’ Tä ´\T ≈£L&Ü >∑T]Ô+#ês¡T.
e÷$˝À ñ+&˚ ôd+º ôd˝Ÿ‡˝À s¬ {ÏHê˝Ÿ ( m- $≥$THé) #ê˝≤ m≈£îÿe>± O+≥T+~.
>∑]“¤DÏ >± ñqï|ü⁄Œ&ÉT e÷$ <ë«sêH˚ >∑s“¡ d¤ úü •X¯óe⁄≈£î ‘·–q+‘· m-$≥$THé ‘·*¢
qT+∫ ã~© ne⁄‘·T+~. Á|üdyü êq+‘·s+¡ s=eTTà\˝Àì eTeTàØ Á>∑+<ÛTä \ <ë«sê
n+fÒ ‘·*¢ _&É≈¶ î£ Ç#˚à düqÔ ´+ <ë«sê •X¯óe⁄≈£î ‘·–q+‘· m-$≥$THé düs|¡ süò ê
ne⁄‘·T+~. e÷$ eTTø£ÿqT yÓ<’ Tä ´\T sπ Nø£{Ï |”&‘ç T· \ ø£+{Ï øÏ+~ s¬ |üŒ\ øÏ+<ä
ô|{Ϻ ≈£î{Ϻ y˚ùdÔ <ëì˝À ñqï s¬ {ÏHê˝Ÿ qT ø£+{Ï qsê\T Áø£eT+>± |”\TÃ≈£îH˚
ø±s¡D+>± Áø£eT+>± sπ Nø£{Ï qj·TeTÚ‘·T+~. Ç~ ø=+#Ó+ yÓ÷≥T |ü<‹›ä >± ø=+<ä]øÏ
nì|æ+∫Hê, Ç<Ó+‘√ Á|üu≤Û ee+‘·yTÓ qÆ ~. Ç~ ø±ø£ Ä<ÛTä ìø£ yÓ<’ ´ä +˝À sπ Nø£{øÏ Ï
e÷$ qT+∫ rdæq Placenta Extract ñ|üj÷Ó –+#·&eÉ T÷ ñ+~.
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 201
 @yÓTÆHê ªªdüπs«+Á~j·÷D≤yéT qj·Tq+ Á|ü<Ûëq+μμ nqï ô|<ä›\ dü÷øÏÔì
eTs¡Te≈£î+&Ü Á|ü‹ ˇø£ÿs¡÷ ø£fifl¯ $wüjT· +˝À n‘·´+‘· nÁ|üeT‘·+Ô >± ñ+&É&+É ,
düø±\+˝À düs¬ q’ yÓ<’ Tä ´ì dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T rdüT≈£î+≥÷ ñ+&É&+É nedüs+¡ .
ø£+{Ï »ãT“\T, <Óã“\≈£î nHê˝À∫‘·+>± @y˚y√ |üdüs¡÷¢, s¡kÕ\÷ dü«+‘·>±
yê&ÉT≈£î+fÒ ˇø√ÿkÕ] yÓTT<ä{øπÏ yÓ÷dü+ e∫à ø£fió¯ fl <Óã“‹H˚ neø±X¯+ ≈£L&Ü
O+~. Á‹ø£≥Te⁄˝Ò ø±ø£ ø=+<äsT¡ bı>±≈£î s¡d+ü yê&É&+É , Ç+ø=+<äsT¡ ø£+{ÏøÏ
Ä$] nsTT+<äì ã+>±s¡T, yÓ+&ç edüTeÔ ⁄\‘√ s¡T<ä&› +É #˚dæ Ä ø±s¡D+>± ø£fió¯ fl
<Óã“‹qï dü+<äsꓤ\÷ ñHêïsTT. n‘·´+‘· Ä<ÛäTìø£ yÓ’<ä´$<ÛëHê\T, yÓ’<äT´\T
n+<äTu≤≥T˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT ø£+{Ï $wüj·T+˝À |üP]Ô>± ì|ü⁄DT\ |üs¡´y˚ø£åD˝ÀH˚
∫øÏ‘‡· #˚sTT+#·Tø=q&É+ eT+∫~. ø£qTï n‹ düTìï‘·yTÓ +Æ ~ ø£qTø£ yÓ<’ ´ä + $ø£{+Ï #˚
neø±XÊ\T m≈£îÿe. n+#˚‘· ø£+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫ e÷Á‘·+m\¢|⁄ü Œ&É÷ nÁ|üeT‘·+Ô >±H˚
ñ+{≤s¡T ø£<÷ä ?

202 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 203
204 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 >√s√»qeTT
>√s√#·qeTT nHêï >√s√»qeTT nHêï ˇø£f.Ò ªªX¯ã› s¡‘êïø£s+¡ μμ ˝À
ªª>√s√#·qeTTμμ n+fÒ ªªÄe⁄\ ø£&TÉ |ü⁄˝ÀqT+&ç jÓT‘Ó&Ô ç jÓTTø£ edüTeÔ ⁄μμ nì ñ+~.
ªªs√#·qμμ n+fÒ ªªÁ|üø±•+#˚~μμ nì ns¡ú+. >√s√#·qeTT n+fÒ ªª>√e⁄≈£î
dü+ã+~+∫q Á|üø±X¯e÷qyÓTqÆ Á<äe´eTTμμ nì ns¡+ú . n~ dü«s¡í ø±+‹‘√ Á|üø±•dü÷Ô
ñ+≥T+~. >√s√»Hêìï ªªs√#·qμμ n˙, ªª>√|æ‘Ô· dü+uÛ÷Ñ ‘·μμ n˙ ≈£L&Ü n+{≤s¡T.
Ád”Ô o\+ Á|üø±X¯e÷qyÓTqÆ <äH√ @yÓ÷ o\e‹jÓTÆ q ñ‘·eÔ T Ád”ìÔ ≈£L&Ü ªªs√#·qμμ
n+{≤s¡T. yê{Ï Á|üø±X¯e+‘·yTÓ qÆ |ü⁄cÕŒ\qTã{Ϻ mÁs¡ ø£\Teq÷, ø=+&É ã÷s¡T>∑T
(Ceiba malabarica) q÷ ≈£L&Ü ªªs√#·qμμ nH˚ |æ\TkÕÔsT¡ . #ê\ eT+~ 'loose
motions' ì ªª˙fi¯fl $s√#·Hê\Tμμ n+{≤s¡T. n$ $s√#·Hê\T ø±e⁄. yê{Ïì
$πs#·Hê\T nHê*. $s√#·qeTT n+fÒ ªªu≤>± Á|üø±•+#˚~μμ nì ns¡+ú . nqï≥T¢
u≤>± Á|üø±X¯e÷qyÓTqÆ yê&ÉHH˚ y˚ ÷Ó sêø£då ü sêE Á|üV‰ü <¢ Tä &ÉT ‘·q ≈£îe÷s¡T&çøÏ
ªª$s√#·qT&ÉTμμ nH˚ ù|s¡T ô|{≤º&ÉT. $s√#·qT&ÉT ã* #·Áø£e]Ô ‘·+Á&ç. <Ûäè‘·sêÁwüߺ&ç
q÷s¡TsZ T¡ ≈£îe÷s¡T\˝À ≈£L&Ü ˇø£ $s√#·qT&ÉT ñHêï&ÉT. n‘·&ìç <äT]«s√#·qT&ÉT
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. ªª>√s√#·eTTμμ n+fÒ yellow orpiment'. Orpiment n+fÒ
ø£\]+>¥ |æ¬>à+{Ÿ >± yê&˚ Ĭs‡ìø˘ Áf…Æ dü˝…’Œ¤&é (As2S3) nH˚ ˇø£ Kì»+. ˝≤{ÏHé
uÛ≤wü˝À auri (golden), pigmentum nH˚ s¬ +&ÉT X¯u≤›\T á ªªÄ]ŒyÓT+{Ÿμμ nH˚
|ü<ëìøÏ eT÷\+. Á|üø±X¯e+‘·yTÓ qÆ Bì ã+>±s¡T |üdTü |ü⁄ eHÓï ø±s¡D+>± Bìø°
ù|s¡T kÕs¡øú +£ . >√s√#·eTT nH˚~ ô|q’ ù|s=ÿqï≥T¢ ˇø£ Kì»+. >√s√#·Hêìï ≈£L&Ü
>√s√#·eTT nì n+{≤s¡T. n~ ≈£L&Ü yÓT]ùd ã+>±s¡T |üdTü |ü⁄ eHÓï ø£*–e⁄+≥T+~.
nsTT‘˚ >√s√#·Hêìï Äe⁄ ô|‘’ ´· s¡d+ü (bile) qT+∫ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . Äe⁄ ‘·\
á |æ>¬ à+≥T≈£î eT÷\kÕúqeTì uÛ≤$kÕÔsT¡ .
düV≤ü »dæ<+Δä >± \_Û+#˚ >√s√»q+ n+fÒ Äe⁄ ˝Òø£ m<äT› jÓTTø£ÿ eT÷Á‘·
dü+∫ (Urine Bladder) ˝Àq÷, yê{Ï ô|‘’ ´· s¡d+ü ì\Te ñ+&˚ |üdsü T¡ ‹‹Ô
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 205
(Gall Bladder) ˝Àq÷ @s¡Œ&˚ >∑T+Á&É{Ï sêfi¯ófl. kÕ<Ûës¡D+>± Ç$ ˝Ò‘· ã+>±s¡T
|üdTü |ü⁄ eHÓï˝À ñ+{≤sTT. ns¡T<äT>± ˝Ò‘· Ä≈£î|ü#÷ eHÓï ˝Àq÷ ñ+{≤sTT. Væ≤+B˝À
M{Ïì >√s√#·Hé n˙, u…CÀyêsY (Bezoar) n˙ n+{≤s¡T. Ç+–¢wt ˝À >√s√»Hêìï
Serpent stone n˙ Gall stone n˙ n+{≤s¡T. uÛ≤s¡rj·T yÓ< ’ ´ä +˝À >√s√»qeTT
#ê\ $\TyÓq’ <äì uÛ≤$kÕÔsT¡ . yÓ÷‘ê<äT e&É¢ –+»˝À Äs¡e e+‘·T qT+∫ Hê\Ze
e+‘·T es¡≈î£ . Ç~ |ü]eTfi¯u]ÑÛ ‘·+>± ñ+≥T+~. X¯Øsêìï u≤>± #·\㢠s¡TdüT+Ô ~.
>∑s¡“b¤ Õ‘·+ ø£*–q Ád”\Ô ≈£î >√s√»q+ Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ .
sêfi¯fl s¡÷|ü+˝À Äe⁄ ˝Òø£ m<äT› jÓTTø£ÿ eT÷Á‘·d+ü ∫˝Àq÷, |üdsü T¡ ‹‹Ô˝Àq÷
\_Û+#˚ düV≤ü » >√s√»q+ ø±ø£ eTq+ ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îH˚ ø£èÁ‹eT >√s√»qeT÷
ñ+~. Äe⁄ ˝Òø£ m<äT› jÓTTø£ÿ ø±˝ÒjT· + ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd #˚<q’Ó , <äTsê«düq‘√ ≈£L&çq,
eTT<äTs¡T |üdTü |ü⁄, Ä≈£î|ü#÷ esêí\ $TÁX¯eT+>± ñ+&˚ ∫ø£ÿ{Ï ‘êC≤ ô|‘’ ´· s¡kÕìï
(Fel Bovis) Ä »+‘·Te⁄ jÓTTø£ÿ |üds ü T¡ ‹‹Ô (gall bladder) qT+∫ |æ+&ç,
<ëì˝À yÓ+Á≥Tø£\T, #Óøÿ£ eTTø£ÿ\T, yÓT^ïwæj÷· (yÓT^ïwæjT· + Ĭø‡’ &é- MgO)
bòÕùdŒ¤{Ÿ Ä|òt ˝…’yéT, HêeTT ˝Òø£ düT<ä› (white pipe-clay) yÓTT<ä˝q’… $ ø£*|æ á
ø£èÁ‹eT >√s√»q+ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . Bìì X¯ó<äΔ >√s√»qeTT (Fel Bovinum
Purificatum - Purified Ox-gall) n+{≤s¡T. Bì ‘·j÷ · Ø ø√dü+ ô|’ $TÁX¯eT+˝À
Ä\ÿVü‰˝Ÿ ø£*|æ, u≤>± eTs¡>ø∑ ±kÕÔsT¡ . eTq+ rdüT≈£îqï ô|‘’ ´· s¡d+ü eT÷&√ e+‘·T≈£î
nj˚T´es¡≈î£ eT]–+∫, &çd˝ºæ wÒ Hü é Á|üÁøÏjT· <ë«sê Ä $TÁX¯D+ >∑{|ºÏ &ü ç >√©\T>±
‘·j÷· s¡T#˚ùd+<äT≈£î nqTyÓq’ ~>± nj˚T´es¡≈î£ eT]–kÕÔsT¡ . >√s√»q+ #ê\ ô|fi¯ó
düT>± ñ+≥T+~. >√s√»Hêìï y˚fi¯fl eT<Ûä´˝À q*|æ bı&ç #˚j·Te#·TÃ. n~
|ü]eTfi¯u]ÑÛ ‘·+>± ñ+≥T+~. #·\Te #˚dTü +Ô ~. düTK $πs#·qø±]. |üdsü T¡ ‹‹Ôì
Áù|πs|æ+∫, ô|’‘·´s¡dü+ C≤Ø>± Ádü$+|üCÒdüTÔ+~ (Cholagogue) ñqï≥Tº+&ç
ø£+&Ésê\T _>∑TdüT≈£îb˛e&Üìï ìyê]düTÔ+~ (Anti-spasmodic). ‘·&É|üs¡,
eTX¯S∫ø£+ k˛øÏq|ü⁄Œ&ÉT X¯Øs¡+˝Àì n<äq|ü⁄ y˚&ìç ‘·–+Z ∫ ˇfi¯ófl #·\㢠s¡#&· ÜìøÏ
|üì#˚ùd Á<äe´+>± >√s√»HêìøÏ Á|ü‘´˚ ø£ >∑T]Ô+|ü⁄ ñ+~. ø√]+‘· <ä>T∑ ,Z ˙fi¯fl $πs#·Hê\T
eT]j·TT ø£\sê \ø£Då ≤\T ø£qT|æ+∫q|ü⁄Œ&ÉT Ç<Ó+‘√ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ . bı≥º˝Àì
ø£+&Ésê\T ñqï≥Tº+&ç _>∑TdüT≈£îb˛sTTHê, s√–øÏ eT÷s¡Ã\¤ T edüTHÔ êï, ô|‘’ ´· s¡d+ü
dü]>± C≤Ø ø±ø£ Js¡Áí øÏjT· ≈£î+≥T|ü&Hç ê, ø±yÓTs¡¢ yê´~Û e∫ÃHê, Ád”\Ô ≈£î >∑s“¡ Á¤ kÕe+
206 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
17
18
19
20
21
22
23
24
nsTTHê >√s√»q+ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. |üdæ |æ\\¢ ≈£î Ä≈£î|ü#÷ $πs#·Hê\T ne⁄‘·THêï,
eT\ã<äΔø£+ @s¡Œ&çHê Ç~ yê&É<ä–q~.n˝≤π> •X¯óe⁄\ yê‘·s√>±˙ï, nJ]Ô˙,
n–ï e÷+<ë´˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. qsê\≈£î dü‘·TÔeìdüTÔ+~. #ÓeT≥ |ü⁄{Ϻ+∫
(Diaphoretic), »«sêìï b˛Á<√* Ç~ X¯Øsêìï #·\ã ¢ s¡TdüT+Ô ~. Ç~ ô|‘’ ´· +,
ø±ø£ #˚dTü +Ô ~. Ms¡´ eè~Δ #˚dTü +Ô ~. X¯ØsêìøÏ #·øÿ£ {Ï ø±+‹ìdüT+Ô ~. kÕ<Ûës¡D+>±
ô|<ä\› ≈£î yÓ÷‘ê<äT ◊<äT qT+∫ |ü~ e&É–¢ +»\ m‘·T.Ô |æ\\¢ ≈£î ej·TdüT‡qTã{Ϻ
yÓ÷‘ê<äT ìs¡ísTT+#·Tø√yê*. #·s¡às√>±\≈£î yê&˚ ø=ìï eT+<äT\ ‘·j·÷Ø˝À
>√s√»Hêìï ø£\T|ü⁄‘ês¡T. Á^≈£î ÁbÕNq ø±e´+ ªªÇ*j·T&éμμ ˝À yÓTπøj·THé
(Machaon) nH˚ (eTq düTÁX¯ó‘·Tì e+{Ï) X¯ÁdüÔ ∫øÏ‘ê‡ ì|ü⁄DT&ÉT bÕeTT ø±≥T≈£î
>∑T¬s’, Ä $wü Á|üuÛ≤e+ ø±s¡D+>± ø£+&Ésê\T _>∑TdüT≈£îb˛sTTq |òæ˝ÀøϺ{°CŸ
(Philoctites) nH˚ jÓ÷<ÛäT&çøÏ #˚dæq ∫øÏ‘·‡˝À _>∑TdüT≈£îb˛sTTq ø£+&Ésê\T,
s¡ø£ÔÁ|ükÕs¡ e´edüú\qT #·ø£ÿ~<ä›&ÜìøÏ á >√s√»Hêìï (Serpent Stone)
O|üj÷Ó –+#ê&É≥. ÇM >√s√»q+ >∑T]+∫q eTT#·Ã≥T¢.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 207

208 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 >√eT÷Á‘·+ Á|üj÷Ó »Hê\T
ªªeT÷Á‘·bÕq+ #˚dæ J$+#·&+É ø£qï- eT<ä´bÕq+#˚dæ eTs¡D+Ï #·&+É $Tqïμμ
nHêï&ÉT e÷q<Ûqä T&É÷, eT<ä´bÕqÁ|æjT· T&É÷HÓq’ eTVü‰ø£$ ÁoÁo- e÷J Á|ü<ëÛ ì
yÓTTsêØ® <˚XÊjYT s√p #˚ùd dü«eT÷Á‘·bÕHêìï $eT]Ùdü÷.Ô yÓTTsêØ® s√p ‘êπ>
Äj·Tq dü«eT÷Á‘êìøÏ ÁoÁo m>∑‘ê[>± ªªyÓTTsê]®qTïμμ nH˚ eTT<äTù› |s¡T ≈£L&Ü ô|{≤ºsT¡ .
ªªõHéμμ nH˚~ z ‘·s¡Vü‰ eT<ä´+. yÓ’<ä´|üs¡+>± dü«eT÷Á‘· bÕHêìøÏ mH√ï
Á|üj÷Ó »Hê\THêïj·T+{≤s¡T ÁbÕNqT\T. n<ä˝≤ ñ+∫ >√eT÷Á‘·+ Á|üj÷Ó »Hê\
dü+>∑‘$˚ T{À #·÷<ë›+.
Äe⁄øÏe«ã&çq ÁbÕeTTK´+
uÛ≤s¡rj·T Ä<Ûë´‹àø£ ∫+‘·q˝À Äe⁄≈£î ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£ kÕúq+ ñ+~.
Væ≤+<äTe⁄\T <ëìï ªª>√e÷‘·μμ n+≥÷ |üPõkÕÔsT¡ . |üXó¯ bÕ\H˚ eè‹Ô>± ø£*–q
ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T düV≤ü »+>±H˚ >√e⁄≈£î m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´$T#êÃs¡T. nìï{Ïø° yê]øÏ
Äy˚ ø=\ã<ä.› ô|<ä› |æ\ø£qT ªª>√cÕŒ<äeT+‘· (Äe⁄ bÕ<äeT+‘·) |æ\ø£μμ nH˚yês¡T.
y˚T‘·≈î£ n&É$øÏ yÓfifl¯ &ÜìøÏ Äe⁄\qT e~*ô|fÒº Á|üu≤Û ‘· düeTj·÷ìï ªª>√$düsZμ¡ μ
(˝Òø£ ªª >√düsμZ¡ μ) y˚fi¯ nHêïs¡T. n&É$øÏ y˚T‘·≈î£ yÓ[flq Äe⁄\T kÕj·T+Á‘·+ Ç+{ÏøÏ
‹]>=#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT ‘·eT –≥º\‘√ <äTeTTà ˝Ò|⁄ü ≈£î+≥÷ ekÕÔsTT. <ä÷sêqTï+∫ ø£ì|æ+#˚
Ä <äTeTTà y˚T|ò÷ü ˝Ò kÕj·T+Á‘·+ nsTT+<äq&ÜìøÏ dü+øπ ‘·+. n+#˚‘· kÕj·T+ dü+<Ûë´
düeTj·÷ìï Äs¡T´\T ªª>√<Û÷ä [ y˚fiμ¯ μ nH˚yês¡T. H√≥÷¢,HêD≤\T ˝Òì s√E˝À¢ yê]øÏ
Äy˚ ø£s¬ ˙‡. uÛ÷Ñ $T, $$<Ûä edüTeÔ ⁄\ ø=qT>√fi¯ófl, neTàø±\≈£î , nìï ùde\≈£î
yês¡T #˚ùd #Ó*+¢ |ü⁄\˙ï ` Äs¡T´\T Äe⁄ nH˚ ø£s¬ ˙‡ <ë«sêH˚ #˚ùdyês¡T.
¬s+&ÉT yÓTÆfi¯ófl ˝Òø£ ˇø£ Áø√düT <ä÷sêìï ≈£L&Ü yês¡T ªª>∑eP´‹μμ (ˇø£
Äe⁄qT ñ<äjT· + e~*‘˚ n~ kÕj·T+Á‘êìøÏ >∑&¶ç y˚Tdü÷Ô yÓfifl¯ >∑*>π ≥+‘· <ä÷s¡+)
nHêïs¡T. ªª>√≈£îå s¡+μμ n+fÒ Äe⁄ –≥º. <ëìøÏ >∑T#·TÃ≈£îì u≤~Û+#˚ |ü˝s¢Ò T¡ ø±j·Tq÷

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 209

yês¡T ªª>√≈£åîs¡+μμ nH˚ ù|s¡T‘√H˚ |æ*#ês¡T. ªªÄe⁄ HÓsTT´μμ ñ+&˚≥+‘· X¯ó<äΔ+>±
O+≥T+<äì ø±yÓ÷düT Äs¡T´\T yêq ˙{Ïì ≈£L&Ü ªª>√|òTü è‘·+μμ nHêïs¡T. ≈£î\+
˝Àì n+‘·sꓤ>y∑ TÓ qÆ ªª>√Á‘·+μμ nH˚ X¯ã+› ndü\T ns¡+ú ªª>√XÊ\μμ nì. ªª>√eTTK+μμ
nH˚ ù|s¡TqT yês¡T ˇø£ dü+^‘· yê<ë´ìøÏ ≈£L&Ü ô|{≤ºsT¡ . Äe⁄ bÕ\qT, ô|s¡T>∑Tq÷,
eTõ®>q∑ ÷ yês¡T ªª>√s¡d+ü μμ nHêïs¡T ` ªªs¡dyü Té μμ n+fÒ neTè‘·+ nH˚ ns¡+ú ˝À.
ˇø£#√≥ düe÷y˚X+¯ ø±e&Üìï ≈£L&Ü yês¡T Äe⁄ ù|]fÒ ªª>√wæμ˜ μ nHêïs¡T. <ëì
‘Ó\ì¢ s¡+>∑TqTã{Ϻ qes¡‘êï\˝À ˇø£<ëìøÏ yês¡T ªª>√y˚T<äμμ (>√y˚T~ø£)nì ù|s¡T
ô|{≤ºs¡T. s¬ +&ÉT Áø√düT\ <ä÷sêìï yês¡T ªª>√s¡T‘·+μμ nHêïs¡T. Äe⁄ bı<äT>∑T ˝≤>±
ñ+≥T+<äì Á<ëø£|å fiü fl¯ >∑T‹Ôì yês¡T ªª>√dü˙Ô μμ nHêïs¡T. Äe⁄øÏ+‘· ÁbÕeTTK´$T∫Ãq
Äs¡T´\T Äe⁄\ ø={≤ºìï |ü$Á‘· dü\ú +>± uÛ≤$+∫ ªª>√rs¡+ú μμ nHêïs¡T. X¯óÁuÛÑ »\+˝≤
mH√ï Á|üj÷Ó »Hê˝Òø±ø£ eT¬sH√ï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ ñ|üj÷Ó –‘ê$\Te\T ø£*–q<äH˚
uÛ≤e+‘√H˚ yês¡T >√eT÷Á‘êìï ªª>√»\+μμ nHêïs¡T.
eTq ÁbÕNqT\T Äe⁄≈£L, Äe⁄ eT÷Á‘êìø° e⁄qï @ $\Te\qT >∑T]Ô+∫
<ëìï Ç+‘· |üP»˙j·T+>± uÛ≤$+#ês√ eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ‘Ó\TdüTø√yê*‡ ñ+~.
eTq ÁbÕNqT\T yÓ<’ ´ä $\Te\T ø£*–q$>± mì$T~ eT÷Á‘ê\qT >∑T]Ô+#ês¡T.
XÀ¢. >∑CÀÁwüº >∑e´ eTVæ≤w” Ks¡ yê»´õø±qèD≤+ ˆ
eT÷Á‘·+ eT÷Á‘êwüºø£$T<ä+ X¯«j·T<∏äT+ ø±$T˝≤+Vü≤πs‘Yˆˆ
(<Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄)
>∑»eTT(@qT>∑T), ñÁwüº(ˇ+f…), >∑e´(>√e⁄ jÓTTø£ÿ), eTVæ≤w”(π><Ó),
Ks¡(>±&ç<ä), yêõ(>∑TÁs¡+), nõø±(Ä&É y˚Tø£) eT]j·TT qèD≤+(qs¡Tì jÓTTø£ÿ)
eT÷Á‘ê\T mì$T~+{Ï˙ ªªeT÷Á‘êwüøº +£ μμ n+{≤s¡T. n$ X¯«j·T<∏Tä (yê|ü⁄- swelling
or intumescence)q÷, ø±$T˝≤ (ø±yÓTs¡¢ s√>±˙ï) Vü≤]kÕÔsTT.
Äe⁄ eT÷Á‘·+, >√eTj·T+ (Äe⁄ ù|&É), >√ø°så +¡ (Äe⁄ bÕ\T), <ä~Û (ô|s¡T>∑T),
dü]Œdt (H˚sTT) ` Çe˙ï düe÷q uÛ≤>±\T>± rdüT≈£îì ˇø£#√≥ #˚]ùdÔ <ëìï ªª|ü+#·
>∑e´+μμ (Äe⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q ◊<äT Á<äyê´\T) n+{≤s¡T. Ç~ düs«¡ bÕbÕ\q÷
(ÁbÕNqT\T s√>±\≈£î bÕbÕ\T eT÷\eTì qe÷às¡T ø£qTø£ ªªdüs«¡ bÕbÕ\Tμμ n+fÒ
ªªdüs¡« s√>±\Tμμ nì eTq+ uÛ≤$<ë›+), >∑T\à+(|”¢Vü≤ Á>∑+~∏ yê|ü⁄-Chronic
210 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
enlargement of the Spleen), $Á<ä~Û (An Abscess - NeTT‘√ ≈£L&çq ÁeD+)
` M{Ïì q•+|üCdÒ Tü +Ô ~.
ã˝≤˙ï, ãT~Δ˙ ø£*–+∫ >√eT÷Á‘·+ BsêÈj·TTwü߸ìdüTÔ+~. bı≥º˝Àì
eT*Hê\qT b˛>={Ϻ bı≥º≈î£ ã\$TdüT+Ô ~. >∑T+&Ó≈î£ ã˝≤ìïdüT+Ô ~. s¡øÔ£ $ø±sê\qT
Vü≤]düT+Ô ~. Á‹<√cÕ\q÷ Vü≤]düT+Ô ~. Vü≤èÁ<√>±\qT b˛>=fÒº >√eT÷Á‘·+ $cÕ\≈£L
#·ø£ÿ{Ï $s¡T>∑T&ÉT.
s√p >√eT÷Á‘·+ ùd$düT+Ô fÒ X¯ØsêìøÏ s√>∑ìs√<Ûøä £ X¯øÔÏ ô|+bı+<äT‘·T+~.
Äe⁄ eT÷Á‘·+ ÁøÏ$THê•ì>± ù|s=+~+~. $$<Ûä ÁøÏeTT\qT q•+|üCÒdæ, yê{Ï
ø±s¡D+>± e#˚Ã yê´<ÛTä \qT n~ ìs√~ÛdTü +Ô ~.
Äj·TTπs«<ä yÓ<’ ´ä $<ÛëHêìï nqTdü]+∫ eTq X¯Øs¡+˝À Á‹<√cÕ\T `
ø£|<üò √wü+, yê‘·<√wü+, |æ‘Ô· <√wü+- düeTdüÔ yê´<ÛTä \≈£L eT÷\ ø±s¡D+. Äe⁄
eT÷Á‘·+ ø£|yüò ê‘·|‘æ êÔ\T eT÷&ç+{ÏeT<Û´ä düeT‘Í˝≤´ìï ø£*–+#˚ ø±s¡D+>± yê´~Û
ìyês¡D düTkÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~.
ªªeTq+ m+‘·ø±\+ Äs√>∑´+>± J$+#·>\∑ +?μμ nH˚ Á|üXï¯ ≈£î düe÷<Ûëq+
ªªeTq ø±˝Òj·T+ m+‘·ø±\+bÕ≥T #·ø£ÿ>± |üì#˚düTÔ+~?μμ nH˚ eTs√ Á|üX¯ïô|’
Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. eTq X¯Øs¡+˝À Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ s¡ø+Ô£ ‘·j÷· s¡e&Üìø°, X¯ØsêìøÏ
s√>∑ ìs√<Ûøä £ X¯øÔÏ ô|+bı+<ä&Üìø° eTq ø±˝ÒjT· +(*esY) eT÷\+. >√eT÷Á‘·+
*esY jÓTTø£ÿ |üìrs¡TqT yÓTs¡T>∑T |üs#¡ ˚ ø±s¡D+>± eTq˝À s√>∑ ìs√<Ûøä £ X¯øÔÏ
ô|+bı+~, eTq+ Bs¡øÈ ±\+bÕ≥T Äs√>∑´+>± J$+#·>\∑ +.
eTq X¯Øs¡+˝À n‘ê´eX¯´ø£yÓTÆq JeX¯øÏÔì#˚à dü÷ø£åà b˛wüø±\T
(Micronutrients) ø=ìï s√p eTq eT÷Á‘·+ <ë«sê ãj·T≥≈£î yÓ[¢ b˛‘êsTT.
Ä X¯øÔÏ Á|ü<ë‘·\qT ø√˝ÀŒsTTq ø±s¡D+>± eTq≈£î yês¡øΔ ´£ + ‘·«s¡>± e#˚ÃdüT+Ô ~.
eTq+ s√p ø√˝ÀŒj˚T dü÷ø£àå b˛wüø±\˙ï >√eT÷Á‘·+˝À ñHêïsTT. s√p >√eT÷Á‘·+
ùd$+#·&+É <ë«sê eTq+ ø√˝ÀŒsTTq dü÷ø£àå b˛wüø±\qT ‹]– bı+~, eTq˝À
JeX¯øÔÏ ô|+bı+<˚ ø±s¡D+>±, eTT~$T ô|ã’ &˚ y˚>+∑ ‘·–Z Bs¡øÈ ±\+ Äs√>∑´+>±
J$+#·>\∑ +. n+<äTøπ >√eT÷Á‘êìï ø=+<äsT¡ neTè‘·‘T· \´+>± uÛ≤$düTHÔ êïs¡T.
>√eT÷Á‘·+˝À mH√ï KìC≤\THêïsTT.Á|ü‘´˚ øÏ+∫ >√eT÷Á‘·+˝À ñqï sê–,
ã+>±s¡T ˝ÀVü‰\T eTq X¯Øs¡+˝À s√>∑ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì ô|+bı+~kÕÔsTT. sê–
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 211
(Copper-Cu) eTq X¯Øs¡+˝À ù|s¡T≈£îqï nyê+∫Û‘· ø=e⁄«*ï ø£]–düT+Ô ~. ø=‘·>Ô ±
ø=e⁄« ù|s¡Tø=q&Üìï ìs√~ÛdTü +Ô ~. Äs¡+ ôV≤’ Á&ܬø‡’ &é (Aurum Hydroxide-Au
OH) nH˚ ã+>±s¡T ˝ÀVü≤ $TÁX¯eT+ ÁøÏ$THê•ì>±q÷, $wüV‰ü ]DÏ>±q÷ |üì#˚dæ
X¯Øs¡+˝À s√>∑ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ ô|+bı+~düTÔ+~.
e÷qdæø£ ˇ‹Ô&ç ø±s¡D+>± eTq qsê\ e´edüú <Óã“‹ì, eTq+ |ü\T
s√>±\u≤]q |ü&TÉ ‘·÷ ñ+{≤+. ˇ‹Ôfifl¯ ø±s¡D+>±H˚ ‘·s#¡ T· >∑T+&Ób˛≥T‘√ nø±\
eTs¡D≤\÷ dü+uÛÑ$düTÔ+{≤sTT. >√eT÷Á‘êìï ªªy˚T<Ûä´+μμ - n+fÒ yÓT<ä&ÉT≈£î
ã˝≤ìï#˚Ã~-n˙, ªªVü≤è<ä´+μμ-n+fÒ >∑T+&Ó≈£î ã˝≤ìï#˚Ã~ - n˙ n+{≤s¡T.
>√eT÷Á‘·bÕq+ ø±s¡D+>± eTq yÓT<ä&TÉ , >∑T+&Ó <äè&ÛyÉ TÓ Æ eTq+ m+≥Te+{Ï
s√>±\T, s=wüß\º bÕ\u≤&É≈î£ +&Ü Bs¡øÈ ±\+ Äs√>∑´+>± J$+#·>\∑ +.
á Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+˝À eTq+ |ü\T yê´<ÛäT\≈£î @y˚y√ eT+<äT\T
yÓ÷‘ê<äT≈£î $T+∫ ñ|üj÷Ó –dü÷Ô ñ+{≤+. eTq X¯Øs¡+˝À yê{Ï neX‚cÕ\T
n˝≤π> ñ+&ç Áø£eT+>± $wü‘T· ˝≤´\T>± e÷s¡‘êsTT. yê{Ï ø±s¡D+>± |ü\T yê´<ÛTä \T
ekÕÔsTT. $wüVü‰]DÏ>± ù|s=+~q >√eT÷Á‘·+ eTq X¯Øs¡+˝Àì $wü‘·T\´yÓTÆq
e÷*Hê´\ Á|üu≤Û yêìï b˛Á<√*, X¯Øsêìï s√>∑sV¡ ≤æ ‘·+>± #˚dTü +Ô ~.
>√eT÷Á‘·+˝À sê– ñ+~. s√p >√eT÷Á‘· bÕq+ #˚ùdyê] X¯Øsê˝À¢øÏ
sê– düeTè~Δ>± #˚sT¡ ‘·T+~.eTq #·T≥÷º ñqï yê‘êes¡D+˝Àì $<äT´‘Y ‘·s+¡ >±\T
eTq X¯Øs¡+˝Àì (ñ‘·eÔ T $<äT´<ë«Vü≤ø£yTÓ qÆ ) sê– ø±s¡D+>± n‹ dü÷ø£àå Á|üyêVü‰\T>±
eTq X¯Øs¡+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫ s√>±\u≤]qT+∫ eTq≈£î s¡øDå£ ìkÕÔsTT.<ë+‘√ eTq+
Bs¡øÈ ±\+ Äs√>∑´+>± J$+#·e#·TÃ.
>√eT÷Á‘·+ >=|üŒ B|üqø±]. n~ »sƒ¡sê–ï B|üq+ #˚düTÔ+~. n+fÒ
Äø£*ì ô|+#·T‘·T+~. nìï s√>±\÷ eT+<ë–ï (Low Fire or Low Digestive
Capacity) ø±s¡D+>±H˚ yÓTT<ä˝Ö‘êsTT.ªªdüs π « s√>±' Væ≤ eT+<˚->öïμμ nqï HêqT&ç
Á|üd<æ yΔä T˚ . X¯Øs¡+˝À »sƒs¡ ê–ï Á|üã\+>± ñqïyê] <ä]øÏ @ s√>±\÷ sêe⁄. s√p
>√eT÷Á‘·bÕq+ #˚ùdyê]øÏ eT+<ë–ï ‘=\–b˛sTT, »sƒs¡ ê–ï Á|üã\eTj˚T´ ø±s¡D+>±
yês¡T Äs√>∑´+>± J$kÕÔsT¡ .
>√eT÷Á‘·+˝À ñ+&˚ qÁ‘·»ì (N2) eT]j·TT <ëì $TÁX¯e÷\T s¡ø+Ô£ ˝À
ñ+&˚ $cÕ\T (Toxins), <√cÕ\qT b˛>={Ϻ, eT÷Á‘·yêVæ≤ø£≈£L, øÏ&ûï\≈£L
212 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
O‘˚CÔ ≤ìïkÕÔsTT. n$ eT÷Á‘·ø±]>±q÷ |üì#˚kÕÔsTT. >√eT÷Á‘·+˝À ñ+&˚ nyÓ÷ìj·÷
(NH3) ø£|y òü ê‘·|‘æ ·Ô <√cÕ\qT b˛>=&ÉT‘·T+~.
>√eT÷Á‘·+˝À ñ+&˚ >∑+<Ûøä +£ I(Sulphur-S) ô|<ä› ù|>∑T\˝Àì ø£<*ä ø£\≈£î
<√Vü≤<ä+ #˚jT· &Éy˚Tø±ø£ s¡ø±Ôìï X¯ó~Δ #˚dTü +Ô ~. ÇqT|ü <Ûë‘·Te⁄ (Iron-Fe) mÁs¡
s¡øøÔ£ D£ ≤\ (Red Blood Corpuscles), V”≤yÓ÷>√¢_Hé (Haemoglobin) ‘·j÷· Ø˝À
Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘· b˛wædTü +Ô ~.
>√eT÷Á‘·+˝Àì j·T÷]j·÷ (Urea- NH2--CO--NH2) eT÷Á‘·+
‘·j÷· Ø eT]j·TT $düsq®¡ \qT ìj·T+Á‹düT+Ô ~. eT÷Á‘· e÷s¡+Z ˝Àì sêfi¯flqT bòÕdüŒs¤ d¡ t
(P) ‘=\–düT+ Ô ~. k˛&çjT· + (Na) s¡ø£ÔX¯ó~Δ #˚düTÔ+~. bı{≤wæj·T+ (K) e+X¯
bÕs¡+|üs´¡ +>± dü+Áø£$T+#˚ ø°fifl¯ yê‘·+ (Rheumatism) qj·T+ #˚d,æ Äø£* ô|+∫,
ø£+&Ésê\ ìdü‡‘·TeÔ q÷, ã<äøΔ ±˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~. ø±*¸jT· + (Calcium-Ca) s¡ø£Ô
X¯ó~Δ#d˚ æ meTTø£*ï >∑{|ºÏ sü T¡ düT+Ô ~.e÷+>∑˙düT (Mn) ÁøÏ$T dü+Vü‰]>± |üì#˚dTü +Ô ~.
ñ|ü⁄Œ (Sodium chloride-NaCl) s¡ø+Ô£ ˝Àì ÄeT¢ ‘·‘êÔ«ìï ‘·–+Z #·&yÉ T˚ ø±ø£
ÁøÏ$Tdü+Vü‰]>± |üì#˚dTü +Ô ~.
Çø£ >√eT÷Á‘·+˝Àì A,B,C,D,E $≥$TqT¢ eTq+ #·Ts¡T>±Z Äs√>∑´+>±
ñ+&É & ÜìøÏ ‘√&É Œ &É ‘ êsTT. $T–*q KìC≤\T eTq s√>∑ ì s√<Û ä ø £ X¯ ø Ï Ô ì
ô|+bı+~kÕÔsTT. m+C…e’ TT\T (Enzymes) X¯Øs¡+˝Àì Á>∑+<∏Tä \˙ï yê{Ï yê{Ï
s¡kÕ\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&É+˝À ‘√&ÉŒ&É‘êsTT. >√eT÷Á‘·+˝À ñ+&˚ ÁøÏj·÷{Ï˙Hé
(Creatinine - C4H7N3O) ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø+ £ >± |üì #˚dTü +Ô ~.
Äe⁄ eT÷Á‘·+˝À nyÓ÷àìj·÷ >±&ÛÉ s¡÷|ü+ (Concentrated Form) ˝À
ñqï ø±s¡D+>± <ëìï ô||’ Pü ‘· eT+<äT>±q÷, ˝ÀìøÏ ≈£L&Ü yê&É‘ês¡T. *esY
dæs√dædt (Cirrhosis of the liver) ≈£î ˇø£{Ï ˝Òø£ s¬ +&ÉT WqT‡\ yÓ÷‘ê<äT˝À
˝ÀìøÏùdÔ n<äT“¤‘·+>± |üì#˚düTÔ+~.>√eT÷Á‘·+ eT÷Á‘·ø±], $πs#·qø±Ø ≈£L&Ü.
ªª|ü⁄qs¡ïe eT+<äTs¡μμ, ªªeT]#ê<ä´ ‘Ó\’ μμ yÓTT<ä˝q’… $ ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+˝À >√eT÷Á‘êìï
yê&É‘ês¡T. bı≥ºyê|ü⁄, ø£&ÉT|ü⁄ H=|挑√ ≈£L&çq nJ]Ô, bı≥º˝À ˙s¡T #˚s¡&É+
(Ascites) »˝À<äs¡+ (Dropsy; Anasarca) ø±yÓTs¡T¢, ≈£îwüߘ, $|üØ‘·yÓTÆq
<äTs¡<‘ä √q÷, yê|ü⁄‘√q÷ ≈£L&çq yÓTT+&ç Á|üP]>√ (Prurigo) nH˚ #·sà¡ yê´~Û,
Ç+ø± Ç‘·s¡ yÓTT+&ç #·sà¡ yê´<ÛTä \ ìyês¡D≈£î >√eT÷Á‘êìï yê&É‘ês¡T. $πs#·Hê\≈£î
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 213
ÄeTT<ä+ ‘êπ>≥|ü⁄Œ&ÉT <ëì‘√bÕ≥T ø±düÔ >√eT÷Á‘·+ ≈£L&Ü ø£\T|ü⁄≈£îì ‘ê–‘˚
#·øÿ£ >± $πs#·Hê\T ne⁄‘êsTT.eT\ã<äø› +£ ‘√ ≈£L&çq »«sê˝À¢, yÓTT+&ç eT˝Ò]j·÷
»«sê˝À¢, eTTK+ mÁs¡u≤s¡&+É (Flushed Face), ‘·\H=|æŒ yÓTT<ä\>∑T yê{Ï˝À
ˇø£ WqT‡ ‘êC≤ yÓ#÷ ì >√eT÷Á‘·+ ‘ê–ùdÔ ‘·øDå£ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~.
|ü\T ˝ÀVü‰\qT ø£]–+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT, X¯ó~Δ#˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT >√eT÷Á‘êìï
yê&É‘ês¡T. yÓ<’ ´ä +˝À yê&˚ |ü\T ‘Ó˝’ ≤\T, ø£cÕj·÷\ ‘·j÷· Ø˝Àq÷ >√eT÷Á‘·+
O|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
ÁbÕNqT\ eT÷Á‘·y<’Ó ´ä + :-
»{≤e÷+dæ y˚fió¯ fl, <äXe¯ T÷˝≤\T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ ø±∫q ø£cÕj·T+˝À
y˚Tø£ eT÷Á‘·+ ø£*|æ ˝ÀìøÏùdÔ eT÷s¡Ã¤ s√>∑+ (Epilepsy) ‘·–ZdüTÔ+<äì düTÁX¯ó‘·T&ÉT
ù|s=ÿHêï&ÉT. ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T yÓ’<Tä ´\T ø£j å ·T yê´~ÛÁ>∑dTü Ô\T y˚Tø£\ |üøÿ£ H˚ |ü&TÉ ≈£îì,
n$ eT÷Á‘·+ $dü]+® ∫q|ü⁄Œ&ÉT yÓ\Te&˚ nyÓ÷àìj·÷ |”\Tdü÷Ô ñ+fÒ yê´~Û ‘·«s¡>±
qj·TeTÚ‘·T+<äì dü÷∫+#ês¡T.
#·s¡≈£î&ÉT >√eT÷Á‘·+ yêdüq e#˚à •˝≤»‘Y yÓ’<ä´|üs¡+>± m+‘√
Á|üj÷Ó »qø£se¡ Tì ù|s=ÿHêï&ÉT. (#·sø¡ £ dü+Væ≤‘ê-∫øÏ‘ê‡ kÕúq+--I-60). ãVüQXÊ
<ëìø° >√eT÷Á‘êì≈£îqï Á|üj÷Ó »Hê˝Ò ñ+&ç ñ+{≤sTT.
Áo ø£èwü<í e˚ sêj·T\T ‘·q ªªÄeTTø£eÔ ÷\´<äμμ ø±e´+˝À s¬ &ÉT¢ esê¸ø±\+˝À
yês¡T |ü&TÉ ≈£îH˚ eT+#ê\ øÏ+<ä y˚Tø£ ms¡Te⁄ (faeces of goat) ≈£î+|ü{Ï ô|≥Tº≈£îH˚
yês¡ì ù|s=ÿHêï&ÉT. (ªª>∑Ts¡T>∑T+ C…+#·*μμ |ü<´ä + -- 4-134). Ä |ü<´ä + #·~$q|ü⁄Œ&ÉT
y˚Tø£ ms¡Te⁄‘√ ì|ü⁄Œ\T sêCÒdæ Ä ≈£î+|ü{Ï qT+∫ e#˚à bı>∑ |”\Ã&É+ e\¢ Äs√>∑´Ø‘ê´
@<ÓH’ ê Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+<äH˚ yês¡T n˝≤ #˚dæ ñ+{≤s¡ì uÛ≤$+#êqT. ‘·sT¡ yê‘·
ªªedüTÔ>∑TDB|æø£μμ #·÷ùdÔ, <ëì˝À m+&çq y˚Tø£ ô|+{Ïø£\ ôd>∑ yê‘·s√>∑T\≈£î
eT+∫<ä˙, y˚Tø£ ô|+{Ïø£\qT y˚Tø£ eT÷Á‘·+‘√ ø£*|æ X¯ØsêìøÏ |üPùdÔ ø£åj·T
yê´~ÛÁ>∑dTü \Ô ≈£î Á|üj÷Ó »qø£se¡ T˙ ñ+~. n˝≤π> y˚Tø£ >∑Ts¡<ë\T (øÏ&ïû \T) e+&ÉT≈£î
‹+fÒ eTq øÏ&ïû \≈£î ã\eT˙, y˚Tø£ >∑T+&Ó ‹+fÒ eTq >∑T+&Ó≈î£ ã\eT˙, y˚Tø£
b˛‘·T ø£s÷¡ Œsê\T (eèwüD≤\T) ‹+fÒ |ü⁄s¡Twüß\≈£î Ms¡´eè~Δ ø£\T>∑T‘·T+<äH˚ $wüj÷· \T
yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± s¡TEyÓq’ y˚. nìï »+‘·Te⁄\ bÕ\˝À y˚Tø£ bÕ\T ÁX‚we˜ü T˙, n$
214 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
‘˚*ø£>± ns¡T>∑T‘êj·T˙ >±+BÛJ m|ü⁄Œ&É÷ y˚Tø£ bÕ˝Ò ‘êπ>yês¡T. Ä&É y˚Tø£ eT÷Á‘êìøÏ
≈£L&Ü mH√ï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\THêïsTT.
e÷qe eT÷Á‘·+ ≈£L&Ü bı≥º≈L£ , >∑T+&Ó≈L£ #·Ts¡T≈£î<äq+ ø£*–düT+Ô <ä˙,
yê‘·+, ÁøÏ$Ts√>±\T, #·sà¡ s√>±\˝À e÷qe eT÷Á‘·+ m+‘√ Á|üj÷Ó »qø£s+¡ >±
|üì#˚dTü +Ô <ä˙ XÊÁdü|Ô ]ü XÀ<Ûqä \T s¡TEe⁄ |ü]#êsTT. n+<äTøπ yÓTTsêØ® dü«eT÷Á‘·
bÕq+ #˚d÷ü Ô Bs¡øÈ ±\+ Äs√>∑´+>± J$+#êπsyÓ÷!
Á|üdTü ‘Ô +· #ê˝≤ eT+~ msTT&é‡ s√>∑T\T≈£L&Ü X¯Øs¡+˝À s√>∑ ìs√<Ûøä X£ ø¯ ÔÏ
ô|s¡>&∑ +É ø√dü+ >√eT÷Á‘· bÕq+ #˚dTü HÔ êïs¡≥. |ü~ùV≤qT Çs¡y’Ó dü+e‘·‡sê\T>±
rÁeyÓTqÆ , yÓTT+&ç ‘·\H=|æŒ, yÓTÁÆ >π Hé \‘√ u≤<Û|ä &ü y˚ ês¡T ôd‘’ +· øπ e\+ >√eT÷Á‘·
∫øÏ‘·‡ Äs¡THÓ\\bÕ≥T #˚dæ u≤<Ûä\qT+&ç $eTT≈£îÔ\j·÷´s¡ì ù||üs¡¢˝À yês¡Ô\T
#·÷düTÔHêï+. á yÓ’<ä´+ #˚düT≈£î+≥Tqïyês¡T ‘·eT≈£î ˇ‹Ô&ç <ä÷s¡yÓTÆ+<ä˙, C≤„|üø£
X¯øÔÏ yÓTs¡T>¬ +’ <ä˙ ù|s=ÿ+≥THêïs¡≥. eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ sêÁwü+º ˝Àì Ç+&√sY ˝À ñqï
Cow Urine Treatment and Research Centre(CUTRC) >√eT÷Á‘·+ jÓTTø£ÿ
yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\ô|’ ˝À‘Óq’ |ü]XÀ<Ûqä \T kÕ–düTqÔ ï<ä≥. nsTT‘˚ >√eT÷Á‘·+
düs«¡ s√>∑ ìyê]DÏ (Panacea or Cure- all) nì Ä dü+düú yês¡T #˚dTü ≈£î+≥Tqï
Á|ü#ês¡+ e÷Á‘·+ øπ e\+ yê´bÕs¡ <äèw摺 √ #˚düTqÔ ïfÒ¢ ø£ì|ædTü qÔ ï~. >√eT÷Á‘êìøÏ
ø=ìï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\Tqï~ yêdüeÔ y˚T. uÛ≤s¡rj·T dü+Á|ü<ëj·T yÓ<’ Tä ´\T
>√eT÷Á‘êìï nHê~>± ø=ìï s√>∑ ∫øÏ‘‡· \˝À ñ|üj÷Ó –düTqÔ ïB yêdüeÔ y˚T. nsTTHê
n~ düs«¡ s√>∑ ìyê]DÏ e÷Á‘·+ ø±<äT. Ç{°e\ ø=+<äsT¡ ‘·eT kÕ«s¡ú yê´bÕs¡
Á|üj÷Ó »Hê\ø√dü+ >√eT÷Á‘·+ düs«¡ s√>∑ ìyê]DÏ nì Á|ü#ês¡+ #˚d÷ü ,Ô d”kÕ\˝À
>√eT÷Á‘êìï $#·Ã\$&ç>± neTTà≈£î+≥THêïs¡T. yês¡T d”kÕ\˝À neTTà‘·Tqï~ ì»+>±
>√eT÷Á‘·y÷Ó ø±<√ ≈£L&Ü ‘Ó*j·T<äT. mH˚ïfi¯ófl ì\« ñHêï >√eT÷Á‘·+ bÕ&Ée<ä˙,
ì\« ñ+&É&+É ø±s¡D+>± n~ <ëì yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\T ø√˝ÀŒ<ä˙ yês¡T
yê´bÕs¡ <äèw摺 √ #˚ùd Á|ü#ês¡+ ≈£L&Ü qeTàX¯ø£´+>± ˝Ò<Tä . >√eT÷Á‘êìøÏ ø=ìï
yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\Tqï|üŒ{Ïø° yês¡T #Óù|Œ á |ü]XÀ<Ûäq\ |òü*‘ê\T @
y˚ T s¡ ≈ £ î |ü P ]Ô > ± XÊÁd” Ô j · ÷ \H˚ $wü j · T +˝À XÊgE„ \ ≈£ î Ç+ø± ø=ìï
nqTe÷Hê\THêïsTT. eT÷Á‘êìï ` Á|ü ‘ ˚ ´ øÏ + ∫ >√eT÷Á‘êìï yÓ ’ < ä ´ +˝À
$ìjÓ÷–+#·&+É jÓTTø£ÿ Á|üj÷Ó »ø£‘«· +ô|’ ø=ìï <˚oj·T, $<˚o $X¯«$<ë´\j·÷\˝À
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 215
»s¡T|üã&çq |ü]XÀ<Ûqä \ |ò*ü ‘ê\T Ç+≥¬sï{Ÿ˝À $]$>± \uÛ´Ñ eTe⁄‘·THêïsTT. ø£qTø£
me]¬øH’ ê nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT, me¬sH’ ê düs¬ q’ yÓ<’ Tä ´ì |üs´¡ y˚øDå£ ˝À M˝…‘’ ˚ dü«j·T+>±
ùdø£]+∫q ‘êC≤ >√eT÷Á‘·+ yê&ÉTø=q&ÉyT˚ eT+∫~. yÓ÷‘ê<äT ˇø£{Ï ˝Òø£ s¬ +&ÉT
{° dü÷ŒqT\ qT+∫, Áø£eT+>± nedüsêìïã{Ϻ ô|+#·T‘·÷ b˛yê*. Bìì ñ<äjT· +
|üPfÒ rdüTø√yê*. Çe+&û dü÷\ú +>± >√eT÷Á‘·+ jÓTTø£ÿ yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\T.

216 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

nqTã+<Û+ä :

>√eT÷Á‘·+ - XÊÁd”j
Ô T· <äèwæº
eTq ÁbÕNqT\ $XÊ«kÕ\˙ï πøe\+ n+<Ûä $XÊ«kÕ\T ø±eì Hê
qeTàø£+. eTq ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À eTq |üPs¡T«\ ÁbÕsTTø£yTÓ qÆ XÊÁdü$Ô C≤„q+
(Rudimentary Science) nø£ÿ&Éøÿ£ &Ü eTq≈£î ø£qT|ædTü + Ô ~. nq+‘·sø¡ ±\+˝À
Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+˝À Ä ÁbÕsTTø£yTÓ qÆ $C≤„qy˚T ø=ìï e+<ä\ y˚\ s¬ ≥T¢ n_Ûeè~Δ
#Ó+~+~. Ä<ÛäTìø£ XÊÁdüÔ $C≤„q+ ≈£L&Ü ˇø£ÿ ñ<äT≥Tq X¯Sq´+ qT+∫
|ü⁄≥Tº≈î£ sê˝Ò<Tä . n˝≤ @ dæ<ëΔ+‘·eT÷ X¯Sq´+ qT+∫ |ü⁄≥º<Tä ≈£L&Ü. >∑‹‘ê]ÿø£
uÛÖ‹ø£yê<ä dü÷Á‘ê\ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ dæ<ëΔ+‘·eT÷ <ëìøÏ e´‹πsø£+>± #˚jT· ã&çq
Á|ü‹bÕ<äq\‘√ |òTü ]¸+∫, Ä Áø£eT+˝À eT]+‘·>± dü+|ü<«ä +‘·eTÚ‘·T+~. n˝≤
XÊÁdüÔ Á|ü>‹∑ ì‘·´+ eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘·T+~. (Thesis x Antithesis = Synthesis-
Hegelian Dialectic). Ä<ÛTä ìø£ XÊÁdüÔ $C≤„q+ ≈£L&Ü e÷qe C≤‹ y˚\ @fi¯ófl>±
‘·q ÁX¯eT X¯øÏÔ˙, y˚T<Ûë X¯øÏÔ˙ yÓ∫Ã+∫ #˚dæq ø£èwæ |òü*‘·+>± düeT≈£L]q >∑‘·
nqTuÛÑyê\ |ü⁄Hê<äT\ MT<äH˚ ñ<䓤$+∫+~— |ü\T ø=‘·Ô ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D\‘√
~q~Hê_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï~. ªªÇe˙ï e÷ yêfi¯ófl m|ü⁄Œ&√ #ÓbÕŒs¡Tμμ nì>±˙,
ªªy˚<ë˝À¢H˚ n˙ï ñHêïsTTwüμμ nì>±˙ me¬sH’ ê dü+Á|ü<ëj·Tyê<äT\T nq&É+ m+‘·
‘·b˛Œ, dü+Á|ü<ëj·T $C≤„q+˝À XÊÁd”j Ô T· yÓTqÆ <˚B ˝Ò<ìä ˝À‘Óq’ |ü]o\q #˚jT· ≈£î+&ÜH˚
}#·eTT≥Tº>± ‹s¡dÿü ]+#·&eÉ T÷ (Brushing aside totally) n+‘˚ ‘·|ü⁄Œ. ªªn‹
düs«¡ Á‘· es¡j® T˚ ‘Yμμ nqï dü÷øÏÔ n≥T dü+Á|ü<ëj·Tyê<äT\≈£L Ç≥T n‘ê´<ÛTä ìø£yê<äT\
(Ultra - modernists)≈£L ` Çs¡Te⁄]ø° düe÷q+>±H˚ e]ÔdTü + Ô ~. @ $wüjT· +˝ÀHÓH’ ê
ªªn‹μμ m|ü⁄Œ&É÷ @ø±+‘·yê<ëìøÏ (One-sidedness)øÏ <ë]rdüT+Ô ~. @qT>∑TqT
|ü≥Tº≈î£ qï ‘=$Tà~ eT+~ n+<ÛTä \T ‘êeTT |ü≥Tº≈î£ qï nej·Tyêìïã{Ϻ ªª@qT>∑T
Ç˝≤ ñ+≥T+~μμ nì e]í+#ês¡T. ø£&TÉ |ü⁄ |ü≥Tº≈î£ qïyê&ÉT ªª@qT>∑T yê{≤ìøÏ ≈£L&Ü
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 217
neTs¡q+‘· ô|<ä<› μä μ˙, ‘√ø£ |ü≥Tº≈î£ qïyê&ÉT ªª@qT>∑+fÒ bÕeTT˝≤ O+≥T+<äμμ˙,
ø±fi¯ófl |ü≥Tº≈£îqï q\T>∑Ts¡÷ ªª@qT>∑T ô|<ä› eèø£å+ yÓTT<ä\T˝≤>± O+≥T+<äμμ˙,
#Óe⁄\T |ü≥Tº≈î£ qï Çs¡Te⁄s¡÷ ªª@qT>∑T #˚≥˝≤ O+≥T+<äμμ ˙, Çø£ ‘=+&É+ |ü≥Tº≈î£ qï
n+<ÛTä &˚y÷Ó ªª@qT>∑+fÒ ns¡{Ï uÀ<Ó˝≤ ñ+≥T+<äμμ ˙ yê<äT˝≤&ÉT≈£îHêïs¡T. Ms¡+<ä]B
@ø±+‘·yê<äy˚T. Á|ü‹yê&É÷ eTs=ø£&ç yê<äq˝Àì dü‘ê´ìï >∑eTì+#·&É+˝À
$|ò\ü eTj·÷´&ÉT. yês¡+<ä] yê<äq\÷ @ø£yTÓ T‘·+Ô >± ndü‘´· eTì ø={Ïbº Õπsj·T&ÉeT÷
‹]– @ø±+‘·yê<äyT˚ ne⁄‘·T+~. m+<äTø£+fÒ yês¡+<ä] yê<äq\˝Àq÷ m+‘√
ø=+‘· dü‘´· + Ç$T&ç ñ+~. nsTT‘˚ ne˙ï kÕù|ø£å dü‘ê´\T. @qT>∑T ‘·q #Óe⁄\
$wüj·T+˝À #˚≥˝≤>±q÷, ø±fi¯fl $wüj·T+˝À eèø£å+ yÓTT<ä\T˝≤>±q÷, ‘√ø£
$wüjT· +˝À bÕeTT˝≤>±q÷, ‘=+&É+ $wüjT· +˝À ns¡{Ï uÀ<Ó˝≤>±q÷, yê{≤ìøÏ
≈£L&Ü neTs¡q+‘· ø£&TÉ |ü⁄ ø£*–e⁄+≥T+<äq&É+ ndü˝q’… dü‘´· +. Ç˝≤ Ç‘·sT¡ \
yê<äq\˝À <ë–e⁄qï dü‘ê´\qT ≈£L&Ü Á>∑V≤æ +∫, n+^ø£]+#·&+É nH˚ø±+‘·yê<ä+.
ªªπøe\ C≤„q+μμ bı+<ä&ÜìøÏ C…’qT\T nqTdü]+∫q á nH˚ø±+‘·yê<ä e÷s¡Z+
C≤„qdüeTTbÕs¡q® ˝À nqT´\+<ä]ø° ≈£L&Ü nqTdüsD¡ j ° T· y˚T. uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì
ªª51-mμμ Á|üø£s¡D+ jÓTTø£ÿ n+X¯+ (h) ˝À ù|s=ÿqã&çq ‘to develop the
scientific temper, humanism and the spirit of inquiry and reform’
nqï bÂs¡T\ ÁbÕ<∏$ä Tø£ $~ÛøÏ ˝Àã&˚ eTqeT+<äs+¡ ø£èwæ#j ˚ ÷· *‡ ñ+~. dü+Á|ü<ëj·T
$C≤„q+˝Àì |ü\T n+XÊ\qT, ‘=+<äs|¡ &ü ç ns¡+ú |üs+ú¡ ˝Òìeì ‹s¡dÿü ]+#˚ eTT+<äT
eTq+ yê{Ï˝À @ y˚Ts¡≈î£ XÊÁd”j Ô T· ‘· ñ+<√ ìsêΔ]+#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~. n+<äTøπ
eTq+ >√eT÷Á‘·+ jÓTTø£ÿ yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\qT XÊÁd”j
Ô T· <äèw摺 √ eT]+‘·
˝À‘·T>± |ü]o*<ë›+.
yÓ’<ä´ ∫øÏ‘·‡˝À eT÷Á‘·+ yê&Éø£+
eTq+ ‘Ó\T>∑T˝À ø±dü+Ô ‘· ≈£L&Ü kÕe÷õø£ düŒèVü≤˝Òì |ü∫à kÕ«s¡|ú sü T¡ &çì
ªªyê&ÉT $]–q y˚\T MT<ä eT÷Á‘·+ ≈£L&Ü b˛j·T&ÉTμμ n+≥÷ ñ+{≤+. y˚fió¯ fl
$]–q|ü⁄Œ&ÉT n$ ø£≥Tºø√&ÜìøÏ |üìø=#˚à |ü<ës¡+ú @<√ eT÷Á‘·+˝À ˝Òì<˚ ªª$]–q
y˚\T MT<ä eT÷Á‘·+ b˛j·T&É+μμ nH˚ ˝Àø√øÏÔ ndü\T @s¡Œ&É<Tä . Á^≈£î\T, s√eTqT¢
nHê~>± ªªn<∏Ó¢{Ÿ‡ |òü⁄{Ÿμμ (Athlete’s Foot) e¬>s’ ê #·sà¡ s√>±\qT eT÷Á‘·+b˛dæ
qj·T+ #˚dTü ≈£îH˚yês¡ì z Á>∑+<∏+ä ˝À #·~yêqT. n<∏sä «¡ y˚<+ä , #·sø¡ £ dü+Væ≤‘·,
218 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
düTÁX¯ó‘· dü+Væ≤‘·, sê» ì|òüT+≥T, uÛ≤e Á|üø±X¯, yê>∑“{¤ j ° T· + yÓTT<ä\>∑T ÁbÕNq
Á>∑+<∏ë\˝À eT÷Á‘· yÓ’<ä´+ >∑T]+∫ |ü\T $wüj·÷\T #·]Ã+#·ã&çq≥T¢ ≈£L&Ü
#·~yêqT. Ç~ m+‘·es¡≈L£ ì»yÓ÷qì Hê <ä>sZ∑ ¡ ñqï |ü\T Á>∑+<∏ë\T yÓ~ø±qT.
Ç+<äT≈£î s¬ +&ÉT ñ<ëVü≤s¡D\T e÷Á‘·+ Çø£ÿ&É ù|s=ÿ+{≤qT. n+<äT˝À uÛ≤>∑+>±
yÓTT<ä≥ Sacred Books of the East (50 volumes edited by F.Max Muller)
˝Àì 42 e uÛ≤>∑+ (Hymns of the Atharva Veda) ‹s¡>π XÊqT. n<∏sä «¡ y˚<+ä ˝À
eT÷Á‘êìï »˝≤wü (s√>±*ï qj·T+ #˚ùd »\+) nì ù|s=ÿHêïs¡T. u≤D≤\ >±j·÷\qT
e÷H˚Œ eT÷Á‘· ∫øÏ‘‡· qT s¡TÁ<äT&ÉT #˚kÕÔ&ìÉ <ëì˝À ù|s=ÿqã&É~¶ . >∑+&Ée÷\
(Scrofula- ø°fió¯ fl yê∫, yÓT&É MT<ä *+|ò⁄ü Á>∑+<∏Tä \T yê∫, rÁe+>± H=|æŒ#˚ùd
ˇø£ s¡ø+£ ø£j å T· yê´~Û) ˝À s¡TÁ<äT&ÉT yê∫q Á>∑+<∏Tä \qT eT÷Á‘·+‘√ ø£&–ç , Ä
Á>∑+<∏Tä \ô|’ eT÷Á‘·+ ∫\ø£]+∫, Ä yê´~Ûì qj·T+#˚kÕÔ&ìÉ ù|s=ÿqã&É~¶ ( Atharva
Veda- VI 57- 1&2).. Ä dü+<äs“¡ + ¤ >± E.Wilhelm nH˚ Äj·Tq#˚‘· s¡∫+#·ã&ç,
u≤+uÒ qT+∫ 1889 ˝À Á|ü#·T]‘·yÓTÆq ‘On the Use of Beef’s Urine’
(>√eT÷Á‘·+ ñ|üj÷Ó >∑+ MT<ä) nqï Á>∑+<∏ëìï ≈£L&Ü Ä Á>∑+<∏ä nqTyê<ä≈î£ &ÉT
Maurice Bloomfield Á|ükÕÔ$+#ês¡T. á eT÷Á‘· ∫øÏ‘‡· s¡TÁ<äT&çøÏ Á|ü‘´˚ ø£eT˙,
n+<äTøπ ˙\s¡TÁ<ä ñ|üìwü<é s¡TÁ<äT&çì ªª»˝≤wü uÛwÒ »ü μμ (eT÷Á‘êìï eT+<äT>± yê&˚
yÓ<’ Tä ´&ÉT) nì ù|s=ÿqï<ä˙ ‘Ó*bÕsêj·Tq. ªªeT÷Á‘·+‘√ yÓ<’ ´ä + #˚jT· &É+˝À s¡TÁ<äT&ÉT
Á|ü‘´˚ ø£ Á|ü»„ ø£\yê&Éìμμ |ü\T Ç‘·s¡ eT+Á‘ê\˝Àq÷ ù|s=ÿqã&É~¶ . XÊÁd”j Ô T· +>±
Ä˝À∫ùdÔ Çø£ÿ&É s¡TÁ<äT&ç (•e⁄&ç)ì @y√ eTVæ≤eT\T ø£*–q <˚e⁄&ç>± ø±ø£,
eT÷Á‘·+‘√ yÓ<’ ´ä + #˚ùd |ü]C≤„q+ ø£*–q ˇø£ Ä≥$ø£, Ä~eT C≤‹ Á|ü‹ì~Û>±H˚
eTq+ uÛ≤$+#ê*. eTq ÁbÕNq ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü •e⁄&çì ªªÄ~eT _Û\T¢&TÉ μμ,
ªªeT+#·TeT\ n\T¢&TÉ μμ n+≥÷ dü+uÀ~Û+∫q dü+<äsꓤ\THêïsTT.
ªª#·sø¡ £ dü+Væ≤‘·μμ ≈£î Ç+–¢wt nqTyê<ä+ @&ÉT dü+|ü⁄{≤\˝À (#ÍK+u≤
dü+düÿè‘· d”Ødt, yês¡D≤dæ yê] Á|ü#T· s¡D) yÓTT<ä{Ï dü+|ü⁄≥+ (dü÷Á‘· kÕúq+) ˝À
ªª>=Á¬s, y˚Tø£, Äe⁄, >π <Ó, @qT>∑T, ˇ+f…, >∑TÁs¡+ eT]j·TT >±&ç<ä - á mì$T~+{Ï
eT÷Á‘·+ m+‘√ ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ <äì ÄÁ‘˚jT· $e]+#ês¡μμ ì ù|s=ÿqã&ç+~.
á eT÷Á‘ê\T ˝ÀìøÏ rdüT≈£î+fÒ n$ ø£|òü, yê‘·, |æ‘·Ô <√cÕ\qT
b˛>=&É‘êsTT— n$ Äø£*ì |ü⁄{ϺkÕÔsTT. $cÕ*ï Vü≤]kÕÔsTT. dü÷ø£åà ÁøÏeTT*ï
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 219
q•+|üCÒkÕÔsTT. bÕ+&ÉTs√>±ìï (m˙$Tj·÷) b˛>=&É‘êsTT. eT\ã<äΔø±˙ï,
nJ]Ô s√>±˙ï b˛>=&É‘êsTT. »˝À<äs¡ yê´~Û (Ascites) ˙, Ç‘·s¡ ñ<äs¡ø√X¯
yê´<ÛäT\q÷ b˛>=&É‘êsTT. ns¡Ù yÓTT\\T (ô|’˝Ÿ‡), >∑T\à yê´~Û (Abdominal
Tumour), ≈£îwüߘ yê´~Û, øÏ˝≤dü yê´~Û (#·s¡à+ô|’ ‘Ó\¢{Ï eT#·Ã\T e#˚à ˇø£s¡ø£+
\÷´ø√&Ósêà) ` M≥ìï{Ï˙ á eT÷Á‘ê\T b˛>=&É‘êsTT. (ù|J\T 54, 55)
(dü÷Á‘·kÕúq+ I-92`104)
n<˚ Á>∑+<∏ä+˝À Á|ü‘˚´øÏ+∫ Äe⁄ eT÷Á‘·+ jÓTTø£ÿ yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq
Á|üj÷Ó »Hê\qT >∑T]+∫ #·s≈¡ î£ &ÉT Ç˝≤ ù|s=ÿHêï&ÉT ` ªªÄe⁄ eT÷Á‘·+ ø=+#Ó+
‹j·T´>± ñ+≥T+~. n~ ≈£L&Ü ø£|,üò yê‘·, |æ‘Ô· <√cÕ\T eT÷&ç+{Ï˙ b˛>=&ÉT‘·T+~.
≈£îwüߘ e+{Ï Á|üe÷<äøs£ ¡ #·sà¡ yê´<ÛTä \˝Àq÷, |ü⁄fi¯˝¢ Àì ÁøÏeTT*ï q•+|üCj Ò T· &Üìø°
Äe⁄ eT÷Á‘êìï ô|’ |üP‘·>± sêkÕÔsT¡ . Äe⁄ eT÷Á‘·+ ˝ÀìøÏùdÔ Á|üP]≥dt (Pruritus)
e+{Ï Á|üe÷<äø£s¡ #·s¡àyê´<ÛäT\T, »˝À<äs¡+ e+{Ï ñ<äs¡ø√X¯ yê´<ÛäT\T
qj·TeTÚ‘êsTT.μμ (ù|J 55)
&Ü. ø¬ .j·T+.q<é ø£Øí s¬ +&ÉT dü+|ü⁄{≤\˝À s¡∫+∫q Ä+>∑¢ Á>∑+<∏+ä ‘Indian
Materia Medica’ s ¬ +&Ée dü+|ü⁄≥+˝À 232 e ù|J˝À >√eT÷Á‘êìï >∑T]+∫
Ç˝≤ ù|s=ÿHêïs¡T ` Äe⁄ eT÷Á‘·+˝À nyÓ÷àìj·÷ >±&ÛyÉ TÓ qÆ s¡÷|ü+˝À ñ+≥T+~.
n+<äTøπ >√eT÷Á‘·+ u≤Vü≤´ ˝Ò|qü +>±q÷, ˝ÀìøÏ Ç#˚Ã+<äT≈£î ≈£L&Ü ÁX‚wy˜ü TÓ qÆ ~.
*esY dæs√dædt yê´~ÛøÏ ˇø£{Ï ˝Òø£ s¬ +&ÉT WqT‡\ &√düT˝À >√eT÷Á‘êìï ˝ÀìøÏùdÔ
eT+∫ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. n~ düTK $πs#·qø±] (Laxative), eT÷Á‘·ø±]
(Diuretic). ù|>∑T yê|ü⁄ e+{Ï yê´<ÛäT\≈£î u≤>± |üì#˚ùd ªª|ü⁄qs¡ïe eT+<äTs¡μμ,
ªªeT]#ê<ä´ ‘Ó\’ +μμ e+{Ï eT+<äT\ ‘·j÷· Ø˝À >√eT÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ . ø£&TÉ |ü⁄
H=|挑√ ≈£L&çq n–ïe÷+<ä´ s√>∑+, »˝À<äs+¡ , ø±yÓTs¡T,¢ ≈£îwüß,˜ Á|üP]>√ yÓTT<ä˝q’…
yÓTT+&ç #·sà¡ yê´<ÛTä \≈£î >√eT÷Á‘·+ u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. nJ]Ô, yÓTT+&ç eT˝Ò]j·÷,
‘·\H=|æŒ, eTTK+ mÁs¡u≤s¡&+É e¬>s’ ê\≈£î Ç+{À¢H˚ ˇø£ WqT‡ ‘êC≤ >√eT÷Á‘·+
yÓ#÷ CÒdæ ùd$ùdÔ eT+∫ |ò*ü ‘·+ ñ+≥T+~. (1908 ˝À yÓTT<ä{kÏ Õ]>± Á|ü#T· ]‘·yTÓ qÆ
á Ä+>∑¢ Á>∑+<∏+ä Äj·TTπs«<ä, j·TTHê˙, dæ<,Δä n˝À¢|rü , Vü≤À$TjÓ÷|ür, Hê#·Ts√|ür
yÓ’<äT´\+<ä]ø° •s√<Ûës¡´yÓTÆq ñÁ<äZ+<∏ä+. n‘·T´qï‘· yÓ<’ ä´ $<ä´qT \+&ÉHé, bÕ]dt
q>∑sê\˝À #·<Tä e⁄≈£îqï &Ü. q<é ø£Øí $$<Ûä yÓ<’ ´ä $<ÛëHê\qT Äb˛düq |ü{qºÏ
220 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
e´øÏ.Ô neT÷\´yÓTqÆ |ü]XÀ<Ûqä \ kÕsêìï Ç$T&çÃ, Äj·Tq s¡∫+∫q á Á>∑+<∏+ä
yÓ<’ Tä ´\+<ä]ø° vade mecum e+{Ï~.)
>√eT÷Á‘·+ jÓTTø£ÿ á Á|üjÓ÷»Hê\˙ï XÊÁd”Ôj·T+>± ìsêΔ]+#·ã&ç,
yÓ’<äT´\#˚ nHê~>± yê&Éã&ÉT‘·Tqïy˚. nsTT‘˚ >√eT÷Á‘êìï ˇø£ d”kÕ˝À b˛dæ
◊<˚fifl¯ bÕ≥T ì\« #˚dHæ ê bÕ&Ée<äì ‘Ó\TdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·+ n+<äT˝À ø=+‘·
ñÁ‘˚Œø£å ñ+&çe⁄+≥T+<äì|æ+∫+~. >√eT÷Á‘êìï $X‚w¢ ùæ dÔ - <ëì˝À 95% ˙s¡T,
5% ø£s–¡ q \eD≤\T ñqï≥T¢ ø£qT>=Hêïs¡T. Çy˚M Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ y√, $wü‘T· \´yÓTqÆ
|ü<ësêú˝À ø±e⁄. j·T÷]j·÷, \eD≤\T e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ >√eT÷Á‘·+˝À Vü‰s√àqT¢,
Áb˛{°qT¢, j·÷+{Ïu≤&ûdt eT]j·TT >±j·÷\T e÷H˚Œ |ü<ësêú\T, Ç‘·s¡ ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ
|ü<ësêú\T e÷Á‘·yT˚ ñqï≥T¢ ø£qT>=qã&ç+~.
Á|ü»\≈£î Äe⁄ |ü≥¢H˚ >ös¡e uÛ≤e+ m+<äT≈£î ?
ˇø£ ùV≤‘·Tyê~>±, >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê~>± H˚qT Äe⁄ ˇø£ <˚e‘·˙,
>√e÷‘· |üP»˙j·TeT˙ uÛ≤$+#·qT. e´ekÕj·TeT+‘ê Áø£eT+>± j·÷+Á‹ø°ø]£ +#·
ã&ÉT‘·Tqï á <äX˝¯ À Äe⁄ ÁbÕ<Ûëq´+ Áø£eT+>± ‘·–bZ ˛‘·Tqïe÷≥ yêdüeÔ +. Ç{°e*
es¡≈î£ s¬ ‘’ T· \+‘ê <äTøÏÿ <äTqï&ÜìøÏ |üXó¯ e⁄\H˚ ñ|üj÷Ó –+#˚yês¡T. |üXó¯ e⁄\˝Àq÷
#·Ts¡T≈£î>± |üì#˚ùd m&¢̊ e´ekÕj·÷ìøÏ ÁX‚wü̃yÓTÆq$. <äTqï*ï mø£ÿ&√ ‘·|üŒìdü¬s’‘˚
‘·|Œü <äTqï&ÜìøÏ yê&˚yês¡T ø±s¡T. Bìø° ˇø£ ø±s¡D+ ñ+~. <äTqï\T q\¢ì$
(Black Bodies) nsTTq ø±s¡D+>± n$ ‘·eTô|q ’ |ü&˚ ø±+‹˙, y˚&$ç T˙ yÓTT‘·+Ô >±
|”\TÃ≈£îì ‘·«s¡>± y˚&øÓ ÿÏ n*dæb˛‘êsTT. n+<äTøπ n$ m|ü⁄Œ&É÷ ˙&É≈î£ #˚sê\˙,
˙{Ï˝À eTTq>±\˙ #·÷kÕÔsTT. e´ekÕj·÷ìøÏ yê&˚ m&ÉT¢ #ê˝≤es¡≈î£ ‘Ó\>¢ ±
O+&˚ ø±s¡D+>± n$ ñwüí øÏsD¡ ≤\qT |”\TÃø√ø£ Á|ü‹|ò*ü kÕÔsTT. n+<äTøπ m+&É˝Àq÷
n$ <Ûë{Ï>± |üì#˚kÕÔsTT. CÀ&ÉT≈£î m<äT› <=s¡øø£ £ me¬sH’ ê s¬ ‘’ T· ‘·q ns¡ø≈£ î£ ˇø£
m<äTq› ÷, ˇø£ <äTqïq÷ ø£&‘ç ˚ <äTøÏÿkÕ>∑<Tä . ªªm<äT› m+&É≈L£ , <äTqï ˙&É≈L£ ˝≤–‘˚
e´ekÕj·T+ m˝≤ kÕ>∑T‘·T+~?μμ nH˚ ˝Àø√øÏÔ n+<äTøπ @s¡Œ&ç+~. ‘·eT J$ø£≈î£
eT÷˝≤<Ûës¡yTÓ qÆ e´ekÕj·÷ìøÏ yÓHïÓ eTTø£\ e+{Ï m<äT\› qT ‘·eT≈£î n+~+#˚
Äe⁄ |ü≥¢ uÛ≤s¡rj·TT\+‘ê ø£è‘·»‘„ êuÛ≤e+ ø£*– ñ+&É&+É ˝À $+‘· @MT˝Ò<Tä .
Äs¡T´\ Á|ü‹ø£≈£åî˝…’q <ëdü <äX¯ó´\T, Vü≤]j·T÷|”j·TT\T, eèNe+‘·T\T π><Ó\qT
b˛wæd÷ü ,Ô yê{Ï bÕ\T ‘ê>∑T‘·÷, <äTqï\qT e´ekÕj·÷ìøÏ yê&˚yês¡T. nHê~>±
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 221
dü‘«Ô· >∑TDø±s¡ø£yTÓ qÆ bÕ\qT Çdü÷,Ô ‘·eT eTqT>∑&≈É î£ ÁbÕD≤<Ûës¡yTÓ qÆ ø√&Ó <ä÷&É*ï
Á|ükÕ~+#˚ Äe⁄ì Áù|$Tdü÷,Ô <ëì |ü≥¢ Äs¡T´\T ø£è‘·»‘„ ‘· √ ≈£L&çq Äsê<ÛHä ê
uÛ≤e+ ø£*–e⁄+&˚yês¡T. Áù|eT eTT~]‘˚ uÛøÑ >ÔÏ ± e÷s¡&+É düV≤ü »y˚T ø£<ë! á uÛøÑ ÔÏ
ø±s¡D+>±H˚ Äs¡´ dü+düÿè‹˝À >√|üP» Á|üã*+~.nsTT‘˚ >√e⁄ uÛ≤s¡rj·TT\≈£î
yÓTT<ä≥Tï+N |üP»˙j·TyÓTqÆ ~ e÷Á‘·+ ø±<äT. Äs¡T´\T ‘·eT Á|ü<ëÛ q JeH√bÕ~Û>±
|üX¯ób˛wüD kÕúq+˝À e´ekÕj·÷ìï #˚|ü≥º&É+‘√ Äe⁄≈£î á >ös¡e Á|ü‹|ü‹Ô
@s¡Œ&ç+~. ˇø£|⁄ü Œ&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $T–*q »+‘·Te⁄\e˝… Äe⁄\q÷ j·TC≤„\˝À
ã* Çe«&É+ Á|üã\+>± ñ+&˚~. ns¡D´yêkÕìøÏ ãj·T\T<˚] >∑+>±q~ì <ëfÒ
düeTj·T+˝À d”‘· ‘êeTT düTK+>± ‹]– e#˚Ã≥≥¢sTT‘˚ >∑+>±q~øÏ 10,000 Äe⁄*ï
ã* ÇkÕÔqì yÓTT≈£îÿø=q&É+ >∑T]+∫ yê©àøÏ sêdæq ªªsêe÷j·TDyéTμμ ˝À ñ+~.
yê©àøÏ e]í+∫q sêe÷j·TD >±<∏ä ì»+ ø±e#·T× ø±ø£b˛e#·TÃ. ø±˙ Bììã{Ϻ Ä
ø±e´ s¡#·Hêø±\+˝À >√y˚T<Ûä+ ˇø£ Ä#ês¡+>± ñ+&˚<äì e÷Á‘·+ eTq+
Á>∑V≤æ +#·e#·TÃ. >√e⁄ e÷+düeT÷ ÄVü‰s¡|sü +¡ >±, yÓ<’ ´ä |üs+¡ >± $\TyÓq’ <˚. øπ e\+
sê»ø°jT· , eT‘· ø±s¡D≤\ô|’ >√e<Ûôä |’ ìùw<Û+ä $~Û+#ê\ì ø√s¡T‘·Tqïyês¡T >√e⁄
e÷+kÕìøÏ ñqï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\|ü≥¢ e÷Á‘·+ eP´Vü‰‘·àø£+>±H˚ eTÚq+
bÕ{ÏdTü HÔ êïs¡T. #˚|,ü Äe⁄, |ü+~ e÷+kÕ\T ‘˚*ø£>± ns¡>e∑ ì #Ó|Œæ q #·s≈¡ î£ &ÉT
Äe⁄ e÷+dü+ jÓTTø£ÿ yÓ’<ä´|üs¡yÓTÆq Á|üjÓ÷»Hê\qT Ç˝≤ ñ>∑Z&ç+#ê&ÉT. ªªÄe⁄
e÷+dü+ |æ‘,Ô· ø£bÕò \qT Á|üø√|æ+|üCdÒ æHê, yêj·TT <√cÕìï n]ø£{,Ϻ X¯ØsêìøÏ
ã˝≤ìïdüTÔ+~. <ä>∑TZq÷, $&Ée≈£î+&Ü e#˚à »«sê\q÷ e÷qTŒ‘·T+~. eTT≈£îÿ
s√>±\q÷, }|æ]‹‘·T\Ô yê´<ÛTä \q÷, ø£j å T· s√>±˙ï, n–ïe÷+<ë´˙ï b˛>=&ÉT‘·T+~.
#·Ts¡Tø¬ q’ n\yê≥T¢qï e´≈£î\Ô ≈£î - Á|ü‘´˚ øÏ+∫ #·*ø±\+˝À Äe⁄ e÷+dü+ n‘·´+‘·
nqT≈£L\yÓTqÆ ÄVü‰s¡+μμ (Page 141, volume II Indian Materia Medica
by Dr. K.M. Nadkarni ) Ç˝≤ Äe⁄ bÕ˝Ò ø±ø£ >√eT÷Á‘·+, >√eTj·T+, >√s√»q+,
>√e⁄ e÷+dü+ e¬>s’ ê\˙ï Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ y˚ ø±e&É+ $X‚w+ü .
eT÷Á‘·+˝À ñ|üjT· Tø£yÔ TÓ qÆ |ü<ësêú˝≤ ?
eT÷Á‘·+ n+fÒ πøe\+ qÁ‘·»ì e´s¡ú (Nitrogenous Waste)
|ü<ësêú˝qÒ ì kÕ<Ûës¡D+>± eTq+<ä] n_ÛÁbÕj·T+. ìC≤ìøÏ n+<äT˝À mH√ï
|üìø=#˚à |ü<ësêú\÷ ñ+{≤sTT. »+‘·Te⁄\T ‘êeTT ‹H˚ ÄVü‰s¡+ yÓTT‘êÔ˙ï Js¡+í
222 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 #˚dTü ø√˝Òe⁄. Js¡+í #˚dTü ≈£îqï ÄVü‰s¡+ yÓTT‘êÔ˙ï ‘·eT X¯Øs¡+˝À ÇeTT&ÉTÃø√q÷˝Òe⁄.
n+<äTøπ yê{Ï eT÷Á‘·+, ù|&É\˝À e´s¡ú |ü<ësêú\‘√ bÕ≥T b˛wüø£ $\Te\Tqï
|ü<ësêú\÷ düV≤ü »+>±H˚ ñ+{≤sTT. Äe⁄ ‘·q eT÷Á‘·+ <ë«sê ñ|üjT· Tø£Ô |ü<ësêú\qT
mìï+{ÏH√ ‘·q≈£î m≈£îÿyÓ’ ãj·T≥≈£î $dü]d® Tü +Ô ~. >√eT÷Á‘·+˝À ñ+&˚ Ä |ü<ësêú\T
eTq+ ‘˚*ø£>± Á>∑V≤æ +∫, eTq X¯Øs¡+˝À ÇeTT&ÉTÃø=H˚+<äT≈£î nqTe⁄>± ñ+{≤sTT.
Äe⁄\T, >π <Ó\T, >∑TÁsê\T e¬>s’ ê HÓeTs¡T y˚ùd »+‘·Te⁄\≈£î ø£&TÉ |ü⁄˝À Rumen,
Reticulum, Omasum, Abomasum nH˚ Hê\T>∑T Js¡í ø√XÊ\T ñ+{≤sTT.
Ç$ ÄVü‰s¡+ <=]øÏq|ü⁄Œ&ÉT qeT\≈£î+&Ü >∑ã>∑u≤ $T+π>dæ, Ä ‘·sT¡ yê‘· ì<ëq+>±
$T+–q ÄVü‰sêìï (Cud) ‹]– H√{Ï˝ÀøÏ ‘Ó#T· Ã≈£îì (Regurgitate) Ä ‘·sT¡ yê‘·
r]>±Z HÓeTs¡T (Ruminate) y˚kÕÔsTT. n$ m+‘·>± HÓeTs¡T y˚dHæ ê, u≤ø°]º j·÷
e+{Ï dü÷ø£àå Je⁄\T |òs¬ü à+fÒwHü é Á|üÁøÏjT· <ë«sê yê{ÏøÏ Js¡í ÁøÏjT· ˝À m+‘·>±
düV‰ü j·T|ü&Hç ê Ç+ø± n$ ‹qï ÄVü‰s¡+˝À Js¡+í ø±ì |ü<ësêú\T #ê˝≤H˚ O+{≤sTT.
n˝≤π> Js¡+í nsTTq |ü<ësêú\˝À n$ ‘·eT ù|>∑T\˝À ÇeTT&ÉTÃø√˝Òø£ eT\ eT÷Á‘ê\
<ë«sê $dü]+® #˚M m≈£îÿe>±H˚ ñ+{≤sTT. Ç~ HÓeTs¡Ty˚ùd »+‘·Te⁄\ (Ruminants)
dü+>∑‹. Çø£ @qT>∑T $wüj÷· ìø=ùdÔ - <ëì H√{Ï˝À ÄVü‰s¡+ qeT\&É+ ø£+fÒ
$T+>∑&Üìπø nqTyÓq’ @sêŒ≥T ñ+≥T+~. @qT>∑T\T n$ rdüT≈£îqï ÄVü‰s¡+˝À
øπ e\+ 44 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ Absorption Á|üÁøÏjT· ˝À |”\TÃø√>∑\e⁄. $T–*q<ä+‘ê
<ëì ø£&ç <ë«sê, eT÷Á‘·+ <ë«sê $dü]+® #ê*‡+<˚. Ädæj÷· K+&É|⁄ü @qT>∑T\T
‘·eT ãs¡Te⁄˝À |ü~ XÊ‘·+ n+fÒ s√E≈£î düTe÷s¡T>± 150 qT+N 200 øÏ˝À\
es¡≈L£ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£î+{≤sTT. s√E≈£î 200 ©≥s¡¢ ˙s¡T ‘ê>∑T‘êsTT. nsTTHê
düTe÷s¡T 70 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄+&˚ @qT>∑T ù|>∑T\˝À Js¡yí TÓ ,Æ |”\TÃø√ã&˚~ n~
rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+˝À øπ e\+ 44 XÊ‘·yT˚ q+fÒ ÄX¯Ãs¡´+! <ëì ø£&˝ç À≈£L&Ü n+<äTøπ
$$<Ûä |ü≈£åî\T, ù|&É|ü⁄s¡T>∑T\ (Dung- roller Beetles) ≈£î ã\es¡øΔ y£ TÓ qÆ ÄVü‰s¡+
ø±e\dæq+‘· \_ÛdüTÔ+~. @qT>∑T eT÷Á‘·+˝Àq÷ ÄVü‰s¡|üs¡+>±, yÓ’<ä´|üs¡+>±
Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ mH√ï |ü<ësêú\T ñ+&˚~ n+<äTøπ .
eT] m<äT› eT÷Á‘·+ e÷fÒ$T{Ï ?
>√eT÷Á‘·+˝À mH√ïø=ìï yÓ<’ ´ä |üsy¡ TÓ qÆ Á|üj÷Ó »Hê\Tqï|ü⁄Œ&ÉT, eT] m<äT›
eT÷Á‘·+˝À e÷Á‘·+ @ Á|üj÷Ó »qø£s¡ n+XÊ\÷ ñ+&Éyê ? nH˚ dü+<˚V≤ü + eTq≈£î
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 223
düVü≤»+>±H˚ sêe#·TÃ. >∑s¡“¤düú •X¯óe⁄≈£î |üP]Ô s¡ø£åD ø£*Œ+∫, qeC≤‘· •X¯óe⁄≈£î
‘·–q+‘· s√>∑ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ ø£*Œ+#·&ÜìøÏ ‘·>∑T düVü≤»yÓTÆq @sêŒ≥T¢ Ád”Ô\˝Àq÷,
Ä&É »+‘·Te⁄\˝Àq÷ e÷Á‘·yT˚ ñ+≥T+~. áqyÓ÷dæq Äe⁄ X¯Øs¡+˝À >∑s“¡ d¤ úü
•X¯óe⁄ ã\+>±, Äs√>∑´e+‘·+>± |ü⁄fÒ+º <äT≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ nìï @sêŒ≥÷¢ O+{≤sTT.
ø=‘·>Ô ± |ü⁄{Ïqº <ä÷&É≈î£ n‘·´+‘· b˛wüø£ $\Te\T ø£*–q EqTïbÕ\T (eTTÁs¡T
bÕ\T) Äe⁄ bı<äT>∑T˝À düV≤ü »+>±H˚ @s¡Œ&É‘êsTT. EqTïbÕ\˝À <ä÷&É m<äT>∑T<ä\≈£î
nedüsy¡ TÓ qÆ nìï b˛wüø£ |ü<ësêú\T, $≥$TqT¢ |ü⁄wüÿ\+>± ñ+{≤sTT. Ä&É »+‘·Te⁄\
X¯Øs¡+˝À, s¡ø+Ô£ ˝À e÷Á‘·yT˚ |ü{wÏ yºü TÓ qÆ á s¡øDå£ @sêŒ≥T¢ düV≤ü »dæ<+Δä >± Oqï+<äTq
>∑s“¡ +¤ <Û]ä +#·ì Äe⁄, >π <Ó\ eT÷Á‘·yT˚ ø±<äT— Ä&É @qT>∑T, Ä&É ˇ+f…, Ä&É
>±&ç<ä, Ä&É >∑TÁs¡+, Ä&É y˚Tø£\ eT÷Á‘·+ ≈£L&Ü ÁX‚wy˜ü T˚ . n˝≤π> ˇø£ |ü⁄s¡Twüßì
eT÷Á‘·+ ø£+fÒ Ád”Ô eT÷Á‘·+ m|ü⁄Œ&É÷ ÁX‚w+˜ü . n~ |ü⁄s¡Twüßì eT÷Á‘·+ ø£+fÒ eT]+‘·
s√>∑ìs√<Ûøä £ X¯øÔÏ ø£*– ñ+≥T+~. ø=ìï Ç{°e* |ü]XÀ<Ûqä \T >∑]“¤DÏ nsTTq Ád”Ô
eT÷Á‘·+˝À s√>∑ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔ (immunity) ì ô|+bı+~+#˚ |ü\T n+XÊ\Tqï≥T¢
s¡TEe⁄ #˚XÊsTT. q÷´j·÷sYÿ j·T÷ìe]‡{°˝Àì dü÷ÿ˝Ÿ Ä|òt yÓT&çdHæ é ˝À Ç{°e\
#˚|{ü qϺ ø=ìï |ü]XÀ<Ûqä \˝À >∑]“¤DÏ ø£˙ïfi¯fl˝À, ñ$Tà˝À, eT÷Á‘·+˝À s√>∑ ìs√<Ûøä £
X¯øÔìÏ ô|+bı+~+#˚ ˝…k’ ıC…y’ Té (Lysozyme) nH˚ m+C…y’ Té n~Ûø+£ >± ñqï≥T¢
ø£qT>=qï ø±s¡D+>± Á|üdTü ‘Ô +· XÊÁdüE Ô \„ T Ä m+C…y’ Té qT+∫ ÁbÕD≤+‘·ø£ msTT&é‡
yê´~ÛøÏ eT+<äT ‘·j·÷s¡T #˚ùd jÓ÷#·q #˚düTÔHêïs¡T. Ád”Ô >∑s¡“¤+ <ë*Ãq yÓTT<ä{Ï
eT÷&ÉT HÓ\\ ø±\+˝À ÄyÓT ø£˙ïfi¯ó¢, ñ$Tà, eT÷Á‘ê\˝À ˝…’kıC…’yéT eT]+‘·
m≈£îÿe>± ñqï≥T¢ yÓ<’ ´ä $C≤„qy˚‘\Ô· T ø£qT>=Hêïs¡T.
ªªmsTT&é‡ ∫Hêïs¡T\≈£î Äe⁄bÕ\‘√ ∫øÏ‘·‡μμ n+≥÷ ªªÄ+Á<ÛäCÀ´‹μμ
~q|üÁ‹ø£ (ù|J 7, 13-11-2014) ˝À z yês¡Ô e∫Ã+~. Ä yês¡Ô kÕsê+X¯+- `
Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ dü+düú n+#·Hê Á|üø±s¡+ Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± 34 \ø£å\ eT+~
∫Hêïs¡T\T msTT&é‡ yê´~Û‘√ J$düTÔHêïs¡T. á yê´~Û ∫øÏ‘·‡˝À uÛ≤>∑+>±
n+~+#˚ j·÷+{° ]Á{ÀyÓs’ ˝¡ Ÿ eT+<äT\˝À yÓ<’ Tä ´\T ªª]{Àq$sYμμ qT m≈£îÿe>±
O|üj÷Ó –düT+Ô {≤s¡T. nsTT‘˚ BìøÏ ˙{Ï˝À ø£]>π >∑TD+ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&É&+É , $T+–q
yÓ+≥H˚ yê+‘·T\ s¡÷|ü+˝À ãj·T{ÏøÏ sêe&É+ ø±s¡D+>± ∫øÏ‘‡· ˝À <äTwüŒ]D≤e÷\T
m<äTs¡e⁄‘·THêïsTT. ô|ì‡˝Ò«ìj·÷ j·T÷ìe]‡{° Ábıô|dò sü Y Áô|&ò ]É ø√ Vü‰sπ º H˚‘è· ‘·«+˝À
224 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
 »s¡T>∑T‘·Tqï z |ü]XÀ<Ûäq˝À Äe⁄ bÕ\˝Àì πød”Hé (Casein) nH˚ Áb˛{°Hé≈£î
ø=~›bÕ{Ï e÷s¡TŒ\T #˚dæ ]{Àq$sY eT+<äTqT X¯Øs¡+˝ÀøÏ #˚πsÃ˝≤ ‘·j·÷s¡T
#˚düTÔHêïs¡T. á Ä$wüÿs¡D‘√ msTT&é‡ u≤~Û‘· ∫Hêïs¡T\≈£î n+~+#˚ ∫øÏ‘·‡qT
eT]+‘· yÓTs¡T>∑T|üs#¡ e· #·TÃqì XÊÁdüE Ô \„ T ‘Ó*bÕs¡T.μμ á øπ d”Hé nH˚ bòÕk˛Œ¤Áb˛{°Hé
(Phosphoprotein) bÕ\ìï+{Ï˝À ø=<√›>=b˛Œ XÊ‘·+˝À ñHêï Äe⁄bÕ\˝À e÷Á‘·+
n‘·´~Ûø+£ >± 80% es¡≈L£ ñ+~. Äe⁄ bÕ\ EqTï˝À Ç~ eTØ m≈£îÿe.
ms¡Te⁄>±, |ü⁄s¡T>∑T eT+<äT>± >√eTj·T, >√eT÷Á‘ê\T
<ëì˝À ñqï ÁøÏ$THê•qT\ ø±s¡D+>± Äe⁄ eT÷Á‘·+ yÓTTø£ÿ\≈£î e#˚Ã
N&É |”&\É qT b˛>=fÒ+º <äT≈£î u≤>± |üì#˚dTü +Ô ~. Hê d”«j·T nqTuÛeÑ + <ë«sêH˚ á
$wüjT· + H˚qT ì»eTì ìsêΔ]+#·T≈£îHêïqT. e÷ ‘√≥˝Àì ìeTà yÓTTø£ÿ\≈£î ˇø£|⁄ü Œ&ÉT
ã÷&ç<ä ‘Ó>T∑ \T, s¡ã“s¡T ‘Ó>T∑ \T $|üØ‘·+>± k˛øÏ‘˚ Äe⁄ eT÷Á‘ê˙ï, ˙{Ï˝À ø£*|æ
|ü\T#·>± #˚dqæ >√eTj·÷˙ï (Äe⁄ ù|&Éq÷) |æ∫ø±Ø #˚jT· &É+ <ë«sê Ä düeTdü´
|ü]cÕÿs¡yÓTÆ+~. $qTø=+&É düMT|ü+˝Àì ø=#ÓÃs¡¢ Á>±eT+˝À Ábı. ø=düsêE
‹s¡TeT\sêe⁄ >±s¡T (u≤|ü≥¢ e´ekÕj·T ø£fi≤XÊ\ m+≥e÷\J XÊK e÷J Ábıô|dò sü )Y
ø¬ $Tø£˝Ÿ |ò]ü ˝º »’… s¡T,¢ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T ndü‡\T yê&É≈î£ +&Ü |üP]Ô>± Äe⁄ ù|&É ms¡Te⁄,
Äe⁄ eT÷Á‘·+ e÷Á‘·yT˚ yê&ÉT≈£î+≥÷ ‘·q |ü+&É¢ ‘√≥qT @|ü⁄>± ô|+#·Tø=q&É+
H˚qT ø£fi≤flsê #·÷XÊqT. ÄdüøÔÏ ø£\yês¡T yê]ì dü+Á|ü~+#·e#·TÃ.
Äe⁄≈£î dü+ã+~Û+∫q n+<Ûä $XÊ«kÕ\T - >√eT÷Á‘· yê´bÕs¡T\T
nsTT‘˚ Äe⁄ X¯Øs¡+ ˇø£ <˚yê\j·TeT˙, n~ 33 eT+~ <˚M <˚e‘·\≈£î
ì\j·TeTH˚ düHê‘·qyê<äT\ $XÊ«dü+ m≥Te+{Ï XÊÁd”j Ô T· |ü⁄Hê~ ˝Òq{Ï~º . ø±ì
ø=+<äsT¡ |üì>∑≥Tº≈î£ ì >√eT÷Á‘·+ düs«¡ s√>∑ ìyê]DÏ (Panacea) nì Á|ü#ês¡+
#˚dü÷Ô, <ÛäHês¡®H˚ <Û˚´j·T+>± >√eT÷Á‘êìï ˇø£ yê´bÕs¡ edüTÔe⁄>± #˚dæ, ¬s+&ÉT
#˚‘·T˝≤ dü+bÕ~+#·T≈£î+≥THêïs¡T. ‘·eT yê´bÕsêìøÏ nqTe⁄>± ñ+≥T+<äì
>√eT÷Á‘êìøÏ yêdüeÔ +>± ñqï Wwü<äÛ >∑TD≤\≈£î ˝Òì eT] ø=ìï+{Ïì ≈£L&Ü ‘Ó*$>±
CÀ&ç+∫, ne÷j·Tø£ Á|ü»\ eT‘·$XÊ«kÕ\qT n&ÉT¶ô|≥Tº≈£îì ‘·eT eTqT>∑&É
kÕ–düTÔHêïs¡T.
>√eT÷Á‘·+ô|’ |ü]XÀ<Ûqä \ ù|]≥ ø=ìï dü+dü\ú T q&ÉT|ü⁄‘·÷ nXÊÁd”j Ô T·
uÛ≤eq\qT Á|üC≤kÕe÷q´+˝À yê´|æ+|üCdÒ Tü HÔ êïs¡T. n+‘·sê®\+˝À #·~$q ‘·sT¡ yê‘˚
Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 225
Ç˝≤+{Ï ø=+<äs¡T #˚düTÔqï nXÊÁd”Ôj·T ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T @$T{À ‘Ó*XÊsTT. Ms¡T
#˚dTü qÔ ï ndü‘´· , n‹ Á|ü#ês¡+ ø±s¡D+>± >√eT÷Á‘êìøÏ edüT‘Ô '· ñqï Wwü<äÛ >∑TD≤\ô|’
≈£L&Ü Ä˝À#·Hê|üsT¡ \˝À n|üqeTàø£+ ø£*>π neø±X¯yT˚ s¡Œ&ç+~.
Ç<ä+&û >√eT÷Á‘·+ Á|üj÷Ó »Hê\T, yÓ<’ ´ä +˝À >√eT÷Á‘·+ yê&Éø+£ ô|’ eTq≈£î
ñ+&Ü*‡q XÊÁd”j Ô T· <äèwæ.º nsTT‘˚ $C≤„q XÊÁdüÔ Á>∑+<∏ë\≈£î eT‘· Á>∑+<∏ë\≈£îqï≥T¢
∫e] ù|J n+≥÷ @B ñ+&É<äT. ø£qTø£ XÊÁdüÔ$C≤„q+ m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT XÊÁdüÔ
|ü]XÀ<Ûqä \˝À ìsêΔ]+#·ã&˚ dü‘ê´\qT Á>∑V≤æ dü÷Ô eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘·÷ ñ+≥T+~.
n|ü⁄Œ&˚ Á|ü>∑‹.
yÓ’<ä´+˝À eèø£å, »+‘·T ñ‘êŒ<äq\ $ìjÓ÷>∑+ XÊÁd”Ôj·Ty˚THê ?
s√–øÏ eT÷Á‘·+ C≤Ø>± yÓ&É\&ÜìøÏ Ä<ÛäTìø£ yÓ’<ä´+˝À bı{≤wæj·T+
ø√¢¬s’&é j·÷+|ü⁄˝Ÿ‡ Ç+C…ø£åHé #˚kÕÔs¡T. ˝Ò‘· ø=ã“] ˙fi¯fl˝À ≈£L&Ü bı{≤wæj·T+
ø√¢s¬ &’ é ñ+~. n+<äTøπ ˝Ò‘· ø=ã“] ˙fi¯ófl ‘ê–q ø±ùd|ü{øπÏ eTq+ eT÷Á‘êìøÏ
yÓfi≤fl*‡ edüT+Ô ~. m|ü‡+ kÕ˝Ÿº (Epsom Salt- MgSO4 7H2O) ˙{Ï˝À ø£\T|ü⁄≈£î
‘ê–‘˚ düTK $πs#·q+ ne⁄‘·T+~. Ç+<äT≈£î <ëì˝À ñ+&˚ yÓT^ïwæjT· + dü˝ŒÒ {¤ Ÿ
nH˚ \eD+ ø±s¡D+. sπ \ #Ó≥Tº (Cassia fistula) Ä≈£î\˝Àq÷, ø±j·T\ >∑TE®˝Àq÷
ôdH√ïôd&’ ‡é (Sennosides) |ü⁄wüÿ\+>± ñHêïsTT. n+<äTøπ sπ \ Ä≈£î\T ˝Òø£ ø±j·T\
>∑TE®qT |ü#÷ &ç #˚dTü ≈£î ‹+fÒ ≈£L&Ü düTK $πs#·Hê\T ne⁄‘êsTT. n˝≤π> düTHêeTTœ
Ä≈£î ≈£L&Ü. Á|üøè£ ‹˝À eTq≈£î ãj·T≥ \_Û+#˚ |ü\T eT÷\ø±\T, \eD≤\T
Á|üøè£ ‹˝À uÛ≤>∑yTÓ qÆ eèø£,å »+‘·T C≤‘·T\˝Àq÷ m+‘√ø=+‘· yÓ÷‘ê<äT˝À ñHêïsTT.
eTq X¯Øs¡+˝À Ä j·÷ eT÷\ø±\T, \eD≤\T ˝À|æ+∫q ø±s¡D+>± eTq≈£î ø£*>π
s¡T>∑à‘·\T Ä ˝À|ü+ |üP]+#·ã&É>±H˚ qj·TeTÚ‘êsTT. Ç~ ‘Ó*dæq eTq ÁbÕNqT\T
düV≤ü » dæ<+Δä >± Á|üøè£ ‹˝À $&ç>± \_Û+#˚ \eD≤\T, Kì» |ü<ësêú\≈£î‘√&ÉT, Ä
j·÷ \eD≤\T |ü⁄wüÿ\+>± ø£*–q $$<Ûä eèø£,å »+‘·T ñ‘êŒ<äq\qT ≈£L&Ü
yÓ’<ä´+˝À yê&É&É+ n‹ ÁbÕNqø±\+˝ÀH˚ yÓTT<ä˝…{≤ºs¡T. dü+X‚¢wæ‘· Wwü<Ûë\
(synthetic drugs) ≈£î ñqï dü«#·Ã¤‘·, X¯ó<äΔ‘· dü«‘·dæ‡<äΔyÓTÆq eèø£å, »+‘·T
O‘êŒ<äq\≈£î ñ+&˚ neø±X¯+ ˝Ò<Tä ø£qTø£ dü+X‚w¢ ‘æ · Wwü<ëÛ \ kÕúsTT˝À á eèø£,å
»+‘·T ñ‘êŒ<äq\ |üì rs¡T ñ+&É<Tä . dü+X‚w¢ ‘æ · Wwü<äÛ |ü]ÁX¯eT\T sêø£eTT+<äT
yÓ<’ Tä ´\T ‘·eT ∫øÏ‘‡· ≈£î á eèø£,å »+‘·T ñ‘êŒ<äq\ô|H’ ˚ Á|ü<ëÛ q+>± Ä<Ûës¡|&ü y˚ ês¡T.
226 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é
Ä ñ‘êŒ<äq\qT ˝ÀìøÏ∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT Ä j·÷ ñ‘êŒ<äq\˝À ñ+&˚ e´s¡,ú nqT|üjT· Tø£Ô
|ü<ësêú\qT Á|üu≤Û e s¡V≤æ ‘·+ #˚ùd+<äT≈£î, yê{Ï ø±s¡D+>± s√–øÏ m˝≤+{Ï ôd&’ é
mô|øò ‡º˘ sê≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î Ä yÓ<’ Tä ´\T s√–øÏ |ü\T nqTbÕHê\qT (a drink
taken with or after medicine) ≈£L&Ü Çyê«*‡ e#˚Ã~. dü+X‚¢wæ‘· Wwü<Ûä
|ü]ÁX¯eT\T e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ Á|ü‹ Wwü<ëÛ ìï H˚sT¡ >±,
|ü]X¯ó<ä+Δ >± ‘·j÷· s¡T#˚dTü ø√>∑\T>∑T ‘·THêï+. ø£qTø£ Á|üdTü ‘Ô +· nqTbÕHê\ nedüs+¡
˝Ò≈î£ +&Ü b˛sTT+~. nsTTHê Ç|üŒ{Ïø° Ä<ÛTä ìø£ n˝À¢|rü yÓ<’ ´ä + ≈£L&Ü Ç+ø±
∫øÏ‘‡· ø√dü+ |ü\T eèø£å ñ‘êŒ<äq\ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü &É +É >∑eTì+#·<–ä q $X‚w+ü .
|ü\T eT÷*ø£\T, eHÍwü<ÛäT\‘√ ‘·j·÷¬s’q *yé-52 nH˚ Äj·TTπs«<ä eT+<äTH˚
H˚{Ïø° n˝À¢|ür yÓ’<äT´\T ≈£L&Ü ø±yÓTs¡¢≈£î (jaundice) ‘êeTT #˚ùd yÓ’<ä´+˝À
O|üjÓ÷–kÕÔsT¡ . bÕcÕDuÛ~Ò nH˚ ø=+&É|+æ &ç yÓTTø£ÿ (‘Ó\>∑ |æ+&ç ≈£Ls¡ yÓTTø£ÿ -
Aerva lanata) Á|ü<ëÛ Hê+X¯+>± ‘·j÷ · s¬ q’ Wwü<ëÛ \q÷, Væ≤e÷\j·T |üs«¡ ‘ê\˝À
\_Û+#˚ •˝≤uÛ<Ò ä ˝Òø£ nX¯àuÛ<Ò ä nì |æ\Teã&˚ Bergenia Ligulata (XÊøχÁbòÕ>π d”
≈£î≥T+ã+ Saxifragaceae family) nH˚ yÓTTø£ÿ <äT+|ü Á|ü<ëÛ q+X¯+>± ‘·j÷· s¡jT˚ ´
` ªªdæk˛ºHéμμ (Cystone) nH˚ Äj·TTπs«<ä Wwü<ëÛ H˚ï H˚{øÏ ° n˝À¢|rü yÓ<’ Tä ´\T ≈£L&Ü
eT÷Á‘·|+æ &Ü\T, eT÷Á‘· dü+∫˝Àì sêfi¯flqT ø£s–¡ +#·&ÜìøÏ ‘êeTT #˚ùd ∫øÏ‘‡· ˝À
ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. >∑T+&Ó y˚>∑+ ‘·–Zq s√>∑T\˝À >∑T+&Ó≈£î #·Ts¡T≈£î<äq+ |ü⁄{Ϻ+∫,
<ëì y˚>+∑ ô|+#˚≥+<äT≈£î Ä<ÛTä ìø£ yÓ<’ Tä ´\T yê&˚ &çõ≥*Hé nH˚ eT+<äT &çõ≥*dt
|üs÷¡ Œ´]j·÷ (Digitalis purpurea) ˝Òø£ Foxglove nH˚ yÓTTø£ÿ m+&ÉT Ä≈£î\qT+∫
‘·j·÷s¡T #˚dæq<˚. Ç˝≤π> Ç+ø± #ê˝≤ ñ<ëVü≤s¡D\T #Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ. eT÷*ø±
yÓ<’ ë´ìøÏ, H˚#T· s√|ürø° ø±\+ #Ó*+¢ <äH˚ uÛ≤eq #ê˝≤ eT+~˝À ñqï|üŒ{Ïø,° dü+X‚w¢ ‘æ ·
Wwü<Ûë\ ø£©ÔøÏ uÛÑj·T|ü&çb˛‘·Tqï yês¡+<äs¡÷ M˝…’qy˚Ts¡≈£î düVü≤»dæ<äΔyÓTÆq eèø£å,
»+‘·T ñ‘êŒ<äq\qT yê&ÉTø=q&É+ yÓù’ | yÓTT>∑T#Z ÷· |ü⁄‘·THêïs¡T ` eèøå±\T, »+‘·Te⁄\T
‘·eT ñ‘êŒ<äq\qT bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘˚ \Ô· T #˚dqæ ≥T¢ ø£©Ô #˚jT· ˝Òe⁄ ø£qTø£.

Ç+{Ï+{Ï yÓ’<ä´+ 227

 dü+Á|ü~+∫q ø=ìï Á>∑+<∏ë\T
1. Medicinal Plants - S.K.Jain - A National Book Trust(India) Publication.
2. The Wealth of India (Raw Materials) - 16 Volumes - A Publication of the Council of
Scientific and Industrial Research (CSIR), New Delhi.
3. Plants That Heal - Dr. J.C. Kurian - Oriental Watchman Publishing House, Pune, India.
4. Charaka Samhitha (7 Volumes in English) - Chowkhamba Sanskrit Series (Varanasi)
Publication.
5. Indian Medicinal Plants( 5 Volumes) - Compiled by Vaidyaratnam P. S. Varier’s Arya
Vaidya Sala, Kottakkal. Orient Longman Limited (Chennai) Publication.
6. Indian Medicinal Plants - Kirtikar & Basu ( 4+4 Volumes), A Bhishen Singh Mahendra
Pal Singh(Dehra Dun) Publication.
7. Reader’s Digest Nature’s Medicines - The Reader’s Digest Association Limited, Lon-
don.
8. Medicinal Plants of India and Pakistan - J.F.Dastur- D. B. Taraporevala Sons &
Co.,Mumbai.
9. Herbs for Health and Beauty - Suman Seth- India Book House Publishers, Mumbai.
10. Glossary of Indian Medicinal Plants - L V Asolkar and others - CSIR , New Delhi.
11. Herbs That Heal - H K Bakhru - Orient Paperbacks, New Delhi.
12. Medical Botany - A S S A Sastry & A V Subbalakshmi - Sri Vikas Publications, Guntur.
13. Dictionary of Economic Plants in India - Umrao Singh & others - ICAR,New Delhi.
14. A Dictionary of the Flowering Plants in India - H Santapau & A N Henry - CSIR,New
Delhi.
15. Hill’s Economic Botany - Dr. O P Sharma - Tata McGraw- Hill Publishing Company Ltd.,
New Delhi.
16. Glossary of the Botanic Terms - R L Heinig - Bhishen Singh Mahendra Pal Singh,
Dehra Dun.
17. A Gardener’s Handbook of Plant Names - A W Smith - Dover Publications, New York.
18. A Dictionary of Plants - George Usher - C B S Publishers & Distributors, Delhi.
19. A Treatise on Tribal Medicine- Written & Published by Dr. Koppula Hemadri, Vijayawada.
20. Ayurvedic Drugs and their Plant Sources - V V Sivarajan & Indira Balachandran - Ox-
ford & IBH Publishing Co. Pvt. Ltd., New Delhi.
21. Dr. K M Nadkarni’s Indian Materia Medica ( in 2 Volumes) - Popular Prakashan, Mumbai.
22. –]»q yÓ’<ä´ düs¡«dü«+- &Ü. ø=|ü⁄Œ\ ùV≤e÷Á~, $»j·Tyê&É.
23. edüTÔ>∑TD B|æø£- j·TÁsê düTu≤“sêj·TT&ÉT- m _ j·Tdt |ü_¢wüsY‡, sê»eT+Á&ç.
24. edüTÔ>∑TD Á|üø±•ø£ - M≥÷] yêdüT<˚e XÊÁdæÔ - n<˚›|ü*¢   ø√, sê»eT+Á&ç.
25. Ä+Á<Ûä Á|ü<˚XŸ ˝À eT+<äT yÓTTø£ÿ\T - Ä#ês¡´ s√fi¯fl X‚wü–] sêe⁄   &Ü. ø=|ü⁄Œ\
ùV≤e÷Á~- ‘Ó\T>∑T nø±&Ó$T, ôV’≤<äsêu≤<é.
26. <Ûäq«+‘·] ì|òüT+≥Te⁄- •+>∑sêE ø±eTXÊÁdæÔ nqTyê<ä+ - m _ j·Tdt |ü_¢wüsY‡,
sê»eT+Á&ç

228 eTT‘˚Ô$ s¡M+Á<äHê<∏é

 V£Và 77¶Ã d¶ÃV£ V£Tà ?7

 ¶Ð+r VrH7¡…qZt¡…;ÈÉGµÑMÃ7_@R?T_-?7

É¡|+p{G·(ß­_µ¡“¡Ûm7¡ÛÂ{9·”lVrX”p_¼TV£7jÉl'ß­
 É;ÚH70V£7?7_-?7 Ð07j{G( · ß­C&”ÅT
\Ýa¡…¶Ð+r _¼TV£7jÉl'ß­
 E¯ e7V£!™ H¸9Æ¶Ãj_@ÃM7à _-?7
Ð07j{G·(ß­CG _ ÉXg+pQ¡“ e7{9·”lVrX”p
 H79Æ¡…ÉRÉRG @¡…šl_-?7 Ð07j{G·(ß­C
&”ÅT\Ýa¡…¶Ð+r 
 H7T ÉE¯1T7? b9ÆV£ bV¥!™ \зl   _-?7
 Ð07j{G·(ß­C&”ÅT\Ýa¡…¶Ð+r 
 9”­H7V<d MÃ7 p¶Ð?7!™7ß­_-?7 Ð07j{G(
· ß­C
_µ¡“¡Û¡“„G ¡ÛÂ{9·”lVrX”p
 §…/V£!“šl?7_-?7 Ð07j{G·(ß­C&”ÅT\Ýa¡…
 ¡…Vr(—ɾ_¼V£+Ýu_-?7 Ð07j{G·(ß­C&”ÅT\Ýa¡…
 d^Î^Î\зl_-?7 Ð07j{G·(ß­C&”ÅT\Ýa¡…
 ÝH¼ e7+rw h"_-?7 Ð07j{G·(ß­C&”ÅT\Ýa¡…
 _3?¸H77ÀÚ6Á\rGG¡…?TH77Él'ß­
 INTINTI VYDYAM
A Vignana Vedika Publication

ß­!™ e d^Î^Î \зl——R@Þ¡…TbÉÕl &­¾——

\r@ TH—— 0¡ƒ „ ß ­ dV£ \ Ð ·  ¹l 7  \rVr?E¯•7
ÕsVr\r9 ”¡…!“  É_Ã7@Ãm o E¯V¦£§…v w ;ÄZ!“
Q?@œT i V£ÃV77¶Ã \rN¯?+Ý  É_G7Ѷà dߔ
_¼G¡Ñ V… ¸£ _ß­07H77l7Ã7¶Ã7+rwH7T§…v¶Ý !“=?BÕÝH7TV¥S
\r e7§…v+Ý_?7Él\r?ß­xTwH7T§…v¶Ð MÃ7uP+¥wb9ÆV£:ZlÕ ?7H w
GVÀ£ \Ú 7Ð T XՔZß­ẅ !“H@rV£7V£Và 77¶Ãd\Ý aT7G7?¶¥bMÃ77›V©l
MÃ7¸+rÜH^ÎGÉ_sMÃ7\з l Õs+r?ß­;Ú¶rX”¿?7!“É_ª?7x_M¸Ð ²G7TÑ w
_?7:ZlÕ Mи!“?T7§…/ hbMÃ7T_¼‹¡…@rV£7N¯H¸T7?7œTwE¯^Î
V£7!™j¶Ã?§…v §…/ h  1^Ρƒ H¸^Ρƒ \зl7? Hl¿§…v \ÐÀÚÁ§…v h ¶ÃH7 d^Îß­
?BÕÝ Él\r?¶¥+Ý  ¶ÃH7 bV¥!“uw Pߔ _@V£¡ÎnÃ7¡¥H¥® V£ÃV77¶Ã
ªTV£ª¡…!“H@rV£7i_¼G¡Ñ … ÃaTPH@+Ð+· rV£Và 77¶Ã ß­¶ÐT·
_@R?+rlqZ ž ß­¡…É_ M7à ;Ê · dIÓž b¡…•7ž§v… ^”V77ẅ ^ÎT?7_¼¶Ð?7_¼
HV£t œÉ¶r?7 i _¼GÑ¡…ß­u  É_¶Ý¡… b¡…V£Þ'  ¡ lV£7 H7V£Ö§…v?7
QBÕÉE¯MÃ7_ To •7„ d^Î^Î \з l ——d^Î^”x e²l T@_zV¤ +pÂ_¼G¡Ñ …
QT eß­Pߔ^ÎGÝ9” ßÓ7l Q;ÄZ E¯V¦¡£ ߅ ­¡…QBÕH¸+ruw;ÄZ !“
øV£! TwiV£Và 77¶Ã!™¶à ߭ÝGT  dݶÃV9£ Ɓ V£Tà ?7H7TÉE¯1T7?
b9ÆV£bV¥!™\зl——§…/V£!“šl?7——ߔ›!i_¼GÑ¡“uw§…/ hQlV£¸
¶Ã_°¡…bl@N¯ÑVu£ H¸;È©GCÉ_7à V£'¡…V? Ñ£ 7

N¯sÉ_¾`C\Ý7?7É_¾`C