1

CHAPTER 1
INTRODUCTION

This chapter includes the introduction, theoretical background, schematic

diagram, statement of the problem, objectives of the study, significance of the
study, scope and limitation, and the definition of terms used.

1.1 The Study's Background

Intercultural communication refers to the influence on communication

behavior when different cultures interact. One view of intercultural
communication holds that it takes place in symbolic intercultural spaces as a result
(Arasaratnam, 2013). As a result, some contend that the Philippines cannot be
regarded as an intercultural society since it lacks overtly dominant foreign cultures
like Singapore does. Only a monocultural civilization with some subcultures in the
Philippines is recognized. Nevertheless, the island is home to many cultures that
enable residents to coexist in a multicultural setting. Within a community where
gender and ethnicity are distinct, communication processes take place. Residents
of the numerous communities in the city of El Salvador are aware of this idea.
They differ from the other groups because of their unique practices. However,
they do communicate frequently since they exchange beliefs and traditions to keep
a good relationship going.
To accomplish the goal of communication, cultural meaning is cast
through both individual and group communication in such a way that its
meaningfulness is expressed in social narratives, ideologies, practices, tastes,
values, and norms, as well as collective representations and social classifications.
After all, the focus of our study is social narratives. However, we understand that
everyone has a crucial role to play, especially when it comes to communication,
like disseminating knowledge about the coronavirus epidemic. In every situation,
there is a particular area of intercultural communication that makes the
conversation appear to be understandable to the general public.
 2

While everyone is concentrated on adhering to the safety guidelines set in

place during the pandemic, public-health communication is still ongoing. This is
done to guarantee that the regulatory authorities' preventative measures are
effective. The social narrative communication pattern is therefore regarded as the
neighborhood communication pattern that occurs most frequently. According to
Johnson (2017), social stories have been demonstrated to be effective in positively
altering behaviors, teaching social skills, communication, and tasks, as well as
lowering children's anxiety. This pandemic affects everyone; it not only affects
children but also young people, adults, and the elderly.
Globalization, on the other hand, has made intercultural contact
unavoidable. Today's corporate, educational, community, and health challenges all
revolve around communicating with people from other cultures. The internet, in
particular, has increased the likelihood that whatever is documented online will be
read by someone from a different culture. These impressions can be seen in
various anecdotes from people all across the world about their pandemic
experiences. All of the stories are told in a variety of languages, with English
being the most prevalent and commonly used. Individuals and government
institutions alike gain concrete realizations from recounting events.
Intercultural Communication includes both classic works that established
the field's foundation as well as more contemporary, influential works. It refers to
the wide range of communication procedures and issues that inevitably arise when
people from various religious, social, ethnic, and educational backgrounds work
together in an organization or social context. It aims to comprehend how people
from other countries, regions, towns, and cultures act, interact, and view the world
around them in this way.
When COVID-19 strikes the country, and even the entire world, specific
languages are used to meet the demands of the people, as well as the viewers who
are listening and capable of understanding the discourse and narrative points of
the various kinds of communication. In addition, an analysis of the study's
selected social narratives will be conducted, which will cover the communicative
content of the dialogue on COVID-19 as well as the cultural significance of such
 3

expression. This research examines how built sentences affect people in society
and how possible responses are developed to facilitate interactive dialogue.

1.2. Theoretical Framework and Conceptual Framework

A theoretical and conceptual framework are presented to anchor the objectives of

this study.

Communication Accommodation Theory (CAT)

Howard Giles developed it in 1971 as a communication accommodation

theory. This hypothesis is concerned with (1) the behavioral modifications people
undertake to fine-tune their communication with their spouse and (2) the extent to
which people consider their partner to be adequately attuned to them. People
change (or accommodate) their speaking styles towards one another, according to
the theory. This aids the message sender in gaining the receiver's approval,
improving communication efficiency for both parties and preserving the sender's
social identity.
The community's connectedness is something that is frequently observed.
This was principally established throughout the course on the exchange of ideas,
not only regarding COVID-19 but about any topic to which everyone in
attendance was sensitive. When the topic of the epidemic was brought up, their
speech styles changed. It was evident in their language as they expressed their
reactions to what they had heard. These reactions can be terrifying, sorrowful,
upbeat, and productive.
This theory also looks at the connections between language, context, and
identity. It emphasizes the intergroup and interpersonal elements that lead to
accommodation, as well as how power, context, and micro-context concerns
influence communication patterns. Accommodation is typically thought of as
occurring between the message sender and the message receiver. However, the
communicator frequently accommodates a larger audience, whether a group of
people watching the exchange or society as a whole.
 4

The first point of worry is regarding the behavioral modifications that

people make to fine-tune their communication with their spouse, which is directly
related to how people behave and communicate during a pandemic. The individual
conversation went from a generic broad topic to a specific topic, which is all about
COVID-19 because this study focuses on the substance of the conversation and
how it influences people's social movement. People in a certain community make
certain that they are familiar with COVID-19 because they want to participate in
the discussion.
The second aspect of CAT theory is how much people believe their spouse
to be attuned to them adequately. This means that those hearing the material will
be able to relate and will be able to respond. The community's relationships have
been strengthened in this manner. Furthermore, cultural standards have been
strengthened and established in a specific society, particularly in El Salvador.

1.3 Theoretical Framework

This study is in keeping with the idea of gathering proof of how this
particular article changed from one variable to another. Information on the
participants in the communication process is provided in the first box. The
participants' differences in age, gender, marital status, employment, and
educational background were all noticeable. Their conversation, which came to be
known as COVID-19's social narratives, served as the primary source of data for
analysis using intercultural communication and various forms of cultural meaning
domains. Whatever the conclusion of the analysis, it provided the basis for
creating a plan of action to improve the report's informational value and avoid
relying entirely on conjecture and legend.

Profiles of the Participants Intercultural

communication domains
 Age
 Rules of social
 Gender organization
 Marital status  Conceptions and uses
of space
 Occupation
  Educational

Enhancing Communication-
Contents

Figure 1. Schematic Diagram

1.4 Statement of the Problem

 6

This study attempts to find evidence in common monocultural

communication topics of the people’s conversation during the COVID-19
pandemic in Barangay Poblacion of El Salvador City based on the concept of
(Cohen-Emerique, 2015) of intercultural communication.
Further, it sought to answer the following questions:
1.4.1 What are the demographic profiles of the participants in terms of the
following:
1.4.1.1 Age,
1.4.1.2 Gender,
1.4.1.3 Marital status,
1.4.1.4 Occupation, and;
1.4.1.5 Educational background?
1.4.2 What are the communicative content of the peoples’ conversation during
the COVID-19 crisis using the intercultural communication domains
1.4.2.1 Rules of social organization,
1.4.2.2 Conceptions and uses of space,
1.4.2.3 Way of life,
1.4.2.4 Thinking, learning style, conceptions of the world, and;
1.4.2.5 Emotions?
1.4.3 How does cultural meaning as explored by communication both individual
and group gives meaningful expression in:
1.4.3.1 ideologies,
1.4.3.3 practices,
1.4.3.4 tastes,
1.4.3.5 values, and
1.4.3.6 norms?

1.5 Significant of the Study

 7

This paper focused on monocultural communication during the COVID-19

crisis. This explained how communicative behaviors were affected by the
presence of the utterances of the people within the community. Moreover, this
study becomes beneficial to the following groups and individuals:
1. The front liners. Frontliners are essential in the fight against this
pandemic. People in the medical field, the Philippine armed forces, and the
National and Local Government Units are among them. The front liner's
language is critical since the information they disseminate becomes the
content information about which people will converse.
2. Residents of El Salvador City. They should be informed of the
importance of communication skills they have, especially if their topic is
more on COVID-19 awareness. Individually, they functioned as a tool to
stop the transmission of the virus.
3. The Local Government Units. Even though they are part of the front
liners, they have a big function in their jurisdiction, especially on how to
pacify the COVID-19 information. It is translated into layman’s terms so
that a clearer understanding is obtained.
4. The Researchers. The researchers will be able to identify the adjustments
that the community people have made to communicate well among
themselves in the middle of the pandemic.

1.6 Scope and Limitations

The five (5) barangays in El Salvador City that were chosen for this study
were barangays Poblacion, Molugan, barangay (PSB) Pedro sa Baculio, barangay
Taytay, and barangay Sinaloc. Participants in this study were picked at random
from the aforementioned barangays, and their ages varied according to the people
they were conversing with and discussing COVID-19 with. The city health office
reported that just these five barangays had the highest percentage of COVID
cases, so that's why the researchers selected them.
Furthermore, this study focused on the communicative substance of
people's conversations during the COVID-19 crisis, utilizing Cohen-(2015)
 8

Emerique's intercultural communication domains and the cultural meaning

explored through communication both individually and in groups to give
meaningful expression.
Additionally, since the researchers were moving from one barrio to the next and
factoring in fare, this study would be more scientific if it were not constrained by
time and financial constraints.

1.7 Definition of Terms

There are terms used in this study that are very unfamiliar. Therefore,
these terms are defined both technically and operationally. Technical definitions
could be used in expanding the vocabulary since most of these terms are explained
in the same manner. The operational definition, on the other hand, focuses on the
word's application.
Domain
 A domain-specific language is a cross between a small programming and
scripting language that is often used in the same way as a programming
library. The distinction between these terms is hazy, just like the
distinction between scripting and general-purpose languages.
 It refers to an area or context within the perimeter of intercultural
communication but is limited to the conversational content uttered by the
selected residents of El Salvador City.
Intercultural Communication
 This refers to verbal and nonverbal interaction between people from
different cultural backgrounds. In other words, it is the process of
communicating with people from another culture.
 In this study, intercultural communication refers to an exchange of ideas,
concepts, norms, and practices among the people of El Salvador City on
how to get rid of the virus and the preventive measures as well.

Embodiedness
 9

 It is an increased ability to be in your body in the present moment and to

feel all of its sensations (emotional and physical). safe and healthy
expression of needs, desires, fears and wants through the body.
 In this study, refers to the totality of the concept of this paper from the
participants of this study, to the conversations, and the cultural meaning.
Ideologies
 A form of social or political philosophy in which practical elements are as
prominent as theoretical ones. It is a system of ideas that aspires both to
explain the world and to change it.
 These are the thoughts of people on how they can avoid acquiring
sickness. It also includes ideas about what they will do to obtain financial
assistance.
Social Narratives
 These are simple stories that visually represent social situations and
appropriate social behaviors. It connects the important details of a setting
or social situation to support the person with ASD in understanding the
social context in developing a new social skill.
 These are stories of the local people containing preventive measures,
mortality rates, how it can infect, who the people of El Salvador got
infected, social ameliorations, etc.
Sociological Perspective
 This refers to our attitudes, behaviors, and life chances that emphasize our
social background influence.
 These are the social problems affecting more individual experiences, and
this involves the ability to realize that personal troubles are rooted in
problems in the large social structure in the community of El Salvador
City.
 10

CHAPTER 2
REVIEW OF RELATED LITERATURE
This chapter presents the concepts and related studies, both foreign and
local. This will also serve as the ground where research has been conducted
already. Furthermore, it will serve as a basis that this study is a scholarly one.

Definitions of Intercultural Communication

Intercultural communication refers to the effects on communication
behavior when different cultures interact together. Hence, one way of viewing
intercultural communication is as communication that unfolds in symbolic
intercultural spaces (Arasaratnam, 2013).
In a certain community, it is expected that there are two or more cultures
present, and it depends on how these people are going to practice. What if the
beauty of having a varied culture in a certain community is that they can show the
uniqueness of their personality? They are also allowing themselves to be
something different to others in a good way. Most of all, they can also influence
others to practice the culture. For example, a member of your family arrived from
abroad and stayed for more than three years. Since the person was able to embrace
the culture of where he/she came from, it will be revealed during his/her stay in
your home. As a result, other members find it interesting, and they will follow
such guidelines. It is clear then that the person influences the other members of
the family.
In this study, people from government regulatory agencies tasked with
educating and informing people about the concept of COVID-19 and how to stop
its spread began instilling other norms in the community. These norms will be
reiterated to their neighbors, their relatives, their friends, and the other members
of the family. In this way, the people who receive the reiteration will put it into
practice. In this sense, communication behaviors have affected even the attitudes
of people.
 11

Another definition that will support the claim of Arasaratnam, 2013 was
taken from the study of Dodd, 1991. He stated that intercultural communication is
a scientific field whose object of interest is the interaction between individuals and
groups from different cultures, and which examines the influence of culture on
who people are and how they act, feel, think, speak, and listen.
This means that groups of people with different cultures share information
with another group of people. As they share, each group has tried to observe,
evaluate, and understand the message. Thus, if the messages are made more
appealing to both sides, adaptation and adjustment will be in progress. Let us have
a concrete example: when young adults coming from Cagayan de Oro visit El
Salvador, city culture is with them. They will share what it is like to live in a
metropolitan area and reactions from the young adults of El Salvador will arise.
These could be amazement, rejection, or consideration. If amazement is visible, it
means there is a possibility of acceptance, and if it is against their norms,
rejections will be delivered immediately. However, the most common reaction is
consideration, which means that it takes time to think about and explore the
possibilities before deciding to accept or reject the norms.
Moreover, this study explores the possibilities of accepting the influence
of culture on who people are and how they act, feel, think, speak, and listen. Since
the people who formulate the COVID-19 information are not from the locality,
but from the National Capital Region, they have another culture. Yet, the
information was relayed to selected government groups and individuals within the
locality. It is then up to the people of El Salvador to accept the formulated
guidelines based on the culture of NCR.
Vila (2005) summarizes the concept of intercultural communication by
saying that it may be defined as a communicative process involving individuals
from reference cultures that are sufficiently different to be perceived as such, with
certain personal and/or contextual barriers having to be overcome to achieve
effective communication.
There are various ways of communicating with people, and these ways are
based on the practices and upbringing of the society from which they come.
 12

Response communication, on the other hand, is dependent on how the receiver

decodes the information, as his or her culture will also be a factor. The connection
and understanding of both cultures play an important role in the communication
process, but it is expected that there will be barriers encountered throughout the
conversation. These barriers could be an interruption or deviation from what is
expected by another person whose knowledge is connected. There are also
interruptions such as car horns, screaming babies, barking dogs, and other forms
of external noise.
Relating it to this study, these people who are conversing with each other
come from the same community. However, they have different family
backgrounds, different educational backgrounds, and different perceptions of
things around them.
Acceptance of culture can be considered difficult or not depending on the
presence of personal or contextual barriers, which are ideation. However, the
effectiveness of communication can break the barriers because understanding
becomes clearer.
People are aware of the technicalities of terms used in COVID-19 concepts. These
terms may be difficult to understand. However, because of intercultural
communication, the details make it simpler. Significantly, people relaying the
information may give the exact interpretation or a wrong interpretation, and this is
the reason why other people also need to clarify things from the source, the
internet, or the media.

Language and Social Situation

Wardhaugh (2013) mentioned Basil Bernstein’s theories of language. This
is about rules in social organization. Bernstein is often credited (or blamed) for
what is commonly referred to as the language deficit hypothesis, which holds that
some people because they are raised in environments where contact with the
language is limited, acquire an inferior variety of language, which Bernstein
labeled the restricted code. Other, more fortunate individuals acquire language in
 13

a richer environment, an elaborated code that enables them to communicate more

effectively.
People who were raised in a different civilization may find themselves
living in an unfamiliar environment. This civilization may have a significant
impact on their upbringing, including how they use language in conversation, how
they convey their knowledge based on their perceptions of the world, and their
educational background. As a result, the knowledge they will share with the
residents of the current dwelling may be at odds with how these individuals
perceive or decode existing information. However, if these folks are open-minded,
they will have no difficulty embracing the information they have received.
People from various barangays, on the other hand, had differing
perspectives on COVID-19 due to their diverse backgrounds. Some people can be
deemed tourists because they were only with their families due to pandemics,
although they were from other locations where they had lent their work. These
emerged in highly urbanized cities where comprehensive information was readily
available, as opposed to outlying barangays where information is derived solely
from news or conversations with other people. Personal interpretations are also
pushed to be valid since people don't want to be judged as inferior because they
believe their viewpoint is accurate.
Residents from industrialized cities who had gained greater knowledge
were largely rejected in terms of shared beliefs when they returned to their
hometowns, according to the concept of social organization. The theory is that
because of their contextual experiences and observations, these locals have more
information than visitors who come for a brief stay and then leave after the
excitement.
Wardhaugh (2013) discussed another intercultural domain, which is the
conceptions and uses of space. According to him, our cognitive models of small-
scale space develop from direct perceptions of our everyday world, dominated by
a combination of visual inputs and the interactions of our bodies with the objects
in that space.
 14

Talking about the cognitive model is more about how the person
understands the events that are happening around him/her in which their behavior
and feelings are influenced. The events must be perceived by different senses:
visual, auditory, tactile, olfactory, gustatory, vestibular, and proprioceptive.
During the events of the pandemic, people in the locality of El Salvador were
restless because of anxiety, fear, doubts, and worry based on what they had
observed around them. The happenings in their community affected how they felt
and how they behaved. This resulted in many talks about the pandemic. Hearing
the news coming from radios, televisions, and the internet that in some countries a
lot of people died, lack of bed spaces in hospitals, and overloaded mortuaries
allowed these people to foreshadow things to be done if ever the event hit them.
Denial of being affected was one of the hot issues during the pandemic, and it led
to comprehensive discussions among the people in the community. According to
them, COVID-19 was just an experiment by capitalists to earn more money from
the vaccines formulated. It is because of these that arguments from, shall we say,
"community experts" should be adhered to make sure people are reawakened not
to be frightened of what is happening.
People are very good at processing images in the visual field and at
interpreting observed sequences of two-dimensional images to be views of objects
in three-dimensional space; in fact, it has been claimed that "the visual system
attempts to interpret all stimulation reaching the eyes as if it were reflected from a
scene in three dimensions" (Haber and Wilkinson, 1982).
Everyone can interpret everything that happens around them. From the
object's shape and color to the movements of animals, humans, and man-made
objects, as well as various tastes, scents, noises, and most importantly, the words
that come out of the person's mouth. These interpretations may or may not be
correct. Valid in the sense that it is founded on the assertions of specialists who
have completed a series of experiments and meticulous observations. The invalid,
on the other hand, is the result of personal opinions and knowledge of the events
in question. These facts may be accurate or false, and it is up to the listener to
decide whether or not they are acceptable.
 15

Crichton (2017) describes the relationship between visual inputs and the
geometry of small-scale space: "When you move inside a space, you must
consciously register the distortions of the shapes, the moving walls, and corners."
"Only difference is that you don't interpret these as changes in the room itself, but
rather as more accurate cues to orient yourself in the space" (Minsky, 1986).
When people interact with someone from a different culture or one that is
drastically different from their own, they naturally sense something is different.
This is because a quick adjustment occurred, with part of the adjustment being the
discovery of the person's background and culture. During the communication
process between the receiver and the sender of the message, there are reluctant
times. This is part of the culture. It is up to them to work on their intercultural
sensitivity if they want to improve their intercultural communication skills.
Throughout the communication process, both of them will learn about the other's
personal history based on the information supplied, the person's behavior, and
how the other responded to sensitive material relayed.
As part of the scope of this study, the notion of a way of life is present
during the pandemic, particularly in the specified barrio. There have been cases
where people have practiced reserve transmission of information throughout their
talk because they were trying to make certain modifications. These modifications
were made by both the new individual and the existing common people who
communicated with one another. This usually happens in a sari-sari shop.
In this manner, it starts with the idea that as you begin to recognize and
understand cultural differences and the more you interact with people of other
cultures, the more competent you become and the more complex your ideas of
culture become as well. Therefore, the more sensitive you will be each time you
communicate interculturally,

Cross-Culture in Context
The search for improved understanding in cross-cultural contexts is
resulting in a correspondingly high increase in cross-cultural studies in diverse
fields and disciplines. Asceda (2003) notes that globalization, economic
 16

universalism, and internationalization of technology, as well as increased

international mobility, immigration, and relocation accelerated by the
communication explosion, are drawing the world closer, but with an increasing
awareness of differences, particularly across the given historical and eco-political
divides (Saceda, 2003).
Communication is always part of daily life, and everyone loves to share
ideas and emotions. Since communication is still a phenomenon, there are
emerging studies that are in progress. Why the phenomenon? Because language
continues to evolve in different cultural aspects, Communication affects
globalization, economic universalism, and the internationalization of technology,
as well as increased international mobility, immigration, and relocation.
This study focuses on the movement of COVID-19 information from the
big perspective to a specific and localized perspective. The communication flows
from the international health agencies to national health agencies and goes down
to the local health agencies until it reaches the common people. Tracing back the
sources of information, intercultural communication plays an important role since
every movement of information stops at different levels of culture. Eventually, in
the end, the last receiver of the information will decode and attempt to share it
with the others.
In addition, personal narratives consist of "stories lived and told"
(Clandinin & Connelly 2000) and bring together one’s experience and identity
(Hantzis 1995). This is how the data will be gathered in this study. Participants are
encouraged to narrate the things they have been discussing during the pandemic
period. It is expected that stories are based on their personal experiences.
As the disease has affected the lives of billions of people, it has brought in
a new lexicon for the general public, which includes professional terminology
from epidemiology and medicine, new acronyms, and phrases to represent the
societal imperatives of imposed isolation and distancing. The theme of
lexicography is that tremendous social upheaval leads to great linguistic change,
and this has never been more true than during the current global crisis.
 17

This is visible in El Salvador City, wherein people are confused with the
new terms that keep on coming in during the pandemic. Technical terms or
unfamiliar terms made others search by asking some people whose knowledge is
also limited. This became serious since most of them had tried to give extra
explanations which others did not.
The coronavirus pandemic has restricted public life. However, it has also
greatly enriched the vocabulary and led to changes in the linguistic landscape.
These phenomena are to be dealt with creatively in language teaching. The
student’s task should be to collect, classify, and evaluate new language
phenomena, whilst the target is to increase linguistic and cultural competencies
through creative work on current phenomena of language in interaction with the
lecturer and independently, and to develop the competence to autonomously
access current language developments. On this basis, small projects can be
developed in which the students identify the special features and developments in
the language of the coronavirus pandemic and present them publicly, for example,
in the form of small exhibitions on the Internet or, when this is again possible, in
the form of poster exhibitions.
After sharing one’s own story, it is important for self-understanding, and
according to Bateson (1997), it includes a dimension of justification, not only
"what I did" and "what happened," but how and why I chose to understand it, and
a reading of the self for the task that lies ahead. This means that the understanding
of the participants depends on how properly the information is relayed.
Nevertheless, it is expected that the information is somehow accurate because it
comes from personal experiences. This is what Goffman (1981) said. It refers to
the narrative as "strips of personal experience" from the past that are "replayed."
Furthermore, the interaction with a person or object from a different
culture, set in a specific space and time, provokes negative or positive cognitive
and affective reactions, a sensation of loss of reference points, a negative
representation of oneself, and a feeling of lack of approval that can give rise to
uneasiness and anger.
 18

It is argued that communication involves not only the process of creating

meaning but is also intrinsic to how relations of domination are produced and
reproduced. The notion of ideology is presented as the conceptual link between
communication and power.

Local Studies
One such meaningful unit could be a story or a narrative. For most people,
storytelling is a natural way of recounting an experience, a practical solution to a
fundamental problem in life, and a way of creating reasonable order out of the
experience. Not only are we continually producing narratives to order and
structure our life experiences, but we are also constantly being bombarded with
narratives from the social world we live in (Moen, 2006).
Based on experience, it is true that one meaningful event in our lives
becomes a memorable story. Because we learn more things through our own
experiences in life, even simple observation of our surroundings can have a great
impact or change the way things are. Sharing a story will help people’s lives. By
connecting to our present situation through the experiences of COVID-19, through
warnings on social media, and by sharing the experiences of other people, we
learned a lesson to be more aware and vigilant.
The development of cultural competence, including its most advanced
stage of cultural proficiency, involves an ongoing process that requires an ever-
expanding knowledge of different cultures represented within our public schools
(Nones, 2011).
People are living in a community where it is culturally diverse. To develop
cultural competence, we need to learn about ourselves by exploring our own
beliefs and values. Self-assessment makes us realize the pervasive role culture
plays in our lives. It makes people aware of their own biases while sparking open-
minded curiosity about other cultures. Seeking cultural insight is one of the best
ways to immerse ourselves in another culture and learn another language. In
connection with this, people can speak and interact with diverse groups, like
working with people from a culture that is unfamiliar to us. It is a great way to
 19

enhance and adopt a cross-cultural attitude that will help to develop our ability to
communicate well.
According to Hughes (2010) as cited by Nones (2011), "a culturally competent
person can name and address race, class, gender, and religious bias and can
appropriately center each form or combination of forms of bias as it is relevant to
the situation."
Our cultural understanding of intercultural competence begins with an
understanding of our cultural framework. Through a combination of biases and
forms, more traditional responses to the COVID-19 pandemic in the community
and its subsequent isolation and lockdown measures have been seen and
influenced by cultural biases. We can see that cultures that stress community will
have a different response here. It may heighten the community response and
volunteering efforts. In any circumstances, unrecognized cultural differences
among people who are in different sectors, including parents and students, may
result in underlying tension and unresolved conflict and can miss the opportunity
to make the best use of each person's talents and insights. This happens through
constant awareness of both differences and continual reflection on our interactions
both personally and professionally. Findings indicate a need for interventions that
acknowledge the value of cultural awareness-based approaches while also
exploring the utility of more comprehensive cultural competence and safety
approaches.
Moreover, it is because we have been using the term intercultural
communication from the beginning that it only seems appropriate that we pause
and give meaning to those two words. Since we employ the terms dominant
culture and co-culture throughout the book, we believe it would also be of value to
define those concepts. Let us begin with intercultural communication. For us,
intercultural communication occurs when a member of one culture produces a
message for consumption by a member of another culture. More precisely,
intercultural communication involves interaction between people whose cultural
perceptions and symbol systems are distinct enough to alter the communication
event.
 20

According to the concept of intercultural communication, the amount and

level of how the culture carries the narrative statement of COVID-19 explain the
efficacy of the communicative skills of the individual in delivering the exact
information that this pandemic has brought. The level of appropriateness in
executing intercultural communication is highly defined in the journals that this
shall be considered in the usage of varieties of communication and that will be
utilized upon further study of this paper.

Social Narratives
The social context will consider language variety. Everybody who speaks
a language has a very wide linguistic repertoire unless they have very severe
learning difficulties or are learning the language as a foreign language. This
means they can use language in many different ways depending on the situation
they are in. The sort of language that they use also depends on their social
background and social identity, as mentioned by Bernstein (2018).
He added that everyone seems to have an idea of what a "good" language
or variety is and what a "bad" one is. This opinion is entirely socially conditioned.
Sometimes people with power (e.g., governments or schools) decide what is good
or bad language. Sometimes it is just ordinary members of a language community
who have these views. Linguistically, they are all the same because they can all
communicate in the same way, but they just have different social values.
The social context will look at the relationship between language and
power and attitudes to language. The language that someone uses may influence
other people's attitudes towards them. People have fought and died for language
(for example, in medieval times, saying that the Bible should be translated from
Latin into English was considered heresy).In some countries in the world, you can
be arrested for speaking a forbidden language.
Further, (Fatchulfkip, 2008) discussed that in the social context, language
is not only a means of communication but also a means of creating and
maintaining social relationships among speakers of the language. As an example,
take an example: there are two people in the waiting room of the railway station.
 21

At first, they do not know one another. Then, they begin to make a fuss to avoid
their boredom. They talk about many things. They give information to one
another. This is the function of language as a means of communication and, at the
same time, as a means of creating social relationships.
A discussion of language in a social context focuses on language
acquisition and learning, the importance of language in a community, and the
relationship between language and society. Language acquisition is distinguished
from language learning. The former is carried out unconsciously by a language
user, whereas the latter is carried out consciously by a language user. The
importance of language in a community is discussed about the three inseparable
components of a community: human beings, community, and language.
On the other hand, Cylke (2003) contended that intergroup stereotypes and
linguistics are critical because language is important for establishing group
distinctiveness and group identity. Language may play a role in stereotyping
because distinctiveness is an important component. Stereotypes play an important
role in activating, perpetuating, and maintaining stereotypes. The relationship
between language and stereotyping is complex as each can have an impact on the
other. The opposite in social contexts, language can be used to activate group
stereotypes and stereotypes may elicit the use of specific words to convey well-
learned stereotypes, resulting in stereotype confirmation and further stereotype
maintenance.
The link between language and social context, technology, and language is
discussed at two levels of the semiotic system. There is a level of the semiotic
system (language), which is also a form of realization of another semiotic system
that is more abstract (social context).
In systemic functional linguistics, the relationship between one system and
another is one of mutualism or reciprocity. On the one hand, such a relationship
demonstrates that language is revealed as a text, namely the language in use, or
the language whose task it is to create meaning. Language, on the other hand, is
regarded as a social institution, namely language as a form of social practice or
language as a means of actualizing knowledge.
 22

The idea of "language as a social institution" is derived from Whitney and

driven by Ferdinand de Saussure (1988a). However, unlike Whitney, for Saussure,
language is not the same as other social institutions, such as educational, political,
and legal institutions. For Whitney, the function of these institutions—including
the function of language—is more coincidental. In contrast, for Saussure, although
the function of other institutions is coincident, the function of language is natural.
As a social institution, language is a sign system that is naturally used to express
ideas; among the existing sign systems, language is the essential sign system
(Saussure, 1988b). So important is the function of language that this function
continues to be passed from generation to generation.
It is frequently debated whether the context of this situation is dynamic or
synoptic (static). The dynamic model implies that the contextual configuration or
meaning configuration is constantly changing as long as the discourse is being
created. This model is used by some systemic experts to analyze oral speech, such
as conversations, seminars, or debates. This is possible because terrain,
involvement, and mode can change throughout a discourse like this. Meanwhile,
in discourse that is not currently taking place, the synoptic or static model has a
more established contextual configuration. As a result, this model is frequently
applied to the analysis of written discourses such as editorials, news, and so on,
which have a more established contextual configuration than oral discourse.

Social Narratives
Because of the pervasiveness of narrative in our culture and the diversity
of the texts, media, and communicative situations that narrative theory examines,
the narrative theory constitutes an exciting new frontier of English Studies, one
that promises to bring English Department faculty and students into closer contact
with their counterparts in a variety of social-scientific, humanistic, and other
disciplines.
The importance of rhythm as a medium of human communication and social
interaction Human studies have also shown the importance of gestures and
rhythmic motor actions for communication and social interaction.
 23

Argument: intonation is not additional, but essential to the composition of

texts. Even pathological (written) texts can be made to sound normal when read
with good intonation; even well-formed (written) texts cannot be put across when
read with poor intonation; loss of intonation, in aphasia, is coupled with an
inability to handle texts, and inversely. Intonation is analyzed either as a
phonological pattern or as a constituent of texts. The lexical meaning of
intonations (such as the question or statement) is spurious; social tradition makes
available certain (spoken) rhetorical topoi for use in standard situations; their use
ensures textual meaning. It is not predictable in any given instance.

CHAPTER 3
RESEARCH METHODOLOGY
This chapter presents the research methodology that will be employed in
this study. It goes into detail about the research design, research location,
participants, instruments, data collection procedure, and sampling procedure.

Research Design
Qualitative research is the traditional method for discovering a deep
understanding of society or human nature. The researchers build a complex,
holistic picture; analyze words; report detailed views of informants, and conduct
the study in a natural setting. Creswell, (1998).
In this study, the researchers utilized qualitative narrative analysis to
understand how research participants construct stories and narratives from their
personal experiences. That means there is a dual layer of interpretation in
narrative analysis. First, the research participants interpret their own lives through
narrative; then, the researchers interpret the construction of that narrative.
 24

This study is considered naturalistic because the narratives on which the

researchers will focus are based on real-life conversations. They are non-
manipulative and non-controlling because they come from the experiences of the
participants. Since they are coming from a real-life experience, In addition, this
study also becomes purposeful because the narratives are selected yet the
information is very rich and illuminative.

Research Locale
This research moved towards the circulation of El Salvador City citizens,
all of legal age, professional and non-working citizens of the city. Just to give the
readers a glimpse of the city, El Salvador was established on June 15, 1948, and it
was created from different barrios known as "Tagnipa". Brgy. Molugan comprises
sitios known as Sala, Sambulawan, Sinaloc, Lagtang, Talaba, Kalabaylabay, and
Hinigdaan, formerly part of Cagayan de Misamis, Misamis Oriental. Then, years
passed by, Tagnipa became El Salvador City. Consequently, El Salvador was one
of the other 15 cities that lost their cityhood titles after the declaration of the
Supreme Court under Cityhood Law RA9435. However, the town acquired its city
status unconditionally on February 15, 2011. From thereon, more industries have
been aroused, and development has also emerged. El Salvador city means the City
of Savior because of the presence of Divine Mercy, which is considered a pilgrim
site and a tourist attraction as well.

Participants of the Study

The participants of the study were the residents of the selected five (5)
barangays of El Salvador City, namely; barangay Poblacion, barangay Molugan,
barangay (PSB) Pedro sa Baculio, barangay Taytay, and barangay Sinaloc.
The participants were randomly chosen to narrate the common
conversations they had during this pandemic period. Their experiences during the
Enhanced Community Quarantine will be the basis of their conversation. There
were ten participants from each barangay who were asked to narrate their stories.
The age was varied to assess the level of perception of COVID-19.
 25

Data Gathering Procedure

Random sampling was utilized. The researchers will be visiting the five
named barangays of El Salvador City. They are going to have chitchats with some
of the residents until they can elicit the information needed. The narratives were
recorded using a tape recorder or cell phone recorder confidentially to make the
conversation very natural. Then, the recorded narratives were transcribed and
analyzed. The transcribed narrative recordings are presented in the appendices.

Research Instrument
The instruments used in this study are recorded and transcribed narratives
of randomly selected people from the five barangays under the authority of the
Local Government Units of El Salvador City.

Data Analysis
1. To have a concrete analysis of the recorded and transcribed data, the
researchers will engage the concept of Cohen-Emerique Intercultural
awareness is interculturality within the context of intercultural
communication when it comes to monoculture.
2. The researchers will be utilizing another characteristic of qualitative
studies which is the interpretative character. Eisner (1998) highlights the
fact that interpretation has two meanings:
o On the one hand, qualitative researchers try to justify, elaborate, or
integrate the research results within a given theoretical framework.
The participants' demographic profile which is the independent
variable and the domains and cultural meaning which are the
dependent variables will be validated, rationalized, and concluded
as well based on intercultural domains.
o On the other, the researchers want the participants in the study to
speak for themselves, and to approach their singular experience
 26

through the meanings and the vision of the world they possess by
offering what Geertz (1987) calls "dense description," and this is in
its turn impregnated with their culture. A deductive method of
conducting narrative analysis will be utilized in taking the existing
frameworks and using them as the initial set of codes from the
beginning, to the middle, and the last part of the story.
Delve narrative analysis software program was be used also to adhere to the
meaningful expressions of cultural communication.

CHAPTER 4
Presentation, Analyses, and Interpretation of Data
This chapter presents the data gathered, the results of essential analyses done,
and interpretation of findings. These are presented in tables and conversation
quotations to qualify the common topics of talking people during COVID 19
pandemic.
4.1 Demographic Profile
1. What are the demographic profiles of the participants in terms of the
following:
Table 1: Distribution of Participants in term of Age
AGES FREQUENCY PERCENTAGE
18 -30 18 36
31 -40 3 6
41 -50 10 20
 27

51 -60 9 18
61 -77 10 20
Total 50 100

The table above shows that there are 18 participants aged 18–30 years old,
with a percentage of 36, and they are more active in answering the questions.
There are 10 participants aged 31–40 and 61–77 years old, with a percentage of
20, who open-mindedly answer the questions from the researchers. Further, there
are 9 participants aged 51–60 years old, with a percentage of 18. And 3
participants aged 31–40 years old, with a percentage of 6.
Since the recording was done without the participants' knowledge, the age
presented is based on the estimated answers of close people who have known the
person for a long time. Further, the table shows that the participants who are
active in answering the questions are participants of younger age. This group of
people has shown a lot of opinions when it comes to expressing their thoughts on
COVID-19 insights.

The data above proves how responsive the group is in sharing their
insights because young adults are continuing to accrue and refine cognitive skills
and psychological competencies for mature decision-making and self-regulation,
and they face fewer natural threats to physical health compared with older adults,
as Bachman (2001) stressed out.

Table 2: Distribution of Participants in term of Gender

SEX FREQUENCY PERCENTAGE
Female 30 60
Male 20 40
Total 50 100

In the table above, there are 30 female participants with a percentage of 60

and 20 male participants with a percentage of 40.
 28

The data has shown that there are more active females in answering the questions
regarding the COVID 19 insights than males. The insights of female participants
are more specific than those of males, and this will benefit this study in
understanding the domain of monocultural communication during the COVID-19
crisis.
In addition, the sarcasm concept expresses the idea that women and men
communicate very differently. It is sometimes stated that women and men
communicate so differently from one another that they must come from different
planets. This is somehow quite true because women are more talkative compared
to men as far as research is concerned. Moreover, it is also clearly observed in the
community. On the positive side, Torppa (2016) generalized that women, to a
greater extent than men, are sensitive to the interpersonal meanings that lie
"between the lines" in the messages they exchange with their mates. That is,
societal expectations often make women responsible for regulating intimacy, or
how close they allow others to come. This is supported by another statement; it
shows that men and women are more similar than they are different in terms of
communicating in their close, personal relationships Canary and Emmers-Sommer
(1997).

Table 3: Distribution of Participants in term of Marital Status

MARITAL STATUS FREQUENCY PERCENTAGE
Single 11 22
Married 31 62
Widowed 8 16
Total 50 100

This table displays the different marital statuses of the participants in this
study. As a majority, 31 participants are married, with a percentage of 62; 11
participants are single, with a percentage of 22; and 8 participants are widowed,
with a percentage of 16.
 29

The data above showed that most of the active participants in viewing their
insights in understanding the domain of monocultural communication during the
COVID-19 crisis are the married ones. This should benefit this study because the
insights from this group of people are mostly from their experiences and they are
factual. Therefore, married people are more concerned about the health-related
issues of any member of the family. This is why married people are more sober
and attentive.
The study conducted by Han et al. (2014) found that married people have
improved mental health compared with those who are single, divorced, or
bereaved due to the social relationship with their spouse. Having a mentally
healthy person manifests good processing of information gathered from the
community, as Gove (1983) notes.

Table 4: Distribution of Respondents in terms of Occupation

OCCUPATION FREQUENCY PERCENTAGE
Barangay worker 2 4
Businessman 7 14
Daycare worker 2 4
Driver 1 2
Factory worker 1 2
Farmer 1 2
Fish vendor 2 4
Housewife 5 10
(LGU) Local 4 8
Government Unit
worker
None 6 12
Painter 1 2
Police 2 4
 30

TEMU 2 4
Saleslady 1 2
Sales Supervisor 1 2
Secretary of Church 1 2
Student 11 22
Total 50 100

The table above displays the occupations of the participants. The majority
of the participants are students, with a total of 11 individuals and a percentage of
22. The insights of these students will benefit this study in understanding the
domains of intercultural communication during the COVID-19 crisis.
The data above will help this study identify which of the answers are more
accurate depending on the responsiveness of the participants. At the same time,
this will help the researchers determine the most useful answers for this study.
Individual attitudes and expectations are influenced by individual
experiences, resilience, living conditions, and other factors (Ragusa, 2017).
Among these factors, students who are of adolescent age have more knowledge
from the learning they have in school and they have this minute understanding of
what is happening in their community. Therefore, they have so much to tell, even
though their status states that married people have a lot of experience to share.

Table 5: Distribution of Respondents in terms of Educational Background:

EDUCATIONAL FREQUENCY PERCENTAGE
BACKGROUND
College Graduate 6 12
College level 18 36
Elementary Graduate 2 4
High school Graduate 20 40
High school 4 8
Undergraduate
Total 50 100
 31

In the table above, it shows that 6 participants were college graduates, with a
percentage of 12; 18 participants who are college level, with a percentage of 36; 2
participants are elementary graduates, with a percentage of 4; 20 participants are
high school graduates, with a percentage of 40; and 4 participants are
undergraduates from high school, with a percentage of 8.
The data above shows that the high school graduate group of people has
more insights into understanding the situation and perception of what COVID-19
is. Aside from that, they do not have a problem understanding the language being
used and can associate well with the people around them with similar thoughts. A
degree is an authenticated certificate that the person applying for the post has
knowledge of the work requirements and can manage the functioning and justify
the post. Knowledge is not limited only to the job, but it goes beyond how
everyone responds to situational problems such as COVID-19.
Moreover, it is normal that young people usually gather most of the time
because of the "Barkada System" within the context of Filipino culture. During
the gathering, different topics were raised and everyone contributed their views,
whether they were valid or not.
1. What is the communicative content of the people's conversations
during the COVID-19 crisis using the intercultural communication
domains as cited by Cohen-Emerique (2015)?

4.2.1 Rules of Social Organization

The cultural complex of rule systems contributes to making social life
more rather than less orderly and predictable. It solves problems of "existential
uncertainty" within the group or community by bearing and adhering to the
culture (Burns and Dietz, 1992). Determining the implementation of rules always
varies because it depends on how an individual expresses his/her needs and how
the response is being communicated and initiated.

Conversation 1
 32

A. “Dok. Giubo mi pero koan (tilaok manok) ana siya nga sus! Kamo ug sa
dako gi hospital pa mo ane wa na! Gi Covid namo. Clinic ra imong
giadtoan? Oh. Pero koan na namo ba taod-taod na namo nga Doktor.”
B. “Gi-cremate. Hala! Bastosa oi kay highblood man kono daw to siya unya
basin ug pagkoan atu gi-swab dayon,, na positive dayon. Oh i-positive
dayon nila aron para nana pud sila’y kwarta naana na sila kwarta ilaha.”
C. “Hoy Ginoo ko! Oh unya sa iyang insurance biente mil ra ang gikuha.
Ang Philhealth mo’y didto dako kaayo’s tanan. Murag sabotage gihapon
nila ba? Apil ang hospital.”

The conversation above, shows how the rules are being applied,
specifically to those who are practicing the usual way of conversing with the other
party. This follows the interaction among others who also have another idea on the
said topic. In a good conversation, the rules of social organization cannot be seen
directly because of the untuneful words that appear in the conversation.
It was noticed in the first conversation that there was uncertainty with the
information being relayed. There is no clear concept where the conversation leads
to thinking that there is a doctor within the conversational context. Thus, the
doctor just allowed the patient to express her thoughts freely as part of debriefing
in experience-cultured stress. The anger emotion is arousal in the second
conversation as a result of the conclusion presented and even another conclusion
presented without any verification of the relayed information. This is because the
heresy related to the topic has been circulating within the community and the
hearer just acknowledges it without weighing if it is true or not. same concept as
in conversation number three.
Nevertheless, as stated in the study, intercultural awareness can be
considered the foundation of communication. It involves two qualities: one is the
awareness of one’s own culture; the other is the awareness of another culture. The
interaction with a person or object from a different culture, set in a specific space
and time, provokes negative or positive cognitive and affective reactions, a
 33

sensation of loss of reference points, a negative representation of oneself, and a

feeling of lack of approval that can give rise to uneasiness and anger.

Conversation 2
A. “Koan nanganak ra gali ang igsoon ni Baliling giingnan dayon nga
Covid. Ngano kaha nang Doctor nga ing anaon man, kinsa?”
B. “Haman siya karon? Nanganak, gihimong covid. Dilikado di nalang ko
magpaburos-buros kay makuan tag covid. Hoy, (bata nagsinggit) unsa
man diay tong koan ni kenes Ta, magulang, kinsa nang kenes?( singgit sa
bata) akong classmate, Polymedic, (bata sige singgit) mag pa swab test
man gyud ka ayha ka manganak,(singgit bata) nya pagkoan kay negative
man gikaduhaan sya. Nah! positive na hinoon.”
C. “Kanang gi-eksperimentohan nila ang kanang mga tigulang kay wala
naman kuno na’y… (saba sa mga baata) palong naman daw wala na’y
pulos sa kalibutan. Wala na’y lana, lumot nalang, sila no’oy una ga
eksperimentohan (saba mga bata) Ginoo ko, mo’ba?”

The conversation above, shows how the rules are being applied,
specifically to those who are practicing the usual way of conversing with the other
party. This follows the interaction among others who also have another idea on the
said topic. In a good conversation, the rules of social organization cannot be seen
directly because of the untuneful words that appear in the conversation.
It was noticed in the first conversation that there was uncertainty with the
information being relayed. There is no clear concept where the conversation leads
to thinking that there is a doctor within the conversational context. Thus, the
doctor just allowed the patient to express her thoughts freely as part of debriefing
in experience-cultured stress. The anger emotion is arousal in the second
conversation as a result of the conclusion presented and even another conclusion
presented without any verification of the relayed information. This is because the
heresy related to the topic has been circulating within the community and the
 34

hearer just acknowledges it without weighing if it is true or not. same concept as

in conversation number three.
Nevertheless, as stated in the study, intercultural awareness can be
considered the foundation of communication. It involves two qualities: one is the
awareness of one’s own culture; the other is the awareness of another culture. The
interaction with a person or object from a different culture, set in a specific space
and time, provokes negative or positive cognitive and affective reactions, a
sensation of loss of reference points, a negative representation of oneself, and a
feeling of lack of approval that can give rise to uneasiness and anger.

Conversation 3
A. “Koan ra tabako. Ahhh… tabako. Kanang sa transportasyon lisod
pagkoan. Ang mga buyers? Lisod kay walay mga bugas pud noh. Mao nai
lisod kaayo ta. Lage.. (kasaba) pero mahal biya, tsada biya unta ang
tabako noh kay dako biya kay income, dako igo nga ing ane nga nakoan
sa pandemic na maglisod tag halin kay wala man kaayo buyer makaanha
diha sa Laguindingan.”
B. “Wala kay… (tingog sa sakyanan) mahadlok ko kay giubo pa man gud ko.
Basta gi-ubo ka ayaw lang sa (ubo) pa vaccine. pero magpabakuna gyud
ka tay? (ubo) ah di sa karon… maminaw sa ka? Kato gane akong misis
katong diani oh. Koan man to BHW sa Barangay diha Quibonbon. Oh.
Nagpavaccine siya na duha kabulan ayha pa niya gibati. Late reaction.
Tingali kay. Unsa asa man pud iyang gipamati? Koan nalup og ra siya
ba.”

The conversation displays the culture of a farmer when conversing with

another person. Despite the risks of pandemic, the speaker speaks according to his
experiences during the pandemic, and this goes to show how cultural
communication should be conducted whenever a topic is being opened up to. This
is where intercultural communication skills are indispensable. They are needed to
successfully communicate with people from other cultures and social groups. And
 35

intercultural communication skills also include a willingness to be adaptable and

accept that other cultures may communicate and do things differently.

Conversation 4:
A. “Unsay imong buhaton? Angay nimong buhaton? Kuan Wala na gyud tay
mahimo mag follow nalang gyud ta sa ilang gi kuan nga protocol nga
kanang mag-ingun ug stay at home (oh oh) ana usa napod na.”
B. “Te kanang sa atung sitwasyon karun ba sa covid, unsay imong masulti or
kanang nakaapekto (sakyanan tingog) sa imoang...sa among pamilya sa
pang adlaw-adlaw? Kuan kanang sukad niabot ang pandemic bahin
anang covid, dako gyud kaayo'g (aiyooo...) Impact sa among negosyo kay
syempre ang kompyuteran gipasira.”
C. “magpa-vaccinne ba ka?or dili? Sa una sa wala pako nakadungog bahin
anang vaccine willing ko magpavaccine pero karon nga nakoy nadunggan
nga mostly nangamatay lage kay ilang immune system dili bitaw ka fight,
ana kay nay reaksyon. So, Karon nana kay doubt nga magvaccine kay
(ubo) simbako lang hinay akong immune kay usahay gahanguson baya
ko.”
D. “Dawbi ug namatay ko tungod sa vaccine magkondenar akong kalag
hehehe ok ra’g namatay ko sa akong kagustuhan nga magpavaccine, lage
hehehe(sakyanan giagi) ahhh… usa pod na sya kay kuan kanang,”
E. “Na dawb’g magpa-vaccine ko ug gihangos na hinoon ko’g kalit namatay
na noon (katawa). Mao. ok raman siguro kung na’y assurance kay ug
maggpavaccine ka safety ka, di na ka madutlan (saba sa bata) og virus di
naka magsuot kana mosugot ko. Kuan man gud ni karon kanang clinical
trial lage trial and error kung mamatay ilubong sunogon, ka lain ba sad
kaayo.oh mao nay ga ingnon nila nga asa kutob ang kaning gi vaccine
nga kuan Covid vaccine murag 1 year murag another 1 year. 2-3 years so
magpavaccine napod ka kung di pa mahuman mao nang akong gitawag
nga puslan pa hehehe mamatay undangan nalang, ayha ra undangan ug
mamatay na.”
 36

In this conversation, it is a long discussion between two speakers of

different perspectives. The way the two speakers talk is an indication that some
parts of the culture in a community are still present, considering the throwing of
ideas towards the specific topic. Experiencing different cultures regularly can
improve intercultural communication. Travel is the best way to inspire curiosity
about other cultures. McMahon, (2011).
The underlying assumption of the model is that as one’s perceptual
organization of cultural difference becomes more complex, one’s experience of
culture becomes more sophisticated, and the potential for exercising competence
in intercultural relations increases. This is very vivid with the five-conversation
present. Problems had been anticipated with different views, yet conclusions were
again given during the exchange of ideas. Consequently, no solutions were being
conceptualized from both sides that might give relief to the listeners. There are
signal lines such as "wala na jud ta’y mahimo ana"; "impact sa Negosyo";
"nangamatay lagi"; and "namatay to tungod sa vaccine", which are existential
uncertainties that need solutions, and they did not appear in the proceeding
conversation.
Furthermore, by recognizing how cultural differences are being
experienced, predictions about the effectiveness of intercultural communication
can be made and educational interventions can be tailored to facilitate
development along the continuum, and this can illumine the minds of both speaker
and listener.

4.2.2 Conceptions and uses of space

A. “Isug diri ah, dita magdungog”
B. “pahawa ra gud, cge ug samok samok, naa patay kastorya”
C. “tapari lang si Doding aron dili mahadlok ining atubang sa doctor”
 37

The above conversation teaches something about proxemics during the

conversation. Proxemics can be one of the factors in how successful the
conversation is. If the person is experiencing relational closeness, the nearness of
space can be effective. On the other hand, even if the person is quite close to you
but it becomes a sore point in the conversation, the person who is bothered tries to
get rid of the object.
Conversation A. tells you a mandatory action to move nearer to the
speaker so that you can hear each other. It was expected that the environment
would be composed of loud noise, wherein it would interrupt the concentration of
both speakers. Unfortunately, there was no noise in the recording. Therefore, it
has been concluded that the speaker has a problem with the hearing because when
feedback is given, uncertainty has been revealed. In the second conversation, the
naturalness of asking the object to leave if it disturbs the speakers during the
conversation is explored. The third conversation entails the power of the sound
produced by an individual because it eliminates fear and anxiety.
Nevertheless, before you consider how you can and should use space to be
a more effective communicator, you should recognize that perceptions are
malleable. and culturally specific definitions of space (Eaves, 2016). Culture in
communication is very significant because it helps how the message is transferred
gracefully and successfully to the receiver.
Furthermore, within the locality of El Salvador, people prefer to talk, but not
at such a distance because they might get upset because of the thought they have
COVID. On the other hand, some may distance themselves since it is a protocol
and they are afraid of getting caught by the men in uniform.

4.2.3 Way of life

A. “Awww katong sa pandemic nga medyo na’mi tindahan sa balay”
The speaker discusses his life, particularly his business, in this segment of
the conversation. He talks about his store, which sells a variety of goods that help
him sustain his other needs through the money that is being paid to him. Since the
speaker is the owner of a store, during this time of the pandemic, he shares what
 38

he has experienced. Based on the line above, the speaker is at first very hopeful
that even in this time of the pandemic, he still has an income to satisfy his other
needs. As part of the culture, the speaker always has to share his experiences with
others.
The conversation points out that the speaker has a source of income that is
located in his house. A sari-sari store, or waróng, or anglicized as a neighborhood
sundry store, is a convenience store found in the Philippines. The word sari-sari is
Tagalog for "variety" or "sundry". Such stores occupy an important economic and
social location in a Filipino community and are ubiquitous in neighborhoods and
along streets (Per, 1987).
Further, the warong becomes the primary source not only for financial
needs but for food on the table as well. People sometimes notice if a warong is on
the verge of bankruptcy but is still open and thriving, even if the goods are already
limited. Considering the situation during the lockdown, when people are unable to
go out and buy things.

B. “Manuroy ug isda”
In this line of the conversation, the speaker is a fish vendor, roaming
around the community to sell fish to his neighbors. The speaker draws on his
experiences during the pandemic, which severely impacted his source of income,
to the point where consumers are now afraid to buy from someone who roams
around the community and has met many people. In the culture of community
people in this time of the pandemic, the threat that consumers feel is a normal
feeling, especially when risking the health of their family.
Practices passed down by family lineage are one of the best cultures
among the Filipino people, especially when livelihood is concerned. The next
generation is taught that the family's livelihood is important because it provided a
source of income for their parents and great-grandparents. The parents pointed out
that it was because of this livelihood that they were able to send their children to
school. Thus, it has been viewed that this kind of livelihood should be kept and
should become a way of life.
 39

C. “Frontliners man mo”

In this line, the speaker is a frontline that is at risk in COVID-19 patients.
The speaker speaks of his ideas about how deadly the virus is. But because of the
call of duty, the speaker is eager to risk even his health to help the community
people, as well as the patients, recover from the threat of the virus. In the cultural
setup, as one of the personnel, it is their mindset that helping people is not just a
matter of profession but also part of their advocacy as human beings.
Tagging one person is another practice of Filipino people, particularly in
rural communities. Tagging is based on the job, status quo, and family
background. Thus, the behavior of individuals may be determined or influenced
by the terms used to describe or classify them. (Hammersmith, 1981). In this
conversation, the communicator expresses her sentiments about her job, but the
listener concludes that she has no choice because it is her job as a frontline. It is
considered a way of life since it is her chosen profession.

4.2.4 Thinking, learning style, conceptions of the world

Conversation 1
A. “Moabot ang panahon nga 50% ra ang ibilin sa population dayon mao
bitaw ng giuna ang tigulang pagpabakuna tanan sa whole world.”
B. “Giuna tigulang kay murag kibali eksperimentohan lage kay wala naman
pulos sa kalibutan.”
C. “Dili magpabakuna kay mamatay unya siya ug dili na siya makakita sa
anak ug iyang apo.”
In the lists above, the speakers only talk about their opinions on the present
situation in the world right now. Their observations during this pandemic are
simply part of the culture in which people always have something to say, in every
situation, whether good or bad. The idea of people giving their observations about
the situation right now is purely based on reality.
The first and second narrators showed how the speaker heard and
understood the message coming from the outside source. This information might
 40

have been added or might have deleted some details. Thus, the interpretation
becomes different. There is this belief that old people are the target to be slowly
eliminated since they do not have any importance in society. Since this is just a
legend, it might be considered fake news. Even though it is only lore, it piques the
interest of those who can hear it, particularly the elderly, because the subject is
about them.
An existing study by Su (2020) found that the first to empirically
demonstrate the existence of a liberal "fake news" discourse among the public,
suggesting that the term is not monopolized by conservatives but becomes a
discursive device used by both sides to advance their interests.
The third conversation shows the conversation wherein there is a
consequence of the action being done. The consequence is not based on facts but
on what is heard from the community. This is how people think when they are
going to have a vaccination, and this is a product of how the information cascades
through the minds of the listeners. According to Blomqvist (2018), language is
used to describe the world around us as well as to build and maintain social
relationships. To get the sentiments of one friend, it is important to share any
thoughts that will satisfy the emotions of the person without thinking about the
degree of truthfulness.
Conversation 2
A. “Kung mahadlok ka sa Covid mamatay na hinuon ka kay magpaduol man
virus ‘ang mga senior citizen nga dili bakunado dili ma-releasan.”
B. “Kita nga mga gahi’g ulo magtago-tago ta sa saging kay ang mga zombie
nagpaingon na sa atoa mga mga bakunado.”
C. “Motuo ko anang virus pero maangin nalang atong paagtuo kay murag
gidula, nasobraan ra, pareha anang sa Badjao immune na sila sa virus.”

These lines display both the positive and negative sides of their opinions.
People tend to believe this gossip, even though they are being educated on other
platforms about the dangers of the current situation. However, this is just a reality
 41

that people will always have the idea of both sides of the story, no matter how
good or bad it is.

Conversations A and B contain the mythical thought because they are

imagining future events. Events that are extremely unlikely to occur, all of this
boils down to a report from the community. Making things terrible during a
pandemic will be seen as a great help in limiting people's movement. However,
making details about something dreadful, especially about vaccination, may lead
people not to take it because of the division of minds.

On the other hand, the third conversation stated that his faith had been
shaken because of the playful information. Verbal play, the creative and playful
use of language to make puns, rhyme words, and tease, is a pervasive and
enjoyable component of social communication and serves important interpersonal
functions (Shune and Duff, 2012). This is the result of how the speaker perceives
what he hears around him. Thus, he makes the conversation more interesting and
interactive. He also started comparing his immune system to the Badjao, in which
he was able to elicit more ideas about a healthy immune system. This may lead to
a longer conversation, but it is because the topic is relevant and timely. Again,
considering the information they will be sharing comes just from their insights,

Conversation 3

A. “Dili pabakuna kay mahadlok sa storya nga daghan tungod sa nakita nga
side effects sa bakuna.”
B. “Bisan pa ug magmask ug face shield ug matakdan ka bisan unsaon pa
nimo matakdan gyud.”
The first utterance expresses hesitancy about taking the vaccine because of the
side effects mentioned by different people who did not have their vaccines. In this
manner, the researchers can conclude how powerful the information is even if it is
not yet proven.

Furthermore, it demonstrates how people's mindsets work, particularly

when they are influenced by fake news on platforms. People with these kinds of
 42

utterances are said to be disobedient people who tend to unfollow the rules being
imposed by the government because they only believe and trust in their own
opinions. This is not new to the Filipino culture, especially when people are
surrounded by this kind of mindset.

Conversation 4
A. “Naay metal ang vaccine ibutang nimo ang kutsara sa bukton mopilit.”
B. “Ang Covid dili nani malanglang kay panapi sa gobyerno”
C. “Kung naay sakit daan magpabakuna ma-diretso sila, naghinay-hinay
ang sakit dayon mamatay”

This conversation above is another story of believing what is being seen on

the internet as well as gossip. It is part of the reality that most of these people who
live their lives full of myths and fallacies that are being published and said on a
well-known platform. In this culture, this cannot happen because people believe
that there are always words on the other side of the story.

Conversation 5

A. “Magduha-duha gyud ko ug motuo aning Covid kay mura man ug

gisakyan nalang ba sa uban. Pareha anang matingala na ta nanaganak,
gihubak namatay gi-positive sa Covid.”
B. “Mugna ra sa tawo ang Covid.”
This conversation is always part of the culture in that people always have
something to critique about the present situation. According to cultures, this type
of belief is based on what is being experienced by the person. Others say that this
is just normal, especially when the government is involved. The outlook of these
people is different from the majority of the population for some reasons that might
be common in their community.

4.3 Emotions
A. “Hasol pod kayo kaayo, hasol mulang”
 43

In this conversation, the speaker is exhausted from the situation right now.
Considering the safety precautions that the government has imposed, they find it
very tiring every time they go out of their houses. Based on the studies about
culture, this is part of the behavior that people always react to when they are being
challenged with a difficult situation.

B. “Pasalamat lang gani pod ko karon kay ang akong tarbahoan nga
kompanya, naa permi.”
The passion of the speaker in this line is very positive. Sharing his work as
part of his everyday life, the speaker states how he feels that despite the pandemic,
he continues to work. On the other hand, in the culture, some people take it as a
threat, especially when battling a deadly virus, but for this person, they are still
thankful for it.

C. “Dili, dili, man mi mahadlok.”

Another line from a conversation shows a mindset about what is not
supposed to be said, especially in this time of pandemic. The absence of fear in
the middle of a health crisis is normal for others, particularly for those who have
not yet experienced the deadly virus. Aside from that, this mindset always plays
around the minds and feelings of people who do not believe in any imposed rules
and regulations.
4.4 Cultural meaning expressions that result from the creativity of
individuals, groups and societies, and that have cultural content.
2. How does cultural meaning as explored by communication both
individual and group give meaningful expression in

4.3.1. Social Narratives

a. “Ni arang-arang na ron murag pero dili gyud sa nga totally nga koan
pero at least makakoan ra gyud ka makarecover gamay ba”.
In this line of the conversation, it describes how a person's experience is
during the pandemic. The way the speaker delivers the line is like telling a story
 44

based on his experiences. This form belongs to the narrative ones, considering the
fact that it entails telling a story to the other speaker.
Social narratives are simple stories that visually represent social situations
and appropriate social behaviors. The social narrative connects the important
details of a setting or social situation. Social narratives are individualized
according to the learner's needs and are typically short and may include pictures or
other visual support. Social narratives give objective statements about a variety of
social situations.

b. “Ay kanang koan gabie pa lang kuan sugod, naay nagkuan niya giadtuan
siya pero gabie pero at least nakabalik na siya.”
The speaker in this line tells a story by sharing his rituals during the
pandemic. The way the speaker tells the story based on his experience is like he is
unsure of the words that he needs to use because of the doubt that he shows during
his delivery. This is part of the culture wherein a speaker is doubtful about sharing
one of his experiences because of the fear of judgment from the public. Social
narratives (SN) describe social situations for learners by providing relevant cues,
explanations of the feelings and thoughts of others, and descriptions of appropriate
behavior expectations. Social Narratives are the umbrella, or generic, the term for
strategies that include Social StoriesTM. Social StoriesTM is the trademarked
work of Carol Gray, who first created this strategy. She has a specific
"prescription" for writing stories that have been tried and true.

c. “dako kaayo’g epekto gyud human kay kanang dili na normal ang imong
panginabuhi ang imoa ang ka close ka close ni imong pamilya medyo dili
na kaayo to tugutan dili na kaayo dili na pareho sauna nga kuan pa bisag
kuan sa trabaho.”
In this line, the speaker is full of emotion in stating his narrative story
during the pandemic. As a speaker with emotions, the words that are being
utilized in this line are more specific to the extent that the listener can imagine
what is happening in his story. While social narratives are an evidence-based
 45

practice, care must be taken with their use. Social narratives are not a list of rules,
they are not negative, and they are not a reading lesson for the individual learner.
As defined in the Missouri Autism Guidelines Initiative Autism Spectrum
Disorders: Guide to Evidence-based Interventions, "Story-based interventions
identify a target behavior and involve a written description of the situations under
which specific behaviors are expected to occur." We think the key word here is
expectations. Social narratives give the individual learner information about
expected behavior in whatever context is relevant. We are giving information the
learner doesn’t already have; we are not correcting mistakes or bad behavior. The
distinction is important.

4.3.2. Ideologies.
a. “arang-arang sauna kay murag makalakaw-lakaw ra ta. Nah karon kay
dili baya.”
This line compares the situation before and after the pandemic. This just
implies how different the situation is in the lives of people from the times before
pandemics existed. The speaker's idea in this line is similar to having a brief regret
about how quickly life changes. This is just an implication that people always
have the idea of comparing things or even situations. While in some studies,
ideology is defined as the set of beliefs or philosophies attributed to a person or
group of people, especially as held for reasons that are not purely epistemic, in
which "practical elements are as prominent as theoretical ones." Formerly applied
primarily to economic, political, or religious theories and policies in a tradition
going back to Karl Marx and Friedrich Engels, more recent use treats the term as
mainly condemnatory. “Sa nauna noon, unsay sa sa karon nga pandemic, sa
imong negosyo, mingaw kaayo. Ug unsay kuan? Na dako kaayo’g deperensya”
In this line, the speaker compares the life of a business before and after the
pandemic. This line is being said because of the experiences that the speaker has
underwent during the pandemic. As part of the culture, people always has to say
about the beliefs that they experience and connecting it to the reality in the present
wherein the words are more realistic than those of the other narration.
 46

b. “Di aw sa akoa kay mas karon di kaayo ta makakoan sa mga activities,

kaysa sauna.”
In this line of the conversation, it compares the experiences of the speaker
before and after the pandemic. The comparison between two situations is part of
the culture that the Filipino people have been practicing all throughout their
generation. The ideology of having these lines said is one of the basic components
of communication in a particular community, even without being asked.
According to Tracy (2014), the term ideology moves back and forth between
positive and negative connotations. While Marx situated the term within class
struggle and domination, others believed it was a necessary part of institutional
functioning and social integration.
4.3.3. Practices
a. “Mao na akong giingon nga nagdugang ko’g bitamina sa akong lawas
aron malig on akong immune system”
This line in the conversation is an indication of positive thinking about
what is going to do during health risks. The speaker believes that taking vitamins
to boost his immune system will protect him from the virus. Based on the news
being broadcast on the different platforms and as being seen by the viewers,
taking vitamins is good for everyone’s health, and it is good that the public
believes what is being said on the different platforms. For some studies, practices
can be the customary, habitual, or expected procedure or way of doing something.
Further, cultural practice is the manifestation of a culture or sub-culture,
especially concerning the traditional and customary practices of a particular ethnic
or other cultural groups. The term is gaining in importance due to the increased
controversy over "rights of cultural practice".

b. “ingon lage pod nila daw nga naa lage kuno’y namatay”
In this line of the conversation, there is a doubt, but somehow the speaker
believes what is being said about the death of a person due to the virus infection.
From this point of view, the speaker is doubtful of the validity of the lines being
said due to the uncertainty of the issues coming from the gossip of the people
 47

within the community. Most of these practices exist during a particular event in a
community. Moreover, cultural practice is the manifestation of a culture or sub-
culture, especially the traditional and customary practices of a particular ethnic or
other cultural groups. Cultural practice is also a subject of discussion in questions
of cultural survival.
4.3.4. Taste
a. “Ampo lang gyud”
This line is an indication that the speaker speaks positively from his religious side
to come up with a positive spirit towards handling risk amidst a pandemic. This
spirit is one of the basic keys that the Filipino people have, especially in times of
difficulty or in any bad situation. The speaker believes that prayer can help them
save their lives from the threat of the virus. Taste as a social sense, which means
as an activity related to a socio-cultural context, rather than as an individual matter
of internal reflection. Though culture in the science of taste is recognized as an
influential parameter, it is often mentioned as the black box, leaving it open to
determine exactly how culture impacts taste, and vice versa, and often
representing the taster as a passive recipient of multiple factors related to the local
cuisine and culinary traditions. By moving the attention from the taste as a
physiological stimulus-response of individuals to tasting as a shared cultural
activity, it is possible to recognize the taster as a reflexive actor that
communicates, performs, manipulates, senses, changes and embodies taste—
rather than passively perceives a certain experience of food.
b. "mas naka tsada lang pod karon sa koan kay ang mga bata kay murag
mahadlok nag uban-uban,"
In this line, the speaker is probably a parent, wherein he specifies that the
restrictions on the children from going out of their houses are one of the must-
follow rules imposed by the government. Through this line of the parent, this
happens to be the good side of the conversation, wherein this happens to be one of
the major facts that other people should believe. In sociology, the taste is an
individual's choice and preference. Taste is defined by drawing distinctions
between things such as styles, manners, consumer goods, and works of art and
 48

relating to these. "Social inquiry of taste" is about the human ability to judge what
is beautiful, good, and proper. Social and cultural phenomena concerning taste are
closely associated with social relations and dynamics between people. The
concept of social taste is therefore rarely separated from its accompanying
sociological concepts. An understanding of taste as something that is expressed in
actions between people helps to perceive many social phenomena that would
otherwise be inconceivable.

1. "Face shield pabakuna dayon."

In this time of the pandemic, one of the most basic commodities is the
belief in and obedience to wearing safety precautions imposed by the government
and health personnel. Wearing face masks and face shields, as well as getting
vaccinated to get rid of the threat of the virus, is a must in this time of the
pandemic. What is beneficial about this line is that it encourages people to follow
safety protocols for the safety of everyone in the family. The modern concept of
"taste" is a product of the 16th-century Italian style called Mannerism, named at
the time for the maniera or "manner" in which a work of art was couched. To the
enlightened, "taste" was still a universal characteristic, which could be recognized
by what pleased any cultured sensibility. With the shift in perspective that
Romanticism brought, it began to be thought that, to the contrary, "beauty is in the
eye of the beholder" and could be individually interpreted, with results that might
be of equivalent aesthetic value. The significance of the term develops with the
transition from its purely physical nature to being interpreted as an intellectual
quality. It is beginning to be used in a metaphorical sense to refer to certain
degrees of competence in cultural practices. Taste is also closely related to the
concept of discrimination, as it can set distinctions between tasteful and tasteless,
or having a good taste or a bad taste, providing categories for social division and
producing cultural hierarchy.

4.3.5. Values
 49

1. "Ok raman gihapon kay permanente man gihapon man akong bana kay
frontliner man siya di naa gyud source of income."
In this line, what is good is that, despite the difficulty of life amidst a
pandemic, the speaker remains good-mannered towards speaking to other people.
The values in the Filipino culture are very important, especially when talking to
someone who is older than the other one and also when talking to someone new to
you. These values in the culture brought the Filipinos to their peak because of the
positive mindset that the Filipino community displays. For some studies, value
denotes the degree of importance of something or action, to determine what
actions are best to do or what way is best to live (normative ethics), or to describe
the significance of different actions. Value systems are prospective and
prescriptive beliefs; they affect the ethical behavior of a person or are the basis of
their intentional activities. Often, primary values are strong and secondary values
are suitable for change. What makes an action valuable may in turn depend on the
ethical values of the objects it increases, decreases, or alters. An object with "ethic
value" may be termed an "ethic or philosophic good".

4.3.6. Norms
1. "Manambal ug mga tambal nga dli sakit sa bulsa."
This line is very common among those who are experiencing financial
difficulties during the pandemic. Instead of taking healthy medications from
different trusted brands, most of these people prefer taking herbal medicines due
to a lack of resources, especially in money matters. Aside from that, people
believe that taking herbal medicines is far less of a health risk in the future than
most medications. Further, Social norms are shared standards of acceptable
behavior by groups. Social norms can be both informal understandings that govern
the behavior of members of a society and be codified into rules and laws. Social
normative influences, or social norms, are deemed to be powerful drivers of
human behavioral changes and are well organized and incorporated by major
theories which explain human behavior. Institutions are composed of multiple
norms. Norms are shared and social beliefs about behavior, as opposed to "ideas,"
 50

"attitudes," and "values," which can be held privately and do not always concern
behavior. Context, social group, and historical circumstances all influence norms.

CHAPTER 5
SUMMARY, RECOMMENDATIONS, CONCLUSIONS
This chapter presents the summary of the findings after the interpretation of the
data; recommendations are presented to make use of this research for further use,
and the study concludes with its implications.

Summary of findings
Intercultural communication refers to the effects on communication
behavior when different cultures interact together. Hence, one way of viewing
intercultural communication is as communication that unfolds in symbolic
 51

intercultural spaces (Arasaratnam 2013). The communication processes evolve

within a certain community wherein ethnicity and gender differ from each other.
To achieve the purpose of communication, cultural meaning casts its essence
through exploring individual and group communication in a way that the
meaningfulness is expressed in social narratives, ideologies, practices, tastes,
values, and norms as well as in collective representations and social
classifications.
Intercultural Communication represents both the classic works that set the
foundation for the field as well as the more recent, influential works. It describes
the wide range of communication processes and problems that naturally appear
within an organization or social context made up of individuals from different
religious, social, ethnic, and educational backgrounds. Further, an analysis of
selected social narratives of this study will be employed, and it will include the
communicative content of the conversation about COVID-19 and the cultural
meaning of such expression.
Communication Accommodation Theory (CAT) is a theory of
communication developed by Howard Giles. The basis of the theory lies in the
idea that people adjust (or accommodate) their styles of speech to one another.
The first concern statement is about the behavioral changes that people make to
better communicate with their partners, which are directly related to how people
behave and communicate during the pandemic period. COVID-19 because they
wanted to contribute to the conversation. The second concern of CAT theory is all
about the extent to which people perceive their partner as appropriately attuned to
them.
This study has the aim of further studying the problems in intercultural
communication in the pandemic period. The first is to look at the socio-
demographic profile of the participants during this study. The second is to identify
the communicative content of the people's conversations during the COVID-19
crisis using the intercultural communication domains as cited by (Cohen-
Emerique, 2015), and the third is on the cultural meaning as explored by
communication, both individual and group, to give meaningful expression.
 52

Qualitative research is the traditional method for discovering a deep

understanding of society or human nature. The researchers build a complex,
holistic picture; analyze words; report detailed views of informants; and conduct
the study in a natural setting (Creswell, 1998). This research moves towards the
circulation of El Salvador City citizens, all of legal age, professional and non-
working citizens of the city. Random sampling is utilized in this research. The
instruments used in this study are the recorded and transcribed narratives of the
selected people of the seven barangays under the authority of the Local
Government Units of El Salvador City.

Conclusion
In this sense, it seeks to understand how people from different countries
and cultures act, communicate, and perceive the world around them. Intercultural
communication focuses on the recognition and respect of those with cultural
differences. The goal is mutual adaptation between two or more distinct cultures,
which leads to biculturalism or multiculturalism rather than complete assimilation.
It promotes the development of cultural sensitivity and allows for empathic
understanding across different cultures.
When COVID-19 became a pandemic, the way people communicate changed
seemingly overnight. To help minimize the spread, many of us have altered the
majority of our interactions with other people. This includes shifting from in-
person conversations to online modes of communication such as video
conferencing, phone calls, texts, or email, and wearing masks while indoors or
when social distancing is not possible. And while this "new normal" is something
that we will continue to adapt to, it comes at a highly emotional time with a
certain level of confusion, frustration, and a loss of the in-person connection we
are used to.
Communication is hard enough when things are relatively quiet in our
lives, but amid a crisis or stress, emotions make communication challenging and
require a great deal of effort to ensure that misunderstandings are minimized,
according to a licensed clinical psychologist (Gilliland, 2020).
 53

However, this study is an indication of how people communicate between

the shift time, before and after a pandemic. Further, the social rules and
regulations as well as the norms and values during communication are being
investigated. According to some of the studies, despite the risk of pandemic times,
people remain respectful in sharing their insights and experiences regarding the
treatment of the virus.

Recommendation
1. The front liners. To secure better communication with the public people,
especially when it comes to awareness of the health safety protocol in this
time of the pandemic, to educate the people on what is the right thing to
do.
2. Residents of El Salvador City. To develop their intercultural
communication on a specific topic with the underlying culture of the
Filipino. Besides, this will benefit them by having better communication
with another speaker.
3. The Local Government Units. To conduct an orientation to the residents on
the right way of communicating and spreading information about the virus
as well as the right approach to the personnel to avoid miscommunication.
4. The researchers. To hold up a better standing in intercultural
communication towards talking about a particular topic.

BIBLIOGRAPHY
Arasaratnam, (2013) What is intercultural communication? Intercultural
Communication Competence Sisu Intercultural Institute

Bachman, (2001) The Relationship of Older Adults' Physical Pain to Depression

and Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD):

 54

Buchanan, (2020) Productivity Commission – Interim Report – National

Agreement on Skills and Workforce Development Review

https://www.pc.gov.au/__data/assets/pdf_file/0005/255182/subir151-
skills-workforce-agreement.pdf

Burns, Tom R. & Dietz, Thomas. (1992) CULTURAL EVOLUTION: Social Rule
Systems, Selection and Human Agency. First Published September 1, 1992
Research Title
https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/026858092007003001
Canary, Daniel & Emmers- Sommer, (1992), Sex and Gender Differences in
Personal Relationships
Clandinin & Connelly, (2000) Narrative inquiry: Experience and Story in
Qualitative Research
https://www.researchgate.net/publication/267446793_Narrative_Inquiry
Experience_and_Story_in_Qualitative_Research
Dodd, Kk.(1991) the social model of disability October 2010 British Journal of
Healthcare Assistants 4(10):508-511
doi:10.12968/bjha.2010.4.10.79078
Han, et. al, (2014) Is marital status associated with quality of life?

Gilliland (2020) COVID-19 is Changing the Way we Communicate- Here’s How

https://www.verywellmind.com/communication-adaptation-in-tht-time-of-
covid-5073146

Gove, (1983) Philippine Mental Health Act: Just an Act? A Call to Look Into the

Bi-directionality of Mental Health and Economy

Irwin, Saceda, Rosenkoettter, (2004) Addressing Personnel Needs for Rural Areas
First Published July 1, 2004 Research Title
https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ694122.pdf
Mcmahon, (2011) What are the Advantages and Disadvantages of
Communication
 55

https://soundbytesreading.com/49uehw/w7130ol/viewtopic.php?tag=what-
are-the-advantages-and-disadvantages-of-communication
Moen, (2006) Reflections on the Narrative Research Approach. First Published
December 1, 2006 Research Title
https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/160940690600500405
Nomnian, (2019) Mahidol University, Thailand Language and Community- Based
Tourism Use, Needs, Dependency and Limitation
https://www.google.com/search?q=Nomnian
%2C+2019+Mahidol+University
%2C+Thailand+Language+and+Community+Based+Tourism+Use
%2C+Needs%2C+Dependency+and+Limitations&oq=Nomnian
%2C+2019+Mahidol+University
%2C+Thailand+Language+and+Community+Based+%09+++++++++++
+Tourism+Use%2C+Needs
%2C+Dependency+and+Limitations&aqs=chrome..69i57.31190j0j15&so
urceid=chrome&ie=UTF-8
Per, (1987) Filipino History, News and Classic Stories – Sari-sari store A typical
sari-sari store
Ragusa, (2017) Technologically-Mediated Communication: Student Expectations
And Experiences in a FOMO Society
https://researchoutput.csu.edu.au/en/publications/technologically-
mediated-communication-student-expectations-and-e
Su, (2020) Real Talk About Fake News: Identity Language and Disconnected
Networks of the US Public’s “Fake News”
Tracy, (2014) Ideology
https://en.m.wikipedia.org/wiki/ideology
Torppa, (2016) Gender Issues: Communication Differences in Intercultural
Relationships
https://ohioline.osu.edu/factsheet/FLM-FS-4-02-R10
Vila, L.E, (2005) Educational Economics Volume 13, 2005- Issue 3
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09645290500073928

TRANSCRIBE
 56

BARANGAY POBLACION

1. ( tulo sa ulan hangtod nahuman) Oh katong namatay sa merkado? Oh kato ba,

bata pa baya to? Mga trenta, Ma, di to anak si Ante langga? Langga nga?
Taga Poblacion, katong kauban ninyo ba, Lumahang? Sa dalaga pa murag
kay ang ga-post kay si Maridel man to nga lumahang? Iya daw ig-agaw,
Uhmm kadto ba iyang kamagulangan kana or dili or lahi, (bata adto didto)
katong dako kaayo? Hmm tambok katong, katong naa diha sa, merkado?
Merkado? Kanang utanan iya man ng ugangan nga sexy ng tiguwang diha.
Namatay na ba to gianak niya? Dili sa, ay mao diay na? Ang bana adto siya,
anak adtong sexy nga tiguwang nga sigeg panigrilyo iya dayon’g nabana adto
rebato? Oh stress daw kuno to kaayo siya kay di na gauli sa ilaha kay tungod
ra’s barkada. Ingon ko’g barkada kaha ng ing ana? Ma’y to uhmm kato nga
iyan bana. Ah bata pa to nga bata oi. Uhmm…ay mao! Iya daiy tong ugangan
chat2 mi kanang ang chat bitaw niya kay gi-post gyud kono adtong kuan
problema lage niya, problema sa iyang laki. Bata, nga bisan daw kono ug naa
siya’y sakit sige pud kono ug pabadlong. Nah mao pai iyang storya, oh storya.
Mao man baya gyud to siya, bisan dili ako magtalikod ko looy. Duol gyud to
siya sa akoa ante maayong buntag, Amen. Gi-cremate. Hala! Bastosa oi kay
highblood man kono daw to siya unya basin ug pagkoan atu gi-swab dayon…
na positive dayon. Oh i-positive dayon nila aron para nana pud sila’y kwarta
naana na sila kwarta ilaha. Na’man ta’y koan, na’man ta’y Philhealth akong
ugangan diay, bag o na, aww last month pa diay to siya, uhmm nagpositive
koan man gud pud to siya nag, nag pneumonia ba kay ubo ug kanang sip-on.
Basta naay ubo ug sip-on. Oh positive gyud na siya sa koan, oh unya imbis
kay mid ra kay pneumonia gi-moderate hundred plus ang iyang billing one
hundred seventy nine thousand kapin. Hoy Ginoo ko. Oh unya sa iyang
insurance biente mil ra ang gikuha. Ang Philhealth mo’y didto dako kaayo’s
tanan. Murag sabotage gihapon nila ba? Apil ang hospital. Oh ana Mama (tig
ab ) Doktor Lim gud mura gyud nai Doktor siguro or wala ko kabalo sa uban
pero tungod sa koan bitaw nga di gyud ka ikuan bitaw bisag katong kami
 57

magpacheck up, kanang diha sa Barra ba, Dok. Giubo mi pero koan (tilaok
manak) ana siya nga sus! Kamo ug sa dakong hospital pa mo ane wa na! Gi
Covid namo. Clinic ra imong giadtoan? Oh. Pero koan na namo ba taod-taod
na namo nga Doktor. Doktora man gud na ni Bam… Bambi Emano. Ahhh
kana siya ang, Doktora gyud. Oh kana siya. Unsa na siya pedia? Or general?
General, aww mao ba? Di siya unsa man gyud ning inyoa? Ubo o koan, wala
man kaha mo gihilantan? Dili lage mahalon kay ang ug gihilantan mi di na mi
muanhi dire hehehe sige. Mahadlok biya ta ug gihilantan. Oh. Dili lage mi
mamakak ubo diay sige sige sige pagsaba gyud mo. Resetaan ra? Pagsaba
gyud mo kay para matabangan mo moana pa siya. Di sa uban atong Doktor
daw kono ah, dili ka to si pagpositive akong ugangan, nagkoan man to siya.
Dali raman gud to nahibal an kay Polymedic baya. Dali ra baya ang ang
risk…ane n Ka balhin ba kay mabasa ka. Ahh sige ra te. Wala ok ra.
Nangkoan baya basta private ka dali ra kaayo ang swab, ang result dili pareha
dire (tingog sa manok) oh tulo ka adlaw aww lima, tulo .oh, aww koan ra man
pag ma swab na ka pagkaugma naa naman dayon. Pero dugay lang sila mag
swab dire mga public man gud, oh nagpositive pud ang iyang, ang iyang
igsoon nagkoan siya (tingog sa ulan) nagpacheck up dawbe kay giubo lage ug
koan (tingog sa manok) mga senior baya dali rsa matakdang ubo. Aguy kay
wa naman siya gipauli kay suspect for covid patient na. (Padayon ang ulan)
oh pero nagpositive gyud siya hehehe kay giubo baya siya ug gisip on. Basta
ubo ug sip on mona man gud ang momay ma detect gyud labi nag naa kay
plema, oh kay sa respiratory man gud daw na nato sila. Ang pangutana unta
diha naa bay virus. Nga Corona gyud kay normal naman gyud na tay virus
gidala naa man gyud na, oh ambot na nila oi (kusog na ang ulan) nah imong
mama ugangan asa man karon maayo na? Ok na? Ni duty naman galig balik.
Pareho ra gyud tong ka Sarah gihapon bisag wala siyay gibati kay gipositive
buros pa gyud siya. (Kusog kaayong ulan) pero wala silay panghatag nga
tambal noh? Wla pa gyuy re swab. Oh ba? Ing ana sila sa (tingog sa bata)
kadtong laging koan sa asawa sa manghod sa akong brother in law kay
nagpositive si mama siya kumpyansa pud kaayo. Iyang bana diha ra niya gipa
 58

quarantine sa ilang balay kay siya ok ra kaayo, kay kapila, kaduha napud siya
nga time gi quarantine. Kay adtong una iyang kauban positive siya gipag
quarantine na negative man siya. Kumpyansa kaayo asymptomatic man diay
siya hahaha pag ingon lage nga Na, positive ka ay imong result positive na.
Ingon siya leche na gyud ni hehehe wa siyay gibati. Ba? Kana ra laging nay
imong ubo ug koan mura na. Ambot ug kana ilang pang test kaning atoa dire
tinuod ba sad. Ambot lage pud ba? Basin pang rapid test ra na ba? Murag.
Rapid test kay dugo ra man ta noh? Ambot. Sa ilong, aww sa ilong man
gihapon siguro, lage oi gatamala. Malibog lage ta ba? Oh kay pwede man gud
ang result, pwede man gyud madaya, pwede. Tan awa gali ang DNA, ang ako
gusto ko na pareha unta sa anang pregnancy test ta ba. Ay oh. Kanang diretso
ba? Oh magpatulo ba kaha tag koan or laway ba kaha or ihi. Ana bitaw noh?
Para gyud makaingon nga tinuod. Kanang makit an gyud nato diretso ba. Oh,
ana dayon largo ba. Sige na… hahaha lage. Noh? Nah… ila kay lahe man.
Virus man gud (ubo) hahaha maypang uban kay ok na (heh good boy na sila).

2. (hilak sa bata) Manok dira sa kuan cogon (hilak ang bata) kadtong tambok
nga babaye ta ba, (bata singgit dokdok dulaan) diha sa letson manok, letson?
Diha sa cogon ba aha nga bis…letsonan? Kadtong highway, katong dinhi.oh
namatay to siya oi (tingog sa tv) tungod sa COVID daw. Friend mo ni
Maridel nga Lumahang? Dili, aw wa ko ka koan niya ana ai…lage koan dawn
a siya, highblood daw to siya pero na covid. Ai si Meme? Oh. Kinsaon gud
nang Meme? Kabantay ka anang magban…kanang magkoan diha sa (singgit
bata) merkado sauna? Kanang tambok, diha sa mga panakotan nay tambokon
diha nga bae sige’g ngisi nga taason (saba ang bata) sister baya to namo sa
couples, (bata gasinggit) highblood, ambot. (singgit napod,mama namadlong)
looy kay ba ng mga in ana ba gi cremate dayon siya kay COVID ba. Kuan
man. Nya high blood basin gisip-on to siya ba? Koan nanganak ra gali ang
igsoon ni Baliling giingnan dayon nga COVID. Nganu kaha nang doctor nga
inganaon man, kinsa? Igsoon’g Charie ba.nah si Axel nana koan na sa… kita
naman siguro ka. Kanang ipag Charie nga nay buros nga igsoon nga bata ni…
tong manuroy ug koan ba…balot.oh murag murag. Kita naka ana. Gi COVID
 59

oi, nanganak gi COVID. (saba mga bata) diana’ng cen, lying-in? Uhmm
basin, oh wala baya siya’y gibati mayo baya. Haman siya karon? Nanganak,
gihimong COVID. Dilikado di nalang ko magpaburos-buros kay makuan tag
COVID. Hoy. (bata nagsinggit ug y***) unsa man diay tong koan ni kenes
Ta, magulang, kinsa nang kenes?( singgit sa bata) akong classmate,
polymedic, (bata sige singgit ug y***) mag pa swab test man gyud ka ayha ka
manganak,(singgit bata) nya pagkoan kay negative man gikaduhaan sya.
Nah!! Positive na hinoon. Imbis kay polymedic siya manganak gidalag
provincial. Mura to pag kita niya sa iyang bata aw ambot nakita ba kaha sa
iyanng bata or wala ba. Kadtong na sa facebook? Di to mao ang lagi pod to?
Namatay pag-anak sa bata namatay, namatay siya apil ang bata, looy ba, hoy
Ginoo ko simbako ayaw lang pod nang mamatay. Mayo to siya te kay wala
nay problema madala. (hilak sa bata) Hay Ginoo, hay Ginoo ko bitaw ba?
Murag hinay-hinayan na gyud tag patay aning kalibotan ba (galasong ang
bata) ayna lang lage pa check up lage. Hahaha ang ingon baya kuno si katong
nay kanang mananagna na Baldwin man daw to gaingnon ni mama (tingog sa
sakyanan) nga moabot kuno ang ang panahon nga fifty percent ra daw ibilin
sa population, mao bitaw nang giuna ang mga tigulang pag pa inject (singgit
sa bata) tanan sa whole world. Pero ang bata wala pa? Wala dili kay paingon
paman. Ahh... Ang una nila mga tigulang gyud kay kanang murag kibali
expirementohan lagi. Gi record nimo? Aw yaway, abi ko’g gi record nimo.
Kanang gi exprimentohan nila ang kanang mga tigulang kay wala naman
kuno na’y (saba sa mga baata) palong naman daw wala na’y polos sa
kalibutan. Wala na’y lana lumot nalang, sila no’oy una ga expirimentohan
(saba mga bata) Ginoo ko, mo’ba? Mo na, ilaa lang (mga bata ga storya) mao
na’y isa sa ilahang unsa na, mga kuan sa facebook, dawbe ang sunod ana mga
4P’s di pod ko mosugot oi, hahaha 4p’s, hayahay mga bata paman ang 4P’s,
dili sa aw mga bata dili injectionan ang mga bata. (mga bata saba) adto
lagi’ng loan oh nga(ubo) nanguan man to taga ibaba… aw Barangay si koan
ba si kinsa gali to atohang koan diri si adto igsoo’ng tata. Si Majo, Buna, oh
kana igsoon ni diha mana siya sa koan. Sa ila sa ila nga sakop. Igsoon ni
 60

Tatong, asawa ni Tatong hehe, iyaang asawa pwede naman nanguan lage
kuno sila ug kinsay mag pa inject sinovac baya daw to. (bata tingog) lage
sinovac daw to dili kuno to pareha atong isa nga Pfizer Astri, aw sa na, Astro,
Astrovac Astrogen? Unsa to? Astrovac siguro. Unsa manang sinovac?
Vaccine mana, lahi pod na? Sa China mana siya. Ahh Mao kuno na’y tsada
ang astrovac, lahi pod nang Pfizer? Mao mana manufactured na man siya. Ah
ngalan gyud sa koan ba. Astrovac? Oh (bata ga storya) mga in-ana unsa to
ilang gipanganlan nga? Ingon ko nnga nganung wala man mo nag pa inject?
Na wa man pod mi kabalo, (mga bata ga storya) bahala po’g pa inject oi. Ah
dili pod ko mag pa inject Ta oi, oi mamatay unya ko. Di na ko ka kita sa
atong mga anak. Kita naman ka sa imong mga anak sa imong apo… (storya
mga bata, tilaok sa manok) di man pod ko mahimutang, wala pa pod. Ni
skwela pa baya wa pa na. Mao bitaw na noh, kanang mamatay ang ginikanan
ubang mga bata gagmay pa, di pa gyud nimo, di mahimutang looy kay ba? Di
pa gyud mahimutang, nah. Di pa pod tingali ko mahimutang kay maunsa na
akong mga bata karon, kinsa may mag-atiman ana? (storya mga bata) naa
lage uban katong niingon sila nga nainjectkan daw kuno, ni taas daw kuno
ang BP kay kuan man kinahanglan gyud kung mag pa inject ka magpa clear
gyud kuno ka daan. Kailangann gali nga diri I clear ba diay daan nga di man
(bata singgit) Hay ang sa, basta makaingon ka ug…..

3. (Kusog kaayo ang ulan) Oh… basin siguro ug namawi tungod sa, day mabasa
ka diha ga. Di ok ra te, dah diani oh. Ay diani ko bi. Mao lage ng gaingnon
nila kono ngano man kay koan si Duterte sa China? Basin, bisag kanang
inject bitaw? Oh, nah ambot lang (phone call) mao lage ng nakalisod bitaw oi.
Gikan karon (oh kadtong sa Linabo) kuwaon ta ni, sagdi lang ane ra te oh.
( oh kadto bitaw green nga balay nga didto mo maghulat) grabe kay kakoan
kanang karon di ka makag mala mala nalang sa imong mo na ( diha lang sa
waiting shed maam) oh samot ug naa nay ( ang nakakoan ba kay nag ulan
paman gud) maynalang karon naa man daw vaccine karon, magpavaccine ka
te? Ah wala, wala ko oi wala man ko (tingog sa ulan) (sa karon sir maglisod
gyud mo amo sa dalan ane) hadlok man gyud kay ang uban, ang uban man
 61

gud kono, akong bata hapit namatay, mo’ba? Nagpavaccine? BHW, dire sa
koan Taytay? ( koan man gud maam ug mosulod gyud mo ang dalan piot
gyud kaayo as in maagian man pero basin magasgasan inyong sakyanan ba
pero pwede ra ug mosulod gyud mo dinha diha ra sa koan ok ra ko anang diha
dapit sa koan bitaw) aha to Giv? Ilang mama kaking nimo Giv Zamboanga.
Oh huna huna lage niya nga dili siya magpainject, nah! BHW man siya
frontliner, oh wala na injikan wala, wala (oh sige sige pk ra karon) ay nalang
king kay risky raba ang trabaho, dina siya releasan ug certification. Didto nah,
painject nalang sya. (na ayaw na no no na busog na si ate) pila ka adlaw iyang
hilanat oi, wala gyud siya nagkuan saba-saba nga naa siyay gibati kay ingun
niya. Nasubawan ra raba ko ma’am kay gahapon init kaayo ng inom kung
bugnaw nga tubig (bata) ingun man kuno ang kuan sagdi lang dili lang bitaw
sa (ta, iyang gikuan akong kilid) dili wala man ka gikuan sa allergy kaba?
Wala, dili. Murag kung basta moingun ka nga musugot kag magpavaccine ka
deritsoan raka nila. Dapat naa man kay medical certificate man unta ana gyud.
Oh, nakay maintainance, ana ila man gihapon kang injectionan. Mama, tsada
man daw ang pfizer, tsada didto na magpaonline kuan ta, diha sa mall. Ah
maoba, mao to, ok ang pfizer sa mga in ani sa ilaa ba nga highblood, ai
highblood ka te? Oh kay mo man’ang uban nga naay mga sakit sa heart. Oh.
Oh basta naa kay sakit sa heart mo complicate man gud gud siya. Naa man
gud gihapon koy sakit sa heart gud naa man gud koy tambal sgani duha mana
ka maintainance, ingun si Jeser ka. Ma di na gyud ta magkita, gianaan ko niya
wa gitingog laen na kaayo ba. Ingon ko nga gihilak ko daghan ngano man
diay Je? Ingon siya Mama, mona kadto., iyang gipa ( insert bata) ambulance
oi banat gyud siya tawag na nah wa man ko dire kay iyang cellphone na wa
mi nakatubag lage. Kulbaan na kono siya kay koan ah magvitamin c kono sila
hurot niyag inom oi hahaha hurot niyag inom basta halos ipanglimogmog
niya nah permiro kay positive man siya, kato kulbaan na kono kaayo siya kay
murag niana iyang dughan oh, sa ikaduha na kay koan siya Tanduay man kay
Tanduay ilimogmog. Mao ba? Oh ang Ginoo ra sad gakoan kayAh mao gyud
akong gikoan sa iya binisaya ra gud oi, tuob buntag ug hapon. Oh dayon inom
 62

siya ug lemonsito, oh daghan siya gisagol, dukot ulan panghimasmo gyud

day. Mao ra gyud to. Pagkahibaw e sa kay buros iyang bata iyang gipa
prenatal. Magmask mana sila. Lage ba gidaghan lang ug mogmog hahaha
negative lage, lage negative lage daw hahaha ilimogmog iluwa paghuman
imnon dayon hahaha siaro. Kadto bitaw ingon diani nga sala? Ingon ang uban
nga ing anaon daw oh sa ilong ana anam anamon nila oh ah kay dire man di
man daw na makadaot, alcohol. Di ang uban hinoun noh nga makahunahuna
nalang ang eh iyang pamilya atu hasta ang bata, tan awon karon palahubog na
kaayo ang bata. Tulo katuig ang bata, mao ba? Oh kay gipalimogmog
man.hala oi. Sige nuon ug pangayo ug ahang Tanduay hahaha gipalimogmog
siya nainom niya haha hala oi pag umangkon ni…

4. Sa imong negosyo karon ba? (Kamulog tingog sa TV) nga apektado ba sa,
apektado oi, sa kanang pandemic ang imong negosyo. Unsa diay ang sauna ug
karon? Koan, medyo aran arang gyud sauna, kaysa sa sud an apektuhan kay
wala na bayay mo, moagi ba, apektuhan. Lage unya, ang sa karon? Gamay ra
oi (tingog sa TV) pero makabastante ba gihapon sa pagkaon? Mao lage oi
mao lage nay giingon nga laban lang. (tingog sa motor) murag gyu’g dili siya
bastante, (niagi napud ang sakyanan) lage ba. Dili gyud siya, kulang kay koan
man (saba TV) lisod man pud ug moundang man pug ug moundang lage kai.
Ampo lang gyud. Ampo lang gyud ta ane. In ana lage.ayaw na, kay sa
napandemic bitaw kay ang mga tawo halos galisod gyud noh? Unya koan te
naka…. nakapa inject naman ka ba? Oh unsay imong gibati adto? Wa ma’y
mga reaksyon. Wala? Kalooy sa Ginoo unsay nakapakoan sa imoa nga magpa
inject ka? Kaysa sauna dili baya gyud ka magpa inject. Dili baya gyud ko
pero tungod aning Delta nahadlok nako. Ahh…tungod sa imong kahadlok
nagpa inject nalang ka. Oh (tingog sa sakyanan) mura ug wala man (tingog sa
TV) mura to akong kahadlokan. Imong immune system kay boost gyud siguro
ba? Pero usahay matingala lang man ko, pero high blood man gyud ko. Nah
murag manghugot lage akong ane oh. Manghugot pero mawala ra man pud
(tingog sa sakyanan) sa paghuman na’g inject or sa ah wala man or bisag sa
dili wala pa ka nainjeki. Di man kaayo ni ing ane sauna. Aww ambot lang
 63

basin lang pud ug nakoan lang pud. Usahay ato bayang stress, psychological
murag naa sa paghunahuna (sirbato sa sakyanan) lage monang ing ana. Pero
high blood man gyud ka, highblood ko giingnan ko sa Doktor. Ahh mao ba?
Atong pagkinahanglan na gyud ko’g maintenance (tingog sa TV) koan lang te
unsay ngalan ana mag, magkuha lang ka’g maintainance koan didto pero ayha
ra nimo imnon ug murag gabation na bitaw gyud nimo. Sa kainit pud siguro.
Tungod pud lage sa kainit kay. Tungod anang nahadlok ko anang Delta.
Mo’nang nakapa inject gyud ka? Pero ok raman kay wala man kay gibati asa
nako, paghuman wala man. Kalooy sa Dios (tingog cellphone) pero ngano
tong sa Laguindingan nga gibalita, naunsa man to? (Tingog TV) koan daw to
siya nag COVID na. Kadtong family? Family, COVID na daw to sila
asymptomatic unya gi injeckan dayon. Kanus a sila nagpa inject? Bag o bago
pa lang? Bag o paman siguro tong gaingnon ni Mama. Murag gaingnon to gi
injectkan murag pero koan na lage to (tingog sa TV) ang epekto nganong
dugay lugar? Dili, oi bag o pa nagpa inject? Bag o pa nagpa inject namatay
murag nagsunod lang to sila. Ahh positive, kay koan daw to sila positive
asymptomatic unya gapainject dayon (tingog sa motor) wala ba diay sila’y
gibati? Dili diay ta mahibal an ug magpa inject ug ma asymptomatic? Dili,
gawas kung, unless i-swab ka. Unsaon naman lang na di diay ka.

5. Kuan Ing, sa wala pay pandemic ug karon, nga na pandemic na. Unsay
kalahian sa inyong pamuyo. Nah! Lahi ra gyud kaayo, unsa man? Layo na
gyud kaayo, lisod na gyud kaayo. Sauna murag ok pa, arang-arang sauna kay
murag makalakaw-lakaw rata. Nah karon kay dili baya. Unsaon pag
panginabuhi nato, nga karon. Samot na karon kay daghan kaayo bawal. Di
baya kaayo ta kalakaw-lakaw (saba tv) kwarta, aha man ta mangita? Lahi ra
gyud kaayo te oi… lahi ra gyud ang sauna ug karon, layo kaayo. Maoba? Sa
akoa lang bitaw kay murag na tay freedom, hehehe karon wa na, gigapos na
ta. Mura mag gikuan nata sa hehehe gobyerno bitaw oi lahi ra baya kay karon.
(Bata nag storya pod) nana kay, karon oh nanay kalainan kay molakaw ta
nana kay mask, mask faceshield, faceshield. Kon mahimo magbukot ta (ubo)
oh. Layo ra kaayo oi. (Gastorya mga bata) lage oi, magpvaccine ka? Dili, dili
 64

ko mg pavaccine. Nganu man? Na koy, na koy history baya sa heart (mga

bata ga storya) moy maka trigger.mao lage sad. (dokdok panday) mahadlok
ka? Mahad… di man sa ingun mahadlok, di mahadlok peru koan. Koan dili
koan daghan man gud nahitabo karon te nga nagpavaccine sila ba. Paghuman
ug vaccine na, matay hehehe gikwaan nag… hehe navaccinan naka? Wala pa.
Hahaha daghan bitaw kaayo oi sa Mauswagon oh. Ug wala pako hilanti
navaccinan na siguro mi karon aw adtong niaging semana magpavaccine. Si
Lyndon humana mag vaccine. Prio man sila noh? (bata saba) astra, astra
(toktogaok) suko si Papang grabe manang astra kaisog. Oh oh! Arang-arang
ratong Johnson. Isog gyud kuno ang astra mo’nay gigamit baya sa gawas. Si
Nana mo’nay iyang gikoan. Astra (echo) grabe kay siya ba? (toktogaok) di
man pod prio. Oh nganung di man injectkan sa diha nga dili magvaccine aw
dili man releasan ang senior nga dili vaccinated (echo ug toktogaok) unahon
man ang senior ug patay, y*** gyud ning LGU bay haha yahay kaayo sila
ingun dayon ko, kamoy magbuhi sa pamilya ug maunsa (toktogaok) kuan
raman gihapon kay wala release si Papang. Ah wala man ko nahangol ana
ilang kuan, tres mil? Ilang kwarta, mona! One five, gapinalong raman ko adto
one five raman diay ilang gipanghatag. Giadto lage siya unya, na’may
vaccine. Unya pag anang hapon naay, vaccination card? Oh unya pagkahapon
gi releasan ang walay vaccine (toktogaok) unfair kaayo. Siaw kaayo. Sister
Bidect kuno nag kuan. Di diny dayon si M**** wa daw siya ga mando
botbot. Parente raba na ninyo. Si? M****.

6. Sa nauna noon, unsay sa sa karon nga pandemic, sa imong negosyo, mingaw

kaayo. Ug unsay kuan? Na dako kaayog deperensya. Nganu man? Wa nay
income. Daghan paman lage kag mani oh. Uh nangutang gani kog mani.
Ahaha kay arun wa bayay display (ubo-ubo) wala bayay display-display. Dili
namu ka display karon? Pero niingun mas’ kapitan ok ra. Magdisplay mig
myerkules. Sa kamo lang dinha. Oh (kanta-kanta ang bata) kay pagkaon man.
Essential man gud na. Oh ok radaw giadto man ko didto gahapon. Unsaon
kap. Patay gyud mi anig walay kaon. Ingun dayon si kadtong manukay ba,
pamaligya te, na namaligya man gud silang Arcile. Way agimo. Adtong
 65

myerkules kay murag napa may giage nga murag ukay-ukay siguro to. Oh
peru mga ginagmay ra. Oh peru ang… wala to nangakabalo? Nga wala nay
tabo, tingali. Pero gipapauli ang uban man, peru wala na gyuy kuan didto,
nagdisplay? Naa. Naa gyapon pero taga diha ra, sila diayng kagawad,
kagawad Recla ug si…daan naman sila, oh kay daan namana sya dha. Uhmm.
Kana bang mga langyaw ba silang Marieta wala na? Oh. Wala si kuan
kadtong mamaligyag asin, taga sinaloc namaligya siya kay wala gyud kuno
iyang ipalit ug bugas. Ah asin man pod na. Essential manang asin. Ohh. Unya
katong sundang namaligya man. Namaligya sya. Katong tambok kaayo? Wa
lagi kuno iyang halin. Wa gyuy halin. Lahi ra gyud kaayo sauna. Sos! Mouli
bitaw mi daghan kaayo syag kwarta dala. Mag sakay baya mi, karon! Wa
gyud. Halin. Ang himag te wala na dha? Wala na, patay na kaha to, hoy
simbako!! Ayaw pod, COVID to…ayaw pod kay magpalit pa baya kog
himag, ah moka…moinom diay kag himag? Mag kanang tambal, haplas man
gud na lana. Nah, ang uban kay imnon nila. Oh imnon, ang? Himag. Kanang
kalibangaon? Imnon na nila. (ubo) kinsa to? Janjan diay to basig nanghatag
silang Celio ug bugas giakipan unta ta. (ubo) janjan man siguro to mura mag
si ate Darlene to iyang kauban Dungan raman sila. Tagaan unta tag bugas,
Dungan raman sila. Namay daghang bugas sa barangay. Positive diay pod
ang? Si ate Darlene. Pag gi contact tracing dayon iyang anak, abi nakog gi .
kinsay Darlene? Si apple na pod dayon. Ha? Kinsang Darlene? Lorono ba.
Aw ohh. Iya napod dayong anak. Si apple. Mo bitawng gi swab test silang,
aman ang magulang ana? Isa raman gud iyang anak abi nakog duha. Silang
kapitan kay tungod nila. Engineer man gihapon noh? Silang Kapitan nag
negative sila? Oh nag negative sila. Nganung na positive man silang Darlene?
(ubo) sa kauban nila sa accounting, sa tarbaho, kauban sa tarbaho niya sa
opisina dha. Ahh… dili tto moy hinungdan kadto si Sumampong? Dili, ah
layo-layo raman sila, pero kay halos man gud sa accounting pod murag nay
nag positive yata ilang Janjan, si Janjan kay. Si Janjan kay wala diay sa
bangko nagttarbaho? Si Jeboy. Kinsa mana kana imong interview nay ayuda?
Ayg saba ba..Pwede raman… haa? Nay ayuda ug manghatag kag mani.
 66

Kwaa… tungtungan pa nako ug pan, hala oi nagpositive gyud diay sya. Nag
kuan naka Ante Meria? Nag? Aysa pa.

7. (sirbato sa mga sakyanan) unsay imong gikalingawan karon nga pandemic?

(sirbato) mura man gihapon gaene. Ang unsa? Balsamar gihapon. Hahaha
unsa gyuy kalainan sa sauna nga wala pai pandemic ug karon nga nana?
(tingog sa sakyanan) aww murag mas kuti ang karon kay dyut-dyut naa ma’y
activity. (tingog sa sakyanan) di pareha adtong sauna kay pagkakoan pila ka
subject wala man. Murag in ana noh? Di aw sa akoa kay mas karon di kaayo
ta makakoan sa mga activities, kaysa sauna. Ang sauna man gud kay murag
compulsory man gyud ta nga kailangan gyud naa, ana ba. Aww hinuon. Ba?
Karon sa imong pagpamuyo boy, ha? Unsa ma’y hahaha kalainan sa COVID
ug wala? (tingog sakyanan) lahi ra gyud tong kung wala kay, ang panginabuhi
diretso. Karon? Dugay. Unsa nganong dugay man? Wala baya’y mga trabaho
apil ang mga planta. Ana ba (sirbato sakyanan) mao ba? (ubo) unya murag
gisamot ta’g kaapiki, ang karon? (sirbato sa sakyanan) bitaw ba? Lisod gyud
ang kwarta karon kay murag na dali ra siya pero dali ra mawala. Ba? Dali ra
murag gihuyop (saba sa puthaw) nagpavaccine na ka boy? Humana, ikaw?
Wala pa. Ngano man? Wala pa lang ko. Humana ka sa second dose? Humana,
aww unsa nga vaccine? Koan man ako sinovac (ubo) sinovac ahh…kumpleto
na gyud ka.

8. (nagdokdok ang panday) koan kanang sa panahon karon ba sa pandemic, aw,

unsay nakalainan sa imong pamuyo karon nga pandemic? Oh ug kadtong sa
wala pa. Aww katong sa pandemic nga medyo na’mi tindahan sa balay kusog
gyud, karon nihinay na, lage. (tingog sa sakyanan) tungod sa ka krisis pud
siguro karon ba. Daghang mga gatrabaho nga (dokdok sa panday) wa na
gatrabaho. Lage mao ng mingaw. Dag? Tindahan… unsay inyohang koan
kol? Sari-sari, ing ana (tingog sa babaye) sa adtong wa pai pandemic,
daghang utang o wala? Wala nuon kapoy mangutang wala nuon, kalooy sa
Ginoo wala. Ang sa inyong tindahan wala kaayo mga utang? Karon wala pud
gihapon? Lage. Wala ma’y baligya kay wala nama’y koan, unsa na maam?
 67

Inyong unsa man na? Ahaha, thesis, ha? Thesis namo ba. Thesis? City
College? Oh. AB? Koan unsay ngalan anang, survey sa inyong koan? Oh,
survey lang sa’g kinsa modaug sa Presidente hahaha mao lage aron
mawala’ng Covid? Oh. Mo’ bitaw ning koan karon ang ilang gaignon nga ug
mapulian ang Presidente mawala na ang Covid hehehe di man Presidente ang
gakoan sa Covid ang mga tawo ma’y nagkoan. Lage mga tawo ra man gyu’y
nag, ang Presidente ilang approach ilahang (ubo) depensa ba ana ilahang mga
frontliners ana, medical ana, ilang pagpalit vaccine. Pero nagpadaghan ang
mga tawo. Oh ang mga tawo man gyud kay gahi ma’g ulo. Dili gyud sila
motuo. Number 1 molihok gyud ang tawo kay bisan unsa nala’y koan
(dokdok sa panday) labi na kay daghang pamilya, naay mga anak. Oh ang
pagkaon ba. Molihok man gyud ka. Gani kana, usa gyud nang gahi’g ulo
inom, aw oh kana. Walay sosyal distancing, oh gyud nang (tingog sa grinder)
dili mosunod sa protocols. Dili mana mokalat ug koan pana, ga koan pana
health protocols ba na. Oo, (tingog sa grinder) ang uban tawo man gud kay ah
(tingog sa grinder) too kaman anang COVID, di sila motoo. Maglakaw-lakaw
wala silay mask in-ana diay. Bisag walay importanteng lakaw mogawas,
mogawas. Oh (tingog sa grinder) kami gali kaning sa karon oh murag risky
kaayo ba. (tingog sa grinder) pero wala man mi choice hehehe nah sixteen na
atong cases sixteen thousand gahapon. Oh taas gyud. Lage. Ang Cagayan gali
nga gibalik ug MECQ posible motaas napod na. Aww. Kay (tingog sa
grinder) ECQ gahi ang uban tawo diman gyud sila mapugnagan mag gawas-
gawas tungod lage pod sa kalisod. Oh. Walay, ang mga tawo baya ug di
mogawas sa ilang balay mangita ug ayum-ayom di baya pod kakaon. Nga ang
ila gali’ng ayuda nga murag late na( sirbato sa sakyanan) mao lagi kay kuan
pa na ilista paman na, oh. Nah paksian pa. Paksian ba. Lage nakuanan naka
sir, na vaccinan naka? Koan na. Unsa nga vaccine? Sinovac, ahh sinovac.
Nakompleto na nimo ang second dose? Unsay epekto sa imong… ok man.
Side effects. Kalooy sa Ginoo wala koy gibati sa first inject. Wala. Tagaan
gali kog tambal wala nako imna kay waman koy gibati. Normal pareha raman
sa akoa. Ahh…hangtod hangtod (ubo) koan to two to three week’s ba to, or
 68

month’s ba to gihapon, hangtod karon ahh hangtod pag second dose na nimo?
Ahh… gi, pag mura tong pag tusok (serbato) mura bitaw’g mogahi normal
mani. Oh oh mura gyud to. Mura mag, mubug-at mura to. Pila ka minutos
raman to. Sa kanang wala paka na injictki, kanang unsay nakapakoan sa imo
nga mag pa inject ka. Pa inject ko para mao na para, atleast protection. Ahh
kay ang uban dili man gyud na sila magpa inject, di mag painject kay
nagpaminaw man pod na kay na’may mga fake news nga gakalat. Oh tungod
man gud man gud aning balita. Fake news gali ang uban ma tymingan gyud
siya. Tymingan kay naa may uban gibati kay virus gud siya. Virus gud nang
gi injection sa imoha. Oh lage. Na. Mao dayon to (serbato sa sakyanan)
mahadlok na, mahadlok na. Naa dayon mga sakit bitaw ni complicate,
complicate so, mao na dayon to nga nakoan na dayon sila. Di na magpa inject
oh.

9. Kuan te ba, kanang sa karon nga pandemic, kumusta ang inyong pamuyo? Sa
amo? Koan makakaon lang gyud gihapon kung naay, akong bana usahay naa
sa kontraksyon unya mo koan pod ba usahay dili pod permente usahay
makatarbaho siya ingana. Ah mo ba? Nya three hundred raman iyang adlaw,
pero makakaon man gyod ta permi kaha, oh. Makakaon gyud mi. Lage.
Samot nag- adlaw, ba nalang walay sud-an, attleast nga naay kan-on. Oh
atlleast nga naay kaon. Ohh ang bata man gu’y looy karon oh. Unsay
nakalainan sa wala pay pandemic, karon nga naay pandemic ug walay
pandemic sa inyoang pag pamuyo karon? Ang kalainan karon ug walay,
sauna wala pa ang pandemic? Oh sa wala pa. sa akong paminaw murag…
ahaha pare, pare lahi, lahi murag lahi gyud karon, nganu man unsa may
nakalahian karon? Kaay… koan kanang (sirbato sa sakyanan) heh! Hehe
kaning tungod aning hehe dili ta maka basta basta pag lakaw. Oo paglakaw
karon nga wala kay ipakita nga, ipakita lugar nga mo’y importante sa koan
nga, papel. Oh ing-ana. Lage dili pod ta kalakaw baya karon ug (sirbato sa
sakyanan) Wala tay facemask, wala tay facemask, oh kay koan man dakpon
man ta. Oo lage. Unya koan kanang pero sa inyong koan financial ana te,
anang sa sa wala pai pandemic ug sa karon? Murag pareha ra sa ako total
 69

akong bana na man gud siya’y income sa matag koan, pero, ah ang
construction always man gud sya. Oo aw dili pod always nang ila kay koan
man gud pod nang ila ma’am kanang private unya kuan pagmahuman na
dayon na ilang kontrata, naana po’y lahi ana, ang gikoan naman pod karon ug
mahuman na pod na ilang gi kontrata karon na undangan sa daw kuno sa ilang
agalon. Ah ilang con, contructor, oh sa contrac, oo. Na dawbe ug ingana
nalang. Asa mana siya nga koan, ha? Asa na sya nga… sa sapong diha ra sa
sapong ahh…diha sa ibabaw. Ah pero ok raman kay og ka, construction
worker kka. Maskin pa ug kana mahumana daghan pod mokuha sa imoa. Oo
kung koan na. Halimbawa kanang tarbaho. Oh nya mga silingan nakabalo nga
unsa ba nga nakabalo nga ikaw magkoan ka magpanday, daghan pod mokuha
man. Ang karon di gyud ma zero pod, oh dili gyod pod ma zero naa gyud
makaon gyod mi pod. Lagi gawas kung akong kauban kung wala gyud siyay
trabaho ambott nalang kaha (ubbo-ubo). Lay ang pang pamasayroan karon sa
motor sa habal-habal. Ah lisod, murag ginabawal man pod nila, ah moba
karon? Oh diha kay sa una man gud siya sa akong kauban wala na siyay koan
wala na siya nagtrabaho sa kontraksyon. Oh ang iyaa ana habal-habal lang sa
matag-adlaw. Makakaon baya gyod baya pod mi gihapon. Lage ang kada
adlaw bastta naa lang pasayro, kugi lang pod gyud ka mangitag pasayro. Pero
minos nagyod ang habal habal karon. Oh lage maskin ang tricab, way… ang
tricab man gyud noon arang-arang nalang kay uban tawo kay (sirbato sa
sakyanan) magkoan man gyud magsikad or tricab kay landong, oh.oh ang
habal-habal may lang siyag bukid bukid. Pero’g nakay mga suki. Aw oh kana
makakaon raman gihapon ta maka tiam tiam ra sa pagpalit ug bugas, oh or
sud-an lang ba ana gatas sa bata, sabon, mao man gyud na’y atong, bugas
essential gyud lage.gawas siguro sa mga utang kay, pero ug wala bitaw tai…
mauna pa baya ang utang noh. Siguro. Oh lage mao na gyud ang utang, mao
mao maona. Inaton nalang nimo imong, oh. Pagkaon kay na pa tai bayronon
ana, na pai kuryente, ambot kamo ug na bam oy utang? Hehe oi naa oi, naay
koan namo pero dili pod ingun nga tantong nga utang, kanang utang gyud
lugar nga kanang koan, ginagmay ra. Oh ginagmay ra. Naa man gud na gud,
 70

di man gud na mawala, nya naa pa bayay atong mga kuryente. Napay
kuryente og tubig. Essential gyud ggihapon kay ug di ta kabayad maputlan
man ta, maputlan man ta gihapon. Lagi, unya koan ma’am na, vaccinan naka?
Wala pa gyud maam, wala pa. Pilay edad nimo karon? Forty- two ko maam.
Ah dili paka man gyud ingon nga koan kanang ingon na ma force ka aw sa na
mandatory, mandatory man gyud ang uban, pero kasagara karon ang gi pang
una ang senior. Oh mga senior pero sa atoa mga dili pa mga below pa sa koan
pa, below senior ahah or di pa senior naa ra sa atoa kon magpavaccine na ba
ta karon ug dili pa. Oh (tingog sa kahoy giguyod) pero pwede raman ug gusto
gyud ka magpavaccine, diri raman siguro. (dokdok sa panday) kung naay
ilang kuan ba, naa man poy ilang koan nga (ubo) vaccinan ka. Pero,
magpavaccine ka? (dokdok sa panday) ahehe hunahunaon lang usa nako kay
kani man gu’ng (dokdok sa panday) magaka dunggan usab nato sa mga ,
mahadlok ka. Murag mahadlok man gyud ta. Kay init kaayo magpa vaccine
maka maka koan ta (dokdok sa panday) murag naana man gud pod tay storya
nga mao ni mao na ing-ana oh. Makay murag maka maka discourage ba aning
atong mga storya nga nangamatay kuno nangamatay ang kadtong vaccinan
(dokdok sa panday) (ubo) tungod kay gi vac, gikoanan sila ana. Na maka
trigger na hinoon sa kahadlok. Oh muna tag maka kuan ambot hadlok ta ba
simbako mawala ta, ako dili man gud ko pagpabakuna ana kay na na man goy
nagpakoan man gud. Murag murag murag di, ambot lang, ug pugson pod
siguro. Ato pod sigurong hunahuna bitaw te kay mabalhin na, ma koan ba,
murag mausab, oh, kanang tungod sa atong madungog, e ma duha ba. Ahmm
imbis magpavaccine nata naa tay madunggan mahadlok na hinoon ta. Oh so,
ang mahitabo ana di na magpavaccine. Ahehe kay naa pod sa facebook kadto
bitaw’ng ang gahi’g ulo nga wala ga pavaccine tawo pa siya, unya kadtong
nag pavaccine nahimo nang zombie aftter 2 years. Oh mao lagi na, oh nya,
mao lage na. kita mahadlok naman hinoon ana hee pavaccine pero ug
mandatory gyud siya wa man tay mahimo oh, oh kung kinahanglan na gyud.
Pero, ang uban bya dili naka kagawas, uban lugar? Oh dili naka kagawas ug
walay vaccination card. Oh mo lage ilang giingon maskin sa simbahan. (saba
 71

sa grinder) diri kuno sa Catholic, ambot diha ang ingun nila kay ang senior
citizen ba nga walay vaccination card dili makasulod. Oh dili maka simba di
daw maka simba daw. Maka simba man pero na’ra sa gawas. Ah poydi diay
sa gawas. Oh dili siya sa sulod. Oh dili kasulod. Ambot ug gi implement na
ba kaha nila, kay ang gusto baya gyud sa pari kay mag pa vaccine. Pero di
man gyud pod mapugos ang tawo ug dili mag pavaccine kay koan man dili
man pod siya ingon nga kinahanglan gyud ka kay voluntary raman siguro
gyud. Oh, oh… ang kanang kung magpa vaccine pero tungod man gud sa
panahon karon, lage tinood baya pod, oh, kay makoan man gyud na siya kay
para alang raman gali nato tambal (sirbato sa sakyanan).

10. Koan Sir, kanang unsay imong tarbaho? Maharlika ma’am. Ah sa magnolia?
Ah silingan ra diay ta dapit, diana raman among balay. Oh. Kuan sa unsay
imong kanang, sa imong pamuyo karon ba. Sa karon nga na’pay COVID ug
walay COVID, unsay nakalainan? Lahi ra gyud kay sa wala pay COVID ah,
maka, ug na’tay importanteng tuyo diretso raman nato makoan pero sa
pagkakaron nga na’y COVID. Da… (Ubo) daghan pang, imong asikasuhon
kinahanglan magkoan paka exit pass, exit pass ID pa nimo. Murag maka,
samot maka koan sa atong trabaho ba imbis kita, makalangan malangan. Nah,
mag agpas ta makalangan ang ing-ana lage. Daghan pa lukaton nimo exit pass
or kinahanglan na’kay ID nga ipakita. Oh. Oh pag gikan (serbato sakyanan)
pagpadulong, kontra sa wala pay COVID, oh kay sa diretso, diretso. Diretso
diretso diretso na. Lage ba. Oh. Sa inyong financial Sir? Sa wala pay COVID
or karon nga wala pay COVID? (dokdok sa panday) koan gyud sa among
financial murag samot gyud nga lisod kaayo sa nga tanan. Oh kay murag
kulangan among panginahanglanon sa. Ang income akong sweldo di gyud ma
koan kay, lahi ra gyud sa duha pami sa akong asawa nga tarbaho kay bintaha
ra gamay. Sa karon oh nga ako ra isa. Ikaw nalang, siya wala nag tarbaho.
Aha pod siya nagtarbaho sauna? Diha ra gihapon maharlika. Ahh, pero na
operahan man siya’g koan breast cancer. Ah mao nahunong. Lage lahi ra
gyud na’y ika kuan ba timbang. Oh na’y ka timbang (ubo) mo lage. Sa
pagkakaron kuan gyud. Mag una man gyud ang utang. Oh mao, maona man
 72

ang utang. Unya mao’y maona (tingog sa sakyanan) oh. Atong sweldo.
Pagtingsweldo na maona man gyud nato atung utang kay dili naman pod ta
kautang di man pod ta kakaon ug dili ka mobayad. Mao sad, oh. (sirbato sa
sakyanan) mao lge nang sa karon. Lisod gyud, oh. Ang mga tawo lisod gyud.
Grabe ka lisod gyud. Ambot kanus a pa kaha mahuman ng pandemic aning
COVID oi mawala nga imbis kay naay, naa napoy gasunod. Oh tong delta.
Ambot, naka sulod na daw diri’s EL Salvador ang delta? Kuno ra pod, kuno
ra pod. Pero, oh dili lang gyud ta mag kumpyansa karon lage lage. Koan
nalang gyud ta mosunod nalang gyud ta. Mag facemask, oh, importante gyud
nang facemask, pero ug in ani oh. Koan naman pwede nimo huboon ang
facemask pero kadjot ra kay unyag naay police oh… ma kuan ta matiketan,
matiketan oh… mo’ning mo’ni nakalisod gihapon karon ba, pero ang mga
tawo baya kay (dokdok sa ngpanday) murag kuan na ba, naanad kay kana
lang nga ug molakaw nga haw-ang na kaayo’s koan ba nga walay facemask,
(dokdok sa panday) kani moabot ang panahon nga ahh sa hangtod hangtod.
Posible man pod magpabilin ning COVID.oh, pagmawala ning COVID haw-
ang naman sad sa imong kaugalingon ug wa nay facemask nimo (sirbato sa
sakyanan) oh… kay bisag maabugan lang gamay, ay abog kaayo kinahanglan
gyud kag facemask ma koan na ba mahabbit na sa tawo oh lage. Mahabbit na
niya nga magtaod ug face mask bisag wa nay COVID kay (ubo) mao na’may
sos! Karon magduha na katuig ang COVID gikan pagsugod sa COVID
February baya tong COVID kapin nag tuig. Lage magduha na siya karong
February pod. Pero mas naka tsada lang pod karon sa koan kay ang mga bata
kay murag mahadlok nag uban-uban, oh.oh mahadlok na kay bawal man
gyod.oh. Sa akoa lang gyu’ng bata sauna kuyog baboy gyud kaayo kay wa
may mabilin na. Karon nga dako dako na mabilin na hinoon siya. Oh, oh unya
moingun lang ug asa ka paingun, gitawag nako sa akong Misis oh, sige sir
salamat kaayo sir. Navaccinan naka sir? Wala pa maam. Ah wala pa wala pa
ah sige sige, salamat.
 73

BARANGAY MOLUGAN

11. (tingog sa grinder) Asa kanang ikaw frontliner man ka sir, wala ka nahadlok
sa imong trabaho? Nga COVID man karon.Wala man. Mahadlok ka
mamamtay na nuon ka kay ang virus paduol naman sa imoha sad. Mao lage,
sa karon sir unsay nakaapekto, sa COVID sa imong koan or sa imong
kaugalingon or sa Imong pamilya? Daghan na kaayo naapektuhan ana karon
maam, kita naman nato daan usa ana bikil-bikil na gyud sa paglihok,
makadisturbo siya dili pareha sa nauna.Karon dili ta makalihok kon walay
kompleto nga papel. Ug molakaw lakaw ka. Unya kailangan pud ta
magfacemask gyud (tingog sa motorsiklo) Dayon nakapavaccine na ka sir?
Wala pa ko nakapavaccine kay giubo pa ko. Pero magpavaccine ka? Required
man gyud namo kay naa ma mi dire. Ahhh… lage noh? Pero mentras naa pa
ko ubo dili pa ko magpavaccine. Lage kay unya ug makatrigger ba. Basin dili
na ta mahaponan kon magpavaccine ta ana. Mao gyud. Lage sad. Wala man ta
mahimo kung (busina sa jeep). Kanang required, requirements gyud sa, samot
na sa inyo. Nagpavaccine pud ka? Adto wala, mopavaccine mi pero wala
paman gyud pud. Nganong wala man ka nagpavaccine? Adtong una naay
nanawag sa amoa kanang i-insert daw kono mi. Unya nganong wala man ka
nakabalik? Huh, wala paman ko naulian ug maayo kay giubo paman ko
(music) Kani man gud pud bitaw daghan ta istorya madunggan? Ang uban
pud bitaw sir kay mahadlok. Pero ug panahon na gyud nato mavaccinan ta ug
dili atoa na gyud na panahon. Pero mas maayo man tong magpavaccine ta kay
atong aron naa gamay nga protection ba, kay ing-ane pud nga lakaw-lakaw
bitaw lisod kaayo biya kay murag mapugos biya mi ane dili mi makagraduate
kung dili mi makahuman sa among koan. Dapat magpavaccine gyud mo kay
naa mo dire sa nakaistorya mo sa laen laing nga tawo. Oh makahalubilo ba.
Looy ang inyong pamilya, delikado mo naa mo anak, pag uli ninyo. Naa
gyud, mangoan nalang gyud manghugas, mang ilis igo nalang pag abot. Dili
na maligo te oi kay gi koan kanang init, kay init kaayo
 74

12. Ya, Manuroy ug isda. Oh unya karon nga COVID. Dako kaayong koan
deperensya kaysa atong walay COVID dako kaayo ug kalainan. Kay ngano
man? Kay dili man kaayo ta kasuroy-suroy adto koan pangitaan man ta mga.
Exit pass, oh dayon mga QR code. Oh kay magsuroy ta ug isda. Oh. Asa ka
sauna moabot? Diha ra iponan, pagatpat, didto dapit. Kanang magmotor ka?
Oh koan mn dire naa man traffic. Naa man koan diha mga police. Checkpoint.
Sa Opol. Oh. Pero ok naman guro basta naa lang exit pass. Ug insakto lang ug
papel Kay essentials man pud imoha. Isda. Pero imong pangisda karon ya?
Wala na kay dili na kaayo ko gaadto didto kay ko mga papel gud. Dire ra opol
molugan usahayAng isda dili na katabok. Oh dili na makatabok pareha sauna.
Pareha sauna nga wala nga ah grabe.Dali na mahurot imong isda sauna. Oh
dali ra. Karon dali rapud? Karon gamay ra imong dal on dugay mahurot
tungod sa kamingaw lage ba hehehe…Tungod pud sa kwarta sa tao ba? Krisis
ba. Krisis kaayo. Ang uban man gud walay trabaho.Oh nakundang ug trabaho
ba? Unsay masulti nimo karon ya nga COVID man. Sa imong mga pamilya
(tingog sa motor) Unsay imong koan karon unsay imong ay nagpavacccine na
ka ya? Wala oi .Ngano man? Daghan kaayo nangamatay sa vaccine Mahadlok
ka? Mahadlok ko daghan kaayo nangamatay sauna… pila na kabuok
nangamatay Kato lang daan sa koan oh upat, kaupat Ahh… katong sa alubijid
Pero kato lage sila kay koan naman to te positive, kanang positive Ahh…Pero
asymptomatic nagpa-inject lang. Asymptomatic sila asymptomatic sila.Unya
wala biya sila symptoms, Oh wala oh So, pag-ingon nga pa inject, inject sila
pero diay naa nay positive na sila. Nagtabo ang katong vaccine ug katong
virus. Katong diani oh si nagpa inject one dose ah… pagpila ka adlaw patay.
Unsa man to iyang inject Sinovac man siguro to, ang bation nila dire sakit ang
tiyan pati pud to dire oh tong nah gi-urom. Hala oi…Asawa ba. Oh. Mao ba?
Mao ng daghan kaayo dili magpavaccine oi bahala dili ko kaadto Cagayan
bahala dili ko kasulod Gaisano… hehehe Di lang gyud ka magpavaccine?
Lage kay wala paman pud ta assurance nga 100% nga. Oh Nga safety ta. Nga
safety ta Unsa man na vaccinan ka mao ra gihapon matakdan ra man gihapon
ka (tingog sa ambulansya). Matakdan ra man gihapon.Mao lage oi So, mag
 75

amping nalang gyud ta karon ya Mag amping nalang gyud, oh. Kaugalingon.
Ikaw magstay at home nalang gyud ka dili maglakaw-lakw sa Cagayan. Ani
ra.Lage.Sa dire ya, imong koan nga pandemic unsa ka bibo sauna ug karon?
Ahh lahi kaayo oi, sauna dire bilyaran bibo kaayo gabie naa pa koan.Karon
nga na wala Ah na mag ktv bar pa. Oh kana dire, kana dire bibo kaayo dire
sauna kanta -kanta. Karon wala na.Karon wala naWala man curfew, karon
kay daghan naman kaayo protocols nga angay gasundon. Mao nai giingon
nila ug,,,

13. Sa atong sitwasyon karon ma’am, kanang sa COVID unsay imong kanang
masulti? Huh? Ug kanang, kana bitaw koan unsay nakaapekto sa imoha, sa
inyong pamilya ug sa ilang trabaho sa imong trabaho. (Dahunog sa suga) dani
sa opisina? Oo gagmay nalang ang mga tawo nga manganhi nag anhi kay na
control man gud sya tungod sa (tahol sa iro) nilaso ang a.p.a church pareha
anang uhmm bunyag, (tahol sa iro) supposedly bunyag atong regular schedule
is second or third Sunday of the month though karon kaduha man gihapon
siya sa isa ka bulan pero tungod sa control sa tao like tagduha nalang ka
maninoy’g maninay ang moapil,(dokdok sa panday) mo ra pod nay gilista ana
so gamay nalang gyud . Limited nalang lugar siya ma’am? Limited nalang
gyud ang tao ohm and then (tahol sa iro) tapos ang akong kuan kay murag
kami diri sa simbahan ang mahulog nga murag kana bitaw’ng dali-dalion nila,
maoba? Sa kanang sa funeral nya tagaan ramag three to five days ang kuan, ai
oh… kana nya pag abot dinhi moingon dayon silag ala ugma na dayon kay
tulo (ttahol sa iro) tulo raka adlaw ang gihatag sa amoa. Ha? Dawbi sa father
ang mag-adjust, ug na’y lakaw si father dili nalang sya I accommodate pod
niya ang mga tawo (tahol sa iro) hangtod sa ma accommodate niya kay
murag, patay man gud na maam. Oh kay patay pod ba unya maglisod siyag
balibad, nya murag nya murag in inana nahulog murag usahay pod ipugos
bitaw gyud nila, ana.ahehe ha? Dali dalion lang mi ninyo sayon sayonon lang
mi ninyo kamo nalang mag adjust lugar ma’am, kami nalang mag adjust.
Tungod sa, Lagi tungod man gud sa karon, in ana gyud. Nga situation ba. Kay
naa man poi mosabot nga di na’y time nga dili gyud ma accommodate ni
 76

father kay di gyud makoan iyang lakaw, lain iyang gibait, ana, pero more
offend dayon ing ana gyud na gakahitabo kami nalang ang mag adjust. Lagi.
Then, unsa pa, (tahol sa iro) murag ang sa koan pod kanang sa manimbahay,
kay sauna puno man gyud na ang simbahan every Sunday kada misa dayon
sugod adtong nag pandemic dili na gyud sya puno. Mosabot naman, limit,
mosabot. Tungod sauna maam, ai mga bata family gyud ang mokoan karon
murag sa is…pamilya isa duha nalang, oh nya mga bata bilin pod. Ana. Sagdi
lang kay boutan man pod na inyong pari diri maam, hehe. Hahaha mo adjust
man pod siya. Si father Jessie, nahitabo gyud adtong fiesta nato dani July 25
bawal man gyud ang fifteen years old below, oh unya pag-abot abot high
mass kadtong si Bishop ang nag celebrate sa misa, wala man gyud nag patoo
ang mga tawo ato unya bisita baya nato si Mayor ato kasab-an nakasab-an na
storyahan gyud siya ni Mayor nganung nay bata nakasulod panahon sa misa
ana gyud siya nga, explain man pod si father nga mao pato nga time nga
nahitabo. Koanon man gud pod nila gahi pod ug ulo ang mga tawo.kanang
kung kanus a bitaw nga magsugod ang misa, kanang, ayha pa sila mosulod?
Oh ayha pa sila mosulod. Then sauna, mabalikan sa sacristan nga
maipagawas jud. Pero wala pod moy usherretes diri maam, magkoan? oh
wala. Ahh…ang sacristan ra ang sila ra ang mokoan. Ah dili nana makoan sa
sacristan, samot na pagsugod sa misa, moana mangud na sila, moana. Oh. Oh
gawas kung nay usherrettes, na’y usherrettes ana wala.kung koan mabalikan
sa sacristan katong during sa fiesta wala gyud kay, kay daghan man imong
tao.kay fiesta baya, fiesta. Naanad baya pod ang tawo nga kada fiesta simba
gyud. Pero hangtod karon gali naa gani magkoan nga magdala’g bata unya sa
gawas lang dayon sila, ingana koan kayo murag giingnan na gali mo nga dili,
nah dili baya ang simbahan nagbawal ana. Lagi. Ang IATF, ang gobyerno
nya dili baya na para sa ila para sa atoa tanan.ako gali sa atong mga niaging
bulan gadala gyud kog bata duha ana gabadlongon ko sa akong bana ana.
Ingon ko nga dili Ginoo nalay bahala hangtod bitaw nga murag hadlok na
bitaw gyud, mo gyud. Wala na gyud ko nagdala’g bata.kay pang proteksyon
baya gyapon. Looy man gud pod. Looy man gud kayo nga naka ilis na ang
 77

bata unya dili siya maka simba. Oh nya naanad bitaw pod, mo gani. Pasabton
nalang gyud sila ma’am. Mo gani nya karon bawal baya gyud karon. Sa karon
ma’am nag… naka pa vaccine naka? Oh humana sa, unsa nga koan? Johnson,
ah one oneshot ra. One shot ra. Unsay epekto adto maam, sa imoa? Actually
kadtong nag koan ko July 30 man ko nagvaccine, nya July 25 ato fiesta nag
hilantan ko as in kana bitaw’ng init imong lawas sa sulod, ohm. Pagka July…
naa koy ubo ug sip-on, pagka July 30, naa pato sya pero dili na gyud ingun
nga grabi nga luya gahigda nitindog na gud. Pero gaubo palang ka? Oh gaubo
pa pero dili gyud nga grabi nga ubo. Unya after ato nawala man sya. Moba?
Pagvaccine? Pag vaccine. Maypa nagpa vaccine nalang ko ato ba, hehe.
Pfizer? Johnson. Ang napansin lang nako ato kay after the vaccine mga two to
three days nay time nga katulgon ko. Ah ma… dili pod kapoy side effect
tingali to sya. Mao siguro to. Murag ana gyud. Sa karon wala nakkay gibati?
Wala na. moba? Unsay nakapa in ganyo sa imoa ma’am nga magpa vaccine
ka? Ahehe gi convence man ko nilang father kay koan naman sila, mura
naman gud pog nahimo ka nga frontliner, frontliner. Na vaccinated naman
sila silla dani silang duha si kuya ug si father. Basta vaccinated ang imong
surroundings looy ka nga dili ka wala paka na vaccinan. Kadto wala pako na
vaccinan gibinuangan ko nila duha, oh ikaw, haha matakdan nagyud hinoon.
So nahadlok ka nga matakdaan ka monang magpa nagpa vaccine nalang
ka,hahaha murag ing ana nalang pod. Maghulat nalang unta ko.

14. Sa sitwasyon karon panahona na unsaon naa man ta sa pandemic, sa imong

pagpanarbaho? Apektado ba gyud kaayo? Aww oh perti gyud. Nganong
apektado man? Unsay nakaapekto? Dili man gud ta sa ingon nga muadto laen
lugar. Oh. Kay tungod sa naa man pandemic na dinhi, dinhi na gyud sa
Molugan. Molugan nalang. Oh manginabuhi dire sa Molugan Unsay imong
koan sir? Trabaho. Ay koan ka, kaning naay pintor. Ay pintor. Oh kalingaw
ug naa lage pud magpapintor (tilaok sa manok) unya kay bi ug wala na di
wala pud, mao ra gyud atong koan. Ikaw gapangisda pud ka? Oh. Karon kay
ang. Pero lisod lage kaayo ipangisda kana kay muadto ka westbound nga wala
gyud ko ticket. Panga. Pangayoan mo ug koan. Oh tanan, tanan. Ahh
 78

documents. Naa gihapon to morecommend nga sir dili man ta sa Molugan

lang ra motunob didto man ta sa laen unya dawbe ug strikto. Ahh mahadlokan
ka? Oh di kay ok raman. Kay unya makabalik ka an dili makalahos. Murag
mastranded ta unya pagbaklay (gi-ubo). Panaogon ka sa jeep. Gawas ana ang
ikaduha ang panginabuhi gyud karon lisod ing ana (tilaok sa manok). Pero
mosabot man ko aning pandemic ok ra gihapon kay mao ra man gihapon nga
atong koan kay alangan dili ta mosunod sa protocol nga mao na ni ang new
normal lugar. Oh mao na ni oh. So, mosunod nalang gyud ta sa protocol
karon. Oo kay protocol mao man mando. So, kung moingon ang, ang protocol
lugar ug puyo sa inyong balay wala mo’y makaon ok lang ba? Sa imoha? Ah
dili pud, dili pud ingon nga ok. Sa ako kay unsa man among panginabuhi ana
nga ing-ana, oh. Ang akong buot pasabot nga naay ginagmay nga trabaho
dinhi ra gyud. Ahh…Dili na ka makaadto layong lugar? Dili, dili na, dire ra.
Oh dire ra gyud sa, dire ra ka makalibot-libot sa Barangay Molugan. Oh
karon nga ka baculio mi gapintura ay… strikto pa gane kaayo kay dili ka
kasulod ug kanang naay basta lang nga mosulod ka nga wala kay mask.
Faceshield pa gyud. Oh face, ah di ok ra faceshield kay pintor man . Mask
gyud. Ahh lage. Sa establishment nga koan. Oh ana strict o lage kaayo mao
na akong buot ipasabot nga unsaon taman nga mao nani atong kahimtang (not
clear). Dawaton nalang nato gyud kay alang-alang mosupak ka. Dawbe
navaccinan na ka? Or naa kay plano magpavaccine. Wala, kay bag ohay pa ko
dire sa quarantine. Na quarantine diay ka? Oh didto na giquarantine biya ko
sa, kay didto man ko ug Bohol bag-ohay paman ko unya dinhi naman ko.
Ahh… pagbalik nimo gikan ka ug Bohol nag quarantine ka?oh. So, wala pa
ka nakapavaccine. Wala. Pero magpavaccine ka? Ah depende ra pud na ako
sa huna-hunaon. Mahadlok ka sa vaccine? Dili? Ah dili man ko mahadlok kay
para man na natong tanan pero sa ato pa di kana oh syempre kanang vaccine
ok raman gihapon tanan siguro basta kay akong kabubut-on ra akong agdon.
Lage. Panahon ra agdon. Panahon ra agdon. Ug ang atong panglawas ba kung
makaya ba gyud sa imohang kaugalingon. Oh bitaw. Pero wala man problema
ng ing-ana nga koan pero ang akong koan panginabuhi gyud lisod kaayo.
 79

Lisod kaayo (tilaok sa manok) Wa gyud. Bisan pa. Apektado man tanan. Mao
ng kung mosupak ta wala man gyud ta mahimo. Lage.

15. Molugan, ikaduha sa El Salvador. Ah sinovac na imohang koan tay? Nagpa-

inject gyud ka? Ay wala akong asawa mahadlok man siya. Ikaw wala ka
nahadlok? Ay, Pila man edad nimo karon? Karon December 8, 78 nako. Uy
praise God na kaayo. Ay. Imoha ra gyud ng desisyon nga magpa-inject ka oh.
Ay, wala kay wala gapugong nako kay ako gyud ning kabubut on. Kabubut
on. Ahh... Unsay koan Tay side effects sa imong. Kalooy sa Dios pagkagabie
nangutana man ang Doctor human injection ikaduha ko bphi kay akong dugo
taas. Nisaka. Permiro 50 sunod tunga sa oras. Ah kadugay gitawag ko
(pangalan) Ah pagduol niingon siya nga ok na tay, ingon dayon ko nga pwede
ba diay moinom ug Tanduay. Ug tanduay .Oh. Moinom diay ka Tay? Unya
pagka wa gyud maayo nako katulog, wa gyud ko’y gibati. Purya buyag. Wala
gyud? Maayo gihapon siya. Atong Tanduay Tay. Ay. Hehehe. Makatabang
man gihapon. Dili ko ga… kada adlaw ko gatumar ko ug Tanduay gyud. Ay,
Sa isa ka adlaw di Gamay lang isa ka shot lang. Gamay-gamay ra ba.
Antibiotic diay na nimo tay, Hahaha. Ah tambal man gud na ug COVID
Tay. Mao lage, kay kana akong silingan diha oh. Unsa tuod tong koan diha?
Ang iyang bana dayata mao nai koan oh secreatary sa among kapunungan
dire sa. Mao ba? Local, diha ra namatay sa iyang balay Na highblood to? Sige
tong pacheck up kay (giubo). Dungan nako to. Tigulang napud na siya Tay.
Ha? Tigulang? 77 na Ahhh…Sige pacheck up na siya naa na siya’y gipamati,
naay iyang gibati ba. Na injectionan siya? Ah murag mga siman ayha dayon
nipiyong. Mao ba? Mao pud to pagbuot sa Ginoo nga ana ra siya kutob. Lage.
Ana ba? Kay atong kinabuhi wala man gyud laing gahawid kato raman. Oh
wala man ta kabalo nga. Oh kay pagingon siya nga kuhaon ta ugma wa gyud.
Ana gyud. Basta permanente ready gyud ta. Ay kinahanglan di gyud ko
gabulag kanang matulog manguros pagkawas manguros.
16. (tingog sa grinder) Mao lage, pero sukad pagvaccine nimo Tay wala gyud kay
gibati? Ah wala sige man lang gane ko pamugha diha ug kahoy. Mao ba?
Pasingot. Tungod na sa Tanduay, Tanduay na lang imnon. Oo. Usahay. Ikaw
 80

nay, nagpavaccine na ka Nay? Ha? Mahadlok ka? Di man ko mahadlok,

malata na ni akong lawas ug injection ba kapila nako mapaaki ug iro kaduha,
kaupat atong mayo, Hulyo (tilaok sa manok) napaakan ko, dili nako
mahadlok injection. Dili lang gyud ka? Dili lage, dili pud nila man mapugos.
Naa man tawo gyud nga dili. Imo ra pud ng katungod . Mao. Dili man gyud
pud nga pagsanay. Naa biya, ang uban gane. Ang uban aww. Pareha atong
nagkobra mi didto sa El Salvador, dili, dili mi releasan kay wala kono mi
nagpavaccine. Ay oh. Mao na’y akong nadunggan nako siya nga naa po’y
papa sa akong dili daw sa senior nga koan. Pero narelesan na ka Nay? Na-
releasan nami kay ah ug dili aww mamauli, alang lugson na. Ingon nga kay
dunay ma’y nireklamo taga tagakoan nga ako maam dili man gyud ko
magkoan kay naa ko’y maintenance nga tambal, kada adlaw. Ingon dayon
siya nga aww ok lang tagad lang hulat lang sa mo, ang uban kay nagmasug o
namauli man pud nah mao na diha. Sa pagtawag sa ilang ngalan na wala na
diha hehehe…Nah…Wala na dayon sila kay dili. Mao lage na. Lage. Pero
basin tingali lang pud kung ilang sad tingali storya ba Bitaw ug naa ta’y ug
ako sa akong lang kaugalingon dili gyud ko. Abi nimo, naa man gyud ko’y
gabation nga na koan na na koan biya ko kay baldado biya ko, stainless biya
ni akong kamot ng akong paa. Hala! Mao ba nay? Oh disgrasya man ko. Sa
motor? Nabanggaan man ko sa sundalo (tingog sa motor) kampo si koan man
gane to gisakyan atu si … taga Amoros. Pero wal ka pasagdi nay? Wala,
gitabangan, ang nagbayad aning stainless katong rang nakakoan. Katong
sundalong nakakoan Ahh…Naunsa man to? Gibanggaan lage mi sa Starex
nga sakyanan nga hubog. Agay. Nah lage. Nah wala gyud pud ko, naa man
gud ko anang kanang. Daplin, daplin daplin… hahaha. Naglingkod kay dali ra
biya pagnaog Pagnaog Oo. Pero ang ako sa koan wala ko kakoan kay
nganong gatan awon nako ang sakyanan nga paingon sa ako amoa wala gyud
ko kalihok sa akong gilingkoran, nag ana lang ko dawbe karon kay (busina)
pagbangga Ah nagsunod ang sak…sak ang katong gibangga sa inyoha. Oh
nagsunod sa amoa kay gapaingon pud mi ug Carmen alad tres medya biya to
kadlawon. Ikaw hinuon nakoan atu. Tulo mi nahospital atu pero ako ang
 81

kinagrabehan kay, Daplin man Pagbangga nako sa sakyanan nalagpot lage mi

didto sa wala man pud naigo akong mata, nah ug kana diay makoan dili man
gadugo wala man dugo. Oh unya wala walay umoy nay. Oh wala, unya
pagkoan ana galutay- lutay na akong kamot, dawbe kay kato akong gisakyan
diretso man didto sa koan, pagtabok didto nakabangga napud siya didto sa
koan di nakalagpot ko didto sa likod ug paa…hala! Stainless na tanan? Niana
lage ko nga hala wala naman makauli tua naman diay sa provincial, porbida
dunay nanawag nga imong asawa nia na sa provincial giatay! Pila nana
katuig? Sauna ok pa to karon delikado na. Ay na. Lisod na kaayo (chika nga
dili maklaro) Atong miaging adlaw lage gitagaan mi sa iyang bata nga tua sa
gawas. Apo? Piskay na baya pud kaayo buyag, Ako, ako kinaulaihan akong
anak dili naman gane gusto nga mamaligya ko koan pero mao man gud murag
magluya gyud ko koan. Naandan naman ba? Ahh…Badlongon gane kaayo ko
ah magbasok-basok magtuwad-tuwad, ingon dayon akong anak, ikaw bitaw
ma gakoan gyud ka Nag exercise lang konohay kay ug ikaw nga sa batan on
paka nga grabe ka ka lihok dili ka oh sa karon nga murag magpuyo ka
magluya imong lawas. Kay wala man gyud ko naanad ana nga magpuyo. Pero
karon nay sa pandemic nay ok ra inyong pangita karon? Ok ra biya. Ay
maghatagan pud inyong anak sa inyoha? Oo. Maghatag man akong anak.
Ikaw dili man pud ka magsalig sa ila kay makapalit man ka. Naa man pud
akong apo nga apo nga laki kay kada semana maghatag pud kwartakay
gatrabaho man malibre gihapon bugas ang sud an igo-igo ra gyud lage
konsumo. Ang importante nay nga piskay ta. Mao gane. Kay unsa ma’y atong
ipanginabuhi kung naa ta’y gipangbati ba? Mao gayud. Maayo si tatay oh
kay. Ah antibiotic na Tanduay hahaha. Pandemic baya karon. Dako kaayo na
siya ug. Ok ra man pud kanang pangkatulog lang. Ay, dili man sad ko ingon
nga makainom maglaag-laag, magsuroy-suroy. Ahh...Ah bahala lang diha ok
ra dili mangita gubot aron walay problema. Nah. Tambal na sa virus tay. Ay,
mao gyud (kasaba) Permiro bitaw niya injection pag uli nangutana man siya
sa iyang Doktor. Dok pwede ko mag inom ko’g koan? ( tingog sa motor)
Gamay lang. Ahhh...Pero ginagmay rapud iyang imnon.
 82

17. Sa pandemic karon unsa imong makaistorya? Oh ako kay. Ay (tingog sa

sakyanan) kanang makaapekto sa imoha, sa imong kaugalingon. Sa imong
pamilya ba, panginabuhi imong panginabuhi. Bata, (busina sa sakyanan)
agpas hulat hehehe…oh. (tingog sa sakyanan)oh sa atu karon oh kay dako
kaayo siya epekto sa atua noh? Kay kuan BHW man gud ni siya BHW. Oh.
So, frontliner diay ka? Oh frontliner ra ko karon lisod kaayo nga sitwasyon
ing ane gikapoy biya sige’g mask kapoy kaayo sige’g faceshield unya dili na
kay mi makalaag laag kay karon walay nga walay trabaho akong bana karon
napit os kaayo na lisod kaayo pangita’g trabaho. Deperensya gyud siya sauna
ug karon. Asa nagtrabaho imong bana? Sauna ma’am construction lage na
siya. Ah mao lage pero mga bata pud karon laayon naman pud permi sa balay.
Nah mag sige nalang pud ug suroy-suroy anang daplin (laag) kompyuter ug sa
balay manggibugno man man kay naa man sila tanan dayon ug hilantan
magtapok? Oh. Gihilantan pud ang uban mas maayo gane to ing ane lang noh
back to normal nalang unta face to face ang klase ba kay maayo nalang to
kuan. Usa pud ng kuan sa mga bata bitaw. Ang mga bata man gud kung naa
saba kung naa sila sa balay kay murag init kaayo ilang ulo noh? Ma stress
gane sila. Ma stress pud ang mama sa module. Nah labi na ug dili sila ka ML
dili sila kakompyuter na walay piso.Oh. Tungod. Tungod sa kanang kuan
gasto ba? Oh samot kay samot ug kanang mga kuan online class. Wala gyud
mga kita pud ginikanan mag answer sa module di magsalig biya pud ta’g
cellphone Google. Nah wala gyud tanan oh diretso. Kinahanglan gyud ta’g
load. Gastos gyud. Klaro kaayo karon nga lisod gyud siya nga sitwasyon naa
ta sa pandemya. (ubo) human ko maghulat ra daw ko ug duha ka tuig
hahaha… koan man sila A4. Ay frontliner ba. Pero wala kay nakoanan nga
ingon nga side effect ana. Sa ako lang sa akoang kaugalingon na akoa kanang
akong sore throat lang dire oh. Kanang allergy lang siya sa akong ubo. Unsa
nga vaccine? Sinovac. Ahh koan raman siya ok ra kay gi-citirizine raman
nako pero. Citirizine? Anti allergy. Ahh mawala ra man dsyon wa jud. Wala
ka nahadlok? Magpavaccine. Wala man. Trabaho man gyud pud nimo ang
koan man gyud namo. Koan man gyud mo frontliner. Frontliner man gyud mi
 83

prone sa …required gyud way mahimo hehehe wala gyud (kasaba sa mga
tawo nga nag-istorya) ako survival nalang ane sa mosurvive lang ane. Oh.
Naa sa inyong huna-huna nga (busina) matakdan. Oh makatakod. Ana gyud
pero naa pa’y. Kamo kay BHW man gyud mo sa health, health, health
workers koan sa gikoan sa inyoa naa ang assurance sa magpavaccine oh.
Kami pero naa pa man pud uban nga dili sa gyud sila kay ilang sitwasyon
luya ilang panglawas. Mao sad. Dili pugson. Dili siya pugson. (kasaba sa mga
nag- istorya) compare sa amoa nga mga excited kaayo, ambot lang…
nagpavaccine…hahaha nagpavaccine lage unsa man to koan 1-2 years ing ana
lugar. Ah maoy istorya sa uban gud mao panghinadlok lang. Kita nga mga
gahi’g ulo te wala. Naa sa face book kita nga mga gahig ulo nagkanang nag
tago-tago ta sa saging kay ang mga Zombie nagpaingon na sa atoa. Ana gyud.
18. Unsay masulti nimo nga karon about sa COVID-19 sir? Sitwasyon… sa
sitwasyon nato karon (kasaba) unsa na bahin sa koan? Unsa man, COVID,
pandemic crisis. Ahh sa, sa akong sitwasyon lugar? Oh koan. Ah (ubo) sa
inyong business koan na nakapekto nag kani atong ah maminus man gyud
imong customer pareha ane nga sa amoa internet ah (tilaok sa manok) mas
arang arang game mi karon kay gi-honoran nga pwede na mogamit pero naa
ta’y gasundon nga (social distancing) protocol social distancing ug kaning
magfacemask, face shield gyud. Oh. Ah not other atong niaging tuig nga i-
closed gyud nila gyud. Strikto gyud nila. Ah katong pagkoan gyud, pagsugod
oh. Pagbuto oh pagbuto nila atong 2020 grabe gyud kaayo to kasakit sa amoa
nga pagnegosyo kay koan biya gabayad permi sa linya sa kare… ay unsa na
sa internet. Oh PLDT oh unya duha to kabuok akong koan copper ug kaning
Fiber. Bisan pa ug koan kaning tagaan ka ug koan kaning koan sa PLDT nga
dili sa ka mobayad ana pero i-add man to nila matingob man to. Oh matingob
bayaran man gihapon unya wala kay income ba. Mao to ni arang-arang na
ron murag pero dili gyud sa nga totally nga koan pero at least makakoan ra
gyud ka makarecover gamay ba. Ah lage lage. Murag inana nalang. Ang ato
ang atoa karon nalang sir ba? Oh. Ang atong ang masulbad lang ang karon.
Oh karon ing ana lage gaampo nalang ta nga hangtod kanus-a mahuman na
 84

gyud para makalihok nata nga insakto gyud nga normal na gyud lage. Ah
mahuman pa ba kaha ni? Ah wa. Wala pa ra ba kay lamb… Mura naa pa
ma’y Lambda unya moabot pa man kono ug Z. aguy! Ug ipaabot pa na nila
ug Z nah…C pa man ta karon. Unsa pa man ta karon D pa? Kay Delta? Tong
Delta D. naa nama’y Lambda nga ilang gaignon. Oh naa daw. Oh lahe oh na
gyud lahe sa Lambda. Grabe kaayo ka koan murag gidula-dulaan nalang
lugar. Nah dawbe unsa ma’y plano nimo magpavaccine ka? Vaccine sa ako
lang nga side basta dili lang gyud siya lugar ug para sa ato dili lang gyud siya
lugar ug para sa ato dili lang gyud compulsory ko naa ko trabaho. Dili man
gyud lugar ko makatrabaho ug dili vaccinan sa pagkakaron ang sitwasyon sa
among pagpanarbaho kay koan ra man skeletal dili dili pwede ra pwede ra
magpavax…magpavaccine. Sa imoha ah bi gyud mo i-force para sa ato dili i-
force. Para sa ako dili nalang dili magpavaccine kay koan man gud sa akong
pangoan ba mao ra man gud gihapon ang kanag sitwasyon, magsuot ra man
gihapon ta ug face mask, face shield ana ba sundon ra gihapon ‘tong katong
protocol nga pamaagi mao ra gihapon ka’g wala mavaccini ang ato nga
gagmay mavaccinan ta free na unta ta maglakaw-lakaw di ta di ta
magfacemask diha, dal on lang nato atong vaccine card ug murag naa to’y
police, oi wala man kay face mask? Di ta madakpan vaccinated naman ko sir.
Koan murag wala pai assurance nga dili pa hundred percent na. Oh murag ing
ana ba. Ana gyud. So, sa ato pa useless ra atomg pagvaccine diay ma’y pa’g
wala kay akong pinilosopo sa akong kaugalingon mao rang pataya. Oh. Pa-
vaccine ta patay man gihapon so sa atoa pa Ginoo ra gyud akong makoan ane.
Kabubut on ra gyud ni sa Ginoo ba. Lage. Kay naa ra man gyud na usa ra
man na. Tuo man gyud ta’g virus gyud di nato makita samot na Ginoo mao
man gyud nay gabuhat sa atoa. Oh dili gihapon nato makita baya. Kanang
virus motuo koa ana pero usahay ba maangin nalang akong pagtuo kay koan
naman murag gidula nasobraan ra ba. Lage nasobraan ra. Lage tungod pud sa
mga atong nadunggan ba. Oh. Ana-ana man makita nato example dili sad ko
gusto si maiko mamatay sus! Si Maiko mamatay. Ako lang na sample ba
sample lang na sa virus kay kung tinuod ba kaha nga virus noh kay ngano
 85

man nga ing ana lage nga tinuod ba kaha nga naay virus ba? Kay parehas
anang Badjao, immune na sila sa virus, wala man na sila’y koan koan gyud.
Ang virus gyud modulot gyud kung atong immune system hinay kaayo sila.
Oh usa gyud na bag- o lang. (kabanha) walay karong koan, tiniil-tiniil raba.
Murag koan na to ba. Pero murag ang ilang ang sobra pa na sa COVID nga
virus ang gikoan sa ilaha hehehe…
19. Te kanang bahin sa atong sitwasyon karon ba COVID unsa imong masulti?
Ang akong masulti? Ug kanang sa imong pamilya kanang unsay nakaapekto
ana? Ang nakaapekto ba gyud ug ayo katong akong bana maoy nakoanan
gyud sa COVID bitaw lisod kaayo, nagpositive man gyud siya unya. Katong
na-quarantine pod diay ka? Na quarantine mi tanan abi nimo nga lisod kaayo
oi. Diretso ka lang dampoton sa inyong balay unya diretso nalang ka i-isolate
di gyud ka makaingon. Didto mo gi-isolate sa El Salvador? Unya didto gyud,
didto gyud. Didto mi gapasko sa koan kanang isolotion lisod gyud dili lalim
nga didto. Gym te or sa grandstand? Sa gym mi oi. Mao ba? Di gyod siya
lalim nga koan nga sitwasyon nga ing ana diay nga imong tanan pamilya
makoan bitaw nga maapil gyud (i-record) Di man pud nga naa sa hadlok
bitaw isa pa (imong gi-post - di ma-post -sige) Naa gyud sa imo gyud ang
kahadlok bitaw nga maapil imong mga anak kay akong bana man gyud kay
diha man gud siya sa prone siya sa hospital bitaw. Frontliner gyud siya te.
Unya imong anak te naapil pud adtong pag koan pag isolate. Isolate? Oh kami
gyud. Oh naapil mi tanan, sa pila mi ka days didto. (kato inyong interview
hon oh kay hehe kay katawa ra gyud mi) -insert. Unya. Sa pagkakaron bitaw
pud ang. Sa inyong financial te? Sa financial namo nagkoan ra gud mi atu oi.
Apektado ba mo? Di sa karon nga COVID o wala? Or murag consistent man
gihapon noh? Ang koan noh inyog income. Ok raman gihapon kay
permanente man gihapon man akong bana kay frontliner man siya di naa
gyud source of income. Oh dili mastop-stop. Doble ingat lang gyud nah karon
murag gidaghan na kaayo siya ba? ( phone nag vibrate)
20. Mao. Karon sir, kanang naay ayuda nga gipanghatag sa inyoha dire? Wala pa
man, unsa ma na? Naa daw kono tag 3 thousand kato naay mga negosyo,
 86

ambot ang ingon nila Molugan, Molugan daw, giuna, giuna ang Molugan.
Karon nga bulan? Duol nga bulan? Murag, kay naa naman, naa pud gane
didto sa Cogon gitagaan. Katong naay bi unsa nga bulan bi nga LAG kanang
gitawag nila ug LAG. Oh LAG. Nakaapil ko adtong LAG, unsa to nga bulan
na murag basta kay July ba kaha, July, February murag naa ba kaha to diha.
Basta kay karon naman kaha to diha. Kami nakadawat mi sa LAG kay adtong
murag November, ay November, April man siguro. Basta katong Cogon, sa
Cogon bitaw nga koan April man siguro. Ahh. Nakakoan ka? 10k imoha? Dili
ko 10k, 6 ra to 5… Ahh mao ba? Ang sunod atu nga batch ten, ten inyoha
noh? Oh Ang amoa ane murag kami ang pinakauna atu. Ah basin murag
second batch naman siguro mi atu kay pero koan kanang second batch maoy
10. Pero maayo nalang bahala kay basta naapil ko wala ko nagkoan anang
unsay amount. Lage. Pero mao lage to comply nila tanan mga resibo,
gikompra gyud nako gikompra nako dire ba. Oh. Kompra nidagan ug 7k
akong napalit ba hehe. Karon gimonitor mo? Wala? Naay monitoring pero
wala ko nateksi, ulahi ulahi na kaayo ko nakabalita ba. Karon ra nga adlaw
pagkaugma ayha pa ko nakabasa facebook. Naa man lage koan oh. Sir didto
sa among Barangay kay gahatag man ug mga notice. Mao gane tong
gayawyaw ko dinhi sa unsa man ni atong purok zone leader nga dapat sila mo
inform dire sa atoa. Oh kay ngano? Unya kay mokuridas pud unta ng mga dili
biya tanan tawo nga naay facebook. Unya akong contact number wala ko.
Nateksi kay murag naay uban nateksan pero wala gyud ko nateksi pero kon
nateksan ko absenan nako koan oi para ma, Koan gyud siya dapat papel
nitisan mo kay didto ginotisan unya ang for monitoring gyud siya so, ang
uban siaro ug dili ka kabalo dili ka muanha nga naay notice. Nagkoan ko nga
nag nga abi nako ug daghan maygane kay niingon sila nga gamay rapud ang
nakatambong. Ingon ko nga, lage kay dili biya tanan naay Facebook pero
gihapon nako.

BARANGAY PEDRO SA BACULIO (PSB)

 87

21. (tingog sa grinder) Sa koan karon panahon unsay nakaapekto sa imoa aning
pandemic? (tingog sa grinder) unsa na sa panahon karon? Oh sa imoa bang
lifestyle? Or kanang sauna molaag ka or unsa ba? Uhmm… ing-ana gyud
sauna makalakaw lakaw pako man gud didto lang nga side (tingog sa grinder)
karon kay dili na tungod lage ani. Apektado jud lugar kaayo? Oh apektado
gyud lisod man gud. Lage. Estudyante ka? Oh. Asa dapit? Dire ra sa City
College.Unsay imong year? 1st ahhh.., magpa first year pa ka? (ubo) kanang
koan about sa imong pagskwela, unsay mai mas prefer nimo? Face to face or
mode ay! Blended? (tingog sa grinder) Mas prefer man gyud tong face to face
gyud kay sa pagleksyon lang na’tay masabot gyud ba. Kay kontra man gyud
ane ay! Ok raman gihapon ang module pero mas tsada gyud tong face to face
gyud kay na gyud kay matun-an. Lage sad. Koan, pila nay edad nimo. Biente,
Sa inyong family naa na navaccinan? ( tingog grinder) Wala. Imong mama ug
papa? Wala Wala pa. nganuman? Mahadlok sila? Dili? Mahadlok pa man sila
(ubo) tungod sa koan karon istorya? Lage ing-ana gyud. Unya kanang sa mga
news pud noh? Mahadlok gyud ta imbis kay gusto na ta magpavaccine,
naman pod ta’y madunggan nga laen. Naa pod ta’y madungog nga istorya nga
ing ana oh so, dili nalang sa gyud hulat nalang gyud ug mandatory na gyud ba
kay karon dili pa man gud pugson ang mga tawo. Dili man pod. Pero (tingog
sa grinder) sige lang gihapon sila pahimangno nga magpavaccine (tingog sa
motor) di man pud nila mapugos nga baya gyud ang tawo. Oh lage oi unsay
imong course? Public ad man pud ko gaskwela sa City College man pud ko
gaskwela unsay year? 4rth year. Mao ning karon ang among gikoan ba. Unya
karon bisan risky baya gahapon among kuan ba pero nama’y chance kay ug
dili ko molihok kay dili man pud, dili wala man kay mahimo. Ikuan nalang
gyud ang kaugalingon (ubo) ready nalang unsay mga kuan. Unya kanang asa
ka gaskwela sauna? Senior High ka? Oh. Molugan. Taga Molugan ka?
Taytay. Daghan pud mo nangiskwela dini mga classmates. Oh. Sa CCE tsada
man CCE. Oh tsada man CCE gyud kay kanang koan di pud basta basta mga
maestra. Dili bitaw gyud. Taga IIT man gyud sila sagara ang maestra dinhi
lisod lisod pud ang mga koan lisod pud ang mga leksyon. Andar gyud atong
 88

utok permi kay ang maestra kay ug unsa ilang naagian mao baya pud ilang
(ubo) pero (tingog grinder) kuan man pud ang mga maestra sa CCE. Mao pud
ng kakoanan buotan. Na’kay magulang dari ga skwela? (tingog grinder) wala
na graduate akong magulang karon. Trabaho na siya, ahh… ikaw nalang lage
oi wala man mahimo moskwela nalang gyud ta noh? Bisag di face to face wa
man tay choice sayang sayang pud ang tuig ba? Sayang gyud. Sa imoa karon
nga COVID (tingog grinder) motuo ka sa COVID? Dili? Kay kung COVID
man gud makabantay man gud ko ane a social media gud kay nag ingon ka
nga COVID dili naman ka moingon nga simbako na hospital pa ka ana bitaw
COVID lang gyud patay namn gud ka diretso ana gyud. Dili na ka pa
dugayon (saba) mao ra pud to akong nabantayan sa social media kay sa gawas
man to. Lage pud ba. (dokdok puthaw) malibog naman gud ta karon kay
daghan likayan. Karon maski gihilantan lang ka or ubo! Oh. Pacheck up ka,
magpacheck up ka COVID na, COVID kay i-swab man ka diretso. I-swab
biya ka. Lage oi.
22. (Tingog sa motor) unsay naka apekto ane sa inyoa about sa COVID sa karon
nga pandemic crisis ba, ane nga crisis. Kuan murag lisod-lisod lage kuan
wa’tay wa’y income (ubo) mao lage pud, sa financial noh? Oh. Financial
gyud Ma’am ana. (tingog sakyanan) maayo gane kay naay gamay nga koan,
mao lage na’y problema karon. Problema gyud kaayo ang financial sa karon.
Kay karon man gud kanang, ay! Ikaw sir kay naa man kay duty perme. Naa
lage pero koan naman gihapon. Unsa man mo volunteer ra mo sir? Ha?
Volunteer? Aw unsa mana inyong sweldo monthly? Voluntary ra man
gihapon mi kay gikan ra man mi sa Barangay lang. Oh. Kay kulang ilang
tawo . oh wa gihapon ma’am apiki gyud. Maoy nakakuan aning pandemya
lage! M’onay na’y naklisod ba. Pa kay bata nagskwela sir? Oh naa. College
na? Oh aha manag skwela? Aw ang akong bata nahuman na diay. Naay akong
apo akong gipaskwela apo. Oh apo nalang. College na? Wala gani pa ahhh…
dyes pa edad. Pero makasustain pa man mo sa pagkaon sir ba? Aw
maagwanta hinoon ma’am pero naay usahay mokuan, mokuan gyud. Mao-
mao gyud sa ginhawa hehehe. Lage pero mauna man gyud nato ang pagkaon
 89

ba? (ubo) yahay ning ulitawo nga in ani oh kay murag way kuan ni (ubo)
problema? Ah ang asawa asawahon ray problema. Lisod gyud kung siya
gihapon. Hahaha… lisod gyud ma’am, mao gyud nai kuan karon sa
pandemya. Ang kalisod gyud ba. Financial. Dayon sa inyo karon sir kamo?
Frontilners man mo? Wala mo nahadlok sa inyong tarbago nga kini, mga
kuan biya ang kuan dianimga na positive. Mga COVID naman gyud ni face
mask. Face shield pabakuna dayon. Ahh… nakapabakuna namo? Kay kuan
man pud sa inyoha ba required na. Bisa’g kuan facemask, faceshield gihapon
kay wa’y kulba man hahaha…lage dili baya gyud pud sayon sir ba? Kay
akong ugangan biya nagpositive ang asawa sa akong brod.in law, diani tong
asawa sa akong brother in law nagkuan siya. Akong ugangan kay tua man
siya sa Polymedic man to nagpacheck up unya. Nakagawas na siya? Ah taod
taod na to siya mga Abril paman siguro to Mayo to. Ahhh… nah dire lage
daw lisod kono awww pero arang arang kono dianing mga COVID na tanan
kay makagawas gawas man kono siya. Makagawas gawas sila? Ay, ahhh…
abot sila ana exercise oh. Ang dinha gyud oh mo’y loag.dili pareha diha? Oh
usahay gali kay molapas, usahay gane kay makatuyok ani oh. Diha. Asa man
diay mo gikan maam? Sa Cogon ra mi sir mga estudyante mi dire sa City
College ba. Ahh…tag biente mil inyoa dili wala na sa amoa kana aww nasa
aw unsa man to selected ra gihapon na sir ha. Selected to. Sa TES mama sa
ched man siguro na sila subsidy dili tanan mo mao ba pero naka arang arang
lang dire sa City College kay naay allowance nga 2500 sa LGU. Ka mayor
kada bulan kada bata kay dili kada semester ra pud kaduha ra sa isa katuig
ahh mao diay to giingnan asta tong gadget aw unsa to or kayon tablet pero
naa paman gipaabot sa amoa. Ah wala pa man gihapon hahaha wala lage kay
nakuanan nako naminaw ko’g magnum bi aw nanguan man diay si Mayor
Magnum oh tablet. Last year raman na siya moabot gyud na maabot gyud na
maabot na yati hapit na baya ang electio, maam haha maylang lage masapon
pa mi an sir ba. Iya baya ng gisaad diba last year ra ba na pero wala pa man
gihapon. Ah last year ra diay na mao gihapon paminaw nako kada ni Juliet
nga ginganlan gihapon nia diay allowance naa Juliet Uy tablet kadtong oh ok
 90

naman ang allowance nila ah katong tablet 2500 naay tablet man. Ang tablet
wa pa moabot. Lage. Ah pero dili man gihapon na sir ug mograduate mi. Ah
maoba katwa kono murag hulam ra na siya sa skwelahan. Pero at least man
lang nga. Ah sige lang makatabang siya sa panahon karon ba? Oh bitaw kay,
dili baya importante, importante baya kuan karon kay kuan man tana mi kuan
kanang bi tanan naa cp naay sakto gyud na oh ang problema load nalang kay
2500 ug naa sa among lang ug moabot. Ang 2500 dili naman kaayong kwarta.
Kay mangamenyo na’y mga anak. Basta sa bugas sud an mabungkag lang isa
ka libo maam hahaha mawala nalang sir pero malipay nalang pud baya pud ta
kay asa man ta magkuan ana. Aw uli na kadyo sa panahon baya pud karon
lisod kaayo kay Covid. Mao lage mas maayo pa atong aging tuig kay daghan
pa kaaayyong hinatag adto maam. Mao ba? Mahatag ang LGU mohatag ang
barangay. Ay ba karon naa gyud karon wa na gyud maam naay mga ayuda
man sir noh ayuda sa sinena sir noh karon wa katong mga manok ah. Nakuha
to hehehe naay mga manok nga kapi’g kilo ang Magnolianaghatag. Oh angay
mapareha man kaha ta didto Cagayan sir nga gipangtambak lang didto ba
katong sa City (sirbato sakyanan) ang sa didto pa kadtong skwellahan sa
Cagayan nga daghan kaayong nga mga kinarton na ba gyud. Oh. Ah gikan sa
amo sa DSWD oi wala gipanghatag wala gipanghatag oh asa dapit Cagayan
ambot gikoan man to gibokbok na. Oh gipangbokbok parehas nani dinhi. Oh
nakakdawat mi kadtong kinarton gibokbok man buas di na diay na. Ngano
pud kahang kuanan ba. Pangkuahaan dapat I dispose na kay daghan kaayo
way trabaho karon. Kadto angay to idispose pila to ka thousand baya dapat
adtong ipanghatag pabor pabor man kono gihapon nga uban maam mao lage
murag sa duol sa dughan. Oh kamo sir taga barangay man mo na lisod mi
karong tuiga wala napud maam. (ubo dala katawa) lageg hatag bugas adtong
una pagsulod sa Covid to 2019 maam nagsugod biente to biente to daghan
daghan inig bugas sal ang lang ug bulan naa napud bugas karon karon Marso
to karon nga tuig nalang hapit wala gyud unya karon daghan pa kaayo
manggiyawyaw nga wala pa nakadawat. Daghang tingog sa manggi away
hahaha ang uban gitawag ug SAP.
 91

23. (nag announce) kuan unsay sa panahon nga kanang pandemya ba, unsay
nakaapekto sa inyoa, sa inyong pamilya or ilabina sa imoa? (padayon ang
gatawag ug number)kuan kanang sa kuan sa kuan man gyud sa finance gyud
kay financial gyud kay sa amo sa nakipuyo ra man ko (busina) kanang
ginakoan pud kanang ginalockdoown bitaw asa inyoa diay? Sapong unya
akong kuya bana sa kong ate nagtrabaho sa Donau ta’s gilockdown pa gyud
kay naay kanang napud siya galock in wala gipili ra man kay ang aban sa
akong classmate nag lock in man siya Cardeno kaila ka? Ah asa sa Sapong
ingon gyud? (tingog grinder) diha ra sa duha sa kanang layo ra sa Donau dili
sa ah dire dapit. Oh dire ra sa pagtungas bitaw oh kanang sa blue niini duol
(ubo) so wala siya’y trabaho karon. Ay kanang koan gabie pa lang kuan
sugod, naay nagkuan niya giadtuan siya pero gabie pero at least nakabalik na
siya. Oh pero ang kato sila nga walay mga load na walay trabaho wala nag
lock in naay ayuda gikan sa Donau naa katunga lang nga bugas kuan katunga
lang bugas. Katunga lang nga sweldo. Ok ra pero tsada man gyud tong
naglockin ta didto ay times two kono unsa nga ba sa kilid nga unya kon
walagyud ka ubo di katunga lang sa imong sweldo pero naa bugas. Wala mo
ba/ kuan gali ako pa gyud nagtrabaho man ko (saba ang kilid) tungod lang ba
gamay bitaw nga butang (saba) nakuan dayon ko gipotbol mao ba? Asa ba
gatrabaho? Diha sa ilang gablines bitaw dugay dugay nako diha dayon
nakakuan man ko nakabalhin man kog religion unya kanang murag wala sila
nakakuan nakauyon .unsa man diay imong religion? Catholic man ko dayon
na invite ko sa Born Again then feel kanang koan bitaw kanang koan bitaw
kanang gianahan ko pero murag didto nako nafeel ang presence sa Ginoo ang
Born again man gud kay tungod sa worship ba then didto pud na compare
nimo ba nga kuan adto lang nga rason mo monang di nila madawat nila bitaw
CFC man gud na sila hehehe si kuan ug mao dayon to lisod gyud karon
nangita kog trabaho sa WL kuan pud nagstop silag hiring sa mga tawo ang
mall ay nagstop samot na kay na MECQ. Lisod kaayo’ng karon nga panahon
gyud mangiita ogg tarbaho. So, mangita nalang gyud kag tarbaho, so
manarbaho nalang ka. Manarbaho nalang gyud ko kay kanang bitaw’ng…dili
 92

paman gyud sa siguro gyud ko mo kapa…gitryan pa lagi, nagtry try ko diri

sa mga scholar, koan kang Bambi unya naman 2500 nay nagtabang nako pod
Julliet Uy tres mil. Wala ka naapil? Nagkoan koan lagi ko, kadtong sa koan
City oi El Salvador Colleges. Ang City College kay koan man. Wala moy
allowance? Diri? Oh naa 2500.apil pod mo? Kang Bambi man pod ka noh?
Ayha pako nagkoan nga wala pa gitagaan palang kog form ah… di diay
pwede ug magpromise sorry? Sa inyoa sa Colleges? Ai pwede raman. Pero
dapat man gyud kay nay I down, down ka unya promise dayon ka. Di mann
gyud pod mi ka promise gyud kay didto sa taga Bukidnon man gud mi kanang
koan ba, koan kkaayo didto ang koan (saba sa mgga tawo) bali imonng papa
taga Bukidnon, gapuyo lang ka sa imong ate, oh. kay diri man siya naminyo
tas diri nalang pod dayon ko nag skwela kay diri man ang duol skwelahan
didto kay layo man. Asa inyo sa Bukidnon? Damulog unya bukid pa bitaw
gyud kayo. Ahh… layo kaayong skwelahan, diri nalang. Koan gyud igo gyud
pagkoan nako ba pag-abot nimo diri, kuan maangyud sa Colleges ko nag
senior High unya nagkoan sila ba nag offer, unya tsada bitaw kayo ilang
offer. Unya dili wala man diay mi na approve. Ang senior high sa colleges
nay bayad? Wala. Ay free…oh free sya kay koan man ga gikan ka sa public
moadto ka sa private (ubo) free raka. Ah mao diay nga sa didto nalang ka gas
kwela. Sa ang CCE man gud kay free, unya, walay subsidy didto sa kanang
TES sa…naa mao gali nang gikoan nga mas priority ang 4P’s kay 4p’s man
ko. Pagkakoan na pagkita na sa result, ayha naman dayon. Ma nang na koan
naa bitaw na didto na dayon ko na sugdan na didto. Lagi. Diri sa CCE kay naa
poy subsidy og TES diri. Pagkoan kanang (katawa sa mga tawo) kanang
koan pag 3rd year pag mobalhin ko balik ko sa first year ba? Dili pa basta ang
curriculum pareha ra. Unsay, kung dili kung nay mga creditan nga subject
nimo. Oh. Makuha nato. Kung pareha ra ang subject ba. (saba) pero akoangg
koan first year ra gihapon? Depende sa status sa imo katong mga subjects
nimo kay minors paman tto then ang major possible nga pareha ra. Akong
standing pareha ra gihapon… Diko kabalo. Depende man kong daghan imong
mga subject nga nakuha sa second year halos halos ug daghan pod imong
 93

subject nga makuha nimo. Murag imong status, ai irregular ka. Ahh… oh ana.
(saba sa mga tawo) unya koan nagpa vaccine naka? Wala. Nganu man? Mao
lagi gakahadlok pa sa mga koan ba, mga storya, storya sa mga kattaawhan.
Imong ate? Imong gipoy an? Wala. Iyang bana, wala pa gi require sa ila.
Lagi. Koan pod kay, kanang wala pod sa kuan nagkuha hehehe lagi kay
mintras. Kita karon watay tarbaho. Koan man pod siguro ba, di man pod
siguro pugson kanang magpavaccine ang ila pag gipa koan karon ang senior.
Koan mana ba 18 pataas, di depende man (blooming man kaayo) nay race sa
edad, nay 29 man siguro 29 to ambot diko kabalo ang sa paubos ug unsa ba.
Naa mana sa gi like nimo ang page sa City College. City Government of El
Salvador ila nang I post unya sa karon, unsay imong matabang sa atong
kumonidad aron maka iwas sa koan COVID? Koan lang, mosunod sa
protocol nga ilahang gikoan kay koan ai… sa ilahang pagkoan kanang.
Kanang ginakoan man ta kanang na man tay ginasunod. Unya sundon lang
gyud nato kay mao pod nay way para bitaw ma…ma…es ang cases sa covid.
Dayon unsa may imongg ikasulti sa aning covid? Tinood ba kaha ni? Di ba?
Actually dili gyud ko gatoo gyud kay ngano man? Kanang koan raman gyud
ni kanang hulga r aba. Kanang ginaplano ra sa koan, ttawo ra gahimo. Ttawo
raman gyud sa akoa lang, koan lang gyud siya kay daan naman gyud nang
magkoan ta di ba? Hilantan, daan naman gyud na sauna pa oh sauna raman
gyud ko daan na man gyud. Kanang gisakyan lang bitaw na sa mga koan.
Lagi kay karon bay gisip on rakag ubo mag pa check up ta COVID, COVID
na baya dayon ka ug I swab. Daghan pod kag, daghan pod kag mga negatibo
nga, ai daghan pod kay nadunggan ba nga bisan gali og giataki ratog kasing
kasing COVID? COVID na unya mura bitaw’g mura gi sakyan nalang gyud
ang koan, so dili gyod ka motoo sa COVID hahahah.
24. Ikasulti karon ma’am sa atong situation karon nga pandemic kanang naka,
unsay naka apekto sa inyong pamilya? Ahh, kani nga koan karon naka koan
sa atong koan paglihok lihok. Oh tungod kay COVID maglikay tag unsay
koan, maglakaw ta ana di ta maka koan ug asa ta paingon, kay tungod aning
COVID karon. Nya daghan pa gyud, daghan, mga documents ay mga papel
 94

ipakita noh? Oh. Oh. Dagghan pa gyud, sa imong …pag panarbaho ma’am?
Unsa may koan, nagtarbaho ka maam? Oh, diani. Ah diani…kanang unsay
kanag koan kanang naapektohan ba imong trabaho atong…adtong niagi ba or
karon, kadtong sa wala pay COVID, oh mas maayo tong walay COVID, aw
lagi, kay sa karon nga naay COVID kay (sirbato sa motor) daghan naman
gud nahitabo nga bisag, dili COVID na COVID, aw lagi, kanang pareha ana
karon gihilantan ra, oh pareha anang na disgrasya rana COVID na dayon
(ubo) oh, naa gali koy ig agaw nga gihilantan ra COVID. Intawon gidabdaban
tawon sya hala oi… looy ba. Gisunog unya, murag di lagi ko moangay aning
COVID, akong gusto unta mawala na unta ni. Mas mayo gyud tong mawala.
Oh mawala gyud. Kay ang atong pagpang lihok lihok ba. Kailangan
molakaaw ta, mao gani naay mask. Di ko kaayo kaginhawa aning naay mask,
mask ug faceshield. Ok raman kay ikaw raman isa diani. Kanang maglakaw.
Pag naay pulis kang maglakaw, whee… kanang mag sakay diay tag sakyanan
mag… aw oh… magfaceshield pa, magtaod mag faceshield. (ubo) akong
faceshield gibutang sa bag. Pag oras nga moingon magfaceshield ayha pa
dayon. Ing ana baya gihapon ko oh tan awa ang ffaceshield naa sa bag. Murag
di kaayo kaginhawa ug naay mask kay (tingog sa langgam) lahi raman gyud,
oh lahi ra sauna wa paman. Mayo gyod ug walay ing ani kay (sirbato sa
sakyanaan) ang panghitabo di mayo. Mura tag mga iro didto gipanglabay ra.
Daghan sa sad nahitabo nako akong mga parente nga nain ana (sirbato sa
sakyanan). Asa diay inyo ma’am? Molugan. Ah aw Molugan no.1 baya ang
Molugan noh? Adtong una. Oh sa cases. Abi ninyo sa Molugan diha dapit sa
amo Purok 6 man didto. Bisag wala wala sya Na…ingon nga na COVID,
kadto akong ig agaw gyud mag tagsa koan man to sya. Asa gali nang Purok 6
gali ma’am? dapit Baybay. Ah, mga Macarandan ba. Didto mi atong niaging
adlaw. Unya akong ig agaw nag ingon nga COVID, pero ang iyang gikoan
gihubak siya. Kay siya hubakon gyud daan. (sirbato sa sakyanan) oh. Karon
nitukar lugar nga pagka 60 na iyang edad kapin. Nagpa vaccine to siya
ma’am? Wala, gihilantan (sirbato sa sakyanan) sya adtong tungora. Mao to
mga bata nataranta kay mga bata naman lang, wala nay… mga bata raw a nay
 95

bana (tinggog sa sakyanan) iyang bana pod utro pong ubhonon pero dili ubo.
Kato dala nila sa hospital. Didto provincial, giingon nga COVID. Karon, diri
napod siya gibalik. Na ang katong COVID kay gidala man sa provincial.
Ingon tawon to akong ig agaw nga, oi mga bata dili diay ko ninyo ubanan
didto? Asa Kaman diha nga, ingon nga. Ma, moapas rami diha ma, pero gi
quarantine na baya sila. Wala gyod kaapas didto kay akong pagduda adto
mga, nganung idala man siya sa provincial? Pagkaugma kay tambalan?
Tambalan lagi kay positive, didto baya dal on. Ug diri ra diay siya? Nna dili
man kay ang mga pasyente nga positive, positive didto baya kanang nagluya
na gyud. Oh kay siya nagluya naman gyud to siya kay kanang gihilantan baya
(tingog sa motor) unya dayon giubo. Hubak di sayon baying hubak. Di sayon!
Magluya gyud ta kay magllisod baya tag ginhawa. Karon!!(ubo) gipahibalo
nalang sila nga namatay. Hala oi! Karon pagkamatay wala sila naka tambong
sa atong ginikanan, kasakit kayos atong bout ing anaa nga katong, dili masud
ong ba. Oh. Ang atong gini…atong inahan gisunog didto, kita wa gyud ta
katambong. Kato imbis, kinsa may gadala adto sa iyang abo? Ang bata rapod
paghuman ug quarantine pa, hala oi! Dugay pa kaayong pila pa, pila pa kka,
14 days? Dugay pa kaayo nakuha kay ngano, ang mga bata dinhi gi
quarantine asta iyang bana. Ana dayon kuno ang doctora diha (ubo) ah ato
nalang ning e positive iyang bana, hoy! Hoy simbako! Dili baya positive ha,
giingun kuno ato lang ni e positive mismo ang gasulti sa storya ang kapitan
kay ako man gyud gipangutana. Diba si kapitan Macarandan na positive pod
na siya maam? Oh. Oh. Mao lagi nang ingun niya. Kay naka uban pod na sa
akong sister in law dira. Hag as lang kuno sila nanga positive nga waman
kuno silay gibati. Nag sige naman lang kuno silag hubo didto kay grabeng
iganga. Dina kaagwanta sa ka igang. Ingun sila. Ma’am kay positive man
kaha mi be, pakuan lang mi kay ilang mama ug papa nag pa swab man, nagpa
swabtest nalang. Magpa swab mi didto sa kanang private. Inana si doctora
ayaw ayaw in ana nganung magpakoan man ka didto? Dili kay positive man
kaha ko diani tan awon didto nako sa Cagayan, private kung positive ba. Kay
silang mama humana man, one day raman mogawas naman dayon. 40, 000
 96

gud ilang gihatag nya koan para magkoan pa swab. Didto sa koan, Cagayan,
Cagayan iyang mama ug papa (ubo) ug mga igsoon. Kay ingon man to iyang
papa dayon nanawag nga koan nalang be, positive aw dinhi ka sa koan ipa
swab oh Cagayan. Oh. Kay tan awon ta na sila kon positive ba ug negative.
Positive ban a diha ug didto sa koan positive ba gihapon ka. Uhmm. Wala
may gibati ninyo bisan ubo, maski mangali sip on wala man. Sige lang mog
kaon ana. Ang idea sa iyang mama kay managat man iyang (sirbato sa
sakyanan) lansa, ma, dal-i mig isda dinhi ma, among kilawon, dal-i mi ug
tulahon kay! Sayonan ka nga ang kan on kuno nila diha nga parat nga
ginamo… aw parat nga kanag palya, kanang pinakbet kuno nga basta siya pa
utanon. Asin makadugang sa atong arthritis. Pag-uli nag kiang kiang. Unsa
naman ka? Agay! Ako ra nang ako ra. Kay ang iyang mana, nanay kati iya
nanay katong na nag cremate, kana iyang kaga kagawad kuan mana siya ig
agaw nimo, akong ig agaw mag tagsa. Katong gi cremate pod ako pod ig
agaw mag tagsa. Kana sila si kapitan ig agaw ran a tanan tungod sa mga
Cabilao. Mga Cabilao man to. Gipang quarantine isa is aka koan block. May
gali amo didto rami unahan. Ingon ko di na gyud pod ko motoo aning covid.
Na bitaw kay parenti, naa bitaw ko classmate te nako, classmate nga bag o pa
siya gi quarantine aw nahuman anng quarantine kay iyang bana kuno nag
positive. Pero gihilantan nato. Oh ingun siya nga kung wa kay sakit nga
gidala sap ag quarantine sa gym ug naan aka diri magsakitt gyud. Oh
masakiton ana. Og magsakit gyud ka tungod sa clima. Igang kuno kaayo sa
tanan igang lage kaayo. Then ang imo pong tapad mga masakiton pod daw.
Matiwas nalang pod kuno daw. Mao lagi. Pero nagtuo ba pod ka nga mga
masakiton tanan sila diha, dili oi. Dili gyud noon pod tanan. Wala na sila
akong duda kana gyung Makita gyud nako nga gihilantan. Mao nay COVID,
pero in ana nga koan ra oi gisip on. Ah lagi sad. Nagpa vaccine naka ma’am?
Dili ka magpa vaccine? Dili kay mao nay ingon nila nga, nay pavaccine ka,
senior naka kay? Oh, naa may napulo ka kilong bugas ihatag, ingun ko nga,
magpallit nalang , ingun mo nga napulo ka kilo. Bisan pag napulo ka sako na
kab… inyo lang na. kay ako dili gyod ko magpavaccine. Kay kon moingun sa
 97

mayor nga pahaw, oh mopahawa ko nganung mamugos man kog tarbaho nga
di man ko gusto pa vaccine mayor. Maona (ubo) kay ang karon tanan
namatay positive gyud. Moingon dayon nga… ladto laging (ubo) sa Molugan
nga, among silingan karon bag o namatay. Dayata? Aww naay Dayata man
siguro namatay, Dayata to kenes? Asa sa Molugan? Oh katong dapit na sa
highway dapit ai. Pa koan ana dayon didto. Dili koan na sya kanang nga
givaccinan sya namatay? Senior na daw to bae? Secretary daw to sa
kaponungan didto. Ana tong naa poy tigulang aw oh naa bitaw bag ong
namatay dayon noon. Oh na vaccinan tungod sa bakuna. Oh namatay dayon.
Lagi. Oi mao manang mao nay isa sa koan karon mahadlok ba og pa vaccine
(tingog sa motor) side effect ba side effect. Mga halos senior baya pod karon
ba? Nga na vaccinan namatay. Bisan ug dili senior. Oh. Bisag dili, si koan
kanang (ubo) sundalo mana sya. Si unsa na, si Sares naa daplig karsada, kaila
man siguro ka. Ana, ah wala ka kaila ni marivic nga koan mana siya Cabilao
mana aw dili. Asa dapit Molugan. Naa man mi classmate Marivic nga
DDumangcas. Iyang ugangan aw maestro nna siya sa Day Care diha karon.
Ah dili. Dili na mao? Didto raman ila sa kuan highway Purok 6 ah Purok 6
gihapon? Oh ako raman nan ig agaw aw pag umangkon kay ig agaw man
nako ang iyang papa tungod sa among mama nga igsoon among isig ka mama
sa Cabilao lagi, maona nga gi koan sya (ubo) gi vaccinan, namatay na kuno sa
ilang balay. Impossibli moingun ka nga tigulang na kay gibungaw na pila nay
edad? Murag otsienta na kapin, nobenta ba kaha. Possibli wala molakaw na ra
sa ilang balay. Pagkamatay giadto dayon didto kay ipa swab diha namatay na
gi swab pa? ingon nga gianhi kuno diha.
25. Bisag unsay kinsay mo storya mga tawo, madunggan gyud nimo. Nga
moingon gyud nga sos! Hasol pod kayo kay, hasol mulang, sa akoa pod
karon. Sa akoa, lang bata ana. Murag karon bitaw nga covid kay dina kaayo,
sauna kay kuyog baboy kaayo ug asa paingon uban. Karon murag di na sya
mopugos gyud nga moingon uban ko sa imoa, na gi dili man ang bata karon
kay mahadlok man. Karon mao ra pod nay nakakoan sa akoa pero hasol gyud
kay sa tanan. Hasol oi..(Igham) paglakaw-lakaw. Oh molakaw ka wa kay
 98

mask sos! Mobalik napod ka og naka (ubo) mao mao nimong kwarta ipalit
nimog mask, face shield, faceshield kay ang tungod sa( iro niiyagak) oi…
iro…hawa gawas gawas tungod sa gawas mahadlok, dili naka mahadlok sa
virus (shh..sit-sit) mahadlok naka sa police ug, oh mao bitaw madakpan kay
maka penalty ka. Oh mo penalty gyud mi diri. Dili na virus koan na. Among
among koan diri kung makita gyud mi nga wala mask. Koan gyud mi dinhi
magpenalty isa ka libo kwaan sa sweldo. Diana raka na assign nay? Diana
man ko na assign. Mao nang naa rako maglingkod-lingkod ani. Di pod
maayog tua rata didto di dinhi daghan kay tawo. Sa National ID noh? Oh
diha. National ID na. Bisag, unsa paman nga barangay poblacion pa na? Ang
Poblacion nasakpan sa kanang koan (tingog sa sakyanan) Ulaliman man kuno
na. Himaya man siguro nasaakpan sa koan kay tagdaghan kaayong koan sa
Poblacion daghan man tawon, karon, kay nasakpan siya kay karon ang
Himaya na, ah Himaya. Pero bisan mag unsa ka nga barangay basta kanang
sabado sa hapon kay mingaw daw. Naa man sila. Oh kay mingaw daw pag
sabado sa hapon. Depende. Kung mahuman. Humana (twet twwet ttwet) ang
mga tarbahanti man kasagara pag sabado. Ing ani karon, ing ani karon man
gud og dili mahuman karon, karon? Sabado ugma balikan gyud na nila
paghuman. Pero wala gihapoy social distancing ba? Ai…wala… moingon ka
karon ang covid koan ah aahh wala na… wala na. Wala nay social distancing
ang wala na kugi noh tunggod sa kadaghann sa mga tawo. Nya ikaduha ang
tawo mo liot man gyud kay aron madali? Madali ka. Nah dali ra…nakanoan
nman kay national Id nay? Ako? Oh. Sauna rako permirohan paman ko diha.
Aw kay una man. Singit raman ko diri gyud. Di gyud wala man ingon nga
una mi, pag oras nga walay tawo, manganha moanha dayon. Ah sayon raman
kayo kay naa raman ka diha. Na ra man ko diha. Ma’am ma’am unaha ko
ma’am bi, aman ka? Nia man gud ko ani nag duty ma’am naa pakoy tarbaho.
Oh sige sige. Lagi. Pinakauna mi pag abot nila dinhi. Lagi unsa may koan
Nay, naa nay ID ana diretso? Dili pa enero paman, ai! Enero pa, oh koan ra
kanang, nay papel, imong information lang? pang fill apan nay fill apan
guhatag nila kung naa nay Id pagkamatood nga ikaw na. Ang sa karon pod ba
 99

kay maglihok-lihok kag papel bikil kay ba? Ang uban wala kay skeletal kay
tungod sa covid. Oh oh in ana ma’am. Mao nang langan, langan kayo ang
imong mga tarbaho pod kanang ug naa kay adtoan pareha sa akoang igsoon
nga nagbirthday didto intawon (ubo) ika 69 niya ipaadto mi. uhm wala mi
lakalaw tungod sa covid karon munang usa nga dili gyud ta ganahan. Ang
pagtapok-tapok, oh kay ang kalipay sa akong igsoon. Aha man diayang ilaa
karon? Tua sa Bukidnon. Agay. Lisod kayo didto ang kalipay sa akong igsoon
moingun man gyud nga, ang pagtapok. Didto magtapok ta ugma didto mao
naman gyud na sila magkanta kanta ana, wala ang amoang igsoon among
gilantaw sa facebook nag muro kay pila mi ka igsoon ang nia diri upat man
siguro mi ka igsoon ang wala ka tambong. Pila man mo ka igsoon? Daghan
mi murag... taga Bukidnon gyud mo? Ai sya ray na… naminyo siya didto?
Didto man mi sauna nagpuyo. Dinhi mi sauna. Oh dinhi El Salvador gyud. Ah
Tagnipan on gyud mo? Oh Tagnipan on gyud mi. unya dayon? (ubo) kani
laging maminyo mangindahay ba, basig masapian ug moadtog laing lugar,
manginabuhi pod. Oh adto mi didto hala. Haha (sirbato sa sakyanan) wala
man gihapon, mao man gihapon mag-uuma, ni koan mi sa panahon dayon sa
mga NPA 1969, balik namo? Balik dayon mi tungod sa NPA. Kay among
igsoon (sirbato sakyanan) nay sundalo Isa. Munang ingon mi nga kami kay
naa may igsoon lisod kuno kay murag mag informer kuno mi ana. Munang
dinhi mi si, nibalik mi sa dagat. Pero ang imong bana taga diri rapod Nay?
Oo. Ahh… wa naman koy bana. Lagi (unsa mana) hehe….
26. So, frontliner gyud ka. Koan unsa mau imong ma storya about sa covid, ay sa
karong pandemic, grabe hehehe grabe ka daghan hahaha lagi ba? Grabe na ila
(ubo) Molugan ug Taytay. Risky inyong tarbaho gyud sir ba. Kay ug nay
ilubong, kanang ilubong dretso, oh ilubong nila. Bisag unsa orasa didto man
mi. adtoon man gyud sa Hinigdaan, oh Hinigdaan man ilubong ang mga koan
ang patay nga positive. Kanang ilubong mag dis infect gihapon mo sa
menteryo? I dis infect gihapon namo ang koan pag naog sa porlon paglunod I
dis infect namo. Kanang galubong amo na I dis infect na. ipa PPE namo na,
gloves sa panahon karon nga init ok rag moulan sir ba? Ha? Kay dili kayo mo
 100

igang. Hehe aw naanad, na anad anad, naanad nalang gyud mo. Nah (ubo)
putos nag maayo. Putos man kayos tanan mo. Oh, na, hala oi. Mao na ilang
tarbaho grabe ka kapoy, lagi. Monang dugangan mig upat. Sauna sa wa pay
covid asa man ka na assign? Koan ko capgo ko dati. Ah pero ok ra gihapon
karon kay base sa inyong financial? Ok ra, ok ra? Kanang risky kayo imoa.
Dili ka mahadlok sir? Diman. Di naman sila mahadlok ug patay, naanad na
man ba. Wala nalang gani… di pod mi mohawid og patay, lungon raman
among hawiran (katawa sa mga babaye) lungon, patay pareha rana hahaha
pero ang lungon (ubo) nay ang lungon lagi, (ubo) dili ang lungon dili wa
bitaw lansangi ang koan. Oh maabre, na mao lagi na (ubo) pero ang I dis
infect ninyo kadto rang gi covid? Oh sila pay gakalot sila pay galubong ah
bawal koan kanang I dis… pati anang balay ug kinsa tong nakoanan adtoon
namo na itawag mana sa contact tracing ug nurse. Kadtong didto sa Linabo
sir? Naka ikaw tong nakag dis infect adto? Na ay murag dili kay mga batan
on, Linabo, koan sila daghan. Linabo man among area padulong sa San
France. Uhmm didto sa among luyo tong tigulang bitaw giulod. Unsay
apelyido? Kinsa gud to? Madjos gi? Niulod giulod naman to siya. Giulod na?
Nganu man? Pila na ka adlaw? Siya raman isa. Wala mabantayi? Wala ay…
patay na lugar pag adto nga nakoanan. Uh unsa manang bulana? September?
Adtong niaging tuig? Oh. Ah wala pako. Wala pa siya kasulod. Maa batan on
pato nay taas, ug koan. Ah sila diha aah (tinngog sa grinder) looy baya to siya
lolo sa akong bana ba. Lagi.wala siya raman isa na stroke man to siya. Mga
tulo nato ka adlaw, tulo upat murag ana. Upat mga upat basta ing ana na.
Uloron na upat. Oh I dretso na na, gi dretso natog lubong? Gibalsamar pa
pero, pagka ugma gyud ipalubang gyud. Siya sa koan, tanod, na nimaho na
gyud siya, na unya giunsa man to pagkoan nga hugasan man to pagbalsamar,
wala nato nila hugasi? Ambot giputos naman to siya gi sprayhan. Siguro.
Para maputos dayon dretso sa cellophane. Giunsa man to. Oh kay (tingog sa
grinder) naghatod paniudto ang agaw sa akong bana kay hatdan man to siya.
Na dawbi? Wala na mahatdi kay na paman kuno siyay lung agon ug itlog,
(tingog sa motor) oh so gihatdan lang sud an paniudto lang, pagkuan nga kay
 101

wala naman nang koan na kanang nay na abri ang bitana ba (tingog sa motor)
pagtan aw niya kay murag gi ataki to siya, naana siya anang ubos sa iyang
katre dagan dayon tong ig agaw sa akong bana. Pagbout gyod to pag bout
gyud to sa kalag para makita siya. Siguro pod. Kay grabi naman niyang
panawag unya walay motubag…ah ing ana ato bayang koan mangita baya
gyud ug paagi Makita ta. Oh balaanon. Na sir navaccinan naka?(ubo) mana,
ah kay koan oh second dose na pod ka? Motoo ka sa COVID sir dili? Usahay
motoo usahay dili hahaha usahay motoo usahay dili. Nganu man? Hehehe
(mana dong?)0h (ubo) nganung motoo man ka sir? Nganung motoo man ka?
Naa man goy uban nga bisag gihilantan positive dayon. Ah COVID na,
kanang uban dinha, mao gihapon nay koan kanang madisgrasya, I positive
dayon. Oh na disgrasyag motor gi positive. Oh mao na, natural manang taas
man ang koan ana kay gikan pana nadisgrasya. Oh moa gani. Pero I positive
man nila. Mao na gani. Mao lagi pod. Karon nay bag ong nanganak ai, adtong
gaha… ay adtong niaging adlaw bag ong nanganak positive tong inahan.
Matingala uroy ko diri sa El Salvador, nganu kaha na adto, ang anak wala
man koana, nganung diri sa El Salvador daghan man nag positive ba? Bisag
bag ong nanganak, ana. Kadtong kadtong naligyas lang didto, kadtong
Sumampong man siguro to oh tungod lagi na. Mama ni Tano? Kaila ka,
tungod kay porsyento ilaa. Naligyas raman daw to, mama ni tano, oh naligyas
llanng. Cremate man to positive. Pati si Tano ggi quarantine (tinggog sa
motor) kagawas naman si Tano. (tingog sa motor) ai gi cremate murag
gilubong man daw to deritso ala una sa kadlawon (tingog sa motor) aw unsa
to ilang gaingnun. (tingog sa motor) cremate ai ah gi cremate diay to? Nya
tong murag pati tong Lumahang, abay man siguro to nila tong Lumahang, gi
cremate gihapon to si Lumahang? Didto dapit sa koan. Ah dili diay to sila
abay? Pero mao ra silag purok. Pareha ra mga si Lumahang gi cremate!
Tiguwang man to. Mga tigulang lagi! Kanang mga Lumahang sa himaya ako
manang parente kay Lumahang man ko. Hala! Mo gyud nay COVID! Nga
iyang awas Suguilon oh. Kami gihapon ga dis infect, adto, kang Tano kanang
abay kagawad mana si Lorono. Lorono? Kaduha name ga dis infect ana. Oh
 102

kay iyang asawa ana nagpositive man si lorono sa koan? Unsay ngalan adto?
Bobong, nya ang iyang asawa naa man diha Darlene, si Darlene man moy
nagpositive, siya moy nagpositive. masakiton man to daan si Darlene, namay
sakit adto. Permiro nang dis infect naa pa sya wala pa sya kuhaa pero sa
gawas raman namo siya gi dis infect. Kay naa paman sya sa sulod diman sya
mogawas, mo tong gikuha na sya gibalikan namo. Mao lagi ni karon. Kita
bitaw, unya naulian na sya? Naa paman tingali diha wala paman siguro kauli.
Wala pa? naa pa sya? Wala pa siya kauli didto? Ambot kay ang…abri naman
ilang tindahan. Ah murag nakauli na kay murag ni duty naman naa gihapon sa
accounting nga moy natakdan pod niya nga silingan namo si koan ba Jampit,
kinsa nga Jampit? Jonh Dennis, oh naa sa accounting gihapon kauban silang
Darlene niduty namana, mao lagi na, naing ana positive. Mao bitaw na. mao
lagi na, ing ana nang positive. Mao bitaw na.in ana nangg positive. Lamlam
nang koan kay. Naay uban ikoan nila I positive nila, bisag dili koan, oh in ana
lagi. Parehas atong kagawad sa Himaya oh. (ubo) si koan, diman to positive,
Saburao? Oh. Negative man to. Dawbi koan kay wa man mi philhealth mao
ing ani. Cremate man gihapon to ang philhealth man to. Maoy giapas. Dawbi
waman mi philhealth di gyud mi ma COVID ani. Ambot lang hahaha.
Depende, depende ramana. Mao bitaw na sa koan karon. Mao nay ingnon
karon tungod sa (ubo) sa philhealth (sirbatto sa sakyanan) koan gyud daw ka
mo positive gyud daw. Unya back ground nimo naa kay igsoon ba diha,
igsoon ba nimo sa tua sa gawas kay kwartahan mani. Oh usa pod na siya.
Pareha sa iyang magulang. Nanganak, positive oh positive dayon kay… aha
nanganak? Provincial, didto sa provincial. Sa polymedic man to sya unya gi
koan man gi…nag gamit man syag philhealth nya ta di mao to positive?
Positive dayon sya gibalhin syag provincial, then tua napod sa Sansimon, niya
iyang bana kay OFW baya. Then akong mama niingun si mama nga diri lang
nanghangyo diari ba sa head dha sa koan bitaw kanang diha sa isolation, diri
lang kay layo baya kayo tong Sansimon maghatod hatod. Dili oh na didto dili
pa gyud makahatod ug pagkaon, oh mao to diri sya. Provincial te dili
makasulod ang pagkaon ipangyabo daw maypa diha kay dili pa ipang yabo.
 103

Nah! Iyang bata? Na kami na ang naka atiman sa iyang bata kay koan dili
ipaduol sa iyaa. Nganung na positive man sya nga namay iyang bata? Ang
bata sa ato pa ang bata walay labot? Wala gyud gikoan ang bata siya ra. Ah!
Mao lagi. Mao lagi. Alam na! ug sila pa sa philhealth lage alam nah aha basta
nay philhealth OFW pa iyang baya. Oh ing ana lagi mahibal an man kay
iyang…
27. Dako kaayo’g epekto gyud human kay kanang dili na normal ang imong
panginabuhi ang imoa ang ka close ka close ni imong pamilya medyo dili na
kaayo to tugutan dili na kaayo dili na pareho sauna nga kuan pa bisag kuan sa
trabaho. Oh hala paglakaw nimo gikan sa trabaho kanang. Kissan nimo imong
mga bata karon di na. Dili na ka pwede makaduol nila lage kay mag ilis paka
daan, manghugas pa. Oh, ana gyud sir ba. Dako gyud kaayog epekto unya
syempre kanang koan financial kay modako man atoang expenses kay pareha
karon, palit tag mask, oh lagi nya faceshield pa. ug malimtan ba sige tag
palit.oh lagi pod. Financial niya sa tarbaho, anng imong tarbaho dili napod
normal. Lagi. Magsuroy-suroy pasalamat lang gani pod ko karon kay ang
akong tarbahoan nga kompanya, naa permi. Ok pa, stable pa, pero basin
moabot ang panahon akong gikabalak an moabot ang panahaon ba nga pareha
sa uban ba nga mag lion ug trabahante or mag skeletal unya no work no pay
na dayon. No work no pay diay gihapon mo sir? Moabot ang panahon nga
medyo apiki na gyud ug mo apiki na gyud ang panudlanan sa coop. aw lagi
kay dili naa baya dayon mapugos ang tawo ug bayad. Mao (dokdok sa
panday) na ug walay man bayad wala poy sweldo. Hehe oh mo man gyud na
lagi. Lagi oi. Naka pa vaccine naka sir? Fist dose pa, unsa? Sinovac? Sinovac.
Pabakuna gyud ta. Lagi kami wa pami na bakunahan. May man mo kay mga
batan on paman mo. Batan on hehehe pero in ani baya suroy suroy gihapon
mi hadlok baya gihapon. Pero mas may gyud magpabakuna moabot ang time
nga ang inyo nang skedyul pabakuna gyud. Lagi (ubo) napa man koy ubo.
Ah ayaw lang sa, wa paman nawala hehehe walaa sana hahaha. Oh ang isa
gani wapa ni duty ba. Wapa to! Akong giingnan pgpa kaayo sa diha. Akong
giingnan lagi (silsil ug puthaw) nga wa diay ka giduty, kay makareply man
 104

dretso. Oh. Ingon syag wala pako gipa duty kay giubo pako, moka galakal.
Ingun kog nah!! Siguro na gyud kay ug nay imong client maatubang nya
moubo ka na, daganan gyud ka kay gi COVID. Na moana oh! Molingi bah
aha unya nahadlok na lahi nagyod karon sir ba kay ing ani ug ubohon ka,
hadlok. Nya ug nya samot ug di kaila di…oh. Mas mayo pa manggutot aw oh.
Pero’g ubo wala lisud COVID naman dayon to oh. Imong koan sir a…
uganagan diay namatay diay? Namatay. Abi nakog na ok nato kay, ok na gani
to ok ok na gani unta to (ubo) pero unsaon man nga. Pero murag duda ko
didto ra sya gyod pod taman. Aw lagi. Ang Ginoo ra baya, kay ang iyang
oxygen among gimonitor permiro nag-ubos, pero pag abot sa pero murag dala
nato panamilit ba. Tigulang nato siya sir? Normal na iyang oxygen. 61 pai
edad. Mo ba? Imo tong Ayaan ang namatay pod diha nga Macahilos dili? Oh
Ayaan ug uyoan nako to sila gasunod- sunod. Maoba? Macahilos gihapon?
Oh ang permiro kadto iyang magulang macahilos lalaki. Ah lalaki pagsunod.
Kinsa to nga babae nga Macahilos Elsie aah maoba? Puno man to nay mga
tumor sa sakit kay puro man to highblood pero dili, mokoan lagi mo
complicate man gud sa COVID, highblood ang gikamatyan kay hangos man
gud. Ah lagi nya ug nakoanan nato siya sa virus.oh nya basta sa lungs baya na
siya. Lungs lagi. Pero motoo gyud kag COVID sir? Ai! Motoo kayo too
gyud , naa gyuy COVID. Naa gyud COVID, naa gyud. Di gyud ta moingun
nga ah binuang manang COVID. Hehe lagi naa gyuy COVID. Naa lagi gyuy
COVID. Motoo nalang gyud ta mosunod nalang gyud ta sa health protocols
karon. Oh ug ako ug daghan pakog kwarta!! Di nako mogawas sa balay oi.
(ubo) didto ko sa balay tago. Hadlok naman igawas gawas karon. Pero usa ra
gyud ang pinaka importante, pinaka the best nga panagang pag-ampo ra gyud.
Pag-ampo. Ampo ra gyod ta sir. Mao gyud na kay. Di mani nato Makita diha
atong kontra. Siya ra baya poy nakabalo ug karon ata kutob, kanus a paba,
tagaan pa bata niya ug laing tuig. Lagi mao bitaw gyud. Pero diman gyud
kalikayan nga makag lakaw lakaw oi. Molakaw man gyud ka. Oh mokoan
nalang gyud. Palayo, palayo gamay. Lagi (saaba nga tawo) na sa imong
tarbaho karon kay suroy suroy man ka hahaha na maolaw man kag naa ka sa
 105

opisina kay di man ka pang opisina hahaha oh, oh kay suroy suroy man ka
suroy suroy man kita.ah sagdi lang kay ka mo distance lang ka ah distance
lang ka ah, distansya gyud, oh distansya gyud. Oh distansya lang gyud ka kay
koan man unsay ngalan anang covid paman karon lage.
28. Unsay kanang naka apekto sa imoa karon nga pandemic man ta karon sir sa
imong pamilya or sa imonng tarbaho, tarbaho (tingog sa sakyanan) di man
kay ang … isip pod usa ka frontliner sir? Uuhmm… ang usa lang nkakakoan
sa pandemic kana bitawng dati na nga…unsa na..Nakasanayan nato. koan ba
maapektohan pa gihapon. (sirbato sa sakyanan) tinabangay gyud sa
naapektohan sa pandemic gihapon, lagi apektado man gyud kayo ta tanan
(ubo) pero sa inyong financial sir? Ahh sa among financial? Oh. Ok raman
pod siguro. Kalooy sa Diyos wala man maapektohi kay koan man lay
padayon, permenti man pod. Permi ma pandemic ug wala mao raman imong
tarbaho nay sweldo. Tapos akong asawa kay koan na gihapon ginagmay pod
nga koan ba, kayod bitaw kada adlaw, oh oh unsay ngalan ana sideline? Og
additional sa koan, income nimo so, dili kayo mo koan sa financial. Imong
mga bata sir dagko na? minyo na tanan. Ah kamo nalang duha sa imong misis
sa inyong balay? Nay akong apo duha. Ah gagmay pa? Grade 10 na nang isa,
ai dako na diay, kanang isa 9 years paman pero dili koan kanang dili, wala
kaayo sila nakoanan kanang online ilang klase? Oh ah module kanang mga
lod lod ok raman kaha sir? Oh ok raman. Nah! Naka pa vaccine naka sir?
Wala pa. wala pa? wala pako nagpa vaccine naminaw pako ug unsay koan
kay koan man gud kanang dati nakong gi ECG. Ah nana kay history sa heart.
Oh. Lagi kasagara man gud karon anang na vaccinan, unya taas pa gyud
akong dugo. Lagi. Murag 190 man siguro to. Ay high blood. Pero motoo ka
aning COVID karon sir? Katoohan man gyud sya kay naa namay nahitabo.
Ang uban man gud kay… pero ang uban dilli gyud sila gatoo. Motoo kay
negosyo ning, gisakyag negosyo sir? Ambot lang kaha dili kayo ko ka koan
ma’am. Unsa ba kahay tinood ba kaha nang storya storya aning COVID (ubo)
lagi ang uban pod kay mahadlok sila magpa vaccine kay daghan lagi kuno
nangamatay (ubo) dili maan kasagaran sad nangamatay kay (ubo) nga
 106

navaccinan, siguro kadto lang kasagara mga na nay complicated ba nga sakit,
gi complicate lagi. Na trigger lang sa koan vaccine. Mao lagi. Nya koan unsay
ngalan anang… ikaw sir as a frontliner kanang unsay imong mabuhat aning
community karon? Aron maiwasan ang COVID. Aron ma? Karon ba unsay
imong mabuhat, unsay imong matabang. Ah mattabang, as a frontliner aning
palibot, palibot nga ma… iwasan ang COVID? Kining uban nga labi na ning
uban nnga maglakaw lakaw dili mag facemask, faceshield ing-ana. Kami usa
mi ana mo koan mo…pahimangno, pahimangno kung mahimo mo issuehan
pa namo og OVR pero looy man sab kayo kay mo pay naa pata sa pandemic
issuehan pa nimo ipaa penalty pa nimog 2000 storyahan nalang, oh storyahan
nalang. Kibali siya ang uban walay facemask unya kanang naa moy extra,
inyo syang ihatag ana? Oh. Lagi pod kay ang uban nakalimot man pod ba. Og
pero sa karon duna gali, oh sa karon man gud nga pandemic kay murag bab…
koan na kayo haw ang na kayo sa atong paminaw ug wala tay facemask dala,
di ta maka taod ba. Ako gali usahay ug walay koan ipa… moingon silag
hulaman unya ilaa nalang magpalit nalang kog akoa. Lagi mo gave way
nalang ka sir ba. Kay dili gyud si hangolan noh? Lagi waka kabalo nga naa pa
lang toy virus sir hahaha mao gani kay kung mosulod sila diha sa city hall. Oh
diman kasulod ug walay faceshield, munang ako nalang gamit sa ila. Oh lagi.
Kay ang uban baya kay walay extra. (dokdok sa panday) pero sa karon nga
pandemic sir murag gasto kay ba? Aw gasto mulang (tingog sa sakyanan)
kay ug makalimot kag facemask, face shield ug dala makapalit gyud ka.
Makapalit gyud ka. Magpalit gyod ka maskin imong kwarta mao mao (guyod
sa putthaw) ako diay kapila naman ko malimot ug dala may gali kay naa poy
baligya pod diha. Lagi. Makoot gyod ang mao mao. Anng akong pameleti nga
napoy extra nga koan ahh magpalit nalang gyud ka hehehe. Mao lagi sir oi.
29. (saba sa mga tawo) unsay imong kanang masulti karon or nakaapekto sa
imohang pamilya. kanang about sa COVID? Kuan ang pangita, ang
pagskwela sa mga bata ahh… (Dokdok panday) asa inyoa ma’am? Sa Alo, sa
Alo (dokdok) kuan lisod ba kay module kita Man mga ginikanan gud
mapurwesyo, lisod gyud kaayo kay kanang para sa akoa grade 1 ug kin ay
 107

grade 2 ug kinder, (dokdok) ikaw man gyud mag-answer adtong module. Oh,
usa pod nang module (tingog motor giagi)oh, tungod sa module. Lisod gyud
kaayo karon. Napay tarbaho sa balay, oh, (dokdok) nah imoha pa baya tong
answeran ang module, dili baya masaligan ang bata kay wala may hanaw. Oh
unya ug dili pod nimo ingnun nga kana di pod molihok man kay sige rag dula,
oh sigeg dula ang huna-huna nila dula raman. Sa kanang sa inyong financial
ma’am, naka apekto ba siya sa trabaho, oh naka kuan gyud sya kay dili man
maka sigeg lakaw-lakaw akong bana kanang katarbaho. Naa ra baya siyas
tarbaho sa Cagayan.ahh… lisod gyud kaayo. Pero iyang pagtarbaho ma’am
ok raman kaha, kada adlaw man kaha siya gakuan (dokdok) usahay naa,
usahay wala (dokdok) ahh… on off. Oh.so, kuan ug ing-ana ma’am, ang
inyong pani…paninguhaan sa inyong pagkaon? Mag-ayom ayom lang kay
daplin man mig dagat. Ahh… dali rang panud-an? Oh `(saba sa tawo) ang
bugas ray problema. Lage basta kugi lang pod ka mangitag sud-an, unya inyo
dagat dali ra kaayo. Samot mohunas, ah kay manginhas dayon mo?
Manginhas man dayon. (Kasaba sa tawo) lage oy. Lisod kaayo karon gyud
pod ang pandemic ang atong panglihok-lihok noh? Kapoy dika makapangita
ug kwarta kay (saba mga tawo) mag stay at home, oh strikto na kaayo.
Nakapa vaccine naka ma’am? Wala. Magpa vaccine ka dili? (Saba) hadlok
man, hehe hadlok naka sa mga storya. Daghan man gud (ubbo) nangamatay
didto sa amoa tungod sa vaccine, aw, asa taga asa diay ka ma’am? Alo, ay
alo… (saba sa tawo) udto. Daghan man gud nangamatay didto sa amua, skir
paman kay to. Pagvaccine na aysa paman ayon murag na trigger man gud ang
sakit . Uhmm nana to siyay sakit daan. Nanay maintainance gyud siya daan.
Ahh. Mao pod. Isa pod na peru gi injectkan gihapon siya? Oh giinjectkan
siya. Hala! Nganu man. Dil…ang sa kato bitaw didto sa City government El
Salvador? Ana nga kung naa kay maintainance imo tong dalahon mga resita,
(saba sa tawo kung na..na..na..unsa na? na confine ka mga 6 months hangtod
karun dalhon to nimo tong kuan katong mga resita nga imong gipanguan. Sila
kay gi injectkan man. Lahi lage noh! kay ug moingon kag mag pa inject,
injectkan man gyud ka, bisan pag naa kay gibate ug wala.( tingog sa motor)
 108

oh. Unya ma trigger dayon, muray hinungdan bantog ra mo kuan ba mosukol,

kuan man gud ang e inject kanang virus, uh virus. Virus ug dili kakaya imong
kuan imong, immune system di, mamatay gyud ka. Mao lage. Kato gyud xa
kay gi trigger lang gyud siya. Mao sab toy imong gi kwaan ug kuan nga
murag mahadlok ka ug, oh hadlok, pavaccine. Imong bana magpa inject sad?
Dili pod? Dili, lage oy…samot kung maminaw pod tas mga balita, mga side
effects, tv or facebook, unsa diha nga. Peru sa an gihapon sa amoa wala sila
naunsa pero gutom kuno sige lang silag kaon. Gutom nga kapoy unsa ba di
nila masabot. Side effect to. Akong ugangan ky mag pitik iyang ulo. Ing ana
man tong namatay namo sa among silingan nga iya kay gibuto na iyaang ugat.
Hala aneurysm man to. Oh sa iyang ulo. (saba sa babaye). Mokuan man pod
daw na siya. Wala man to sya skir pa baya kay bata pa baya to siya. (ubo-ubo)
pilay edad?(ahmm) cuarenta pa kapin, hala! Cuarentay nuebe man siguro,
cuarentay otso. (saba sa bata) gikalit gali skir pa kaayo to siya.galuya dayon
siya, uh, gikalit na dayon. Ing-ana ang side effects sa bakuna.naa didto sa
amoa gihubak siya (ubo) ,giubo. Na ako gani kung magpa, kuan, kuan sya
nanghupong. Hala! Ay, nanghupong? Oh tungod sa vaccine. Siguro ang virus
ba di kaayo ya ka fight so, nangita nalang siya mga ugat, di nanghupong, or
naa siyay sakit sa kidney daan, hubakon gyud to sya. Dili gyud angay ang
hubakon. (ubo-ubo) ako ani kay ga ubo-ubo ug moadto kog hospital ani gi
COVID nako(COVID naka?) hehehe positive na dayon. Kay bisan karon kay
nagsakit na gali ang tawo COVID na dayon, lage oi, bisag ang tawo namatay,
bisag naa ra sa balay walay gawas-gaws kay tiguwang na COVID dayon. Naa
lage toy, gecremate. Nagkuan kaganina nga wala gyud siyay gigawas mga
eighty kapin gibungaw na (bundak sa kahoy) nya gihubak nag, bisag namatay
na gi gi swabtest, giswab diri, I swab man gyud na nila ate, gi positive, gi
cremate looy kaayo noh? Na wala galiy gawas-gawas nga mga tiguwang kay
kuan na. Unless sigurog moingun ta nga ipacremate nato, peru gusto, kita
man gud mga pinoy kay, sud-ongon paman gud nato ang bisag namatay na,
sud-ongon pa nato. Tungod sa virus. Tungod sa virus karon di, di nalang nato
makit-an, di na nato Makita. Ang lawas, oh, abo nalang. kuan Ambot tinood
 109

ba kaha nang naa may kuan virus, pero dili man siguro na binuang nga naa
man sad pod nag-ingon nga boot boot ra kuno ning COVID, pero sa imoa,
opinion? Murag ambot lang kaha, di pod ma, di pod nako ma, (hahahaha) too
nalang sa storya. Too nalang sa kuan. Lage walay tay kuan choice, wala tay
mahimo follow nalang gyud ta sa kuan mga health protocols. Kay ug dili pod
ta mo follow ma, maka penalty man pod ta. Mapriso ta hahaha lage oy…
ginoo ko ning COVID karon, kanus-a kaha ni mawala ba? Di naman daw ni
mawala in-ani naman kuno ni.wala nay katapusan hehe. Gihinay-hinay ang
tao ug patay (tingog sa motor) gihinay-hinay ang tao, oh gikwaan naba
(dokdok) gi hinay-hinay nangkuha. Tungod saka daghan.
30. Kon sir sa panahon karon sir sa pandemic unsay naka apekto sa imong
pamilya, koan raman tali maan anng tungod sa COVID ang nakapekto ang
pangwarta raman gyud. Lagi financial gyud karon ba munang murag mas
lisod kaayo. Agwanta gyud ing aning panahon diba? Unsa diay imong tarbaho
sir? Tagaloan rako nakoy gihatod (sirbato sa sakyanan) diha ngga mamaligya
bitawg mais. Suroy ba. Oh. Kibali pakyaw pakyaw ka? Oh ga standby rako
diri, gahulat rapod ko sa ila nga mahurot ilang balligya mahapon ayha pa
mopauli dayon. Uhmm (dahunog sa sakyanan unya permenti kai ng ani sir?
Oh. Kung naay mais, kung naay mais mangukumpra sa akong agalon. Ah ing
ana ra. Oh. Dayon gahulat gihapon mi nga pag nay makumpra sa akong
agalon ihatod dayon nko sila diri. (tingog sa motor) ah lagi. Inadlaw ra akong
koan ani nang naay byahi. Ahh inadlaw…lagi ba ok raman kaha ang byahe sir
kanang transportation wala nabay kanang koan. Ai apiki gyud maam oi tan
awa karon daghan bayag check point maam, daghan checkpoint. Dugay
makaabot labinag daghan pangutana. Naba kay, exit pass, exit pass, mao gyud
na ilang pangutana kada adlaw gyud. Tinood ilang ga parahon traffic pang
dalan gigikanan sad maglinya pa mga sakyanan ba. Koan baya among
malabyan lima baya ka checkpoint. Ah paingun diri last diri amoros? Last
pangutan on pa. oh last sa amoros, bintaha sa amoros kay di na mangutana.
Oh. Nganung dinhi man mo sir naka koan? Diri pod sila gapa maligya kay
sawa pay COVID dinhi naman sila namaligya daan. Ah diri na diay. Gikan
 110

didto sa kinasanghan diri ang last nga namaligya ba. Unsa man sir? Kanang
luto? Oh luto na kananng nilung ag na bitaw nga mais, ordinary rana dili
sweetcorn. Mao ba? Nakapa vaccine naka sir? Wala kay didto man sa amoa
gud ang vaccine didto gipauna ang senior pa. ah parehas diri oh mga senior
pana, ug gusto gyud ka nga ma vaccinan gyud ka didto na magpamedical
paka sa imong kaugalingon. Ah mao ba. Pero ikaw sir magpabakuna ba gyud
ka? Aw magpabakuna para pod safety sa imong kaugalingon diba? Oh. Bisag
dili 100%? Uh kay daghan man pod gipa koanan nga wala naunsa. Aw lage.
Kadtong nagsulti nato nga ang nabakunahan namatay gumikan raman to nga
naay sakit lain. Natrigger lagi siguro to. Oh ing ana. Wala siguro to nagtug an
nga naa siyay gibati. Ang iya na niguro siya nga wala, maka survive pod
iyang koan mao tong iyang immune system ba unya pod siguro kay to.lagi oi.
Unya koan sya sir ok raman kaha ang inyong family walay, koan sa inyong
pamilya na wala man pod ma’am kalooy sa Dios man pod (sirbato sa
sakyanan) ang Tagoloan bay aba kay kusog… ai kaayo oi. Daghan kaayo.
Ang Tagoloan daghan pero ang amo didto raman pabor sa Tagoloan amo
nasakop pero didto sa amo area wala man kaayo COVID didto. Ang COVID
Poblacion raman. Ah ang Poblacion lang kasagara gyud sa mga ing ani
highway highway kay ay highway. Oh Poblacion kaduha naman, katong
karon ikaduha naman tong lockdown sa Tagoloan? Sa Poblacion sa Tagoloan.
Maoba? Ikaduha nato. Gilockdown na sila gumikan atong nay doctor sa
provincial na nagka COVID ba. Kadtong among bag ong na delta. Oh Delta.
Moba? Oh ang doctor to kay doctor sa provincial nga taga Tagoloan man siya
mao tong dilikado gihapon to nga koan mao tong gi lockdown gyud. Pero
ikaw sir ing ani suroy suroy waka nahadlok? Ai, diman gyod ta mahadlok
ma’am kay mangita man gyud tag kwarta. Ato nalang huna hunaon ba, oh
huna hunaon nimo, nga makakita tag kwarta kay para sa atong pamilya. Na
kung di ta mogawas, mamatay man gihapon ta kay mamatay sa gutom baya,
kay wala may kaon ang pamilya. Mao nang Ginoo ra gyoy makabalo kay
bisan pag mag mask ug mag faceshield ug matakdan ka matakdan gyud ka
hahaha oi. Diba? Mao gyud. Takdan gyud ka bisan pag unsaon nimo na sama
 111

ani. Kung pagboot nagyud sa Ginoo, sama ani ikaw wako kabalo naa kay…
wala diman mailhan lagi (tingog sa motor) ing-ani gawas ug gi swab. Oh
giswab kay nahibaloan? Nag sinwabtest ta. Oh na! wala baya! Mao ni sakita
dili makit an. Lagi. Ginoo ra gyud naka balo. Lagi. (tingog sa sakyanan) mao
gyud sir oi. Munang mag amping nalang pod ta. Pero ambot lang pod aning
panahona bisan dili COVID murag maka too man tag dili. Katoo tag dili? Oh
kay huna hunaon nimo bisag naay dili I COVID man dayon nila kay oh
madisgrasya naay tawo maglakaw lakaw pag (ubo) huna hunaon nimo ang
ubo og sip on virus, normal, virus na baya na kagaw na baya na sa wala pay
COVID diba? Na karon giubo kag gisip on magpacheck up ka COVID na
baya. Mao lagi. Oh ing anan na gyod ning kuan karon, makahuna huna kaba
na, tinood ba kaha nang COVID ba? Lagi. (tingog sa sakyanan) kay sauna sa
wala pay COVID huna hunaon nimo ubhon kag sip on bisag dika moinom ug
tambal maulian bay aka. Lagi. Oh gumikan saka healthy sa imong (tingog sa
motor) kaugalingon ba imong immune system. Karon (tingog sa motor) ang
COVID wala may tambal gihapon ang COVID karon. Lagi. Ba, karon kong
nakay sip on ug ubo nga dili lang nimo balihon, na mawala raman pod siya.
Kay kato galing naay allergy, naay na suki namo nga maestro sya ba nag
COVID positive. Oh. Oh, na gi isolate sya ba sya ra didto isa, hibawo kog
pangutana ug unsay iyang gitambal. Walay tambal sa tubig, koan man gud
iyang gitambal gud oi rice cooker ra kuno then ininit ba then giasinan. Then
mura kuno siyag gituuban diri raman kuno taman kay ang mata madaot man
kung maapil. Ah maoba? Kung magtuob, tuob diay? Oh tuob tuob ra lagi
kuno, rice cooker ra lagi ininit pina bukal butangag asin mura kuno gipakuan
kuan. Sa iya aron koan siya maulian dayon koan dayon vitamins ra kuno
normal ra kanang gaimnon para sa atoa. Ang atoa nalang karon sir is mag
inom nalang gyod tag vitamin c or ug walay vitamin c kanang mga prutas nga
mga bayabas mga lemon ana nalang. Kay huna hunaon baya nimo ha nga
Tagoloan supplier, sila naka ang COVID duha naka tuig wala kay nadunggan
ang namaligyag mais (tingog sa motor) nagka COVID (tingog sa motor)
perog nagpacheck up COVID na dayon to. Ai, oh (tingog sa motor) kay ing
 112

ani nga panahon ga sip… gaubhon man gali ka nga nara ka sa inyong balay
dili ka mogawas. Samot nag ing ani maulanan ka mainitan, lagi. Di pag-uli
nimo subawan baya ka. Subaw oi! Kinahanglan nga ang immune system, ah
dika madutlan. Oh. Marecover ra imong kaugalingon na, makarecover ra lagi.

BARANGAY TAYTAY

31. Oh bahin sa atong sitwasyon karon tay ba kanang unsay, unsa ka nakaapekto
ang karon nga pandemic sa inyoha? Kalisod. Sa financial? Unsa ba? Kalisod
lage kay tungod ug naa ta’y koan mga produkto kay tungod sa koan Ah.
Negosyante ka? Unsa imong negosyo? Unsa imong negosyo? Koan ra tabako.
Ah tabako. Kanang sa transportasyon lisod pagkoan. Ang mga buyers? Lisod
kay walay mga bugas pud noh. Mao nai lisod kaayo ta. Lage... (kasaba) pero
mahal biya, tsada biya unta ang tabako noh kay dako biya kay income, dako
igo nga ing ane nga nakoan sa pandemic na maglisod tag halin kay wala man
kaayo buyer makaanha diha sa Laguindingan. Lage diha Laguindingan ra
man gyud ang bagsakan ba (mag adto sa ko’g koan ha adto sa pikas) kay
mangayo sa ko’g acknowledgement didto) pero nakakoan namo sa inyong
tabako lugar tay, nakag harvest namo? Ang buyer nalang inyong. Adtong
unsay makalahian sa karon ug adtong una kadtong wala pay pandemic. Ah
mas maayo tong sauna kay makapa ilin-ilin man ta karon lisod kay ug baligya
ta ma…ug mabaligya ta baka, baboy. Oh. Wala nama’y. Wala tabo sa Cogon.
Kay lisod kaayo gyud. Kay koan dili ka makadali dali ba? Unya ug kita
na’bay mobaligya ya kay barato. Kay kita’y mopalit. Aw oh. Ay oh karne
mahal na kaayo oh mahal ang kilo. Lage maoy nakalisod sa koan.
Nakapavaccine na ka. Ang pobre mosamot ug ka pobre. Lage. Ang datu
mosamot ug ka datu. Nakapa-vaccine na ka tay? Wala kay… (tingog sa
sakyanan) mahadlok ko kay giubo pa man gud ko. Basta gi-ubo ka ayaw lang
sa (ubo) pa vaccine.. pero magpabakuna gyud ka tay? (ubo) ah di sa karon…
maminaw sa ka? Kato gane akong misis katong diani oh. Koan man to BHW
sa Barangay diha Quibonbon. Oh. Nagpavaccine siya na duha kabulan ayha
pa niya gibati. Late reaction. Tingali kay. Unsa asa man pud iyang gipamati?
 113

Koan nalup og ra siya ba. Hala! Dah oi unya ang pikas lawas oh ang koan oh
way umoy pero naulian ra siya? Oh kay amo man gidala sa Alubijid jud ba
koan nga sa OWWA? Ahh sa ka Escudero? Oh Escudero. Ahh. Unsa pud?
Gihatagan ra siya reseta? Oh… naay maintenance niya koan ana naa man
gyu’y koan niya ba kanang hyper. Ahhh… (tingog sa sakyanan) unya naa pud
goiter nah unya murag ni trigger ba. Ahh…. lage nah mao na di na
magpavaccine to. (Tingog sa naglakaw sa kalsada) ate Mar nagdali ka? Unsa
nah? Nagdali magpalit pako tubig text na lang dili man ko magtext) (tingog
sa sakyanan) ay sige lang ok ra oh.oh sige ay Ginoo ko, mao nga mahadlok pa
ka Sir ug painject pero di man pud koan karon kanang di man ka pugson. Oh
pero magkoan nalang lage gyud ta mosunod nalang ta sa health protocol kay
ang…dakpon man pud ta. Di kaayo ta siguro mahadlok sa COVID pero
mahadlok ta sa dakop ba oh. Lage oi nah. Sir…
32. Koan karon dili ang pandemic karon dili basta basta kay global. Ohh. Dili
gyud na ingon nga ang atong pandemic karon diani ra sa koan, Barangay lahe
ang sauna ug karon. Kayang katong sauna hilantan ka lang ohh. Dili man ka
mataptan gyud karon. Unsay kanang koan te nakaapekto sa imoha bitaw
aning sitwasyon nato karon (tugaok sa manok) nakaapekto sa imong koan.
Dako, dako ang epekto, sa imong trabaho, kay ngano man, ohh sa ako lang
gyud noh. Ug mawad an na gyud ka ug trabaho, ohh kay ngano usa nga
mawad an ka ug trabaho wa nama’y moatubang nimo nga koan kay ang mga
tawo karon aware na sa koan pandemya. Ohh aware na sa karon sa mga koan
karon COVID parehas lugar naa muanha, muanha lugar ka? Oh pareha sa ako
karon, ning namaligya ka ug libro tungod sa pandemic. Wala na. Nah akong
buhaton karon nagarden ko. Oh. So, naa koy mga nakita nako nga makuha
nako nga mga koan kanang mga abot. Karon ang mga tawo karon gutom oh.
Nganong na’y gutom nawad an sila ug trabaho ang ekonomiya is down. Oh
kanang koan te unsay imong buhaton nimo kanang para malabanan bitaw
nimo ang COVID karon. Ang ato karon, ang atong buhaton karon is koan
kanang prevention lang. Oh. Oh ato karon buhaton is kinahanglan gyud ta
magfacemask, ohh faceshield. Faceshield unya kaon gyud ta nga vitamins nga
 114

mga utanon. Oh. Kanang mga green leafy vegetables, mga kargado na siya ug
vitamins C. oh kung sige ka ug kaon anang mga green leafy vegetables like
malunggay, kamote tops kana dili gyud kaayo ka dali mataptan ug mga
hilanat. Ug kana pud sip on usa na kay ang tawo ang koan bitaw karon noh
ang survey karon nganong daghang mataptan. Oh kulang sila sa mga
vitamins. Oh why? Ha why ha. Pagkaon sa mga karne o junk foods kanang
mga unsa pa diha. Oh. Dali ra. Dili mofight imong body immune system kay
ngano ang ilang koan kulang sila sa vitamins ah oh mao karon. Ang so ang
ngano ang atong mga silingan ah naa ko naobserbahan nato nga atong mga
silingan nganong na COVID sila. Oh. Mahilig sila ug mga pagkaon nga
instant. Instant .oh kana bitaw Instant nag koan gyud nga dali ra maluto ana
so, disregard na nila karon ang mga utan-utan ka la, while akong nadunggan
sa mga laen nga countries ah mangita gyud sila ug kanang malunggay ahh.
Ah koan te bahin sa bakuna unsa imong masulti? Ang, ang sa bakuna, dili
safe, ah para sa ako lang ha. Oh kung moingon nga safe ang bakuna. Yes!
Safe ang bakuna pero dili tanan nga safe ang tawo, oh. While na’kay sakit dili
ka angayan nga bakunaha, naa kay sakit sa kasing-kasing oh. Kidney dili safe
ang kini karon nga koan bakuna dili tanan nga mandatory nga magpabakuna
ta dili. Oh kay na’bay mga tawo nga weak. Pero kon ikaw te magpabakuna
ka? Para sa ako. Dili ko magpabakuna kay ngano nakita nako nga daghan ang
mga pila na upat na katawo ang nabakunahan nangamatay. Oh tungod pud
anang koan kanang naa sila’y sakit daan bitaw, oh naa na’y sakit daan, nah
ako? Wala nabati nako nga wala ko sakit daan. Oh wala ko kabalo diay wala
ko nakakoan sa Doktor nga nagpacheck up sa Doktor wala ko kabalo naa ko
sakit simbako lang. Oh dili gyud ko pabakuna. Ang ako lang ane nga
magkoan nalang gyud ko magbantay lang gyud ko. Oh magfacemask lang
gyud ko magcare lang gyud ko sa ako. Molakaw. Oh kon naa gyud
magfecemask, magcare ko dili kay ngano nagkoan na gyud ko, nag… laen na
gyud ko dinhi kay wala nako nagsige lakaw-lakaw adto mga koan oh wala na
kay mahadlok na gyud ko nah mao ra gyud na akoa. Oh kana ra sige
….salamat kaayo te.
 115

33. (Kasaba sa palibot) kaning sa panahon nato karon Melanie, unsay imong
masulti? COVID, pandemic, kanang sa sitwasyon nato, sa imong pamilya,
kadali lang pud oi iandam sa pud ko ana imong mga question ikoan sa na oi.
Dili ok ra man kay chika ra man ni siya pwede ra man ug bisan unsa imong
iistorya. Hmmm. In terms of kanang grabe gyud kaayo kalisod naapektuhan
tanan trabaho, nagtrabaho man ka karon? Skwela. Oh gatrabaho ko.asa man?
Ga-part time ko sa Cagayan. Oh dawbe kanang sa imong trabaho unsa man
imong koan kanang nakaapekto sa imoha? Koan jud dapat magkoan ka
faceshield, facemask para iwas gyud ka COVID mao ng kami, pero ga sige
mo’g duty? Required gyud magpavaccine gyud. Gasige mo’g…gasige mo’g
duty? Oh everyday. Makarestday ra gyud mi. Asa halfday ra gihapon ka? Oh
makarestday ra gyud mi’g isa kaadlaw. Diba didto ka sa pikas? Pikas? Diha
gud. Ah wala na. Ah didto na ka koan. Oh. Pero permi man kaha imong
trabaho? Oh permente mi, permente mi kay food industry man. Oh di man.
Maski pa maglockdown. Oh mag open man gyud mi. Lage. Pero bawal lang
sa amoa ang dine in. Oh. Koan lang take out. Ah take out. Pero sa uban gyud
nga mga trabaho didto, wala gyud sila’y trabaho mga dili bitaw kaayo mga
essentials. Oh kay essentials man gyud noh kay pagkaon man. Kinahanglan
nga maga daily needs gyud bitaw ang koan. Oh. Unya kanang sa
transportasyon? Kanang, unsa unsa ma’y kanang pangayuon sa panahon gyud
nga naglockdown didto wala gyud transportasyon. Ay! Naa siya
transportation pero gamay ra kaayo ang uban gane mga kauban nako hilas
kaayo manggi taxi nalang hehehe. Ah dili diay mo ihatod nga kanang koan,
wala ang uban manggibaklay nalang gyud maski unsa kalayo para lang gyud
makatrabaho. Trabaho kay kon wala mi trabaho wala man sad mi kwarta
samot na karon nga pandemic nga lisod na kaayo ipangita ug trabaho. Lage ba
lisod gyud. Tanan naglisod gyud. Akong mga kauban, uban sa kaboardmate
nako, oh. Wala, wala sila’y trabaho, unya naay ayuda pero kas a ra. Lage usa
pud na siya oi. Lisod kaayo unya imong koan, sa imong mama unsa ma’y
kanang koan akong mama. Oh. Pati sila lisod ilang trab…, koan ilang
panginabuhi. Mao gyud lage ng, ako ra’y, ako ra’y gasupport sa ilaha. Ahh
 116

unya kanang sa bakuna karon kanang unsa mana kanang imoha gyud ng
kagustuhan, nga magpabakuna ka or… oh oi or kanang tungod sa required
trabaho magpabakuna nalang ka. oh kagustuhan gyud nako na. Unsa may
imong masulti bahin anang bakuna. Ah ni murag dugang, dili man ta
makaingon nga kay tungod nabakunahan na ka dili na ka pwedeng matakdan.
Oo naa man gihapon possibility nga ka pero at least man lang naa proteksyon.
Oh maproteksyonan ka maski gamay kay sa tong wala, wala gyud kay bitaw.
Oh wala gyud kay kanang wala kay proteksyon. Pero motuo gyud ka aning
kaning COVID karon. Oh tinuod man gyud ang COVID pero sa ubang koan,
murag koan nalang dili na machika hehehe… tinuod man gyud ang COVID,
tinuod ang COVID pero ang uban kay moingon sila nga kani gisakyan lang ni
negosyo in ana. Ay, oh dili man gyud na kalikayan kay naa man gyud na siya
daghan na gyud ko nadunggan ing ana sa mga hospital kay lage kono dako’g
porsyento pero tinuod man gyud ang COVID kay daghan man gyud kaayo
csaes nga COVID. Pero imong mama imong pabakunahan? Oh kung mag…
pero kung mosugot akong mama pabakunahan nako pero siya moingon
mismo nga dili siya. (Didto sa inyong Barangay) kay naa man siya permente
sa balay. Oh kanang didto sa inyong barangay daghan nagpabakuna? Wala ko
kabablo kay wala man ko gapuyo sa amoa… ahhh… mao ra to ba hehehe.
Okay. Thank you.
34. Basta virus tapos kung matakdan man gani ka’g koan COVID. Oo. Kanang
murag dali-dali ka matakdan kay murag na kanang naanad na imong lawas sa
virus ba. Ahh. Katong koan awww kanang giingon nila aww unsa ni oi
kanang metal kono daw ning koan kaning vaccine, kanang inana daw kono
nil’y mga kutsara mopilit kono daw ing ana. Diay? Oh. Try daw ko ana unya.
I-try daw. Try daw nako. Wala man ko’y kutsara. Oh metal kono daw mopilit
ingon sila weeh…oh kay daghan biya ko nainterview naistorya mao ng di
kaayo ko paduol nimo kay daghan ko’g nachika hahaha…grabe naman sad na
oi. Joke lang. Lage bisan unsa lang mga tawo biya among naatubang pero
layo lang mi pero inyo lang man. Maski man gane mabakunahan ka naa man
gihapon possibility nga koan nga ma- COVID ka. Oh unsa nalang kaha ng
 117

wala. Kato lage ng wala pero huna-hunaon sa nako oi. Nah ana man gyud na
waly pinugsanay ba. Depende na lang sa tawo ug motuo ug dili. Kanus a man
imong second dose? Wala man. Hehehe. Dili na kamobalik? Dili na ko
mobalik, basta lang. Basta makakoan na ka’g kaisa? Basin…basig. Ang didto
sa koan ba kanang silingan namo kay koan kanang nagtaas daw ang pressure
sa iyang dugo. Oh normal ra man na kay. Normal ra na siya in ana. Ingon
man akong koan akong…bp han diay ka daan…
35. Kanang unsay nakaapekto sa COVID karon, karon nga pan…pandemic ba sa
imong panginabuhian, sa koan sa akong pamilya ok man. Sa imong koan
karon sa transportation sa imong paglakaw ug sa imong panginabuhi diha.
Usahay gane nga wala pa naluya akong mga iro. Magkaon tawon mi ug mag
utan ug kamunggay unya kanang magkagod ug lubi. Oh. Mabuhi lang gyud
mi ug kami. Kami akong ika-dose ko karon ang akong iro gipanghiloanman
hahaha… oh unya bahin sa COVID unsa imong masulti karon sa pandemic
bahin sa atong sitwasyon karon. (gihalokan man ko sa kanding hahaha…)
kanang koan gud karon, kling-kling. Oh kanang kanangsakit karon nga pan…
pandemic giabot na gyud ang sa Bible oh. Unsa nakaapekto ana te sa… para
sa imoha? Nakapekto…nakaapekto kay sa atoa karon kay koan man gud
kanang dili ta makalakaw kung wala naag kung dili magfacemask,
magfaceshield. Oh unya makadaot biya na. Oh unsay angay nimong buhaton
koan karon nga koan naman ta, naa naman gyud ning COVID karon.
Syempre…oh. Dili naman gyud ni malanglang ang ning COVID kay panapi
man ni sa gobyerno hehehe…oh ahh panapi sa gobyerno hehehe. Oh, ahh
panapi sa gobyerno. Unsa pa gyud laen te? Koan ta karon lang nga mabaskog
ta nga dili ta modaug ang gahum sa demonyo. Ah kay ako gane kling dili ko
magpabakuna ug kanang bahin pud sa bakuna maghisgot ta ana. Ah dili ko
magpabakuna ngano man? Dili ko magpabakuna. Kay magpabaku…
magpabakuna ana kanang wala gyud kay sakit nga laen nga koan. Oh. Imbes
magpakabuhi pa ta hahaha. Daghang side effects ang bakuna? Oh. Kay
kadtong koan katong naa nay sakit daan unya magpa…magpabakuna, unya
ipapirma man ka kon unsay mahitabo nimo dili sila manggilabot unya tagaan
 118

pa ka’g bugas ngeee…bahala’g ko’g di ko did…kakakon.. ahhh…paniguro.

Paniguro gyud na kay. ( ikaw sister nagpabakuna na ka sister? Wala pa. Nah
pabakuna ka ana dili man na maayo) kaon pa ta’g bugas oi. Mag ampo sa
Ginoo, oh mag ampo lang gyud ta. Pareha dinha oh. Ahhh. Dili nalang gyud
ang katong koan dili man pud pugson ang koan. Oh walay pugsanay. Dili
pabakuna kay usa pud ana katong masakiton na daan. Oh ma naa gyud to’y
koan sa ilaha.sakit sa koan na giahak na hahaha…maluya sila ikaw sister?
Mao ra…
36. About sa COVID, daghan lage kuno COVID. Uhmm taga asa ka? Kalabay-
labay. Ahh… didto sa unahan, ahh…kanang unsay imong masulti kanang sa
imohang koan lugar? Nang gi COVID, didto kay(tingog grinder) wala man
pod hinooy gi COVID didto pero(tingog sa sakyanan) ingon lage pod nila
daw nga naa lage kuno’y namatay. Ahh namatay, (tingog sa sakyanan)
COVID lagi pod kuno’y hinungdan. Pero gamay ra sa inyoa? Ai, naa kay
gihulatan? Wala man. Pero gamay ra ang gakaulian dadto? Oh. Ahh gamay
ra man nag-ingun nga naay COVID. Unsay kasagaran ma storya sa imong
koan pamilya about ana? Mo lagi daw kuno gi mugna rad aw kuno sa tawo
(dokdok sa panday) uhmmm mugna sa tawo. (dokdok sa panday) unya
kaning koan about bitaw sa (tingog sa grinder) bakuna karon? Nagpabakuna
naka? Nganu man? Dili (dokdok sa panday) di ko magpabakuna maam.
(tingog sa grinder) pero ang inyong koan, nganung gipili nimo nga di ka mag
pabakuna?(dokdok sa panday) mahadlok ko sa epekto sa lawas kay ingun
nila nga ang imo daw’ng dugo dili daw musokol sa tambal kay mamatay
daw ka. Uhmm moy kasagaran (dokdokk sa panday) koan ang imohang
silingan, unsay kasagaran ipang storya nila about sa bakuna? Ang koan man
nila nga di lage daw kuno magpabakuna, ah ingana ra, oh. Daghan gyud ang
magkoan ba nga dili magpabakuna. Daghan gyud lagi kay ang epekto. Ang
epekto man daw sa lawas dayon. (tingog sa sakyanan) uhmm kay ang bakuna
daw kay gikan raman daw na sa kaning (dodok sa panday) naa ray limitation
man daw sa tambal. Ah kana ra lagi nang giingun nila nga koan, pag mo
expire daw ang tamball kay mamatay daw ka. Uhmm (dokdok sa panday)
 119

pero walay koan didto sa inyoha gi (dokdok sa panday) report nga

nagpabakuna ana namatay, (dokddok sa panday) naa man. Naa? Unsa man to
sila mga tiguwang na? oh na’y tiguwang dayon mama papa man kaha to sa
ex kapitan aw murag ing-ana bitaw, Ohh…oh didto dapit sa amoa. Mao
lugar to ilang gikahadlokan, ing-ana nga bakuha,(tingog sa grinder) ah mao
lage gihapon sa amoa taga Taytay man ko. Ah, oh. Kisa. Na na man goy
gipangbakunahan nga mga koan (tingog sa motor) tapos lahi’g epekto. Lagi
mao lagi kasagaran epekto. Kasagaran kay koan kana bitaw’ng naa nay sakit
daan. Most, sila una oh, kanang naay sakit daan murag mo deritso sila,
matiwas man gyud kay dili pod kasukol iyang dugo atong koan niya naa nay
sakit iyang lawas, mamatay gyud dayon. Oh kay naay uban, naa gyud kuno
to is aka pamilyahan namatay, dah. Ug nagpabakuna daw sila tanan nahinay
hinay ug patay, didto ra gihapon nga side. Ahh… (dokdok sa panday)
naghinay hinay ug sakit naghinay hinay hangtod gyud nga silang tanan
nangamatay. Unsa man to sila mga (dokdok sa panday) ba…bata pa?
pamilya. Mga gagmay pato iyang mga anak, murag upat raman siguro to sila
sa isa ka pamilya. Diri to sila gapabakuna diri sa ning covered court? Diri sa
El Salvador, ai dili, Kalabay-labay man diay ba. Ambot ug asa dapit
nagpabakuna, mao lugar imong gikahadlokan? Oh…ahh…wala nakay lain
masulti? Uhmm…bakuna, unsay epekto sa kanang pandemic (tingog sa
grinder) sa imoa. Para sa imoa (sirbato sa sakyanan) kanang murag naa nay
kanang limitation atong pagkoan ba paglakaw. Oh kay di man ka ma kag
lakaw-lakaw wala kay mga kinahanglanon ay kanang faceshielld, unsa na oi
kanang lukat-lukat sa Barangay, papel, magkuha pata ana og exit pass, exit
pass labina’g maka adtog Cagayan ana bisag diri ra sa lungsod kinahanglan
pa magkuha og exit pass kay di ka maka sulod ug koan na kailangan lagi,
mag facemask, face shield gikinahanglan daw lagi hehe lisod kaayo. Ah side
mao rana salamat, (sirbato sa sakyanan)..

37. Taga asa diay ka maam? Hinigdaan. Ah Hinigdaan insay imong masulti about
sa kanang COVID, bitaw karon? COVID? Kanang epekto sa atong kuan ba
kanang economic, economics luagr. Oh sa kanang tanan or sa inyohang lugar
 120

(dokdok sa panday) koan siya kanang (dokdok sa panday) na koan na ubos

ang koan murag, heh, mura bitaw’g na koan kay siya di na makoanan oi.
Kanang koan kanang epekto sa inyong Barangay unsay imong masulti,
kanang koan lang gud kanang nadunggan lang nimo ing-ana ba (dokdok sa
panday) ang sa COVID, uhmm. About sa COVID ing-ana ba. Daghan man
iyaa. Lage daghan man gud ang naapektuhan sa panginabuhi ahmm… kanang
about lang sa imong pamilya, sa akong pamilya? Aron dali ra nimo ma koan.
Dili kaayo siya, nabag-o na ang daily lifestyle maam. Oh oh. Dili na ka’y
siya, imbis mag-uban ta sa atong pamilya na magsuroy-suroy mahadlok natag
suroy-suroy. Oh mona dili na nato Mauban atong mga anak, lagi kanang
about sa bakuna karon, unsay imong masulti kanang pilion ba nimo nga
magpabakuna ka or dili? Dili pasad ko makadisisyon maam kay, dili pako
combensido kanang, kanang koan ba siya safety, safety ba ta magpabakuna.
Naman go’y nanga nabakunahan nga natakdan raman gihapon lagi ba. Dili ta
maingon ba nga hundred percent kanang magpabakuna ta pwede nata
magsuroy suroy kay matakdan raman gihapon sila, unsay…useless ang
kanang koan. Unsay epekto. Dili pako combensido. Oh unsay epekto anang
koan kanang bakuna sa inyong lugar? Kanang naa ba silay… ang gobyerno
naa silay mga kanang mga pwede mahimo sa nabakunahan na kontra sawala
nabakunahan mao na ilang epekto. Nah, kita pod nga wala pa nabakunahan
murag ikoan bitaw ta nila kanang murag madala ta nila ba. Pero sa inyong
lugar (dokdok) kanang ang bakuna koan ba gyud siya kanang mandatory?
Dili. Wala paman dili paman siya mandatory, pero kon mogawas ka sa
boarders sa uban kay pangitaan, I mandatory, moadto ka kinahanglan gyud na
nila ba. Pero ikaw maam, navaccinan naka maam? Ah wala pa wala pako
nabakunahan. Koan man pero wala pa pod ko naka decide ana koan man gud
tungod sa koan parehas ra gihapon ta kanang epekto niya ba. Oh wala pa. oh
koan pa gyud siya, ambot unya daghan pa mga faake news nga manggawas
nya, aha ba ta motoo. Mo lagi, daghan naming mga storya unya balita pa
gyud tinood gyud na siya. Di, dili bitaw ka totally nga, oh malibog ta, safe
bitaw kong nabakunahan ta. Lage mo’nang kita pod kay syempre kita ra baya
 121

nakabalo sa atong lawas makaya og magpabakuna ta kaya ba kaha na sa atong

lawas ug unsay gipamutang nila. Koan kanang lain pai ato kanang sa inyong
lugar daghan ang koan nag positive sa COVID? Wala paman hinoon pod
kaloy-an. Ah gamay ra. Oh. Pero na’nay nagpabakuna didto sa inyo? Naa
man mga volunteers dawbe unsa poi epekto sa ilaha nga nakita ninyo? Base
gyud sa mga nabakunahan nna maam, oh mo storya gyud siya nga naa siyay
gibati, imbis skir daw sya kanang pagkuan daghan siya’g gibati. Una daw
kanang gi sip-on siya gihilantan tapos na daw siyay gibati nga dili daw niya
ma explain nga wala pa sukad. Oo (ubo) nabati ra niya nga nabakunahan na
siya. Ahh lage, mona pod nga mahadlok ko. Unya dili man gyud naa dayon to
gi interview sa amoa nabakunahan na, oh iya gali tong giingnan nga nganong
nagbinakak man ka? Ug ako iyang gi interview, oh. Giingnan gyud to nako sa
akong tinood nga gibati. Oh (dokdok sa panday) mo nang mahaddlok bitaw
pod ko. Lage, tungod lage sa storya sa mga tawo nga koan nabakunahan na
unsay ilang epekto sa ila. Unsay course nimo maam? Koan AB- English diri.
Koan sa City College. Ah City College. Ok na. kauban mo ni lovern? Oh ai
koan mo ni Lovern, Llaure? Oh best friend.

38. koan sir basa panahon karon nga pandemic kay, unsay koan, koan unsa naka,
unsay nakaapekto sa inyo? Inyo ang pamuyo, sa inyong mga lifestyle ana.
Kuan para sa amoa ang nakakuan sa amoa kay tarbaho gyud. Tarbaho ray
wala sa amo maam. Tarbaho, gapangita, gapangita gali mi. nangapply gali mi
didto oh pero wala mi gidawat. Kay walay quarantine pass maam. Maoba?
Pero sa adtong wala pay pandemic na moy tarbaho? Oh naa. Naundang lang
kay tungod sa pandemic? Oh. Unsa may inyong, layo man gud , tarbaho
sauna sir? Koan man ko welder. Ah pero, welder, dili diri oh. Layo Tagoloan,
ah layo pero nganung naundang man mo didto? Wala kay humana ang
project. Ah humana ang project. Ahmm,,, lage lisod ggyud mangitag tarbaho
na baya karon ba? Lisod oi. Kay tungod sa undang –undang pod ba kay ang
uban walay project kay tungod sa pandemic. Ikaw sir? Unsay naka apekto sa
imo? Sa panahon karon maam? Oh sa panahon karon (sirbato sa sakyanan)
pareha ra gihapon mi’g koan maam kaay trabaho raa gyapon. Unsay
 122

inyong…makatabang sa atong community nga maiwasan ang ato’ng ang

kan’ing COVID sir? (Sirbato sa sakyanan) iwas sa mga tawo nga, ug sa mga
tapok tapok social distancing oh.na vaaccinan namo sir? Wala, wala
pa.ngano man? ako di ko magpa vaccine man,dili mi magpa vaccine
man.ngano man? Hadlok mo? Dili, dili, man mi mahadlok. Daghan naman
gud mga storya nga, storya gyud nga (tingog sa motor) tungod kay
nagpavaccine namatay, nangamatay (ubo) tinood gyud na kay, kay didto sa
liberty isa isa sila ka pamilyahan hurot sila’g kamatay. Ah sa liberty diay to?
Liberty. Tungod kay nag pa, tungod kay nagpa koan sila, vaccine,
nagpavaccine oh. Ang storya pod kuno adto sir kay gi COVID na, ai nana
daw virus na nag asymptomatic daw to sila pero, pero lage (tingog sa motor)
kay asymptomatic wala man silay simtomas so, nagpa vaccine pod sila mao
daw kuno nga nag tabo ang gi inject nga virus og ang katong COVID nga naa
na sa ilang lawas, mao diay to. Positive diay to maam sa COVID? Oh (tingog
sa motor) pero asymptomatic, (tingog sa motor) ang asymptomatic baya kay
wala baya gyud kay sintomas nga koan. Siguro pod ang unsay inyong maka
koan sa kung mag pa inject adiser injectkan unsa man inyong ma koan ana,
nga adiser injectkan, (sirbato sa sakyanan) dapat siguro ba mag mag swabtest
nalang ba? Swab test daan, kay kong mag- adto bitaw sa ing-ato nga
situation, kita ing-ani, kamo, may kaayo inyong lawas wa moy mga
gipangbati maskin ubo, wala nya wala ta kabalo. Kana asympyomatic nagpa
inject dayon, ing-ato gyud sip-on siguro ang mahitabo, gitabo sa virus ug
koan vaccine. Pero ang uban gyud kay koan kanang naa silay ha… naay silay
koan ba gi complicate na siguro sir mao siguro to. Mao gyud. Pero diman
pod nila mapugos ang tao noh. Ug di magpa vaccine. Pero sa among silingan
kay ahmmm, mangapply siyag tarbaho sa tanduay na nag pakuan siya nag pa
sa na? swab test siya ba. Oh na paghuman ug kuan sa iya swabtest sa iya
giingnan sa doctor nga koan siya positive siya. Hala! Lage si koan si koan ba
Akard. Mo ba? Oh… unya wala na siya naka dayon? Aw gi quarantine man
kaha siya. Quarantine siya diha. Pero naka dayon siya ug lukat pero
naquarantine dayon. Oh sagdi lang. fourteen days ang koan. (sirbato sa
 123

sakyanan) lagan pod kaayo. Sige po’g lag lag ba? Sige’g laag laag ba, na’y
mga birthday birthday bitaw. Mao lagi birthday na mga kasal kasal ba mag
sige’g adto. Ah bisag asa siya paingon? Oh naay barkada manghanggat ug
inom. Mo’nay isa bitaw gyud sir nga ang barkada bitaw kanang dili man gud
matuman ang imong stay at home kung (dokdok sa panday) kay ang barkada
adto ta didto bisag wala bitaw importante, walay tumong nga adtoan ba. Ing
ana ba, didto siguro to niya nakuha (sirbato sa motor) pero wa to siyay
gibati? Wala, asymptomatic pod to siya. Mo gani tungod lang gyud gud to sa
iyang laag laag ba.oh (dokdok sa panday) kay ang virus bayaa karon dili na
baya tungod na baya sa hangin nya og inom-inom, itsa-itsa ug baso puli-puli
kaon ang kutsara. Di, ok raman siguro kung sinati naka sa tawo, aw oh. Pero
ug na’y tawo gyud pod nga maka sagol bitaw, sagol nga lahi’g lugar ba, didto
ramo nag-ila oh. Didto mo nag-ila masabay mo’g inom mo ma ni ang kuyaw.
Lagi. Mo nay kuyaw. Na pareha tong silang Poloy ba nga nag-inom sila nga
naay taga si Angkol tong nay number one, one four five. Dili baya to taga
dira taga Bolisong (tingog sa motor) wa ta kabalo na’toy koan siya na’toy
koan. Lagi kay ang sa Bolisong pod naa pod baya gihapon. Didto sa amo
dapit oh kay, daghan nangamatay. Aha diay inyoa te? Cogon, ahh… Cogon.
Oh nya daghan kanang mailhan pa gyud nimo kay na’y lubong ba, pa ana oh,
paubos pataas. Sa nay uban Hinigdaan baya ilubong na mo ana dayon akong
anak nga, nganong daghan mang nangamatay karon? Kasagara Senior.
Senior gyud. Didto sa amoa oh katong namatay senior nga, pero dili man ka,
dili man ka, dili man kay ingon nga patyon ka nga, aw namatay nga ilubong
ka kon sa, sa imo lang kang balay mamatay. Pero’g didto mamatay sa
hospital kana. Cremate. Sure gyud ko sunogon gyud ka ana. (tingog sa
motor) lage, pero sa imo rang balay, gi hayaon man gyud ka sa inyong balay,
lagi ba. Kay inyo man’ng balay. Oh kay di man ka I swab pangutan on ra
man ka ug ngano,(tingog sa motor) nag sakit ba to og wa ba. (dokdok sa
panday) unsa lugar masulti ninyo sa ani nga COVID karon sir? Tinood ni
dili? Ambot lang, tinood gyud kay, too nalang ta kay mona ni bala… mo
mani giingon nila nga mo nani. (sirbato sa motor) ikaw sir? Nag duha duha
 124

ko maam. ahahaha gaduha duha paka’g too, tinood ba or dili. Mao lagi pod ni
kay didto lagi pod sa naay country nga (tingog sa motor) ang namatay nga
COVID, COVID gyud kay unom ra kabook (tingog sa motor) karon diri man
gud kay mag pa check-up ka basta sip on, ubo, hilanat gi COVID naka
(tingog sa motor). Mao lagi e swab ingana ba lahi man gud nang koan karon
oi sitwasyon. Di tungod na sa inga koan kay, mga tawo bitaw nga mag too
too bitaw, pareha ani mag paycheck up ka ihulog dayon kagg covid dayon.
Nya, hilantan, ubo, sip on, takigan ka lage. Ang uban man gud kay murag
dako ang koan sa doctor ana, way nada. Basta ma charge ka sa covid. Ah pag
llantaw nila nga wala kay philhealth, ah patyon, tiwasan man ka nila pero’g
na kay philhealth ah, dili man sila maka sapi ana kay na may philhealth lagi
ba.di sila kasapi kay na’may philhealth ama’na sila kasapi. Pero paglantaw sa
na’y philhealth pero’g way philhealth. Pero way philhealth ah hinay hinayan
dayon kag tusok atong dagom nga na’y sagol nga chemicals. Aron maoy
maka patay? Oh maoy makapatay, lamlam lang nang doctor oi. Lage nya ang
tawo imbis kay galisod mo samot nag kalisod. Ambot nila naa man gud poy
uban tawo gud pod nga gahi kaaayo’g ulo ba. Lage kaay imbis kay kanang
walay insaktong tumong lakaw lakaw walaa pa gyoy facemask. Kami aani
karon lag lag gani mi ani kay, ngita’g tarbaho? Talagsa ra mi makalaag kay
(sirbato sa sakyanan) wala mi tarbaho karon kay nangapply pa gali mi’g
tarbaho. Amo sa’ng gilingaw lingaw among kaugalingon ba kay talagsa ra
baya mi makalaag ug maka laag pod diri ai. Mingaw man pod kaayo diri. Oh
wa ka’y tawo. Aah koan ra gud kami rang duha ah.

39. Kuan lang, sa karon nga pandemic unsay mga kasinatian karon nga, unsay
ikasulti nimo sa about aning pandemic. Kanang koan, lisod kay sya kay pag
skwela na online class tas amoa kay kanang koan walay signal lisod kaayo
pag catch up sa mga topic tas lisod kaayo ang panahon kay (sirbato sa
sakyanan) mga na’y pambayad sa mga project dili maka palit kay akong papa
construction worker ra tas gamay ra pod kaayog sweldo mo nang lisod
kaayo. Sa inyong financial pero maka, maka sustain paman pod siguro sa
pagkaon, maka sustain paman pod noon. Lagi. Ai unsay imong course? BS
 125

Crim, ahh… crim tsada ra, mas tsada ra ba gyud unta kung koan naa gyud
didto bitaw kay kanang mga hands on hands on bitaw. Murag ang karon nga
pamaagi kay vedio nalang Noh? Vedio ta’s gcash na. Unsay mas maayo ai…
ai unsay sa imoa face to face or online class? (Tingog sa grinder) mas prefer
kog face to face kay online class maglisod sa load maglisod sa signal (sirbato
sa sakyanan ug tingog sa grinder) murag mas gasto noh? Maayo tong face to
face kay murag daghan gyud kay kag matun an. Lage. Koan kanang eighteen
paka? Oh bag-o pako nag eighteen. Kanang, kanang imong mama’g papa
nagpavaccine na? og imong mga magulang nga, (tingog sag grinder) sa amoa
wala pamay nag pavaccine kay si papa wala siyay tine ana kay naman siya
sa Cagayan ah didto siya nagtarbaho? (tingog sa grinder) Si Lola di sya
sugtan kay pag hinay na kaayo iyang immune system ba. Murag dili na sad
siguro makaya sa vaccine. (tingog sa grinder) kanang dili nalang sad namo
siya ipagawas gawas. Lagi sad. Ok raman nang ingana nang dili lang mag
lakaw-lakaw kay koan unsay ngalan ana lisod kaayong panahon karon kay
ma COVID naka na, may lang imong immune system kanang boost kaayo
kay mo fight maan to siya sa virus, kay ug dili mao bitaw kasagara ang mga
senior mga maoy ga karon mga koan ga COVID kay hinay naman ilang
immune system. Kanang sa karon unsay… kanang sa karon nga krisis, unsay
imong matabang nalang sa atong community aron makalikay ta sa pandemic,
ai sa COVID virus? Mag follow nalang sa mga protocols kay wala man pod
tay makoan kay tawo raman sad ta, lage. Wala magsunod rata sa ilang mga
mando. Ah lage mao rato siya.

40. Sa panahon nga sa karon nga pandemic, unsay naka apekto sa inyoa? Sa
amo as a student? Oh ai bisag sa wala pamo na… wala pay klase. Sa karon.
Sa inyong lifestyle, nalang. Sauna gyud sa wala pay pandemic, sige mi’g
koan suroy suroy sa koan barkada. Pero karon kay dili na kaayo kay, mao
na’y naka apekto, tungod aning COVID. Yes naka apekto (dokdok sa
panday) dili man pod kanang inom-inom kuan raman siya kanang kuan lang
(tingog sa sakyanan) bonding-bonding with friends pero karon kay dili na
kaayo kanang ga koan mi galaag laag kay tungod aning koan pandemic.
 126

(tingog sa grinder) lagi kay unyag mga takdan noh! ikaw lang? ai ahehe apil
diay ko? Hehe oh dili siya by group individual ni aheheh… murag ing ato
raman gihapon same raman gihapon (tingog sa grinder) wa paman sad mi ga
trabaho, uh trabaho wala paman sad mi tarbaho. Sa inyo nalang lifestyle.
Hehe lage. Asa inyoa? Sa lugar namo? Lanao, Alubijid, Alubijid. Ai alubijid,
kamo tulo? Oh. Naganung diri man mo gi skwela? Mura may duol hahaha.
Mura may duol kay kapoy adto atong layo oi mag module module unya
hatod module moadto pag Cagayan. Ug private mahal kaayo ang koan, unya
module gihapon. Oh. Karon wa gali mi graduation oh hehe. Wala, ai koan
inyoha virtual gihapon, virtual lagi ba looy kaayo ang mo graduatay karon.
May kung maylang lagi og mga next year wala nana kay mo graduate mi dili
na virtual hehe. Lagi oi pero koan kanang (dokdok sa panday) unsay ngalan
anang unsa may mas prefer ninyo. Sa skwela (dokdok sa panday). Na face to
face gyod kay, face to face gyud kay.tsada gyud ang face to face kay lisod
man gud og koan. Lahi ra gyud ug face to face kay. Example, Kung mag
research mo dili mo koan ang uban mo (tingog sa bata) unsay tawag ani, mo
participate. Na relate much gyud kay ko ana hahaha. Ikaw ray mag hago naay
uban dana mag koan koan ra dayon oh. Igo ra magbayad ayaw oh. Ahehehe
lagi. Ok ra ug finanacial ug magbayad ap…koan na sa amoa na isa gyud sa
amoa, cge ikaw lang sa introduction cge. Hehe hay Ginoo ko. Walay pag ka
cooperate hehehe lisod gyud kaayo. Ayha ra dayon sila motabang na, na
hapitt na ang koan dayon, ang defense. Oh haha or nag nag koan man sad mo
noh? Research mo (dokdok sa panday) sa inyong senior high. Gi unsa ninyo
pag conduct? (dokdok sa panday) gi koan, koan kami face to face man mi
adto. Sa grade eleven mi by group pag grade twelve na individual na nga
research. Ah mo ba? Ok ra’g individual kay bahala nang uban diha wala na
tay paki alam, ug by group man gud kay (dokdok sa panday) magsalig man
gud sila. Og pero koan wala man tay choice pod kay ato gyo’ng mabuhat kay
ug di sila molihok og di pod ka molihok wa pod kay grado ba? Unya koan
inyong mga parents nagpa vaccine na? Wala. Ako nagpa vaccine. Ako kay
kailangan man sa akong papa apil ka mama. Ai tarbaho siya? Lagi. Wala pa
 127

imoa, ngano man? Kani lang koan lagi mga…storya? Haka haka hehehe haka
haka di joke, di sad aw kuno pa vaccine lagi. Imoa lang mama nagtarbaho,
imong mama’g papa? Wwala pero koan ( ubo) iya man go’ng igsoon kay
nagtarbaho sad ug in ana ba munang giingnan nalang (dokdok sa panday)
siya nga magpa vaccine lage daw tas one dose raman daw to. Ah katong
Johnson, Johnson? Oh Johnson & Johnson Janssen, ah. Imoa lang kay, ah
require man sa ilang tarbaho noh? Oh akong papa, akong papa kay bukid
(dokdok sa panday) bukid man kaayo. Unsay inyong mga opinions karon
aning COVID - 19? (dokdok sa panday) tinood ni, dili? Murag tinood man
gyud siya ba? Hehe kay, di man, ambot lang hehe. Murag tinood man gyud
siya kay naa man gyoy (dokdok sa panday) mga bata nga gipang koan
(dokdok sa panday) gipang quarantine, murag na koan ai natakdan. Ikaw
Lang? Feel nako kay koan tinood (dokdok sa panday) kay Makita man pod sa
koan sa mga koan naa virusan (dokdok sa panday) lage, ang ilang koan noh?
Luya, ang mga symptoms noh, oh oh pero atong una jud ba di ta motoo jud
ba? hinay ilang immune system. Murag usahay nasubraan na lage (dokdok
sa panday) kay masip on lang kag ubo COVID na. Disgrasya lang COVID
na. Oh oh kana kana gyud isa. Munang, ilang ihulog sa COVID. Munang ug
ma sip on ka dako na dayon ilang makuha. Ug sip onon ka or ubhon di lang
moadto og hospital, manambal nalang ka’s inyoa. Di magtuob nalang ka sa
inyong balay. Haha ako tawon kanang hubakon lang na hubakon raba. Hala
gi COVID naka day, oh isa baya nang kanang hubak muadto kag hospital,
(sirbato sa sakyanan) pero ang uban nga doctor aw, dili man. Depende siguro
na kay. Depende kung koan na gyod ka siguro nila (sirbato sa sakyanan)
ikaw lang unsa may imong ipinion sa COVID, tinood dili? Hehe ambot lang
hahaha…wala paman ta naka try. Oh gusto ka mo try? Doko oi ga. Aron
mahibal an og tinood ug dili hahaha hala oi…unsay inyong cor….

BARANGAY SINALOC
 128

41. Sa panahon karon nga pandemic unsay nakaapekto sa inyoa? sa amoa as a

student?uh ay bisag sa wala pamo na pay klase sa karun sa inyong lifestyle
nalang? Sauna gyud sa wala pay pandemic sige man gyud mig suroy-suroy sa
kuan barkada ana peru karon kay dili na kayo kay tungod sa pandemic…mao
nga naka apekto hehe...yes nakaapekto peru dili pod kanang inom-inom kuan
ramn siya kanang bonding-bonding with friends peru karon dili na kayo ngga
ga lag-laag kay tungod lage aning pandemic, lage kay unyag mga takdan no?
Murag in ato raman gihapon same ra gihapon.kay ug wala paman sad mi
nagtarbaho. Ug tarbaho wala paman pod mi nagtarbaho. Sa inyo nalang
lifestyle lage ba asa inyoa??ako kay lahi nagyud kaayo kay dili na
makagawas-gawas kinahanglan na mag mask ug faceshield dili na maka
basta-basta ug adto sa mall kanang bisag wat ay kwarta peru magpabugnaw
lang window shopping. Bitaw ba? Adtung wa pay pandemic ako molaag
bisag asa karun dili na gyud pwede kay kinahanglan na ug exit pass pangutan
on pagyud kag ayo kung unsay tuyo ug as aka padulong. Mao mag puyo
nalang gyud ta sa balay. Sauna naay birthday maka pamakals ta karun di na
maski relatives ra.

42. (Kamulo nagdokdok ang panday) kuan te kanang sa panahaon karon unsa nga
kuan ang nakaapekto sa imoa or sa imong tarbaho ba or… ah wala man, wala
man. Naa raman gud ko sa balay, ang naapektuhan akong mga bata kay
nagtarbaho unya kuan usahay walay duty kay… tungod sa pandemic man
gud karon noh? Oh wala silay walay mo, mingaw ang planta walay mga
stock. Asa man sila nagtarbaho? Sa magnolia, ahh naa among balay anang
ibabaw sa magnolia, nyaa kuan kanang motoo kag COVID te? Ah! Ddiko
motoo lagi, among silingan nga bestfriend kaayo nako, hubakon man gyud to
siya daan lang, sige kog hilot adto pag motukar iyang hubak. Adto ragyud
nga time wala ko niya tawag diretso lagi siya. Mohilot diay kag hubak? Oh
magpahilot man to siya, mahaplas ani haplasan iyang likod kay daghan
panuhot kay ma stress man pod to siya kay daghan tarbaho sa tindahan.
Kasagara lage nanggamatay kay kanang gipang hubak nga givaccinan. Pero
kadto siya wala to vaccini gyud og toa wala nagpavaccinne. Pero hubakon
 129

gyud siya daan. Gi swab test to siya? Oh, gidala sya kay iyang hubak dili na
niya makaya ba. Hubakon man gyud kay dili na baya ta maka ginhawa. Oh,
na dayon kay magpalit unta to silag oxygen wala, wala namay bakante
mohulam diri wala man so nalamayan siya. Murag gihubak as in gihubak
gyud siya nagkaon man gud siyag manok bisaya. Agay! Oh mao man gud
toy hinungdan sa iyang kamatayon dili man gud to COVID gud. Then
gidalag lying-in giingnan dayon nga COVID. Permirong result negative
pagkasunod nag positive, hoy!! Ginoo ko! Kay nahibal-an man nga daghan
kaayog kwarta nay insurance niya nay mga ing-ana niya. Mao lage nang
kuan ba nga dapat kaisa ra, kaisa di, maka suspect gyud ang tawo nga
gikaduha nila ug swab dapat kaisa ra unya dayon karon gipang quarantine
ang tibook pamilya (ubo) gipang swab test sila tanan. Gipacremate to siya?
Gi cremate lage looy kaayo oy, di namo masud-ong iyang walam namo
nakita adtong petsa 15. Close kaayo mi oi. Asa inyo Te? Sa Ipil, ah maoba?
Kadto bang Quilab nga namatay, muragg naka kuan ko ana kadtong ggi post
ngaa Quillab. Oh dayon dili gyud siya positive as in kalimpyada adto nga
babaye, naa ra sa balay aircon man gud sila. Naa man gud sya sa aircon,
aircon man gud ilang kwarto dayon kadto siya, ug hubakon to modali gyud
tog tawag nako magpahilot, haplasan nako. E off ang aircon ayaw sap ag-
aircon,.. Isa pod nang aircon kanang bugnaw na bitaw kaayo. Hahaha oh,
dayon kuan wala gyud siya kadto ra gyud ang time nga gibate ug kaulaw
nako kay wala ko niya tawaga. Ai, silingan man mo. Oh silingan ubos amo.
Maoba? (Tubag siyag phone call). Hello lan? oh.. sos! Diman gyud diay nato
matag-an ang panahon ba? Unya te magpavaccine ka? Humana man gud kog
pavaccine, oh humana, kadtong kuan, katong one shot? Oh one… Johnson,
oh Johnson unsay imong ai… wala kay… naa koy sakit Lang, kanang akong
diadetes 400 na, hala! Taasa kaayo, oh before ko nag pavaccine 400 akong
diabetes dayon 180 – 200 akong BP.oh highblood na. Oh highblood na, dili
gali untta ko nila vaccinan (ubo-ubo) kay akong normal nga dugo 150. Oi,
highblood namana. Oh normal ko Doc.. normal na gyud na Doc, vaccini nako
doc. Na injectionan kag laing inject karong bag-o? Wala ko gasaba nga gapa
 130

inject kog rabbies, kay napaakag iro? Oh kay napaakan kog iring, ai iring, oh
painject ko. Wala dayon ko gasaba oh mao dayon tong ok raman gyud ko
painject pag-abot lage sa balay nga sag gibati kog duka daayon gihilantaan
ko patay…patay ko ani…ana ko ah, dili ko mamatay (tingog sa grinder) oi
kay sa gamay paki gi injectkan man gud kog kanang bakuna diri sa bukton
unya hilantan man gud ko adto, mura man gud to akong gibati. Kanang
immunize? Oh immunize sauna, hilantan man gyud ta, gihilantan ko two
days. Wala nako nag gawas-gawas sa balay, ana na. Balaka nagyud akong
silingan kato akong ig-agaw nga gitawag, gasabot naman ta nga nga dili
magpavaccine. Nganu man gyud nagpavaccine ka? Ok raman gud ko
gitakigan lang ko kay sakit paman. Ingun syag Inday pag-ampo sa Ginoo
inday, Inday pag-inom ug mga herbal kanang mga in-ana, ingun pod kog ok
rako lage ingun siya bantay lang gyud ka dinha.(ubo-ubo) kay ok rako. Aww
ok ra gyud pagpa BP sunod 110 akong, tapos akong sugar 92 nalang. Ang
kasagara man namatay katong sinovac ug katong…aw sinovac di, daghan
kaayo tong kami. Ai, maoba? Kana among silingan nga duha kabook. Aw,
tulo sila kadtong anak ni Angking Podol nga kagawad gani di ani sauna
iyang anak. Si Jong-jong tarbahante diri, (naay sounds giagi) ah Mannforte?
Kkatong dili, dili Manforte kanang unsa batoy apelyido oi. (tingog sa manok)
ni podol unsa gali kaila ka ni podol? Wala katong kagawad sa una tigulang
na, dilli na Gaid? Dili (nay nagstorya ug nagdokdok ang panday) iyang anak
duha kabook gi cremate ay ang isa gi cremate kay gi cremate diay sila tana
idungan ug lubong karong Monday. Hala oi! Oh nagready na baya pod ang
ssimbahan sa kanang gi pangcremate ba, centeryo aw lage menteryo lge.
(nagpanday napod dokdok) kamao gyud akong bestfriend kay nagpalit gyud
na siyag private sa (ubo) dayon nay mga bangko, kaming duha ana dinha
gapatiles, ingun siya nga mga bangko, kaming duha ana dinha gapatiles,
ingun siya nga akong pantyon Cath, ako ning ipa tiles , ako ning I marmol ba,
ako ning I murag marmol ba.( saba) may ra gud ka, akipa ragud ko diha,
isapaw lang gud ko sa imo, heheh ana lang pod ko binuang, kay bestfriend
man! Oh ingun dayon siya nga (dokdok panday) dili way sigurog moy dili
 131

ako makauna ani or sa iyang mga igsoon or magulang basta sa ila ratong
private (dokdok panday) then, niingon ko nga, didto gyud sya ibutang? Didto
gyud ibutang iyang gi cremate nga perting dakoa iyang pantyon nga gi
marmol ug ayo. Oh. Ingon dayon ko nga dili nalang na I close didto nalang
na ipakuan iyang cremate dayon ug nay mga igsoon ngga mamatay mann
gyud ta, taod prakticalan naman ta karon, isulod nalang didto, isulod nalang
kaysa magtiltil paka diman pod ta manimaho kay abo naman siya. Gani dili
naman ma kuan. Ai sos! Hayahaya ba gyud kaayo sa iyang butanganan, lage
abi man nako ug… Ta, hayahay kaayo Ta, kay naa nakay pantyon kami ani
Ta, tangagon mig iro. Peru ta bahalag akong lawas tangagon ug asa ta basta
kay akong kalag.

43. Kuan sa karon nga situation bas a pandemic, unsay naka apekto sa imo
karon nga pandemic? Lisod gyud kay daghan bawal di ta kalakaw lakaw
(naay nag storya tawo sa kilid) ing ana ba. Diri mo nagtarbaho maam?
Kanang di mo mahadlok? Di man pod kay doul raman kaayo mi hahaha
hospital ra? Hehehe (ubo) doul raman kaayo sa koan uh (ubo). Lagi. Pero
motoo mo aning COVID? Di man, nganu man? Ai ambot lang ani niya bisag
manganak gi COVID? Gani bisag manganak COVID? Looy kaayo ang bata.
Lagi ba, nganu kaha pod na nga, ambot lang nila oi. Diri noh kay murag
mahadlok napod tag pacheck up ba kay pagkoan COVID, bisag gi sip on ra.
Unya sayonan kay kanang bag ong gianak? Positive, oh positive looy ang
bata. Dawbi mabulag ang bata sa mama? Uban gihapon. Ay moba? Uh uban
man gihapon. Dili pareha sa provincial nga, dili, mabulag? Di ani dili man
uban man. Ikapila na dani nga naay manganak, ibutang lugar nila diana? Oh,
diha. Hala oi!! Looy kaayo ang bata. (naay nagstorya sa kilid about sa
bakuna) nabakunahan naka maam? Wala pa. nganu man? Pero magpa willing
ka? Oh… (sirbato sa sakyanan) pero dili pa karon maniid niid sa hahaha
maniid sa kay daghan nangamatay sa nabakunahan? Lagi. Mahadlok baya ta
karon. Pero diani ramo magtambay maam? Oh diani ra. Ah kanang magkoan
ramo manghinlo? Oh manghinlo kada buntag, taman mo alas 5? Oh pero
wala name tarbaho ug kanang paingon sa alas siete hangtod sa hapon. Ug
 132

naay manawag nga pahinloan. Ayha pa dayon, ah daghan man pod mon oh?
Daghan gyud mi. aha mo gauli? Sa kalabay-labay, ah malabyan ra ninyo
amoa. Sa Bolisong? Dili, Cogon sa koan Linabo Upper kanang naay
vulcanizing. Lagi oi karon bitaw kay magduha-duha gyud or ug motoo ba tag
COVID, uh mao gani, aw sa akoa kay murag naa man gyud ang COVID pero
murag sakyan nalang ba sa uban. Pareha aning natingala ta nanganak unya
gipang COVID nya katong gipanghubak ai… namatay nga gi swab gipang
COVID. Na ug koan baya wala bayay tambal vitamins ra walay tambal ang
COVID oi. Pasagdan raka vitamins ra gyod vitamins ra. Naa ra sa imo kung
unsaon nimo pagkoan munang sa karon man gyud lisod kaayo magpa bakuna
gyud nga. Kana oh, positive mana kanang gahigda. Kinsa mana? Taga didto
man daw na og sa Ipil. Hala diha ra siya? Oh. To poy isa didto oh duha mani
sila. Hangtod mabuntag tun-og kaayo? Og pasagdan rana sila unsay ilang…
mura na oxygen. (kaning naa sa gawas) naa siguro nay gibati gi com… basin
kanang dili na ka ginhawa ba. Ang hadlok dihag kanang diabetic koan gali og
kadtong kauban sa akong ugangan nga taga DAR, taga DAR, diri man gyud
to kakoan ka adto sa Greg nga Abellanosa? Oh. Oh koan na sa akong mama
akong ugangan Loring Loreta, ahw! Hehehe uhmm Si Louie imong bana
maam? Si Louie iya si Joey ako, imo pod? Ai… pareha ra lagi. Asos, koan
kaila man mo sa akong ugangan diay, sige man gud nag adto didto, positive
man to imong mama ba? Oh sigeg adto didto kadto sila kaubana si ako
ugangan admit siya karon nnga adlaw si Greg dayon kay next day or ikatulo
bato. Wana gyud siya kaagwanta kay si Greg highblood diabetic man to siya.
Nya gikuan na siya ba sa iyang koan kanang ang COVID bitaw wana gyud
kaagwanta kay na complicate na to sa iyang koan ba. Wa pa to siya na
injectkan? Murag wala pa, wala pa kay sa karon kay akong ugangan dili man
unta to magpa vaccine kay masuko baya na manghod sa akong bana kay
koan siya dili lagi pa vaccine. Na siya kay koan man ana pod ang katong
asawa sa akong brother in law nga, ug dili sad ka magpa vaccine ma, looy
kay ka kay surrounded siya sa mga vaccinated. Nya bisag asa baya sila karon
Gingoog sige adto ba byahe, pangitaon man gud nah. Oh sigeg adto ba
 133

byahe. Ok raman siguro kay private man ang sakyanan nila kay sa koan
raman. Pero looy siya kay unyag matakdan na hinoon. Na kadtong nag
second dose siya mga 3 weeks naman siguro ayha ni ang koan ba murag late
reaksyon ang koan…mopitik iyang ulo. Munang sa karon ba kay mahadlok
gyud siguro ta ug koan kanang tungod sa atong mga nanga dunggan ba? Ai
Ginoo… pero kadto baya si Greg kay mo retire na baya unta to siya, oh retire
si mama sayo man siya gi retire. Oh pag rat plan man to nila. Akong ugangan
wala paman pod ni retire kay imbis mo retire nato siya atong koan daghan
man pod niingon nga ayaw sa kay anugon pod, wala pa gyod hinoon siya ni
retire.

44. Sa panahon karon Cel ba sa karong pandemic unsa nga, unsa nga
nakaapekto sa imo ang pandemic? Chika lang. Koan, kanang grabe ka lisod
noon. Nganu man? Nganu man? Dili ka basta bastag maka pangita dretso ug
tarbaho. Moba? (saba sa dokdok sa panday ug tingog sa motor) then ang
koan. Ang inyong financial? Samot, mas koan kaayo (tingog sa generator)
gamay nalang kaayo kita sa akong bana kay canvass ra baya. Sulagma ra pod
maka kwarta kay pandemic baya. (saba sa mga tawo) atleast maka kaon? Oh.
Kalima sa is aka adlaw hehehe kaduha nalang gyud hahaha usahay ka isa
nalang haha tingbon nalang paniudto ba (ubo) kay nang yawat lagi kay wa
may kwarta. Ah dili diay permi iyang tarbaho? Dili. Pero sauna nga wala pay
pandemic? Ok kaayo ang koan kay maka sideline man kog koan kanang
magkoan sa merkado ba…ah…alacart bitaw hugas ug plato may nalang baya
(tingog sa bata) karon lisod naman. Mokoan nalang galig tindera anang
bakery wala man gyod, lagi oi may nalang ginagmay ba. Hasol na. Puro gyud
ka sideline karon. Mingaw pod karon, mingaw baya gyod gihapon karon. Oh
kay close man gud halos. Di pod ka basta bastag koan kay, maka lakaw lakaw
lagi oi. Pangitaan man kag mga koan… kanang sa koan trannsportasyon? Oh.
Daghan na pangayoon. Nakauli ka sa inyoa? Oh. Asa gali inyo cel? Sa
merkado relocation man. Sa dalaga paka Lanao? Aww Kibonbon. Ai
kibonbon ra diay inyo cel?oh. ai abinakog didto layo. Sa relocation namo? Oh
silingan ra diay ta didto? Oh Linabo. Lagi Linabo man si ate. Asa man gyud
 134

inyo didto dapit paana? Or diri ra dapit ilang Fely joy. Oh didto dapit ilang
Felyjoy. Ah kadtong naana noh? Naa gyud diay mo diay didto? Kato nang
diri nga area? Nextmonth gub-on naman gud nang mga balay diha.oh kay by
September baya daw clear na diha.(tingog sa bata) lagi oi. Unsa pa gyud te?
Koan nka pa vaccine naka cel? Wala. Nganu man? Hahaha mahadlok ko.
Unsa may imong gikahadlokan sa bakuna?hehehe koan ba kanang (ubo)
kanang pag inject pag-uli dayon, side effects, side effects niya koan gyud
namatay gyod. Ai namatay gyod diay. Mahadlok kay mamatay? Oh, yati.
Uhmm (tingog sa hangin) ingna nga Lord magpa inject ko pero ayaw sa kog
patya kay mograduate pako Lord. Hadlok man kaayo ang vaccine bay… 2
years pa baya ang koan ana ha, oh unya dawbi og naa pay COVID, mag pa
inject napod? Oh, na dili na mahuman. Way kahumanan ning COVID man.
(dahunog sa hangin) paghuman rani ug mo graduate magvirtual lugar ta
mosugot ka? Hehehe pictorial ra gyud taman siguro hehehe imbis kay excited
na kaayo ba? Oh apil ang koan ba tuga diri kay first unya pioneer ba mga
pioneering pero wala gyud tay mahimo gyud kay. Kong naa pani kong pwede
palang ingnun og hoy, hawa namo.hawa nang COVID nihawa na ni oi. (saba
sa tawo). Pero motoo gyod mog COVID? Motoo kag COVID cel? Dili ko
motoo man. Nganu man? Murag mugna raman gud na siya. Mura rag kanang
koan lang ba para lang makoan ang mga tawo bitaw, mahadlok.(tingog sa
bata ug tawo) mugna lang . Gi negossyo. Ah gi negosyo ang COVID … mo
pod nay akoa. Uuh kay bisagg mgga koann lang diri gi COVID na. oh (tingog
sa motor) bisag gi sip on lang ug gikalibaanga COVID na. (tingog sa motor)
mo may symptoms (tingog sa motor) mild lang nga sintomas wana COVID
na dayon. Asta tong anak sa akong ig agaw sa pag agawan ba. Oh. Oh.
Gikalibanga ra ug suka. Oh. Namatay man ang bata gi swab, COVID?
COVID. Mo lagi. Hehe. Mo lagi di nalang ta magpa check up ba. (ubo) bisag
na dehydrate ra siguro tong bata ba wa na kaagwanta.

45. Kanang karun nga kanang pandemic te, kanang pandemic te apektado ba
gyud. Unsay nakaapekto sa inyoa? (tingog sa motor nga niagi) apektado gyud
ang atong pag panginabuhi kay nganu man?na diman ta kagawas-gawas
 135

(kamulo panilhig) di ta kapamaligya di ta kapangita. Sa inyong negosyo te?

Na...Hinay gyud (while gasilhig) kay mga tawo dili man gyud kaayo maka
gawas-gawas ( tingog sa maotor) nya ang pagpamalit wa kayo gapalit kay
walay mga trabaho. Lage noh! Manguan nalang baya ang tawo mangayom-
ayom nga dili makapalit. Lage oi (ubo) dili basta-basta makalakaw ug walay
mga kuan…walay facemask, facemask moduro pa kitag pang..(motor giagi)
ang kuan karun kay kanang exit pass naman pod uh barangay exit pass, uh
barangay kinahanglan lage nga comply ka ana kay comply ka kay ug dili ka
mocomply na wala gyud ka 70 ka gyud kay ug moadtu kag Cagayan di gyud
ka kaagi didtus kuan,,mao gyud. Diha’s roan uh, diha sa roan. Diha moy maski
didtu sa Cagayan kadtung (sakyanan giagi) giadtu mig (ubo) Cagayan,
( nanilhig) didto sa lapasan diha sa(tingog sa motor) ketkai dapit nga overpass
aw puregold ba na. oh naa dha oh mangatang ang pulis kay mag kapay-kapay
dayon sila ana kay ang exit pass ipakita ( nanilhig) mao nang monay
nakalisod karun sa pandemic oi..Kwaon gali nako tong isa ka sako ato te. Oh
kwaa to bi (motor gilabay). Unya karon sad te sauna manglaag mog layo? Oh
adtung gi….karon wala namo kalaag? Wala gyud lisod na kaayo kaay ginoo
ko di naman ta makaadtu basta-basta kay kinahanglan kuan ta safe ta sa
COVID mga daghan kaayog kuan oi mga chichiburichi? uh panglukaton kay
kuan,,lage kanang. Nangayo mig tubig way agas sa amoa haaa… way agas
wheee…na lage. Wala lage nangau lage gitagaan lageg tubig kay walay ilung
ag pagkuha didto. Nangayo ko sa ilaa oh..(Hahahaha) y***y mobalik raman
pod ko karun kay wala mi galloon. Lapogi nalang na ana te…ako gali ning
lapogaan ni kaning nia oh lapogan nako kay gikalkal man daw ni atong kuan
adtung nanguhag kuan, basura. Dabdabi nalang na diha te ah, dabdaban lage ni
oi. Total wala may hose ana. Masumbong man kaha ta ani? Dili man, dili lage,
dili man pod na siya makuan, lage ako ni karung dabdaban. (babaye nastorya
sa cellphone) na kuanan naman ka te ba na vacinan naman ka? Uh na vacinan
nako. Wala kay kuan ba wala ay mura to hawoy akong bukton. Na magpalit
tog tanduay, magpalit tog tanduay.
 136

46. Unsay imong mga kasinatian adtong nagpositive ka sa COVID? Ahh…ahh..

adtung time nga nagpositive ko sa COVID, at first is dili na unta ko atu
moreport sa atoang health ah health office o sa atong health care dani sa El
Salvador but since (ubo) kay akong gidala-dala lang nako akong gibati kay abi
ra nakog common flue lang peru sa akong kaugalingon nag searchkko about sa
COVID, symptoms, oh about sa COVID symptoms then na found out nako
nga tanan nako gibati is related gyud sya sa COVID. So, that is why niduol
nalng gyud ko sa ato ang health unit diri sa city kay namasin pod ko nga ah
unta maatambalan ko, kay naa man gud koy family sa among balay so, atleast
man lang nga ma isolate ko kay basig matakdan pod ang akong mga kauban.
Wa ka kabalo nga positive na diay ka. Oh so, at the time dayon nga nagreport
nako sa barangay and then ang barangay dayon ang nagkuha.. Gikuha naka
didto sa inyong balay?oh gikuha dayon ko.pag-abot dayon nako sa facilities,
dili gyud sya sayon, dili gyud siya sayon ang quarantine isolation nato kay, I
thought nga pag-abot nako didto nay tambal, but then wala ( katawa) siyay
tambal. Gisamot na hinoon, oh sad to say is wala diay tambal. Then didto nako
na realize nga maypag wala nalng ko nagsulod sa isolation kay wala man d I
tambal. Then mas comfortable ko sa balay ug mas maka mahimo pakog mga
basic or home remedies nga maka...cure sa imo. Maka cure uh sa katong
alledge nga COVID, kay didto sa sulod is lisod kaayu kay naa ramo sa cubicle,
ahh kadtong sa gym paka? Sa gym, uh katong sa gym pako katong gina,
gahulat paka, ginahulat pa nako ang swab test schedule og swabtest result.mga
7 days gyud to siya. So... (ubo) pag resulta dayon nga nagpositive dayon ko
gibalhin dayon ko didto sa isolation gyud sa mga positive. Ang patients? So
Pag-abot didto samot gihapon kay….Ang ilang sanitation? (tingog sa motor)
Oh yes.. Ang ang about sa sanitation is uhmm…hehe it’s not good…haha..
Ang sanitation gyud is, in terms sa sanitation gyud is like especially sa ilang
comfort room, since daghan mi didto nga pesyente, is..Puli-puli ramo na? Pila
ra kabook? ang...Naa syay sa pang boys ug naa syay sa pang girls. Peru tungod
siguro sa kadaghan, kadaghan sa mga pasyente ug kadaghan kon nay mang
gawas naa poy mapuli, mosulod. Murag ang mga comfort rooms pod ang mga
 137

cr is kana bitawng maguba sya,like for example maguba sya siguro ang uban
kay wala nay proper nga use sa toilet. Siguro ang ilang mga napkins or ilang
mga kuan is iapil nila ug flash. So, that is why dili na mo gana or dili na
magflash or tarung ang bowl. So guba siya or literal nga guba kay basi sa ako
lang experience sa pagsulod gyud nako didto as in grabbe ka hugaw gyud kay
sya ang mga bowl. Siguro nay usable or effective nga magamit nimo nga bowl
kay naa ra gyud sya sa usa or duha. Peru daghan man mi mag puli-puli
mag..Peru nay... (Tingog sa compressor) janitor didto? Naa, naay gamaintain
peru schedule rapod sila, ay dili diay, uh schedule sila so, so dili gyud ingon
nga kanang diha-diha gyud is limpyo sya so ing-ana (ubo) ang na experience
nako sa sulod dayon…maora? Maora…

47. Unsay naka apekto sa imong tarbaho sa karun nga pandemic? Ahh...as as
frontliner no dako kaayog epekto ang pandemic sa akong nature sa akong
work. Especially as a police officer. Una is aah… instead of naa unta mi mga
privileges, pareha sa aah..amoang mga day offs, nga supposed to be is naa koy
mga day off nga exact gyud na sya, supposedly 2 days or 1 day but then karon
no nawala na sya nga privileges tungod kay grabe ang..grabe ang pag-utilized
sa amoa or as a frontliner nga gigamit mi especially diha sa mga dalan, ug
gigamit mi sa checkpoint, quarantine check points. Lage, kay kadtong naka
adto bitaw mig Cagayan na, dihas lapasan noh? Yes, kanang sa overpass? Yes
USTP nga, uh USTP nga kuan…ang police nag-ing ana uh ug kanang exit
pass. So ing-ana sya. Isa na sya nga among..Ang tungod sa pandemic is ang
privilege namo nga maka day off mi is nawala sya. Uh kay tungod kay ang
kato sya imbis mao toy puli sa imoa gigamit, gigamit sya didto, ikaw wala nay
tao, yes. So ing ana sya isa lang na nga…(ubo) nga naka apekto. Ikaduha, naka
apekto sya in the sense nga, (tingog sa baby) aay in terms nga kanang... Kana
bitawng...Like kon sa nauna is magduty ta ang atong daily duty is normal ra
kayo, mag-atubang ta sa mga tao nga comfortabli ta, comfortabli ta sa atong
pang souton peru, karon tungod sa pandemic is gagamit tag facemask, yes
necessary kayo ang facemask. And then ang face shield kanang faceshield is
dako kayo na siyag sagabal like pareha sa amoa, dako kayo siyag sagabal
 138

especially kong naa mi sa initan, dako siyag sabagal kay mas yes mas mainit
and then naka field service uniform mi naka FSU. Init na daan kay baga baya,
baga sya, yes and then mag gamit pa dayon ka anang faceshield, init grabe
kainit. Init kayo ang imoang awra init kayo ang kuan so murag kuan kanang
naka…hasol kayo, nakahasol so naa gyud gihapon syay apekto. Pero, wala
man gyud tay mabuhat kay isunod gyud nato ang health protocol pod kay para
ma lessen ang pag spread sa kani nga virus...and then ahm...(Tingog sa baby)
ah sa atoa pong., naka apekto gihapon sya like sa akoang..ang pag byahi
padulong sa akong duty hours, kay since ang akoang duty area kay naa man sa
cagayan de oro city naa sa lapasan area and then ang residence nako kay naa
diri sa el salvador, so mag imbis sa nauna nga mgduty kog ontop-ontop ra nga
oras peru karon na bag-o gyud sya, magmata gyud kog sayo kay kinahanglan
nako nga makasayo pod ko sa dalan tungod sa ma traffic na kay tungod sa
mga quarantine aahh.. Checkpoints so (mang-ilabay na niyang kuan...) mao
tong nkaka apekto sa akoa (ako nang ilabay ang iro) kon sauna pa nga wala
ning COVID normal ra ang tanan (saba ang bata) peru karon is dako na kayo
syag kabag-ohan uh daghan na kayo siya changes ug daghan napod kayo siyag
mga kailangan nga pambutahon, pangsundon, uh pangsundon kay tungod ani
nga pandemic (pepep-pepep) so dako gyud sya ug epekto noh? kon sauna pag-
gikan ko sa tarbaho, pag-uli sa balay ok ra nga mosulod ko dretso sa balay
bisag mag kaya-kaya rako sa bangko, peru karon kay( ubo) dili na
pwede ,kinaahanglan mag-ilis gyud ka, sa gawas palang huboon na nako ang
akong mga gamit din sa gawas didtu ra nako sya I hang, dili nako sya pwede
nga isulod kay gikan man ko sa duty so klase-klase ang mga tawo akong
makisalamuha (saba sa bata) kinahanglan gyud nga I maintain gyud nako ang
kuan, ang katong.. Health protocol. So mauna mga changes daghan pagyud
kaayong mga changes. SA pagyud…

48. El Salvador? (paghot sa iro) oh naa, si?(paghot sa iro) taga… Sto. Ninyo man
siguro to siya sauna koan namo sister sa couples namo to. Hala ba. Magbantay
gali daw nna sya anang letchonan (paghot sa iro) kanang bag o ba. Letchonan
sa? (paghot sa iro) koan bitaw kanang diha dapit sa merkado nga letchonan
 139

(tingog sa grinder ug paghot sa iro) kanang highway gyud. Oh. Aw oh. Kita
kag tambok nga bae diana? (tingog sa motor) tambok nga bae, oh. (paghot sa
iro) kinsay ngalan? Meme man (paghot sa iro) aw Meme raman gud to akong
nakuanan ana niya (paghot sa iro) (tingog sa motor) highblood ra baya kuno to
naahimong COVID ah pag swab kay COVID na sya (tingog sa grinder) moba?
Oh. (paghot sa iro ug tingog sa tao) joy, adto unta ka joy… 20 man to te ba?
Sa lod na ate. Labon naa ka, pila mana 20? Oh 20 (paghot sa iro) (saba storya)
daghan nangamatay karon kay pangkwaon sa Ginoo. Lage (paghott sa iro)
bata pa baya to te, napay, unsay…edad adto? Murag trenta? Sila sila raman
sigurong rj or manghod pa batong rj gamay. Eh, oh. Stroke ba kaha to siya one
time, (tingog sa grinder) possibli pod ba pero nganung na positive man sya
(tingog sa grinder) aman gipa ospital siya? (tingog sa grinder) gi cremate gani,
moba? Gidala sya sa so…aw Cagayan? Ambot. Ug asa gi cremate kay sa
Cagayan raman ang cremation ba? Oh diha sa unsay ngalan ana… murag naa
sa divine man siguro. Ambot kato si Greg nga katong taga Abellanosa ba taga
DAR bitaw nga naasign dianing munisipyo lalaki (tingog sa grinder) namatay
sya te oi, COVID gihapon. Naa kay seed sa cucumber te? Wala. Mangayo
nalang kag utro didto joy, nganu mana? (tingog sa maotor) unsa diay ni Joy?

49. (Sakyanan giagi) disturbo kaayo ba, humana ka? Te kanang sa atung
sitwasyon karun ba sa COVID, unsay imong masulti or kanang nakaapekto
(sakyanan tingog) sa imoang...sa among pamilya sa pang adlaw-adlaw? Kuan
kanang sukad niabot ang pandemic bahin anang COVID, dako gyud kaayog
(aayoo...) Impact sa among negosyo kay syempre ang kompyuteran gipasira,
uh sud sa pila aka bulan walay income then kanunay mi gabayad sa among
internet connection. Bisan pag wala bitaw… Gigamit, akip diha sa among
pikas namo nga kompyuter. Mao ra gihapon nga sitwasyon, palong kay bawal
lage daw mga bata mang gidula di pwede, aside pod ana kani pong tindahan
(ubo) imbis kay sauna tag alas dyes mi mgsira, tungod lage sa curfew so
nahog nag seven sira nami..oh so naminusan gyud ang kita. Ang kita sa daily
namo nga income sa tindahan ug kana pong income sa kompyuteran nigamay
gyud gyud sya, ahh… kumbaga igo ra gyud makakaon katulo sa isa ka adlaw.
 140

Uhmm… maoy nakaapekto ingana nibaba gyud kaayo dako gyud kaayog
kawala(tingog sa gitamak-tamakan nga dahong laya) dayon unsay imong kuan
te kanang unsa ni oi… kanang masulti nimo sa imong mga silingan kanang
mahimo nimo bitaw aning COVID karon, unsay imong buhaton? Angay
nimong buhaton? Kuan Wala na gyud tay mahimo mag follow nalang gyud ta
sa ilang gi kuan nga protocol nga kanang mag-ingun ug stay at home (oh oh)
ana usa napod na. Pero usahay makagawas man gihapon ka, naa lage negosyo
pero ug mag stay at home ra pod ko unsa man poy akong ibaligya, so
makagawas gyud ko kay mangumpra. Peru Mas mayo mag stay at home kay
arun makalikay ta sa ka crowded sa syudad. Peru makagawas man gyud ka
kay mangumpra. Arun naa tay ibaligya pod ug makakaon kay wala bayay
trabaho. Mag folllow nalang gyud sa health protocol, magfollow nalang gyud
sa health protocol.(bakuna te mangutana ta) te about sa vaccine, kanang uyon
ba ka,or magpavaccinne ba ka?or dili? Sa una sa wala pako nakadungog bahin
anang vaccine willing ko magpavaccine pero karun nga nakoy nadunggan nga
mostly nangamatay lage kay ilang immune system dili bitaw ka fight, ana kay
nay reaksyon. So, Karon nana kaoy doubt nga magvaccine kay (ubo) simbako
lang hinay akong immune kay usahay gahanguson baya ko. Dabi ug namatay
ko tungod sa vaccine magkondenar akong kalag, (hehehe) ok rag namatay ko
sa akong kagustuhan nga magpavaccine, lage hehe,,,(sakyanan giagi) ahh…
usa pod na sya kay kuan kanang, samot na kanang nay sakit bitaw daan,oh nya
wala baya ta kabalo ug unsa akong gyud atong sakit kay wanko naka pa chek
up na. kay sa akong na obserbaran kay gahanguson bya ko dali, (serbato sa
sakyanan pepep) dali ra ko hanguson nya wala koy check up-check up. Na
dawbeg mag pavaccine koug gihangos na hinoon kog kalit namatay na noon
(katawa). Mao. Ok raman unta ug magpavaccine ka ug swab ka nila daan,
pareha tong nahitabo bitaw didtos Laguindingan maam! Check nila ang health
ba sa tao. Oh ang ila kuan raman BP unsa ba, sa LAguidingan? Laguidingan
ba to or Alubijid, katong family, dapat I check ang kanang..oh katong namatay
sya paghuman og bakuna uh kay kato sila (Dungan silag storya) check nila
ang ilalom ba kong ok ba ng iyang mga kuan, iyang mga organ ok ba, mo fight
 141

ba annang immune system kay grabe baya karon halos nangamatay kailangan
man gud ka magpavaccine nga imong ba, mo fight ba, oh boost gyud kay dili
baya tanan tao isog ug immune system. Pareha ana niya oh isog kaayo nag
immune system (hahaha) kana gyud noon siya (hehehe) unsaon (hahaha) kana
gyud noon siya (hehe) dili gyud na madutlan og COVID ba (hahaahaha dala
ubo) bisag paingon pana sa Z nga klase sa COVID, mao!! Lage oi. Mao ako
gaduha-duha ko ba (saba sa tao) nga di gyud bitaw pugsanay. Oh pero diman
gyud pugsanay, pero moabot gyud cguro ang time (tingog sa sliding door)
mapugos ta kay nganu? Kanang isa nga di nata kagawas ug walay vaccination
card, di nata kasulod sa mall, di na kasulod sa mall kay pangitaon ang vaccine.
Unsaon mana? Oh usa pod na pero ok raman siguro kung nay assurance kay
ug magpavaccine ka safety ka, di naka madutlan (saba sa bata) og virus di
naka magsuot kana mosugot ko. Kuan man gud ni karon kanang clinical trial
lage trial an error kung mamatay ilubong sunogon, ka lain ba sad kaayo.oh
mao nay ga ingnon nila nga asa kutob ang kaning gi vaccine nga kuan COVID
vaccine murag1 year murag another 1 year. 2-3 years so magpavaccine napod
ka kung di pa mahuman mao nang akong gitawag nga puslan pa (hehehe)
mamatay undangan nalang, ayha ra undangan ug mamatay na. so ok na.

50. Unsay naka apekto sa imoa sa panahon karon nga pandemic.dako ka’yg
epekto.numan? labina sa akong pagpanginabuhi (bata kanta kanta) kay akong
pangita vulcanizer ko tireman. Tungod sa pandemic wala nay ganaha’g suroy
suroy wala nay ganaha’g lakaw lakaw di wala nay ma fllattan. Ang akong
pangita apektohan kay ko imbis kay akong normal nga kitaon kada adlaw
nahimo nang abnormal. Kay? Gamay, gamay naman flat. Gamay na nagsuroy
suroy gamay na nag lakaw lakaw (ubo) nga sakyanan. (ubo-ubo) kanang
motorista (ubo) daghan gibawal walay mamasayro nga habal-habal kay
Bundak bundak) dakpon man ang naay angkas? Na’y duha ka angkas. Isa
nalang, (continue bundak bundak) dako kaayo’g apekto gyud. Unya so, koan
bahin sa pa sa bakuna, magpabakuna ka? (ayoo…) bahin pod sa bakuna akong
giayo ug huna-huna nganung turokan man ta nga himsog man ta. Unya
nganong bakunahan man ta dapat tambalan ta dili bakunahan, naglibog ko kay
 142

(kanta sa bata) daghan pod kog nadunggan nga maayo (ubo) naa poy
nadunggan nako nga dili maaayo sama sa (kanta kanta) naay nangamatay
nanga bakunahan (padayon ug kanta) unya mahadlok pod ka sa bakuna? Nga
aw katong imong nanga dunggan kay nabakunahan? Oh mo pod nay isa dika
magpa vaccine noh? Mahadlok gyud kaayo ko kay tungod sa nahitabo nga
daghan namatay tungod sa bakuna. Dawbi kay daghan man tawo imong
mahalobilo diana bisan kinsa waka kaila (tingog sa bata) magpabolket,
mohapit magpa charge og battery ug uban pa (ubo-ubo) magpa welding. Di ka
mahadlok? Ako nanang gikuan ako pong lawas ang gi tagaan nakog dugang
proteksyon akong lawas. (kanta sa bata) motumar nalang kog bitamina kada
adlaw akoa nalang imbis kay isa ka vitamins himoon nakong upat aron nga
akong immune system kusgan diko ma basta basta madutlan anang (ubo)
COVID. Unya? (ubo) unya unsa man gyud labaw gyud makaluwas sa imoa?
( pakpak) ang labaw gyud nga makaluwas sa atoang kaugalingon sa atong
nasinati karon sa pandemic (bata kanta kanta) una gyud sa tanan ang pag-
ampo, kay bisan paman magsalig ta sa gobyerno sama sa sitwasyon karon
puno na kaayo ang mga hospital. (isbog-isbog) lisod naa kaayo. Unahon gyud
nato ang pag-ampo. Ang ikaduha ang imohang (ubo) pagtan aw tan aw sa
palibot pag hiring hiring (ubo) kinsay mga nanga COVID maglikay likay ta.
(kanta kanta) kadto ra pong nanga COVID imong likayan lugar? Oh imo gyud
tong likayan kay matakdan man gyud ka ana.(padayon ang bata ug kanta) na
dawbi kadto siya asymptomatic imong nakuanan? Mao na akong giingon nga
nagdugang kog bitamina sa akong lawas aron malig on akong immune system.
 143

CURRICULUM VITAE

JENNIFER C. CAIPANG
9017, Zone 4, Cogon, El Salvador City,
Province of Misamis Oriental

Email add:caipangjennifercagubcub@gmail.com
(Contact no. +639534674849)

CAREER OBJECTIVES

I would like to work for a company that wil;l enhance my learning band also my
skills as well as provide the opportunity for personal, professional growth and
work with passion.
EDUCATIONAL ATTAINMENT:

Tertiary
City College of El Salvador
AB- English Language
Poblacion, El Salvador City
2021 – 2022

Secondary
Saint Joseph Academy
Poblacion, El Salvador City
1994 – 1995
 144

Primary
Cogon, Elementary School
Cogon, El Salvador City
1990 – 1991

KEY COMPETENCIES AND SKILLS:

 Computer Literate
 Multi-tasking
 Responsibility
 Able to manage under pressure
 Convencing presentation
 Communication

WORK EXPERIENCE:
On-the-Job Training
February 21, 2022 – May 12, 2022
City College of El Salvador

Franchise Associate Manager

Cogon, Cagayan de Oro City
August 5, 2011 – Present

Building Plan Processor

Zone 6, Bulua, Cagayan de Oro City
January 2001-2002

REFERENCE: Dr. LYLLAN GAY D. MAGDALE

OIC President
City College of El Salvador
El Salvador City (+639755303887)

Fr. MELVIN P. CLAPANO

Asst. College Dean
City College of El Salvador
El Salvador City (+639268958063)

MR. ROMULO OCO

College Instructor
City College of El Salvador
El Salvador City (+639154941822)
 145

I hereby certify that all information are true to the best of my knowledge and
belief.

Jennifer C. Caipang

Applicant

KENES LUZANO
9017, Zone 7, Taytay, El Salvador City,
Province of Misamis Oriental

Email add: luzanokenes@gmail.com

(Contact no. +639355093160)

CAREER OBJECTIVES

To work in an organization where I can acquire new knowledge and sharpen my

skills to progress in my career.

EDUCATIONAL ATTAINMENT:

Tertiary
City College of El Salvador
AB- English Language
Poblacion, El Salvador City
2021 – 2022
 146

Secondary
Imelda National High School
Poblacion, Imelda, Zamboanga Sibugay
2008 – 2009

Primary
Labrador Elementary School
Labrador, Buug, Zamboanga Sibugay
2004 – 2005

KEY COMPETENCIES AND SKILLS:

 Friendly
 Employee relation
 Responsibility
 Commitment to career
 Career motivation
 Communication
 Leadership
 Ability to multi-task

TRAINING ATTENDED:
Student – Teacher
February 21, 2022 – March 21, 2022
City College of El Salvador

Student – Trainee
LGU – HRMO El Salvador City
April 4, 2022 – May 12, 2022

REFERENCE: HON. EDGAR S. LIGNES

City Mayor
City Government of El Salvador
El Salvador City (+639162414993)

I hereby certify that all information are true to the best of my knowledge and
belief.
 147

Kenes Luzano

Applicant

ELGAENE M. MADJOS
9017, Zone 2, COGON, El Salvador City,
Province of Misamis Oriental

Email add: elgaenemadjos4@gmail.com

(Cellphone No. +639533595866)

PERSONAL INFORMATION:

Birthplace : Opol, Misamis Oriental

Age : 30 years old
Date of Birth : August 05, 1991
Civil Status : Married
Religion : Roman Catholic
Gender : Female
Citizenship : Filipino
Height : 5’1
Language Spoken : English, Tagalog, and Visayan
 148

Father : Locito M. Mag-away (Deceased)

Mother : Dolores P. Mag-away
Zone 2, Patag, Opol, Misamis Oriental
Spouse : Wilfred P. Madjos Jr.
Zone 2, Cogon, El Salvador City

EDUCATIONAL ATTAINMENT:

: College Undergraduate
City College of El Salvador
AB- English Language
El Salvador City
2021-2022

: Vocational
Opol Community College
Opol, Misamis Oriental
Food Technology major in Food and
Beverage
2009-2010

: High School
Bagocboc National High School
Bagocboc, Opol, Misamis Oriental
2006-2007

: Elementary
Binubongan Elemnetary School
Zone 10, Malanang, Opol, Misamis Oriental
2002-2003

WORKING EXPERIENCE
: DARMO CLUSTER II OPOL-GITAGUM
Opol, Misamis Oriental
March 29, 2011- May 5, 2022
OJT

: City College of El Salvador

Poblacion, El Salvador City
February 22, 2022- March 21, 2022

: Regent Foods Corporation

Barra, Opol, Misamis Oriental
January- May 2016
 149

Warehouse Checker

: Zest- O Inc.
Sinaloc, El Salvador City
January- July 2014
Production Worker

: Universal Robina Corp.

Tambaling, El Salvador City
January- June 2011
` Piattos Weigher

Cabrito’s Restaurant
Opol, Misamis Oriental
November- April 2010
On Job Training (OJT)

: Udang’s Restaurant
Bulua, Cagayan de Oro City
March- June 2009
On Job Traing (OJT)

: Hotel Conchita
Cagayan de Oro City
March – June 2008
On Job Training (OJT)

SKILLS : Computer Literate MS Office, Cooking

REFERENCES : MARTINIANO D. BAHIAN

Zone 2, Cogon, El Salvador City
Former Municipal Agriculture Officer (Camiguin)
(+639163860478)

JERRY P. MAESTRE
Barangay Captain
Cogon, El Salvador City

HON. EDGAR S. LIGNES

City Mayor
City Government of El Salvador
 150

El Salvador City

I hereby certify that all information are true to the best of my knowledge and
belief.