Siswati HL P1 Nov 2017 Memo

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 10

NATIONAL

SENIOR CERTIFICATE

LIBANGA 12

SISWATI LULWIMI LWASEKHAYA (HL)

LIPHEPHA LEKUCALA (P1)

LWETI 2017

IMEMORANDAMU

EMAMAKI: 70

Leliphepha linemakhasi la-10.

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 2 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

SIGABA A: SIVISISO

Imemorandamu yekumaka sivisiso:

• Bahlolwa abangajeziswa uma banemaphutsa esipelingi nelulwimi emibutweni


lemidze ngobe injongongco kuvisisa.
• Nangabe umhlolwa asebentisa emagama aletinye tilwimi letingasiso Siswati
akanganakwa lawo magama, kodvwa nangabe imphendvulo ivakala ihambisana
nembuto akangajeziswa. Nangabe kusetjentiswe ligama lalolunye lulwimi
etheksthini kantsi liyafuneka emphendvulweni, loko kwemukelekile.
• Emibutweni levulekile bahlolwa abanganikwa emamaki nangabe baphendvule
ngetimphendvulo letitsi: YEBO/CHA/nobe NGIYAVUMA/ANGIVUMI. Kufanele
banike sizatfu nobe bachaze ngalokugcwele nobe besekele.
• Emibutweni lefuna LICINISO/LIPHUTSA nobe LIPHUZU/UMBONO emamaki
akangehlukaniswa emkhatsini, lokusho kutsi alikho limaki lelinikwa LICINISO/
LIPHUTSA nobe LIPHUZU/UMBONO, onkhe emamaki anikwa sizatfu/kuchaza
ngalokugcwele/kwesekela/kucaphuna.
• Nangabe umbuto udzinga timphendvulo teligama linye kuphela bese bahlolwa
baphendvula ngemisho legcwele kufanele kwemukelwe nangabe ligama
lelifunekako lidvwetjelwe nobe ligcanyisiwe.
• Nangabe umbuto udzinga emaphuzu lamabili/lamatsatfu kodvwa bahlolwa banike
langetulu kwaloko, akumakwe lamabili/lamatsatfu ekucala.
• Inkhulumosigodzi (lulwimisigodzi) yemukelekile.
• Imibuto lapho kunikwe timphendvulo letinyenti kutsi bahlolwa bakhetse,
akwemukelwe luhlavu loluhambisana nemphendvulo nobe nangabe abhale
imphendvulo ngalokugcwele.

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 3 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

UMBUTO 1

1.1 TIMPHENDVULO TETHEKSTHI A

1.1.1 Kepha kwatsi ngibona bangani bami baphumelela kubaleka


babuye nalokumnandzi, ngagcina nami sengiyekele kwesaba. (1)

1.1.2 Kugadza emantfombatane kutsi angabaleki emhlangeni/Kwenta


siciniseko sekutsi emantfombatane aphephile/Kusita labangahle
babanjwe kugula/ Kuyala/ Kunika teluleko/ Kuhola tintfombi
letiya emhlangeni, njll. (Kunye kwaloku.) (1)

1.1.3 Ngumuntfu lokudzala akhona kuleyo ndzawo/Umuntfu lonelwati


lolunyenti ngalokutsite/ losatayela/ longumphetsa ekwenteni
intfo. (1)

1.1.4 Kusukela Thuli wacala kuya emhlangeni bekabaleka aye


embukisweni, angabanjwa/ Ngalesikhatsi kunikwa imiyalo tona
tiyacoca. (1)

1.1.5 Kushuca libanga lelidze/ Kugidza. (1)

1.1.6 Bekacondze kutsi nababuya emhlangeni babuya nemali lenyenti/


Babuya baphetse emalangeni lamanyenti. (1)

1.1.7 B Umyala (1)

1.1.8 Bebangemahlongandlebe ngobe bebabaleka nakuyiwe


emhlangeni/Lesikhatsi indvuna ibayala, bashaya imiyalo yayo
ngenhlanekela/Beyitsi nayikhuluma indvuna bona babe bagigitseka
bangalaleli, njll. (1)

1.1.9 Labavumako batawutsi lelisiko likahle ngobe liletsa bunye/Lenta


kutsi emantfombatane agcine buntfombi bawo/Lenta kutsi
emantfombatane avikeleke ekutfoleni tifo letahlukahlukene/
Ligcamisa kutichenya ngemasiko, njll.
Labaphikisako batawesekela ngekutsi: Batali betfweswa emacala
ngetintfo letimbi letentiwa bantfwana emhlangeni/ Linika
bantfwana litfuba lekugana nobe kwenta imikhuba lemibi.
(Naleminye imibono lenembako yemukelekile.) (2)

1.1.10 Siphiwe ukhuliseke ngendlela lenemfundziso lenhle futsi ukhulele


ekhaya lelinemitsetfo ngobe abengakawetfwali emehlo / Imadlana
lencane layinikwe ngunina uyemukela njengoba injalo,
akayisoli/ Akahambi aya emacasini emhlangeni. (2)

1.1.11 Thuli angakhulelwa/angabulawa/angatfola tifo temacansi/


angatfunjwa/ angalimala/ angadla tidzakamiva/
angagagadlelwa/ angagcina asatsengisa umtimba/ angagcina
asantjontja ngobe afuna imali, njll. (Naleminye imibono
lenembako yemukelekile.) (2)

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 4 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

1.1.12 Abesho kutsi imali yakhe ngeke ayinike nobe ngumuphi umuntfu/
ngeke aphisane ngemali yakhe ngatsi ngulenhlangano lenikela
ngekudla kulabahluphekile/ abesho kutsi angeke asabatsengela
bangani bakhe njengobe enta ekucaleni/ Abesho kutsi angeke
asebentele bona njengakucala. (2)

1.1.13 Labavumako batawesekela ngekutsi: sikahle lesijeziso kute batali


badvonse bantfwababo ngendlebe nabaya emhlangeni/ Kwenta
letintfombi titiphatse kahle kute tingafaki batali babo etindlekweni.
Labangavumelani naso batawesekela ngekutsi: Akusikahle
ngobe basuke bangakabatfumi kutsi bayewuganga/ Lamanye
emakhaya aphuyile awanato tinkhomo/ Kufanele kube
nguletindvuna letijeziswako ngobe ngito lekufanele tibagadze.
(Naleminye imibono lenembako yemukelekile.) (2)

1.1.14 Lamavi anemlayeto wekwecwayisa tetsamelilwati kutsi emhlangeni


kunemasotja lahlukumeta tintfombi letiya emhlangeni/ Umlayeto
wekutsi lamasotja ayingoti/ afuna kucashelwa/
awaketsembeki, njll. (Naleminye imibono lenembako
yemukelekile.) (2)

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 5 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

1.2 TIMPHENDVULO TETHEKSTHI B

1.2.1 Bayafundza lokungenteka babe nelikusasa lelichakatile/ Bagcoke


injinifomu, baya esikolweni lokungenteka babe nelikusasa
lelihle/ Injinifomu/ baya esikolweni. (1)

1.2.2 Tindlu letibhadziwe/tindlu letifulelwe ngetjani/kunetinkhuni/


kunetinkhukhu/ kunendumba/ akunagezi. (1)

1.2.3 Ngekunikela ngetindlu letiphephile/ngekubafakela gesi/


ngekubafakela emaphayiphi emanti/ anganikela ngetitfutsi
tekuya esikolweni/ kubatsengela injinifomu/ bangakhelwa
sikolo/ kunikwa kudla esikolweni/ kubapha imali yesibonelelo,
njll. (1)

1.2.4 Bentela kusitana/babalekela kudlwengulwa/bafundza esikolweni


sinye/babalekela kutfunjwa/babalekela kuhlaselwa tigebengu/
bangumndeni/ bayatsandzana/ babangani bayemelana, njll.
(Naleminye imibono lenembako yemukelekile.) (1)

1.2.5 Imibono itawehluka. Labatsi awukaphephi batawesekela ngekutsi:


Nakungafika timvula letinesiphepho letindlu tingadzilika/umbani
ungashisa luphahla lwaletindlu ngobe tifulelwe ngetjani/ tindlu
tingashiswa ngumlilo wemahlatsi, njll. (Naleminye imibono
lenembako yemukelekile.)
Labatsi uphephile batawesekela ngekutsi abahanjelwa ngugezi. (2)

1.2.6 • Omabili lamatheksthi akhuluma ngemfundvo.


• Omabili lamatheksthi akhuluma ngemantfombatane nebafana.
• Omabili lamatheksthi akhuluma ngekumema tikhwama
emhlane.
• Omabili lamatheksthi akhuluma ngekuba sendleleni, njll
(Naleminye imibono lenembako yemukelekile.) (4)

SAMBA SESIGABA A [30]

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 6 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

SIGABA B: SIFINYETO

UMBUTO 2

Kumakwa kwesifinyeto kulawulwa ngemaphuzu lacondzene ngco netheksthi.

Sifinyeto kufanele simakwe ngalendlela lelandzelako:

• Kwabiwa kwemamaki:
o Emamaki lasikhombisa (7) abelwe emaphuzu lasikhombisa (7), (1 limaki
labelwa liphuzu ngalinye).
o Emamaki lamatsatfu (3) abelwe lulwimi.
o Samba semamaki: 10.

• Kwabiwa kwemamaki labelwe lulwimi nangabe umhlolwa asebentise


emagama akhe:
o 1–3 emaphuzu langenamaphutsa nika 1 limaki.
o 4–5 emaphuzu langenamaphutsa nika 2 emamaki.
o 6–7 emaphuzu langenamaphutsa nika 3 emamaki.

• Kwabiwa kwemamaki elulwimi nangabe umhlolwa acaphune njengobe


kunjalo etheksthini:
o 6–7 ticashunwa umhlolwa akanganikwa emamaki elulwimi.
o 1–5 ticashunwa umhlolwa akanikwe 1 limaki lelulwimi.

CAPHELA:

• Sibalo semagama:
o Labamakako kumele bacinisekise linani lemagama lelisetjentiswe
esifinyetweni.
o Kungabokhishwa emamaki nangabe umhlolwa angakalikhombisi linani
lemagama lasetjentisiwe nobe abhale linani lelingasilo lemagama
lasetjentisiwe.
o Nangabe linani lemagama lingetulu kwalelo lelimisiwe, fundza ufike
ekugcineni kwemusho wekugcina ngetulu kwalawo lemisiwe, uyekele
incenye lesele yesifinyeto.

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 7 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

UMONGO WESIFINYETO

Umhlolwa akavete emaphuzu lasikhombisa etintfo letaba tinkinga ekusungulweni


kwenyonyana yebasebenti basepulazini lakaHlabisa.

EMAPHUZU LABALULEKILE LEKUMELE AVELE ESIFINYETWENI LESITINDZIMA

Linani lelimiselwe kucala lenyonyana lincane. Inchubomgomo yekuvula lenyonyana


ayikho. Kunekuphikisana ngebantfu lekufanele babe ngemalunga alenyonyana.
Basebenti abavumi kutsi meninjeni nalabanye baphatsi balenkapani babe yincenye
yayo.

Basebenti bayesaba kungenela lenyonyana ngobe bayetfuswa. Sitifiketi sekuvula


lenyonyana asikho.
Bebasalindze imphendvulo lebuya kulenyonyana lenkhulu lebatawungena ngaphasi
kwayo. Masilela bekati kutsi imali yekucala lenyonyana ayikho. (49)
Sicashunwa Emagama emhlolwa
1 'Linani lemalunga lalindzeleke kusungula 1 Linani lelimiselwe kucala lenyonyana
lenyonyana yebasebenti lingephasi lincane.
kwalokulindzelekile.'/
2 'Basebenti bafuna kuvula inyonyana kepha 2 Inchubomgomo yekuvula lenyonyana
abanayo inchubomgomo.' ayikho.
3 'Akukho kuvumelana kutsi bobani labafanele 3 Kunekuphikisana ngebantfu lekufanele
babe ngemalunga alenyonyana.' babe ngemalunga alenyonyana.
4 Basebenti balwa yekutsi meninjeni 4 Basebenti abavumi kutsi meninjeni
nalabengamele ematiko latsite kulenkapani nalabanye baphatsi balenkapani babe
abangangeni kulenyonyana.' yincenye yayo.
5 'Sekukhona nekwesatjiswa kwebasebenti 5 Basebenti bayesaba kungenela
lebatawungenela lenyonyana.' lenyonyana ngobe bayetfuswa.
6 'Lelibandla lebasebenti selincandvwe kabili 6 Sitifiketi sekuvula lenyonyana asikho.
ngenca yekwehluleka kuveta sitifiketi.'
7 'Labasebenti basepulazini 7 Bebasalindze imphendvulo lebuya
bebangakaphendvulwa ngulenyonyana kulenyonyana lenkhulu lebatawungena
lenkhulu kutsi sicelo sabo siyemukeleka yini.' ngaphasi kwayo.
8 'Kepha ati kamhlophe kutsi nemali 8 Masilela bekati kutsi imali yekucala
yekusungula lenyonyana abanayo.' lenyonyana ayikho.

CAPHELA: KUMAKWA EMAPHUZU LASIKHOMBISA KUPHELA (7)

SAMBA SESIGABA B: [10]

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 8 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

SIGABA C: TAKHI NETIMISO TEKUSETJENTISWA KWELULWIMI

Imemorandamu yekumaka SIGABA C.

• Sipelingi/Lupelomagama:
o Timphendvulo letifuna ligama linye kufanele temukelwe nanobe sipelingi/
lupelomagama sinemaphutsa, ngaphandle kwekutsi liphutsa lesipelingi lintjintja
inshokutsi yalelo gama.
o Timphendvulo letifuna imisho legcwele kufanele tingemukelwa nangabe
liphutsa lesipelingi lisesakhiweni selulwimi lesihlolwako.
o Nangabe kuhlolwa sifinyeto seligama, imphendvulo kufanele ifakwe tiphumuti/
timphawu letifanele.
• Takhiwo temisho kufanele tilandzele luhlelo lolwemukelekile tibuye tibhalwe
ngalokugcwele njengobe kubekwe eticondzisweni.
• Imibuto lapho kunikwe timphendvulo letinyenti kutsi bahlolwa bakhetse,
akwemukelwe KOKUBILI, luhlavu loluhambisana nemphendvulo NA/NOBE
nemphendvulo lebhalwe ngalokugcwele.

UMBUTO 3

3.1 Mafihlita/Mangcivita/Manyatselisisa/ Magaya/ Magcoba wetimanga!!! (1)

3.2 Kubasa umlilo/Kusungula umlilo/ Kucala kubasa umlilo. (1)

3.3 A Kumuntfutisa (1)

3.4 Labanawe emakhaya batiwa umhlaba wonkhe jikelele/ Ngulabafundzile


labakwati kuyisebentisa/ Nga-1500 umuntfu ukhukhumba nawe akuyise
kakhe kuphele tinhlupheko. (1)

3.5 Lichaza timphahla letishwabene kakhulu. (1)

3.6 Ngulelinani lale-ayini, lelibita kakhulu/ngulo-R1 500,00/ Ngulabafundzile


labakwati kuyisebentisa.. (1)

3.7 Ngumahhala hha/ Mahhala, ngobe kute lokukhokhelwako nangabe


kumahhala hha/ Likhona linani lale-ayini kulesikhangisi. (2)

3.8 Kwakhiwa umusho ngeligama, 'sidziya,' lelisho imvunulo yabomake leyentiwe


ngesikhumba sembuti.
Sib:
Sikhumba sembuti lehlatjelwe bakhongi, kutsiwa kutawentiwa ngaso
sidziya samake latasivunula elutsangweni. (2)
[10]

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 9 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

UMBUTO 4

4.1 Yekela kungenta lichawe. (1)

4.2 Labantfu basikhombe emehlo esibungu. (1)

4.3 Ngumuntfu losuke adzakiwe/Anatse tjwala/ Abutselile/ Achuba imbuti. (Kunye


kwaloku.) (1)

4.4 Ngumshini lotfwebula/ lotsatsa titfombe. (1)

4.5 C Kumangala. (1)

4.6 Kunetitfwebulatitfombe/ Kuneticophamavi/ Kunalabenta inkhulumoluhlolo/


Kunalofundzako/ Kunemibhobho yekukhuluma/ Kunalobhalako/
Kunekhamera. (1)

4.7 Kwakhiwa umusho ngeligama lelisha lelibunjiwe, 'sidlani'.


Sib:
Ekhaya singenelwe bosidlani basitsatsela bomakhalekhukhwini betfu. (2)

4.8 Kwakhiwa umusho ngeligama, 'sibindzi', kuveta inchazelo 'yesitfo semtimba


lesitfolakala etibilini/umuntfu longakhulumeli futsi.
Sib:
Itolo gogo usiphekele sibindzi senkhomo lesimnandzi/ Sibongile
usibindzi/sibindzi akatsandzi kukhulumela futsi/ Babe ubulawa sibindzi. (2)
[10]

UMBUTO 5

5.1 Naye NaboNkhanise abetivile letinkhulumo letitsi uyatsakatsa. (1)

5.2 Selulo semphambosi yekwentela, '-el-', siveta umcondvo wekutsi LaShongwe


wesuka wacondzaphi/ umcondvo wendlela/ Kwenta intfo kanyenti. (1)

5.3 Kubhalwa lomusho, kutsi sabitonanibhanca sihambisane nelibito lesilimele,


sibe sikhombabito.
Sib.
Kwabuye kwatsiwa akayikhiphe yonkhe inhlawulo yakaShabangu
lebesebamnike yona njengobe injalo. (1)

5.4 Kwakhiwa umusho ngasinye saletento 'kuchubeka/ abengakawucedzi/ watsi'.


Sib.
Bafundzi bafuna kuchubeka netifundvo tabo. (1)

5.5 Kuvetwa umsebenti wesakhi 'ku-' kukhomba sandziso sendzawo/indzawo/


ndzaweni. (1)

Emalungelo agodliwe Phenya


Siswati Lulwimi Lwasekhaya (HL)/P1 10 DBE/Lweti 2017
NSC – Imemorandamu

5.6 Kwakhiwa umusho ngelibitomfakela, 'imali'.


Sib.
Babe utasinika imali lenyenti ngaKhisimusi/Batawuhamba nasebatfole
imali. (1)

5.7 Kubhalwa umusho lobhalwe ngalokucindzetelwe endzimeni yesibili usho


kuphika/ube sendleleni lephikako.
Sib.
Tinkhulumo nekungevani emtini wakaNsele besekungakakhuli/
bekusengakakhuli impela/ betisengakakhuli. (1)

5.8 Kusetjentiswa siphawulo, 'lomdzala', emshweni sibe sabito/sitimela sodvwa.


Sib.
Lomdzala unika bafundzi ticondziso lekufanele tilandzelwe. (1)

5.9 Kuguculwa umusho lobhalwe ngalokucindzetelwe endzimeni yekugcina ube


yinkhulumongco.
Sib.
Sibisi utsi: 'Mine bengingakawucedzi umsebenti wami' (2)
[10]

SAMBA SESIGABA C: 30
SAMBA SAKO KONKHE: 70

Emalungelo agodliwe

You might also like