3f4c4c_45a1cca47b3a4e899b6681d8edb43ea3

phH J/H Gkr gfjbk gzi kph ;kfjs (u'D tK ftFk)
gkm Bzpo L 2H1
Bktb
2H1H1 gkm dk T[d/F
1H1H2 G{fwek
2H1H3 gkm dh o{g-o/yk
2H1H3H1 Bktb eh j?
2H1H3H2 ejkDh
2H1H3H3 gbkN iK eEkBe
2H1H3H4 gkso-fusoD
2H1H3H5 tkoskbkg
2H1H3H6 fdqF toDB
2H1H3H7 Bktb dk T[d/F
2H1H4 f;ZNk
2H1H5 nfGnk; bJh gqFB
2H1H6 ;jkfJe g[;se ;{uh
2 H1 H 1 gkm dk T[d/F
fJ; gkm dk T[d/F Bktb ;kfjs o{g pko/ ikDekoh d/Dk j?. Bktb eh j?,
Bktb d/ sZsK, G/dK pko/ fJ; gkm ftZu ikDekoh fdZsh rJh j?. Bktb dh d{i/
o{gK Bkb'I tZyosk pko/, ;wkBsk pko/ gkm ftZu uouk ehsh rJh j?.
2 H1 H 2 G{ f wek
Bktb ;kfjs dk gfjbk o{g j?, fi; ftu wB[y Z d/ ;w[Zu/ ihtB Bz{ T[bheD ns/ gqrNkT[D
dk :sB j[zdk j?. fit/_ gqf;ZX nzro/} nkb'ue JhHn?wH ck;No (E.M. Forster) nkgDh
g[;se (Aspects of the Novels) ftu fbydk j? fe Bktb dk ;kfjs d/ j'oBK o{gK Bkb'_
tZvk coe jh fJj j? fe fJj ihtB dhnK b[ZehnK v{zxkJhnK Bz{ ;kv/ ;Bw[Zy oydk j?.
1
phH J/H Gkr gfjbk 2 gzikph ;kfjs (u'DtK ftFk)
eftsk, fusoekoh s/ ;zrhs nkfd Bkb'_ n;bhns dk fJj fJe tZyok fdqF g/F eodk
j?. j'o ;kfjse o{g i/ pj[s jZd se ihtB dh T[sbh gZXo se dhnK t;sK jh ;kBz{
fdyk e/ SZv d/_d/ jB, sK Bktb ihtB dhnK v{zxkDK ftu gj[zudk j? s/ j'o pkoheh
Bz{ ;kv/ ;kjwD/ gqrN eodk j?. wB[Zy dk d{i/ wB[Zy Bkb ;zpzX d;dk j'fJnk ihtB
dk fuso g/F eodk j?—fijV/ th G?V/, e'M iK fGqFNkuko T[j ;wki ftu d/ydk j?,
T[BQK Bz{ fdnkBsdkoh Bkb fJ; soQK fpnkBdk j? fe gkmeK d/ wBK ftu T[BQK ;wkfie
e'MK, s/ p[okJhnK fto[ZX fxqDk T[gi ;e/ s/ uzfrnkJh dh gqo/ Dk fwb/. fJj' ekoD j?
fe Bktb ni'e/ ;w/_ ftu ;kfjs dk fJe wjZstg{oD s/ jowB fgnkok o{g pD frnk
j?.
Bktb Fpd dk Xks{ fJe fJN?bhnB Fpd *B' t/b k* j? fi; dk noE BtK s/ nB'y k
j? feT[ _fe ;kfjs dk fJj nfijk o{ g ;h fi; ftu' _ eftsk, ejkDh s/ BkNe fszB K
dk fwbtK o; gqkgs j[zd k ;h, fJ; bJh fJ; BthBsk Bz{ w[ Zy oZy e/ fJ; Bz{ *B/t /b *
fejk ikD br fgnk. j" bh j"b h fJj Fpd nzro/ }h ftu *Bktb* eoe/ gq f;ZX j'
frnk s/ ;z; ko dhnK pj[s hnK GkFktK ftu fJ;/ jh Bkw Bkb ikfDnk ikD bZ rk.
fjz d h ftu *Bktb* bJh *T[ gfBnk;* Fpd dk gq: 'r ehsk iKdk j? gqzs{ gzi kph ftu
*Bktb* Fpd tX/o/ gqu fbs j?.
@@o?b\ \ke; (Ralph Fox) B/ Bktb B{z g{zihtkdh :[r dk wjKekft nkfynk j?. fJ; eEB
s'I T[; dk Gkt fJj ;h fe wZX:[r d/ fBo{gD dh i' ;woZEk wjKekft ftu ;h, brgr
T[sBh jh ;woZEk g{i z htkdh :[r d/ fusoD bJh Bktb ftu w"i{d j?. \ke; nB[;ko
g{i
z htkdh :[r dk nkozG ftu wjkB ;kfjs ofunk frnk feT[Ife T[; ;w/I g{i z htkdh tor
d/ fjZsk ns/ okFNoh fjsK ftu g{oB ;wkBsk ;h. \ke; nmkoQthI ;dh B{z nzro/}h Bktb
dk ;[Bfjoh :[r wzBdk j?. nkX[fBe ;fGnsk, fi; dk iBw g[Bo-ikfrqsh (o?B; / K) ekb
s'I j[d
z k j?, s'I gfjbK Bktb dh j'dI BjhI ;h. T[j Bktb-b/yD B{z fJe dkoFfBe ekoi
wzBdk j?. T[; nB[;ko ftFt d/ wjkB Bktb @vkB eftr}kN#, @o"fpB;B eo{;'#, @tko
n?Iv gh;#, @t[dfozr jkJhN;# ns/ @d t/n nk\ nkb \b?F# fe;/ ekoB wjkB jB
feT[Ife T[jBK ftu fuzsB dk r[D w"i{d j? ns/ T[j wB[Zyh ihtB d/ gqo / BkGog{o Nhe/
jB. fJnkB tkN th Bktb ;zpzXh fJj' fijhnK XkoBktK oZydk j?. T[j Bktb ftu
:EkoEtkd d/ ;zebg B{z fJe dkoFfBe ifrnk;k ti'I g?dk j'fJnk wzBdk j?.##
(;kfjs ;ze bg e'F, gq'H pqjwirdhF f;zx)
2 H1 H 3 gkm dh o{g o/yk
fJ; gkm ftu Bktb d/ iBw, ftek;, gfoGkFk ns/ sZsK pko/ ftuko uouk ehsh ikt/rh.
2H1H3H1 Bktb eh j?
T[so L eftsk, BkNe s/ ejkDh Bkb'_ Bktb pj[s fgS'_ j'_d ftu nkfJnk. gqkuhB wB[Zy
ftu tbtbk gqXkB ;h fi; bJh T[j e/tb i}pksh rZbK ;[DBhnK ukj[zdk ;h. eftsk
B/ wB[Zy dh fJ; b'V Bz{ g{ok ehsk s/ T[; d/ tbtb/ Bz{ N[zfpnk s/ T[; dh ebgBk
Bz{ fsqgs ehsk. eftsk s'_ pknd BkNe j'_d ftu nkfJnk. wB[Zy d/ fdb-gqukt/ bJh
fJj eftsk, ;zrhs ns/ fBqs (Bku) Bz{ fwbk e/ pDkfJnk frnk. BkNe feT[_fe fJe
fdqF ekft j?, noEks ozrwzu T[s/ tZy tZy nfGB/sktK (n?eNoK) okjh_ y/fvnk iKdk j?
fJ; ftu eftsk Bkb'_ wB'oziB dh wksok fes/ tZX j?.
gqs
z { id'_ wB[yZ dh ejkDh ;[DB dh G[Zy ni/ th pokpo pDh ojh sK ;kfjs ftu ejkDh
B/ iBw fbnk. fizBQK, G{sK, d/th d/tfsnK s'_ b? e/ oki/ wjkokfinK dhnK ejkDhnK
fbyhnK rJhnK s/ fco fJe nfijk ;wK nkfJnk id wB[Zy nfijhnK bzwhnK ejkDhnK
dh wzr eoB bZrk, fiBQK ftu o'uesk d/ Bkb Bkb ihtB dh s;tho th j't/l d{;o/
wB[y Z K dk fusoD th j't/. b'eK dh fJ; wzr Bz{ ;kfjs d/ Bt/_ o{g Bktb B/ g{ok ehsk.
fJ; ftu ;zdj / Bjh_ fe gfjbK gfjb Bktb tX/o/ eoe/ ihn gqukt/ dk ;kXB ;wfMnk
frnk. fJ; ftu n;[Gkte jh nfseEBh GohnK xNBktK Bz{ tZX s'_ tZX EK fdZsh rJh
sK i' gkmeK dh T[s;[esk ftu tkXk j' ;e/. fJ; gqeko d/ BktbK d/ Bkb Bkb o[wKfNe
Bktb th fby/ rJ/ fiBQK dh Bh_j o[wK; T[s/ yVh ehsh iKdh j?. gqzs{ eEkBe dh T[;koh
Xkofwe iK ;wkfie nkF/ Bz{ w[Zy oy e/ ehsh rJh j[zdh j?. GkJh tho f;zx d/ Bktb
*;[zdoh*, *fti? f;zx*, s/ *;stzs e"o* fJ; Fq/Dh ftu nkT[_d/ jB.
fiT[_ fiT[_ wB[y Z ftu p"fXesk dk ftek; j[d
z k frnk fsT[_ fsT[_ Bktb ftu th ftF/ d/
gZy s'_ T[&B Z sh j[zdh rJh. Xkofwe ;wkfie Bktb s'_ b? e/ :EkoEe s/ ;wkitkdh-
:EkoEe Yzr d/ Bktb fby/ ikD br gJ/.
;kfjs d/ pkeh o{gK Bkb'_ Bktb ftu pzXB xZN j[zd/ jB. BkNeeko Bz{ ;N/i Bz{ w[Zy
oy e/ BkNe ouBk eoBh g?_dh j? ns/ nkgDh ebk Bz{ fBFfus ;w/_ nzdo ozr wzu
d/ ;ko/ fB:wK nB[;ko ;hfws eoBk g?_dk j? fJ;/ soQK eftsk Bz{ Szdk-pzdh iK okr
d/ pzXBK ftu'_ bzxDk g?_dk j?. Bktb, fJe ejkDh dk rZd (tkose) ftu toBD
j? s/ fi; soQK rZd dh e'Jh ftF/F seBhe Bjh_, fJ; soQK Bktb dh e'Jh pZM th_
seBhe Bjh_ . fiE/ fe;/ ezw d/ nzr ;hws fijh ;zfynk tkb/ Bk j'D, T[E/ seBhe
e'Jh pj[sh bkr{ Bjh_ j[ zdh. fiE/ pzXB j?, T[E/ tzBrh xZN j't/rh. gozs{ fJ; dk
noE fJj Bjh_ fe Bktb fe;/ seBhe Bz{ Bjh_ ngDkT[_dk s/ pr?o fe;/ pzXB s'_
;kfjs dk fJe ;[szso o{g j?, T[; Bz{ th eJh pzXBK ftu'_ bzxDk g?_dk j? T[ ; d/
th eJh nzr jB, fiBQK nzrK Bz{ fBGkT[D dh tZyoh seBhe j?. Bktb dh goy eoB
;w/_ n;h_ Bktb s/ tZy tZy nzrK dh goy eod/ j'J/ T[; dh seBhe Bz{ ikud/ jK.
go fJj seBheh pzXB fJ; T[s/ fJsBh eoVkJh Bkb bkr{ Bjh_ j[zd/ fizB/ BkNe
ns/ eftsk d/ pzXB, T[BQK T[s/ bkr{ j[zd/ jB. d{i/ FpdK ftu fJzi fejk ik ;edk
j? fe jo ebk feqs dhnK seBheh i[rsK j[zdhnK jB. Bktb d/ w[Zy sZs fJ; gqeko
jB L
1H ejkDh (Story)
2H gbkN iK eEkBe (Plot)
3H gkso fusoD (Characterisation)
4H tkoskbkg (Dialogues)
5H fdqF toDB (Description)
6H T[d/F (Philosophy of Life)
Bktb dh goy eoB dk Yzr j? T[go'es S/nK sZsK nB[;ko Bktb dk w[bKeD eoBk.
;' n;h_ fJBQK S/ sZsK Bz{ tZy tZy b? e/ T[BQK d/ f;XKse B[efsnK T[s/ ftuko eoKr/.
2 H1 H3 H 2 ej kD h
ejkDh, Bktb dh T[j Bh_j j? fi; T[s / Bktb dk ;w[Zuk wjZb T[ ;kfonk iKdk j?.
ejkDh s'_ pr?o Bktb d/ e'Jh noE Bjh_ ofj iKd/. ;' jo Bktb ftu fe;/ Bk
fe;/ ejkDh dk j'Dk }o{oh j?. gqf;ZX nkb'ue s/ Bktbeko JhHn?wH cko;No d/ eEB
nB[; ko, Bktb ftu ejkDh dh gqw[Zysk dk gsk ;kBz{ fJ; rZb s'_ brdk j? fe i/
fJe ;kXkoD nkdwh s'_ g[ShJ/ fe Bktb fe; Bz{ nkyd/ jB < sK T[j nr'_ MZN T[&Zso
d/t/rk. **Bktb ! fJe ejkDh J/—bzp h ejkDh.** ;' Bktb ftu ejkDh fJe w[ZYbk
s/ }o{oh sZs iK nzr j?. Bktb ftu ejkDh dh goy eoB bZfrnK ;kBz{ j/m fbyhnK
rZbK dk fXnkB oZyDk g?_dk j?.
(T) ejkDh ftu o'uesk fdbu;gh fez Bh e[ j? < eh Bktb dh ejkDh, y[ Fe s/
o;jhB sK Bjh_ fi; Bz { gVQ e / gkme T[ e sk ikD. eJh tko d/ fynk iKdk j? fe
eJh BktbK ftu ejkDh dZ; dk j'fJnk Bktbeko T[ gd/F d/D br g?_d k j?, iK
nkgD/ gksoK okjh_ bzp / bzp/ ftnkfynkB fdtkT[D bZr g?_d k j?. T[ dkjoD ti'_ GkJh
tho f;z x d/ Bktb *pkpk B"X f;zx * ftu gqu ko-wJh s/ T[ gd/F -wJh ftnkfynkBK
(GkFDK) B/ ejkDh dk rbk x[ ZN fdZ sk j?. Bktb dh ;cb ejkDh T[j j?, fi;
ftu nZr / eh j'f Jnk < ikDB dh T[ s ;[ e sk gkmeK d/ wBK ftu pokpo pDh oj/ ,
s/ T[ j fJj nB[ w kB Bk bk ;eD fe nZr'_ ejkDh feZX o w[ V/rh < BkBe f;zx d/
*wzMdko* ns/ *fJe fwnkB d' sbtkoK* BktbK ftu ejkDh o; pj[ s j? s/ gkme
pVh shposk Bkb ejkDh d/ nrb/ fjZ; / Bz { ikDB bJh gVQ h iKdk j?.
(n) ejkDh dh goy eoB ;w/_ d{;oh rZb i' d/yDh }o{oh j? T[j fJj j? fe ejkDh
ftu d;hnK xNBktK eh ;Zuw[Zu ihtB ftu tkgodhnK jB, iK tkgo ;edhnK jB. eh
ejkDh Bz{ gVQe/ n;h_ fJj efj ;ed/ jK fe fJj sK w/o/ jh ihtB dh Mkeh j? iK fJ;/
soQK w/o/, rtKYh iK ;e/-;zpzXh Bkb tkgfonk ;h nEtk tkgo fojk j?.
(J) ejkDh okjh_ ihtB dhnK gqshfBX ns/ wjZstg{oD xNBktK Bz{ fpnkfBnk iKdk
j?. nfijhnK xNBktK fe fiBQK dk ihtB ftu ftF/F wjZst j't/, ihtB Bz{ ;[d z o s/
;[yktK pDkT[D ftu ;jkJh f;ZX j' ;eD. T[_M sK ihtB dhnK nB/e ;[Gkte xNBktK
j' ;edhnK jB. gqzs{ Bktb dh ejkDh dk ftF/ e/tb T[j xNBktK pDdhnK jB fiBQK
dk w[Zb fuo-;EkJh j't/ i' ;wkfie ihtB d/ fe;/ gZy dh gqfsfBXsk eo ;eD s/ ihtB
dhnK BthnK s/ Bo'JhnK ehwsK g/F eo ;eD.
2 H1 H3 H 3 gbkN iK eEkBe
gbkN dh goy bJh j/m fbyhnK d' rZbK Bz{ ;wMDk }o{oh j? L
3H2H1H Bktb ftu nkJhnK tZy tZy xNBktK Bz{ fe;/ soshp nB[;ko fJe bVh
ftu go' e/ g/F eoB dk BK eEkBe j?.
3H2H2H ejkDh dk ezw fiE/ **nZr'_ eh j'fJnk** d;Dk j? T[E/ eEkBe dk ezw fJj
dZ;Dk fe fJj feT[_ j'fJnk < *fet/_ j'fJnk j? <*
fiE'_ se gfjbh rZb dk ;zpX z j?, T[; dk ;gZFNheoD n;h_ fJT[_ eo ;ed/ jK fe xNBktK
dh ;[ui Z h soshp dk BK jh eEkBe j?. Bktbeko dk fJj eosZt j? fe ;kohnK T[g
ejkDhnK fJe w[y Z ejkDh d/ nXhB eoe/ Bktb dh tzv tZy tZy eKvK ftu eo/. T[;
Bz{ fJ; rZb tZb fXnkB d/Dk ukjhdk j? fe jo xNBk fe;/ j'o d{ih xNBk s'_ T[gih
j't/ ns/ nrbhnK xNBktK s/ nkgDk gqGkt gkt/. e'Jh th ejkDh nkgD/ nkg ftu tZyoh
s/ d{;ohnK xNBktK Bkb'_ n;zpfz Xs Bk j't. / jo eKv Bktb dh fJe }o{oh eVh j't. /
fJ; soQK fe fe;/ eKv iK xNBk Bz{ Bktb ftu'_ eZY d/D Bkb ;ko/ Bktb dhnK szdK
fyzv ikD fJ; bJh ejkDh dh szd fYZbh iK p/iV ' Bjh_ ofjDh ukjhdh. tk;st ftu gbkN
fJe nfijk u"yNk (Frame) j?, fi; ftu ejkDh o{gh s;tho fcZN ehsh iKdh j?.
d{i/ B[es/ pko/ fe eEkBe *feT[_ j'fJnk s/ fet/_ j'fJnk, dk T[&Zso d/d _ k j?, n;h_ fJj
nky ;ed/ jK ftF/ Bz{ gqrNkT[D bJh Bktbeko Bz{ soe ns/ fBnkfJ (Logic) s'_ ezw
b?Dk g?d _ k j?. e/tb o'ue ejkDh xV e/ T[; dk co} g{ok Bjh_ j' iKdk, ;r'_ dbhbK
okjh_ T[; Bz{ dZ;Dk g?_dk j? fe fijVhnK xNBktK T[; dh ejkDh ftu tkgohnK jB,
T[BQK d/ eh ekoD ;B. fejVhnK rZbK ;B, fiBQK B/ T[BQK xNBktK Bz{ iBw fdZsk. T[;
Bz{ fJBQK dh sfj ftu ik e/ T[BQK ;ko/ ekoDK Bz{ Y{v z fbnkT[Dk g?d _ k j? s/ fco T[j
xNBktK fet/_, tkgohnK Bz{ g{o/ ft;sko Bkb g/F eoBk g?d _ k j?.
;' Bktb d/ eEkBe dh goy eoB ;w/_ ;kBz{ d/yDk gt/rk fe Bktbeko T[go'es fB:wK
dh gkbDk eodk j? iK Bjh_.
;t?-w[bKeD bJh gqFB
1H Bktb ftZu eEkBe s'I eh Gkt j?<
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2H Bktb ftZu gkso-fusoD pko/ nkgD/ ftuko ftnes eo'.
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2 H1 H3 H 4 gkso-fusoD
gkso-fusoD dk Bktb ftu fJe wjZstg{oD ;EkB j? feT[_fe Bktbeko gkso-T[;koh
s'_ fpBK nkgD/ ftF/ iK wzst dh g{osh bJh Gbh gqeko ;\b Bjh_ j' ;edk. Bktb
ftu gkso-fusoD eJh YzrK Bkb ehsk iKdk j?, fit/_ L
3H3H1H eJh tko Bktbeko nkgD/ gksoK d/ r[DK-d'FK Bz{ nkgD/ tb'_ Nhek fNZgDh
eoe/ gqrNkT[_dk j?. T[BQK dk ;ohoe pDso s'_ b? e/ T[BQK dh S'Nh s'_
S'Nh nkds se ;G e[M dk ;ft;sko toDB eodk j? fit/_ *wzMdko* ftu
vkeNo nkBZd dk eJhnK EktK s/ Bktbeko B/ nkgD/ tb'_ fpnkB ehsk
j?.
3H3H2H Bktb nfij/ fdqF ns/ xNBktK gq;s[s eodk j?, fiBQK d/ nXhB gksoK
d/ wBK T[s/ tZy tZy gqGkt g?_d/ jB iK gqfs-fefonktK (Reactions)
T[xVdhnK jB. fijV/ gqGkt iK feqnktK gksoK d/ wB ftu T[gid/ jB,
T[BQK d[nkok gkso d/ ;[Gk dk Gbh gqeko frnkB j' iKdk j?.
3H3H3H gkso dh rZbpks okjh_ T[BQK d/ ;[GktK s/ nkdsK T[s/ ukBDk gkfJnk
iKdk j?.
3H3H4H fijVk gkso fij' fijk eow eodk j?, T[;/ nB[;ko T[; Bkb xNBktK
tkgodhnK jB, fiBQK s'_ T[; gkso d/ ;[Gk dk frnkB j[zdk j?.
3H3H5H eJh tko fe;/ gkso dh okJ/ iK Nhek fNZgDh Bkb th gkso dk ;[Gk
T[bhfenk iKdk j? gozs{ Fos fJj j? fe fijVk okJ/ d/ fojk j't/ T[;
dh okJ/ wzBD:'r j't/, noEks T[j fBog/y ns/ JhwkBdkoh Bkb okJ/
d/ fojk j't/.
2 H1 H3 H 5 tkoskbkg
tkoskbkg d/ d' w[y
Z wzst j[zd/ jB. fJe gkso d/ ufoso ftu ;jkfJe j'Dk ns/ d{ik
ejkDh ftu BkNeh Yzr nB[;ko otkBh g?dk eoBh, tk;st ftu gkso d/ ftneshrs
iK wkBf;e G/dK Bz{ T[ikro eoBk iK T[; d/ r[D, eow ns/ ;[Gk T[s/ ukBDk gkDk
jh tkoskbkg dk w[Zy wB'oE j?.
ejkDh Bz{ BkNeh ozrs d/D bJh tkoskbkg u[;s, s/i, o"ue, ftnzr Gog{o ns/
tksktoD d/ nB[e{b j'Dk ukjhdk j? i' ejkDh dh ukb Bz{ s/} eo/ ns/ ftu ;[ji ;[nki
Go/. tkoskbkg, gksoK dh F/qDh fwnko ns/ ;[Gk d/ nB[;ko j'Dk ukjhdk j?.
2 H1 H3 H 6 fdqF toDB
fdqF toBD Bz{ eJh GkrK ftu tzfvnk iKdk j?—gqkfeose fdqF toDB, ;EkBe fdqF
toDB, ;EkJh fdqF-toDB nkfd. gqkfeqse (e[dosh) fdqF toDB, gqXkB wzfBnk iKdk
j?. e[dos dk jo/e fdqF ;kvh o"_ d/ Bkb ubdk j?. fJe f;nkDk Bktbeko nkgD/
gkso d/ d[y ;[y ftu e[dos Bz{ GkJhtkb pDk b?d _ k j? nEtk e[dos dk wkBtheoD
(Personification) eodk j?, fi; Bkb gksoK d/ d[y ;[y dk gqGkt v{zxk s/ fuo ;EkJh
j' fBpVdk j?.
2 H1 H3 H 7 Bktb dk T[d/F
jo Bktb ftu Bktbeko dk e'Jh Bk e'Jh T[&ZdF / j[zdk j?. ihtB dk e'Jh dkoFfBe
gZy i' (Philosophy) Bktbeko Bz{ fgq: j[zdk j?, T[j nkgD/ Bktb dh ebk dh nkV ftu
gkmeK se gj[zuk iKdk j?. go d/yDk fJj j? fe fes/ Bktbeko B/ T[dF / Bz{ ebk T[&Zs/
jkth sK Bjh_ eo fdZsk < fJj T[dF / ihtB Bz{ j'o th ;[jktDk pDkT[D ns/ ;wkie
s/ nkofEe e[ohshnK Bz{ d{o eoB ftu ;jkJh j'Dk ukjhdk j?.
gzikph ftu fJj o{gkeko gZSwh ;kfjs d/ gqGkt nXhB T[BhthI ;dh d/ nk]oh djkfenK
ftu g?dk j'fJnk. fJ; ;w/I se nzro/}h Bktb ;e{bK-ekbiK d/ gkmeqw ftu Fkwb j'
u[eZ k ;h ns/ ek\h gfVQnk-gVQkfJnk ik fojk ;h. gzikph GkFk ftu Sfgnk gfjbk Bktb
ikB p[BhnB dh ouBk @fgbfrqw} gqkro?;# dk nB[tkd @f:;{Jh w[;k\o dh :ksok#
(1859) j?. fJ; s'I fgZS'I @i:'sho[d:# (1882) gqekfFs j'fJnk. fJ; T[gozs GkJh tho
f;zx d/ eJh Bktb @;[zdoh# (1897), @;stzs e"o# (1899) ns/ @fpi? f;zx# (1899)
gqekfFs j'J/. gzikph ftu fJe ;kfjse o{gkeko ti'I Bktb dk iBwdksk ;H BkBe f;zx
B{z wzfBnk iKdk j?,fi; B/ nkgD/ 44 tfoQnK d/ ouBk-ekb ftu 46 BktbK dh ouBk
ehsh. ;[fozdo f;zx Bo{bk, ;zs f;zx ;/y',I i;tzs f;zx eztb, ;'jD f;zx ;hsb,
Bfozdogkb f;zx, eosko f;zx d[Zrb, nzfqsk gqhsw, frnkBh e/;o f;zx, ;[ypho, ;[oihs
f;zx ;/mh, BfoziB s;Bhw, dbhg e"o fNtkDk, okw ;o{g nDyh, T[w gqekF rk;',
r[ofdnkb f;zx, pbd/t f;zx, doFB f;zx Xho, ;toB uzdB ns/ joihs nNtkb
gzikph ftu fbyD tkb/ e[M j'o gqshfBX Bktbeko jB.
(;kfjs ;ze bg e'F, gq'H pqjwirdhF f;zx)
2 H1 H 4 f;Z N k
Bktb rd ;kfjs dk fJZe nfjw o{gKeko Bktb B{z gqGktwJh pBkT[D bJh fJ;d/ e[M
fB:w jB. fijBK B{z sZsK okjhI do;kfJnk frnk j?. Bktb dk iBw Gkt/I gZSwh ;kfjs
ftZu j'fJnk. gozs{ fJ;dh gqf;ZXh gzikph ;kfjs ftZu th poeoko j?.
2 H1 H 5 nfGnk; bJh gqFB
S'N/ gqFB
1H Bktb eh j?<
2H Bktb dk w{b Xks{ eh j? <
tZv/ gqFB
1H Bktb d/ sZs fpnkB eo'.
2H Bktb ;kfjs d/ pkeh o{gK Bkb'_ fGzB fet/_ j? <
2 H1 H 6 ;jkfJe g[ ; se ;{u h
rbg f;XKs, gpbhe/FB fpT{o', gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk.
rbg nfXn?B, oiBh; pjkdo
Last Update February, 2024

phHJ/ H Gkr gfjbk gz ikph ;kfjs (u" DtK ftFk)
gkm Bzpo L 1H2
ejkDh
2H2H1 gkm dk T[d/F
2H2H2 G{fwek
2H2H3H1 r'dI iK gbkN
2H2H3H2 gkso T;koh
2H2H3H3 ftF?-t;s{
2H2H3H4 gqGkt dh J/esk
2H2H3H5 Y[ZethI tkoskbkg
2H2H3H6 tksktoB
2H2H3H7 ;zy/gsk
2H2H3H8 Y[ZetK s/ ;zy/g f;ob/y
2H2H3H9 BkNeh s/ MNgNk w[ZY
2H2H3H10 F?bh
2H2H4 f;ZNk
fJ; gkm dk T[d/F ejkDh ;kfjs o{g pko/ ikDekoh d/Dk j?. ejkDh d/ BeF-B[jko sokFD bJh
b'VhId/ sZsK pko/ fJ; gkm ftZu uouk ehsh ikt/rh.
2 H2 H 2 G{ f wek
fe;/ uh} dk n;bh w[Zb ikDB tk;s/ ;kB{z e[M fB:wK nB[;ko T[; B{z goyDk g?_dk j?. fe;/
;kfjse feos B{z goyD bJh fijVk Yzr n;h_ tosd/ jK, T[; B{z seBhe nkyd/ jB. fJ; soQK
seBhe fJe nfijh e;tZNh j? fi; okjh_ n;h_ fe;/ ;kfjse feos B[z goy e/ T[; dk ;jh w[Zb
9
gk ;ed/ jK.
fBZeh ejkDh B{z goyD bJh th fJ; dh seBhe s'_ ikD{ j'Dk }o{oh j?. Gkt fJj j? fe fBZeh
ejkDh dhnK e[M ft;/aµsktK j[zdhnK jB fiBQK B{z ;w[Zu/ o{g ftu ikDB bJh jh n;h_ fBZeh ejkDh
dh seBhe B{z Gbh GKs ;wM ;ed/ jK. j/mK n;h_ fJe fJe eoe/ ejkDh d/ }o{oh sZsK ;zpzXh
ft;fsqs o{g ftu uouk eoKr/.
jo ;kfjse ftXk ftF/F ;wkie gq;fEshnK s/ fJfsjk;e d"o ftu'I T[gidh j?. gzikph ejkDh dhnK
eEkrs iVQK sK Gkos d/ g"okfDe eEk ;kfjs ftu'I bZGhnK ik ;edhnK jB go ejkDh dk seBheh
wkvb gZSwh f;XKsK dh T[gi j?. fJ;d/ Bkb jh nkX[fBe seBheh ejkDh dk nkozG Gkos ftu
g{zihtkd d/ gqt/F Bkb jh j'fJnk j?. t?p;No fveFBoh ejkDh B{z fJZe ;zy/g rd-fposKs wzBdh
j? fijVk e[M gksoK d/ eowK Bkb i[fVnk j'fJnk j?.1 fJ;/ soQK po?Ivo w?fET{ ejkDh B{z fJe
gkso s/ fJe ;fEsh Bkb i'Vdk j?.2 fJE/ ejkDh ftubh fJe gkso s/ fJe ;fEsh fJ; ftubh
;zy/gsk tZb ;ze/s eodh j?. ejkDh ftubh fJ; ;zy/gsk ekoB jh n?uHihHt?b} fBZeh ejkDh B{z
gzdoK fwzN ftu gVQh ikD tkbh gVQs Bkb i'Vdk j?. d{;ok fJ; ftu fe;/ rZb B{z fJzB/ ebkwJh
Yzr Bkb gq;s[s ehsk ikt/ fe T[j gkme B{z fJe jb{Dk ns/ t[;dh fdqFNh ftu fJe uwe g?dk
eo ;e/.3
n?vro n?bB g' nB[;ko th, @@ejkdh nkgD/ nkg ftu fJe nfijk g{oD gqeEB j? i' J/Bk
;zy/g j't/ fe gkme T[;B{z fJe jh p?me ftu ;wkgs eo ;e/.##4
i/w} fbB nB[;ko, @@fJe gkos d/ ihtB dh gfotosBFhb xNBk dk BkNeh Yzr Bkb ;zg/y
gqeEB jh ejkDh j?.##5
T[go'es gfoGkFktK ejkDh ftubh ;zy/gsk, ;ziw ns/ T[;d/ nkeko d/ fBZe/ j'D d/ Bkb-Bkb fJe
gkso s/ fJe ;fEsh B{z nroG{fws eodhnK jB. go vkH r[obkb f;zx B/ ejkDh d/ nkeko d/
Bkb-Bkb T[; ftubh ;zxDsk ns/ ifNbsk B{z T[Gkfonk j?. T[; nB[;ko, @#fBZeh ejkDh iK fBZeh
ejkDh pDkT[D tkbh rZb f:dk nkeko BjhI. nkeko sK e/tb fJ;dk pkjoh bZSD j?. fJ;d/ Bkb
jh fJ;d/ nzsohth bZSDK B{z th d/yDk j't/rk.##6 ejkDh ftub/ fJjBK nzsohthI bZSDK T[ZGo
N/e oZyd/ j'J/ T[j ejkDh B{z wB[Zyh fuzsktK ns/ ;Zf;nktK B{z wkBth ;zdoG ftu g/F eoB tkbh
fJe ftXk wzBdk j?. fi; ftu wkBth gk;ko fJZe nZX tkoh jh ;wkie wkj"b Bkb Neokn e/
;wZf;nk dk o{g XkoB eo ;ed/ jB.7
;w[Zu/ s"o #s/ fejk ik ;edk j? fe ejkDh dk ftXkrs wkvb fBozso spdhbh ftu'I bzx fojk j?.
fiZE gfjbK ejkDh fJe B{es/ sZe wfjd{d ofj nkdoFtkdh gqtuB nXhB f;oih iKdh ;h T[E/
ni'e/ ;wki ftubh ifNbsk nXhB ni'eh gzikph ejkDh fJe B[es/ s/ fJe ftuko s'I nZr/ tX e/
pj[gosh s/ pj[fdFkth pD rJh j?. ejkDh ftu nkJh fJj spdhbh ifNb gq;fEshnK ftu'I T[GoB
tkb/ r[zMbdko toskfonK ftu pDB tkbh wB[Zy dh ifNb g/uhdrh dh g/Fekoh Bkb i[Vh j'Jh j?.
fJ;/ ekoB ejkDh nkeko gZy'I BjhI ;r'I v{zxkJh gZy'I tX/o/ wjZstg{oB j?.
2 H2 H 3 gkm dh o{g-o/yk
2 H2 H3 H 1 r'_d iK gbkN
ejkDh dh gfjbh ftµ/µsk r'_d j?. r'_d xNBktK d/ T[; ;w{j B{z fejk iKdk j? fi; B{z fJe yk;
soshp Bkb ejkDheko fJe ebkswe o{g pyµdk j?. r'_d fJe yk; soQK dk BkNeh w[ZY j[zdk j?
ns/ j"bh j"bh fBZeh ejkDh ftubh r[zMb pkjo'_ nkT[Dh µ[o{ j[zdh j? ns/ ghvh j' iKdh j?. fiE/
fJj pj[s T[bMh j'Jh ikg/ ns/ gkme B{z fJj gsk Bk bZr ;e/ fe b/ye j[D T[; B{z fejV/ gk;/
w'V/rk T[; B{z ejkDh dk wZX wzfBnk iKdk j?. wZX s'_ f;yo sZe ejkDheko fJ; r[zMb B{z skµ
d/ wkfjo fyvkoh tKr nfijh f;nkDg Bkb y/bdk j? fe gkme dh ;w[Zuh o[uh T[; B{z ikDB ftu
bZrh ofjzdh j?. fiE/ r[zMb y[Zb ikJ/ T[j ejkDh dk f;yo jz[dk j?.
f;nkDk ejkDheko f;yo ns/ nzs ftu pj[sk ck;bk Bjh_ oZydk ;r'_ nkw s"o s/ fJj Bkb' Bkb
j[zd/ jB. fJzi Bk eoB tkbk ejkDheko T[; nZbQV ;tkDh tKr j[zdk j? i' wNeh ftu foVe/ ik
oj/ djh_ T[go wZyD nk ikD s/ th wXkDh wkoBh ikoh oZy/. fit/_ T[j nZbVQ ;tkDh fJzi nkgDk
e[M wZyD rtk p?mdh j? T[;/ soQK jh ejkDheko Bkb th tkgodk j?. fBZeh ejkDh dk nzs BkNeh,
MNgNk ns/ ;[MkT{ j'Dk ukjhdk j? sK fe T[E/ g[i e/ gkme j?okB ofj ikJ/ s/ T[; dk fdb eo/
fe b/ye ejkDh B{z nZr/ j'o s'odk sK uzrk jz[dk. fJ; ;[MkT{g[D/ Bkb b/ye pj[sk e[M Bk efj
e/ th ;G e[M efj iKdk j?.
ejkDh ftu gbkN d/ Bkb T[g-gbkN th jz[d/ jB. gbkN d' gqeko d/ j' ;ed/ jB-ebfgs s/
:EkoEtkdh. fJj ;wkfie, nkofEe, Xkofwe, o[wKfNe, f;ZfynkdkfJe, wB'ftfrnkBe, okiBhfse
nkfd ;G gqeko d/ j' ;ed/ jB. gbkN ftu ckbs{ xNBktK Bkb eJh tko bNek g?dk ehsk iKdk
j? iK eJh tko T[g-gbkN Bkb ejkDh r[zMbdko pDkT[D dh e'fµµ ehsh iKdh j?, gozs{ nkX[fBe
fBZeh ejkDh ftu nfijk eoB B{z r[D Bjh_ wzfBnk iKdk feT[_fe ni'eh ejkDh ft;sko dh EK
v{zxkJh tb ikD s/ fJe ft;/aµ fSD B{z cVB dk :sB eodh j?.
fBZeh ejkDh dh r'_d dh ;cbsk fJ; rZb ftu j? fe r'_d T[s;[esk Gog{o j't/ ns/ gkme ejkDh
d/ nzs se ikDB bJh T[sktbk oj/ fe *nZr'_ eh j'fJnk <* fJ; d/ Bkb fJj th gsk bZrdk
ofjDk ukjhdk j? fe e[M feT[_ j'fJnk < gbkN sK jh ;cb wzfBnk ik ;edk j? i/ jo xNBk
dk ekoD ;[Gkfte jh gsk bZrdk oj/. Gkt fJj fe fBZeh ejkDh Gkt/_ fBZeh }o{o j? go fJ;
ftu ejkDh sZs ekch wksok ftu j'Dk ni/ th }o{oh j?. fJ; rZb ftu µZe Bjh_ fe nZi dh
ejkDh ebk ftu r'_d dh wjZssk xNk fdZsh rJh j? ns/ fJ; dh EK }'o j[D gkso T[;koh T[Zs/
j[zdk j? (ns/ fJj spdhbh r[Dekoh ;kps j' ojh j?) gozs{ fJ; dk noE edkfus Bjh_ fe fBZeh
ejkDh ftu ejkDh ns/ r'_d B{z fpbe[b jh fsbKibh d/ fdsh ikt/ iK fdsh ik ;edh j?. n;b
ftu ejkDh ftu wB[Zyh fdbu;gh dk ekoD fJ; ftu ejkDh o; dk j'Dk jh j?.
fBZeh ejkDh ftu o"uesk dk j'Dk nfs }o{oh j?, Bjh_ sK ejkDh nkgDh nkswk r[nk
p?m/rh. ejkDh ftu o"uesk fbnkT[D d/ eJh sohe/ jB, gozs{ r'_d B{z ebkswe sohe/ Bkb phV
e/ T[s;[esk g?dk eoB Bkb fJj nkw s"o s/ gqkgs j' iKdh j?. jk; ftnzr fJe j'o ;kXB j?
fi; okjh_ ejkDh ftu o"uesk nk iKdh j? ftµ/ dh w"fbesk, nihp xNBk dh u'D ns/ nkgDh µ?bh
d/ }'o okjh_ th eJh ejkDheko o"uesk g?dk eo ftykT[_d/ jB.
2 H2 H3 H 2 gkso T[ ; koh
fBZeh ejkDh ftu gksoK dh frDsh xZN oZyh ikJ/. e/tb T[sB/ jh gksoK B{z fBZeh ejkDh ftu
fbnKdk ikJ/ fizfBnK dk nkT[Dk nfs }o{oh j't/. e'Jh gkso p/b'Vk Bk j't/. nZi dk gkme ejkDh
ftu ckbs{ gkso podkµs Bjh_ eo ;edk. fJ; soQK gkso-;ze'u fJ; dk fJe }o{oh r[D j?.
fJBQK ftu'_ u[D/ j'J/ gksoK ftu'_ nkw s"o s/ fJe jh w[Zy gkso pDkfJnk iKdk j? fi; d/ d[nkb/
;koh ejkDh x[zwdh j?. pkeh d/ gkso sK T[; d/ ;jkfJe gkso j[zd/ jB fi; soQK fJe' jh bkVk
jz[dk j? ns/ pkeh ;G poksh ns/ µkdh ;w/_ ;koh wjZssk bkV/ dh j[zdh j? ns/ T[; d/ ekoD pkeh
pokshnK dh g[ZS-frZS j[zdh j?. bkV/ fpBK poksh e[M th w[Zb Bjh_ oyd/. poksh sK bkV/ d/
ftnkj ftu e/tb ;jkfJe wB[ZyK dk ezw eod/ jB. fJ; soQK fBZeh ejkDh dk BkfJe bkV/ tKr
j[zdk j? ns/ T[; d/ ;jkfJe gkso pokshnK tKr. fJj w[Zy gkso e'Jh th j' ;edk j? fJ;soh,
wod, pZuk, p[ZYk, gµ{, gzSh nkfd.
f;nkDk ejkDheko nkgDk pj[s fXnkB w[Zy gkso B{z g/µ eoB t/b/ d/_dk j? sK fe T[j ;jh noEK
ftu w[Zy gkso pD ;e/. gkso B{z ;ohoe ns/ wkBf;e d'jK o{gK ftu fusfonk iKdk j? gozs{
;ohoe fusoD tZb fXnkB xZN ns/ wkBf;e dµk tZb tX/o/ j'Dk ukjhdk j?. fJ; soQK ;cb
ejkDheko nkgD/ w[Zy gkso dk wB'ftµb/µD g/µ eodk j? sK fe gkme T[; dh ejkDh d/ gkso
B{z nzdo'_ tX/o/ ikD ;e/ feT[_fe n;bh wB[Zy ;kvk nzdobk wB[Zy jh j? pkjobk o{g sK X'yk th
j' ;edk j?. w[Zy gkso dh ;w[Zuh µy;hns fBZeh ejkDh ftu g/µ Bjh_ ehsh ik ;edh (fJj ezw
Bktb dk j?) fJ; bJh fBZeh ejkDh d/ b/ye B{z ukjhdk j? fe T[j nkgD/ u[D/ j'J/ w[Zy gkso
dh µy;hns dk T[j gfjb{ BkNeh o{g ftu T[ikro eo/ fi; dk f;ZXk ;zpzX ejkDh d/ ftµ/ Bkb
j't/. ejkDheko B{z gksoK dh gkso T[;koh T[BQK d/ eowK okjh_ eoBh ukjhdh j? Bk fe nkgD/
fpnkBK okjh_. gkme B{z fJzM wfj;{; j't/ fe gkso B{z T[j nkg ikD fojk j? Bk fe b/ye T[;
B{z T[; pko/ dZ; fojk j?. fJ; soQK gkso s/ gkme ftueko fJe ;KM s/ fJe;[osk g?dk j' iKdh
j?. f;nkDk ejkDheko gkme ns/ gkso ftueko f}nkdk dyb d/ e/ fe;/ gqeko dh o[ektN Bjh_
pDdk.
2 H2 H3 H 3 ftµ/ t;s{
ejkDheko nkgDh ejkDh bJh fe;/ soQK dk th ftµk u[D ;edk j?. gozs{ w"fbe ftµ/ dh u'D uzr/
ok gqGkt gkT[_dh j?. jK ejkDheko B{z T[j ftµk u[DBk ukjhdk j? fi; pko/ T[; B{z fBZih (iksh)
frnkB s/ nB[Gt j't/ Bjh_ sK T[j nkgDh ejkDh okjh_ gkme T[s/ uzrk gqGkt Bjh_ gk ;e/rk.
fBZe h ejkDh bJh ftµ/ dh u'D eoB ;w/_ b/ye B{z yk; fXnkB d/Dk g?_dk j?. T[j fJ; S'N/
nkeko dh nkgDh ouBk bJh T[j ftµ/ u[D/ i' fJ; d/ S'N/ ebkt/ ftu Gbh GKs ;wk
;e/ .
2 H2 H3 H 4 gq Gkt dh J/esk
fijVk ejkDheko ejkDh ftu µ[o{ s'_ nzs sZe gqGkt dh J/esk ekfJw Bjh_ oZy ;edk T[j ;cb
ejkDheko Bjh_ wzfBnk ik ;edk. f;nkDk ejkDheko nkgD/ gqGkt dhJ/esk bJh Y[Zet/_ gkso
u[Ddk j?, b'Vh_dh r'_d xVdk j? ns/ nkgDh µ?bh d/ okjh_ u[Dh rJh ;koh ;kwZroh B{z fJzM g/
µ eodk j? fe T[; B{z gqGkt dh J/esk gqkgs j' ;e/. eJh nkb'ue sK fszB/ J/esktK (;w/_, ;EkB
s/ gqGkt) dk fynkb oZyD T[Zs/ }'o fdzd/ jB (gfjbhnK d' }o{oh Bjh_) gozs{ fJ; rZb s'_ e'Jh
th w[Beo Bjh_ j' ;edk fe fBZeh ejkDh ftu gqGkt dh J/esk dk j'Dk nfsnzs }o{oh j?. i/ fBZeh
ejkDh ftu gqGkt dh J/esk dh EK gqGkt dh nB/esk j? sK T[j uzrh fBZeh ejkDh fpbe[b Bjh_
nytk ;edh. fJe fBZeh ejkDh B{z gqGkt gkT[Dk ukjhdk j?. jK gqGkt dh J/esk th fJ; soQK
dh j'Dh ukjhdh j? fe T[j gqGkt ;zg{oBsk dk th MkT[bk gkJ/, Gkt fJj j? fe gqGkt dh J/esk
gkme dh fJ; soQK fBµk eo d/t/ fe T[j fBjkb s/ wyw{o j' ikJ/ ns/ e[M fuo ft;wkd dh jkbs
ftu nk ikJ/. fJ; soQK dh ouBk wB s/ ;dhth gqGkt gkT[_dh j?.
;t?-w[bKeD bJh gqFB
1H ejkDh ftZu gkso T[;koh dh eh wjZssk j?<
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2H ejkDh d/ gbkN pko/ uko ;soK ftZu dZ;'.
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2 H2 H3 H 5 Y[ Z e th_ tkoskbkg
Y[Zeth_, ;zy/g ns/ BkNeh tkoskbkg fBZeh ejkDh dk fJe j'o r[D j?. fBZeh ejkDh B/ ihtB dk
gqfsfpzp g/µ eoBk jz[dk j?. ihtB ftu n;h_ rZbK ehs/ fpBK ofj Bjh_ ;ed/, fJ; bJh fBZeh
ejkDh ftu tkoskbkg dh th nkw s"o s/ tos'_ ehsh iKdh j?. gozs{ tkoskbkg s'_ fpBK th ejkDh
fbyh ik ;edh j? ns/ eJh ;cb ejkDhnK fbyhnK rJhnK jB. jK seohpB jo ;cb fBZeh
ejkDh ftu fJ; dh E'VQh pj[s tos'_ }o{o ehsh iKdh j?. tkoskbkg gksoK d/ ;[Gk, T[wo, feZs/
ns/ ;w/_ s/ ;EkB nB[;ko j'Dh ukjhdh j?. gksoK d/ ;[GktK nB[;ko fJ; eoe/ fe b/ye B/ nkgD/
gksoK dh µy;hns dh Skg gkme dh wkBf;esk T[Zs/ brkT[Dh j[zdh j? ns/ fJj Skg brkT[D dk
fJe sohek tkoskbkg ftubh fJe;kosk j?. fit/_ ihtB ftu n;h_ jo pzd/ B{z (fi; B{z n;h_ ikDd/
j'JhJ/) fpBK d/y/, T[; B{z T[; dh nktk} iK p'bD d/ Yzr s'_ gSkD iKd/ jK, fJt/_ jh i/ b/ye
T[; dh gkso dh tkoskbkg ftu fJe;kosk B{z ekfJw oZy ;e/, sK ejkDh d/ gksoK dh gSkD
;fji/ jh ehsh ik ;edh j?. fiT[_ jh fe;/ gkso dh p'bh j'Jh e'Jh ;so ;kv/ ;kjwD/ g/µ ehsh
iKdh j? sK n;h_ (i' ejkDh gVQh j't/) MZN gSkD iKd/ jK fe fJj ;so cbkD/ gkso B/ cbkD/
cbkD/ ;w/_ T[ukoh ;h, feT[_fe seohpB jo wB[Zy dh µy;hns rshµhb j[zdh j? ns/ fJj fJe ;w/
_ s/ fJe' soQK dh iK fJe' sohe/ dh rZb Bjh_ eodk, ;r'_ jkbs w[skpe E'Vh pj[sh spdhbh eo
b?_dk j?.
fJBQK rZbK s'_ fJbktk tkoskbkg ;zy/g ns/ BkNeh j'Dh ukjhdh j?. Gkt fJj j? fe fBZeh ejkDh
ftu fJsBh r[zikfJµ Bjh_ j[zdh fe fJe gkso sK b?euo eodk oj/ ns/ d{ik u[Zg eoe/ ;[Ddk
oj/. (f;tkJ/ T[d'_ fJzM eoBk ftµ/ dh wip{oh j't/.) nkw s"o s/ fBZeh ejkDh ftubh tkoskbkg
S'N/ S'N/ u[;s tkeK ftu g/µ ehsh iKdh j? i' Bk e/tb Y[Zeth_ jh j[zdh j? ;r'_ gksoK d/ ;[GktK
B{z th T[xkVdh ubh iKdh j?. tkoskbkg dh µpdktbh pkeh ejkDh Bkb'_ tZyoh j[zdh j?. fJ;/
ftbZyDsk eoe/ fJj fJe tZyok ;[nkd gqdkB eodh j?.
2 H2 H3 H 6 tksktoD
tksktoD fJe j'o r[D j? fi; dk fJe fBZeh ejkDh ftu j'Dk pj[s }o{oh j?. fJ; dk ftµ/ s/
fBGkn ftu pVk jZE j[zdk j?. fJ; fpBK e'Jh ftµk g{oD ;cbsk Bkb fBGkfJnk Bjh_ ik ;edk
feT[_fe i' wB[Zy fJe ;wkfie iht j? fijVk fJe yk; soQK d/ tksktoD ftu ofjzdk j?, fJ; bJh
}o{oh pD iKdk j? fe fBZeh ejkDh ftub/ fpnkB ehs/ ik oj/ ihtB d/ fgS'eV ftu th fJe
Y[ZetK|cZptK tksktoD j't/ i' gksoK d/ ;[GktK B{z T[xkVB ftu, r[zMb B{z ekfJw oZyD s'_ fgS'_
y'bQD ftu ns/ ft;/a dh T[;koh s/ fBGkn ftu µesh gqdkB eo/. tksktoD ejkDh d/ gksoK, r'_d
iK ftµ/ s'_ tZy BjhI jz[dk ;r'_ fJj ;kfonK Bkb fJzM ofunk fwfunk j[zdk j? fit/_ jZv ns/ wk;.
2 H2 H3 H 7 ;zy/gsk
;zy/gsk fBZeh ejkDh dk fJe j'o r[D j?. fe;/ nkb'ue B/ mhe jh nkfynk j? fe ejkDheko B{z
nkgD/ w;kb/ dh eKN SKN p/dodh Bkb eoBh ukjhdh j? feT[_fe fJj eKN SKN fBZeh ejkDh ftu
;zy/gsk s/ ;ziwsk fbnkT[_dh j? i' nZr'_ gqGkt d/ r{VQ/gD ftu tkXk eodh j?. fBZeh ejkDh ftu
e'Jh rZb efjDh j? s/ fet/_ efjDh j?, dh pikJ/ e'Jh rZb ejkDh s/ fet/_ Bjh_ efjDh, tZbtX/
o/ fXnkB fdZsk iKdk j?, ejkDh ftu fisB/ E'VQ/ gkso bJ/ ikD, fisBhnK E'VQhnK xNBktK j'D
ns/ fisB/ E'VQ/ µpdK dh ebkswe tos'_ ehsh ikJ/, T[sBh jh f}nkdk fBZeh ejkDh gqGktµkbh pD
iKdh j?.
2 H2 H3 H 8 Y[Ze tK s/ ;zy /g f;ob/ y
T[go'es rZbK s'_ fJbktk ejkDh d/ f;ob/y tb th fXnkB d/Dk ukjhdk j?. fJj ejkDh dk T[j
Gkr j? fijVk ;G s'_ gfjbK gkme d/ ;zgoe ftu nkT[_dk j?. nkw s"o s/ ejkDh dk f;ob/y
ebkswe j'Dk ukjhdk j? fijVk Bk e/tb gVQD ;w/_ jh gkme B{z ejkDh gVQB dh gq/oBk d/t/ ;r'_
T[j ejkDh d/ ;w[Zu/ ftµ/ dh nzso-nkswk B{z th g/µ eo/. ejkDh d/ gksoK d/ BktK d/ nkXko
s/ ejkDh dk ofynk BK ebk gZy s'_ xNhnk ;wfMnk iKdk j? ns/ b/ye dkf;ob/y u'D pko/ ebk
gZy s'_ ;kXkoDsk dh ;{uBk d/_dk j? gozs{ eJh tkoh gkso fJsB/ pbtkB j[zd/ jB fe T[BQK d/
BK T[Zs/ jh ejkDh dk BK ofynk ikDk T[fus gqshs j[zdk j?.
2 H2 H3 H 9 BkNeh s/ MNgNk w[ZY
ejkDh dk w[ZY BkNeh s/ MNgNk j'Dk ukjhdk fi; ftu w[Zy gkso s/ ftµ/ dh ikD-gSkD eokT[Dh
}o{oh j?. i/ ejkDh d/ nkozG ftu p/b'Vh G{fwek j't/rh sK gkmeK ftu nZr/ eh j'fJnk ikDB dh
fJZSk Bjh_ ikr/rh. fJ; soQK ejkDh o;-jhD j' ikt/rh.
2 H2 H 3H1 0 µ?bh
ejkDheko fJj ;kok e[M sK jh eo ;edk j? i/ T[; dh nkgDh w"fbe fbyD µ?bh j't/ i' Bk e/
tb T[; dh ;w[Zuh ;wZroh B{z ebkswe o{g d/t/ ;r'_ T[; B{z j'o ejkDhekoK s'_fBy/V/. i/
ejkDheko nkgDh ejkDh dh µ?bh ftu E'VQk fijk ekftwJh ozr T[xkV ;e/ sK fJj ozr T[; dh
fBZeh ejkDh B{z uwek d/t/rk. ekftwJh gqfsGk ejkDh ftub/ Bk}[e s/ ;{yw wB'GktK B{z th
gqGktµkbh sohe/ Bkb g/µ eoB ftu pj[s ;jkfJsk eodh j?.
gqf;ZX nzro/}h ftdtkB ;NhcB nB[;ko ejkDhnK fszB fe;w dhnK j[zdhnK jB- gfjbh j? gkso
gqXkB ejkDh, d{ih j? xNBk gqXkB ejkDh s/ shih fe;w tk:{ wzvb gqXkB ejkDh dh j?. gozs{,
fJE/ fJj G[b/yk Bjh_ g?Dk ukjhdk fe fJBQK tZy tZy fe;w dhnK ejkDhnK dk nkg; ftu e'Jh
;zpzX Bjh_. fJj fszB nkg; ftu nzso ;zpzfXs j[zdhnK jB, coe e/tb fJsBk jz[dk j? fe gkso
gqXkB ejkDh ftu pj[sk }'o gkso T[;koh T[Zs/ j[zdk j? ns/ pkeh ;kohnK uh}K B{z fJ; Nkeo/ ftu
xZN wjZssk fdZsh iKdh j?. fJ;/ soQK xNBk gqXkB ejkDh ftu pj[sk }'o r'_d T[Zs/ jz[dk j? ns/
j'o uh}K T[Zs/ xZN. fJj' rZb tksktoB gqXkB ejkDh pko/ ejh ik ;edh j?. fJ; ftu pj[sk
fXnkB fJe yk; soQK dk tk:{ wzvb T[;koB T[Zs/ fdZsk iKdk j?. pkeh ejkDh ;kwZroh B{z fJ;
dk ;jkfJe pDk e/ fJe yk; wzst dh f;ZXh bJh tofsnk iKdk j?, gozs{ ;cb tksktoB gqXkB
ejkDh fbyDh pj[s efmB jz[dh j?. fJ;/ ekoD gzikph ejkDh ;kfjs ftu pj[s xZN tksktoB
gqXkB ejkDhnK fwbdhnK jB. fJj xkN Bk e/tb gzikph ;kfjs ftu ;r'_ ;z;ko dhnK j'o GkµktK
ftu th B}o nkT[_dh j?.
fJBQK fszB fe;wK s'_ fJbktk ejkDhnK dhnK e[M j'o fe;wK th jB fit/_ ftµ/ gqXkB ejkDh, ykek
ejkDh, fJe gksoh, BkNeh, wB-puBh nkfd. ftµ/ gqXkB ejkDh ftu ejkDheko e'Jh n?;k T[Zuk
s/ v{zxk ftµk u[D b?_dk j? fi; d/ fBGkn tZb jh pj[s fXnkB d/_dk j?. nfijh ejkDh dh wjkBsk
T[; dh ftµ/ u'D ns/ ftµ/ fBGkn ekoD jh j[zdh j?. ykek ejkDh ftu fJe' gkso dh µy;hns
dh w'jo bkT[D tZb b/ye tX/o/ fXnkB d/_dk j?. fJj gkso gqXkB ejkDh s'_ fJ; rZb ftu tZyoh
jz[dh j? fe fJ; dh r'_d nkw s"o s/ fYZbh j[zdh j?. gozs{, gkso gqXkB ejkDh dh r'_d nkw s"o
s/ fYZbh Bjh_ j[zdh. fJe gksoh, BkNeh wB puBh ejkDh ftu fJe' gkso jh fBo'b nkgDhnK rZbK
okjh_ ejkDh dh r'_d B{z T[;kodk j? ns/ j'o gksoK dk f}eo e/tb nf;ZX/ sohe/ Bkb jh fbnKdk
iKdk j?.
fJj ;kohnK ftµ/µsktK ob e/ ejkDh seBhe dh e;tZNh B{z pDkT[_dhnK jB fi; nB[;ko goy
jh fe;/ ejkDh dk g{ok w[Zb g[nkT[_dh j?. fJBQK ;ko/ r[DK B{z fJe EK fJeZso eoe/ n;h_ efj
;ed/ jK fe BthB fBZeh ejkDh rbg dk T[j BthB o{g j? i' r'_d okjh_ fe;/ fJe w[Zy xNBk
iK fJe gkso dk BkNeh fpnkB ;ziwsk Bkb fJ; soQK eodk j? fe T[; dk gqGkt ;zg{oD s/
fJefjok j' fBpVdk j?.
2 H2 H 4 f;Z N k
T[go'es gkm B{z tkuD s'I pknd n;hI fJj GbhGKs ;wM ;ed/ jK fe fJe
tXhnk ejkDh, do;kfJ rJ/ ;ko/ sZsK dh wzr eodh j?. fBZeh ejkDh ni'e/
;w/I dk ;G s'I jowB fgnkok ;kfjs o{g j?.
S'N/ gqFB
1H ejkDh eh j?<
2H fBZeh ejkDh dhnK d' ftF/FsktK dZ;'.
3H ejkDh d/ gbkN s'I eh Gkt j?<
tZv/ gqFB
1H ejkDh ftZu F?bh dh eh wjZssk j?, ft;Eko ;fjs dZ;'.
2H ejkDh ftZu gqGkt dh J/esk pko/ ukBDk gkU.
1H Webster's Third New International Dictionary. P-2103.
2H n?;Hn?;H T[Zgb (vkH), gzikph ejkDheko, gzBk-24H
3H irBBkE gqFkd Fowk, ejkDh ek ouBk-ftXkB, gzBk-4H
4H fpeow f;zx x[zwD, gzikph fBZeh ejkDh ;o{g, f;XKs s/ ftek;, gzBk-45H
5H T[jh, gzBk-45H
6H oiBhF pjkdo f;zx (vkH), rbg nfXn?B, gzBk-67H
7H Xowgkb f;zrb, gzikph ejkDh BthB gqftoshnK, gzBk-18, r[obkb f;zx (;zgkH)

ਬੀ.ਏ. ਭਾਗ ਪਿਹਲਾ ਪੰ ਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ (ਚੋਣਵ)
ਪਾਠ ਨੰਬਰ : 2.3
ਨਾਵਿਲਟ ਤੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ
2.3.1 ਪਾਠ ਦਾ ਉਦੇਸ਼

2.3.2 ਭੂਿਮਕਾ
2.3.3 ਪਾਠ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ
2.3.3.1 ਨਾਵਿਲਟ
2.3.3.2 ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ
2.3.4 ਿਸੱ ਟਾ
2.3.5 ਅਿਭਆਸ ਲਈ ਪਸ਼ਨ
2.3.6 ਸਹਾਇਕ ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ
2.3.1 ਪਾਠ ਦਾ ਉਦੇਸ਼

ਇਸ ਪਾਠ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਿਵਿਦਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਿਹਤ ਰੂਪ ਨਾਵਿਲਟ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਤ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ।
ਨਾਵਿਲਟ ਤੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱ ਚ ਜੋ ਸਾਿਹਤਕ ਤੱ ਤ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਜਦਾ ਹੈ ਉਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ।
2.3.2 ਭੂਿਮਕਾ
ਿਹੰ ਦੀ ਿਵੱ ਚ ਨਾਵਿਲਟ ਨੂੰ ਉਪਿਨਆਿਸਕਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਿਣਆ ਜਦਾ ਹੈ। ਿਜਹੜਾ ਅਕਾਰ ਿਵੱ ਚ ਸਧਾਰਣ ਕਹਾਣੀ ਤ
ਲੰਮਾ ਅਤੇ ਸੰ ਪੂਰਣ ਨਾਵਲ ਤ ਛੋਟਾ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਪੱ ਛਮ ਿਵੱ ਚ ਛਪੇ ਹੋਏ ਨਾਵਿਲਟ ਦਾ ਅਕਾਰ ਲਗਭਗ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਤ ਲੈ ਕੇ
50 ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਬਦ ਤੱ ਕ ਿਮਲਦਾ ਹੈ। ਸਧਾਰਣ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾਵਿਲਟ ਿਵੱ ਚ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱ ਤ ਿਮਲ ਜਦੇ ਹਨ। ਪੰ ਤੂ ਇੱ ਕ
ਕਥਾ ਸੂਤਰ ਜ ਥੀਮ, ਇੱ ਕ ਕਥਾ ਉਪਕਥਾਵ ਦੀ ਅਣਹਦ, ਨਾਟਕੀ ਿਵਅੰ ਗ, ਸੰ ਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਿਸਖਰ ਦੀ ਨĂੜਤਾ ਪਾਤਰ ਦੀ
ਅਲਪ ਿਗਣਤੀ ਅਤੇ ਸੰ ਵਾਦ ਿਵੱ ਚ ਸੰ ਜਮ ਇਸਦੇ ਿਵਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਹਨ।
2.3.3 ਪਾਠ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ
2.3.3.1 ਨਾਵਿਲਟ
ਪੰ ਜਾਬੀ ਿਵੱ ਚ ਨਾਵਲੈ {ਟ ਦੀ ਰਚਨਾ ਭਾਵ ਘੱ ਟ ਹੋਈ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੰ ਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸਾਿਹਤ
ਿਸਧਤਕਾਰ ਵੱ ਲ ਮੁੱ ਢ ਤ ਹੀ ਚੇਤੰਨਤਾ ਿਦਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਸਿਤੰ ਦਰ ਿਸੰ ਘ ਨੂਰ ਆਪਣੇ ਇੱ ਕ ਲੇ ਖ ਿਵੱ ਚ ਨਾਵਲੈ {ਟ
ਬਾਰੇਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱ ਕ ਟਰਿਜਟਰੀ ਿਵਧਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨ ਅਨੁਸਾਰਯੂਰਪ ਿਵੱ ਚ
ਬੀ.ਏ. ਭਾਗ ਪਿਹਲਾ 18 ਪੰ ਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ (ਚੋਣਵ)
ਜਦ ਨਾਵਲ ਦਾ ਿਵਕਾਸ ਹੋਣਾ©ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਤ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਨਾਵਲ ਵੱ ਖ ਵੱ ਖ ਯੂਰਪੀਭਾ©ਾਵ ਿਵੱ ਚ ਇਸ ਲਈ ©ਬਦ
ਨਵੇਲੋ, ਨਵਲੋ , ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਤੇ ਿਫਰ ਨਾਵਲ ਜੋ ਨਾਵਲ ਛੋਟੇਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰ ਦੇ ਸਨ, ਉਹਨ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਨਾਵਲ ਆਖ ਿਲਆ
ਿਗਆ ਤੇ ਜਦ ਨਾਵਲ ਦਾ ਰੂਪਾਕਾਰ ਸਥਾਿਪਤਹੁੰ ਦਾ ਿਗਆ ਉਦ ਸਪੁੱ ਚੇ ਨਾਵਲ ਲਈ ©ਬਦ ਨਾਵਲ ਹੀ ਵਰਿਤਆ ਿਗਆ।
ਜਰਮਨ ਲੇ ਖਕ ਇਸ ਲਈ ਨĄਵੇਲਾ ©ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਲਾ ਦਰਿਮਆਨĂ ਆਕਾਰ ਦਾ
ਗਲਪੀ ਿਬਰਤਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਿਜਸ ਿਵੱ ਚ ਇੱ ਕ ਰੌਚਕ ਘਟਨਾ ਕਰਮਸਿਥਤੀ ਜ ਤਨਾਓ ਦੀ ਪੇ©ਕਾਰੀ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਿਜਸ ਦੀ
ਕਹਾਣੀ ਿਵੱ ਚ ਇੱ ਕ ਅਣਿਕਆਿਸਆ ਮੋੜ ਆਦਾਹੈ। ਇਸ ਿਵਰਤਤ ਦਾ ਅੰ ਤ ਹੈਰਾਨੀ ਭਿਰਆ ਉਮੀਦ ਤ ਬਾਹਰਾ ਪਕਾਰ
ਇੱ ਕ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਰਚਨਾ ਿਵਤ ਿਵੱ ਚ ਕੋਈ ਠĄਸ ਪਤੀਕ ਘਿੜਆ ਜਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਿਬਰਤਤ ਨੂੰ ਿਨਰੰ ਤਰਤਾ
ਅਤੇਗਤੀ ਪਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਜਰਮਨ ਲੇ ਖਕ ਇਸ ਲਈ ਨĄਵੇਲਾ ©ਬਦ ਦੀ ਵਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਲਾ ਦਰਿਮਆਨĂ ਆਕਾਰ ਦਾ
ਗਲਪੀ ਿਬਰਤਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਿਜਸ ਿਵੱ ਚ ਇੱ ਕ ਰੌਚਕ ਘਟਨਾ ਕਰਮਸਿਥਤੀ ਜ ਤਨਾਓ ਦੀ ਪੇ©ਕਾਰੀ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਿਜਸ ਦੀ
ਕਹਾਣੀ ਿਵੱ ਚ ਇੱ ਕ ਅਣਿਕਆਿਸਆ ਮੋੜ ਆਦਾਹੈ। ਇਸ ਿਵਰਤਤ ਦਾ ਅੰ ਤ ਹੈਰਾਨੀ ਭਿਰਆ ਉਮੀਦ ਤ ਬਾਹਰਾ ਪਕਾਰ
ਇੱ ਕ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਰਚਨਾ ਿਵਤ ਿਵੱ ਚ ਕੋਈ ਠĄਸ ਪਤੀਕ ਘਿੜਆ ਜਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਿਬਰਤਤ ਨੂੰ ਿਨਰੰ ਤਰਤਾ
ਅਤੇਗਤੀ ਪਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਨਾਵਿਲਟ ਨੂੰ ਿਜਆਦਾਤਰ ਉਸ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਰਭਾ©ਾਬੱ ਧ ਕੀਤਾ ਿਗਆ ਹੈ, ਕਿਹਰੀ ਸਿਥਤੀ
ਜ ਘਟਨਾ ਿਵੱ ਚ ਪਸਿਰਆ ਤਣਾਓ, ਇੱ ਕ ਕਥਾ ਸੂਤਰ ਜ ਥੀਮ ਉਪ ਕਥਾਵ ਦੀ ਅਣਹਦ, ਨਾਟਕੀ ਿਵਅੰ ਗ, ਿਤੱ ਖੇ ਘਟਨਾਵੀ
ਮੋੜ ਉਪਰੰ ਤ ਅਣਿਕਆਿਸਆ ਅੰ ਤ ਸੰ ਘਰ© ਅਤੇ ਿਸਖਰ ਦੀ ਨĂੜਤਾ ਪਾਤਰ ਦੀ ਅਲਪ ਿਗਣਤੀ ਅਤੇ ਸੰ ਵਾਦ ਿਵੱ ਚ ਸੰ ਜਮ
ਪਤੀਕ ਯੁਕਤ ਨਾਵਲੈ {ਟ ਦੇ ਵਰਤਤਕ ਸੰ ਗਠਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਖਾਸੀਅਤ ਹਨ ਨਾਵਲਟ ਦੀ ਇਸ ਸਮਝ ਿਵੱ ਚ ਿਵਸਥਾਰ
ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਿਵੱ ਚ ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਿਵਲੱਖਣਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਡਾਕਟਰ ਸਿਵੰ ਦਰ
ਿਸੰ ਘ ਪਲ ਦੇ ਹੇਠ ਿਲਖੇ ਕਥਨ ਨੂੰ ਿਵਚਾਿਰਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-
ਇਸ ਸਾਿਹਿਤਕ ਰੂਪ ਨਾਵਲੈ {ਟ ਿਵੱ ਚ ਪਾਤਰ ਿਗਣਤੀ ਅਤੇ ਪਾਤਰ ਿਵ©ਾਲਤਾ ਵੀ ਘੱ ਟ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਲੇ ਖਕ ਆਪਣੇ
ਪਾਤਰ ਦਾ ਮੰ ਨĄ ਿਵ©ਲੇ ©ਣ ਪੇ© ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤੀ ਡੁੰ ਘਾਈ ਿਵੱ ਚ ਨਹ ਜਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਿਧਆਨ ਆਪਣੇ
ਪਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਜ ਮੁੱ ਖ ਪਾਤਰ ਨਾਇਕ ਨਾਇਕ ਵੱ ਲ ਰਿਹੰ ਦਾ ਹੈ। ਸਹਾਇਕ ਪਾਤਰ ਦੀ ©ਖ©ੀਅਤ ਉਸਾਰਨ ਵੱ ਲ
ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਰੁਝਾਨ ਨਹ ਰੱ ਖਦਾ। ਮੁੱ ਖ ਪਾਤਰ ਦੀ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵੀ ਉਹ ਉਹਨ ਨੂੰ ਬਹੁਪੱਖੀ ਨਹ
ਬਣਾਦਾ, ਸਗ ਆਪਣੇ ਿਵ©ੇ ਦੇ ਮੁੱ ਖ ਨੁਕਤੇ ਦੇ ਨĂੜੇ ਨĂੜੇ ਰੱ ਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਿਵੱ ਚ ਵਾਤਾਵਰਨ ਕੇਵਲ ਸਹਾਇਕ ਰੂਪ
ਵਪਾਰ ਸੰ ਿਖਪਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਿਵਸਥਾਰ ਘੱ ਟ ਅਤੇ ਲੋ ੜੀਦੇ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ ਿਨ{ਕਾ ਨਾਵਲ ਿਦਲ ਨੂੰ ਿਜਆਦਾ ਅਤੇ ਿਦਮਾਗ ਨੂੰ
ਘੱ ਟ ਟੁੰ ਬਦਾ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਦੇ ਿਬਰਤਤ ਿਵੱ ਚ ਪੇ© ਸਿਥਤੀ ਕਿਹਰੀ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱ ਖ ਘਟਨਾ ਰਾਹ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰ ਦੇ ਤਣਾਓ ਦਾ ਿਵਸਥਾਰ ਹੋਰ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵ ਰਾਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਦਾ ਹੈ। ਇੰ ਜ ਇਸ ਿਵੱ ਚ ਿਨ{ਕੀਆਂ ਿਨ{ਕੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵ ਦਾ ਿਬਰਤਤ
ਉਸਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾਵ ਭਾਵ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਤ ਉਲਟ ਇੱ ਕ ਦੂਜੇ ਿਵੱ ਚ ਜਨਮ ਲ ਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਕਦਰੀ ਪਾਤਰ ਦੇ
ਨĂੜੇ ਤੇੜੇ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਿਸੱ ਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰ ਬੰ ਿਧਤ ਹੁੰ ਦੀਆਂ ਹਨ।
ਪੰ ਜਾਬੀ ਿਵੱ ਚ ਇੱ ਕ ਸੁਤੰਤਰ ਿਵਧਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾਵਲੈ {ਟ ਦੇ ਿਵਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸ ਦੀ
ਿਸਰਜਣ ਪਿਕਿਰਆ ਬਾਰੇ ਗਲਪਕਾਰ ਸੁਖਬੀਰ ਦਾ ਇੱ ਕ ਹੇਠ ਿਲਿਖਆ ਕਥਨ ਰੋਚਕ ਸੰ ਕੇਤ ਪਧਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਾਰਚ
2008 ਿਵੱ ਚ ਛਪੇ ਇੱ ਕ ਰਸਾਲੇ ਿਵੱ ਚ ਪਕਾਿ©ਤ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਆਰੰ ਭ ਿਵੱ ਚ ਦਰਜ ਹੈ-
ਫਰਵਰੀ ਅੰ ਕ ਿਵੱ ਚ ਛਪੀ ਆਪਣੀ ਇੱ ਕ ਕਹਾਣੀ ਇੱ ਕ ਹੋਰ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱ ਖ ਪਾਤਰ ਮਨĄਹਰ ਬਾਰੇ ਮ ਦੋ
ਹੋਰਕਹਾਣੀਆਂ ਿਲਖੀਆਂ ਸਨ। ਿਤੰ ਨĄ ਕਹਾਣੀਆਂ ਆਪਸ ਿਵੱ ਚ ਜੋੜਨ ਨਾਲ ਮਨĄ ਹਰ ਬਾਰੇ ਨਾਵਲਟ ਬਣ ਜਦਾ ਹੈ।
ਦਸੰ ਬਰ ਅੰ ਕ ਿਵੱ ਚ ਛਪੇ ਮੇਰੇ ਨਾਵਲ ਟੁਟੀ ਹੋਈ ਲੜੀ ਿਵੱ ਚ ਿਜੱ ਥੇ ਪੰ ਜ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਕ ਖਾਸ ਤਰਤੀਬ ਿਵੱ ਚ
ਜੋੜਨ ਨਾਲ ਪੰ ਜ ਕਢਾ ਦਾ ਨਾਵਲੈ {ਟਬਣਦਾ ਹੈ। ਥੇ ਇੱ ਕ ਹੋਰ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਿਕਸੇ
ਵੀ ਤਰਤੀਬ ਜੋੜਨ ਨਾਲ ਨਾਵਲੈ {ਟ ਬਣ ਜਦਾ ਹੈ।
ਇੱ ਥੇ ਨਾਵਲੈ {ਟ ਬਾਰੇ ਇਹ ਗੱ ਲ ਜਰੂਰ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਿਕ ਿਨ©ਚੇ ਹੀ ਨਾਵਲਟ ਦਾ ਪਕਾਰਜ ਨਾਵਲ ਨਾਲ ਵੱ ਖਰਾ ਹੈ, ਪਰ
ਇਹ ਿਨਰਪੇਖ ਤੌਰ ਤੇ ਿਨਗੂਣਾ ਨਹ ਹੈ।ਨਾਵਲੈ {ਟ ਇਕ ਤਰ ਨਾਲ ਸਾਿਹਜਅਤੇ ਪਿਹਲੀ ਸਟੇਜ ਤੇ ਪਾਠਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ
ਿਵਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਪਿਹਲ ਪਿਹਲ ਆਪਣੇ ਰੋਮਿਚਕ ਜਗਤ ਵੱ ਲ ਆਕਰਿ©ਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਿਵੱ ਚ ਿਬਰਤਤ
ਰਚਨਾਵ ਪੜਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਜਗਾਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਨਾਵਲਟ ਵਰਗੀਆਂ ਹਲਕੀਆਂ ਫੁਲਕੀਆਂ ਰਚਨਾਵ ਰਾਹ ਜਦ ਪਾਠਕ
ਸਾਿਹਤ ਅਿਧਐਨ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਦਾ ਹੈ। ਤ ਉਸਦੀ ਜਿਗਆਸਾ ਵੱ ਧ ਦੀ ਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਿਫਰ ਉਹ ਨਾਵਲ
ਅਤੇ ਹੋਰ ਦਾਰ©ਿਨਕ ਗਿਹਰਾਈਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵ ਵੱ ਲ ਮੁੜ ਜਦਾ ਹੈ।ਨਾਵਲੈ {ਟਦਾ ਪਕਾਰਜ ਨਾਵਲ ਨਾਲ ਵੱ ਖਰਾ ਤ
ਹੋ ਜਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਿਵੱ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਸੁੱ ਟ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨਹ ਹੁੰ ਦੀ ਸਾਿਹਤ ਖੇਤਰ ਿਵੱ ਚ ਉਸਦੀ
ਆਪਣੀ ਸਾਰਿਥਕਤਾ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ
ਸਵੈ-ਮੁਲਕਣ ਪਸ਼ਨ
1. ਨਾਵਿਲਟ ਨੂੰ ਿਹੰ ਦੀ ਿਵੱ ਚ ਕੀ ਿਕਹਾ ਜਦਾ ਹੈ?
.........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
2. ਨਾਵਿਲਟ ਿਵੱ ਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਿਕਸ ¿ਕਾਰ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ?
.........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
2.3.3.2 ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ
ਪੰ ਜਾਬੀ ਸਾਿਹਤ ਿਵੱ ਚ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਿਵਧਾ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਪੱ ਕੀ ਧਾਰਨਾ ਨਹ ਿਮਲਦੀ ਹੈ। ਪੰ ਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ਦੁਆਰਾ
ਪਕਾਿ©ਤ ਸਾਿਹਤ ਕੋ© ਿਵੱ ਚ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪੱ ਚੀ ਸੌ ©ਬਦ ਤੱ ਕ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਆਕਾਰ 10 ਹਜਾਰ
©ਬਦ ਤ ਵਧੇਰੇ ਦੱ ਿਸਆ ਿਗਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਤ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਰੂਪਾ ਕਾਰਕ ਿਵ©ੇ©ਤਾ ਨੂੰ ਅੰ ਿਕਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ
ਯਤਨ ਨਹ ਕੀਤਾ ਿਗਆ। ਿਸਰਫ ਇਸ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਪੱ ਖ ਹੀ ਮਾਿਪਆ ਿਗਆ ਹੈ।
ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ©ਬਦ ਪਿਹਲੀ ਵਾਰ ਜਗਜੀਤ ਿਸੰ ਘ ਛਾਬੜਾ ਨĂ 1965 ਿਵੱ ਚ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਮ ਦੀ ਪੁਸਤਕ
ਸੰ ਪਾਿਦਤ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸੇ ਤ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਇਹ ©ਬਦ ਪਚਿਲਤ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਿਵੱ ਚ ਜਗਜੀਤ ਿਸੰ ਘ ਛਾਬੜਾ ਨĂ
ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਦੱ ਸਿਦਆਂ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਿਵਚਾਰ ਪੇ© ਕੀਤੇ ਹਨ। ਜਗਜੀਤ ਿਸੰ ਘ ਛਾਬੜਾ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਨਵੀਨ
ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਿਸਰਜਨਾਤਮਕ ਲੋ ੜ ਦੀ ਉਪਜ ਦੱ ਸਦਾ ਹੈ। ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਵੱ ਖਰੇ ਕਰਦੇ ਹੋਇਆ ਉਹ
ਿਲਖਦੇ ਹਨ ਿਕ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕਲਾ ਰੂਪ ਅਿਜਹੇ ਿਨਯਮ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਚਲਾ ਆ ਿਰਹਾ ਹੈ ਿਕ ਅਨੁ ਭਵ ਨੂੰ ਪੂਰੀ
ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਪਗਟਾ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਤਰ ਮਿਹਸੂਸ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ ਿਕ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਹੱ ਦ ਤੱ ਕ ਸੁਕੇੜਨਾ ਿਪਆ ਹੈ। ਆਧੁਿਨਕ
ਸੰ ਵੇਦਨਾ ਨĂ ਿਵਅਕਤੀ ਿਦ©ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਬਲ ਬਣਾ ਿਦੱ ਤਾ ਹੈ। ਿਵਅਕਤੀ ਿਚੰ ਤਨ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਮੌਿਲਕ
ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਿਵੱ ਚ ਪਗਟਾਉਣਾ ਲੋ ਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਿਲਕ ਅਤੇ ਸਬਲ ਜੀਵਨ ਅਿਧਆਨ ਨĂ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਆਕਾਰ
ਨੂੰ ਿਵਸਤਿਰਤਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਮੁੱ ਖ ਿਵਧਾ ਦੇ ਅੰ ਤਰਗਤ ਹੀ ਇੱ ਕ ਰੂਪ ਮੰ ਿਨਆ ਿਗਆ ਸੀ ਿਕਿਕ ਿਨ{ਕੀ
ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਿਲਖ ਲ ਦੇ ਸਨ। ਉਦ ਅੰ ਗਰੇਜ਼ੀ ਗਲਪ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਗਲਪ ਿਵੱ ਚ ਇਹ
ਿਵਧਾ ਕਾਫੀ ਹਰਮਨ ਿਪਆਰੀ ਹੋ ਚੁੱ ਕੀ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਉਪਲ ਅਨੁਸਾਰ ਲੰਮੀ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਪੰ ਜਾਬੀ ਿਵੱ ਚ ਪੱ ਛਮੀ ਅਤੇ
ਉਰਦੂ ਦੇ ਪਭਾਵ ਤ ਲਈ ਗਈ ਹੈ।
ਪੰ ਜਾਬੀ ਗਲਪ ਆਲੋ ਚਨਾ ਦੇ ਕੁਝ ਆਲੋ ਚਕ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਬਾਰੇ ਗੱ ਲ ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪੰ ਤੂ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਿਨ{ਕੀ
ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇੱ ਕ ਭੇਦ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਲਿਕ ਇੱ ਕ ਵੱ ਖਰਾ ਰੂਪਾਕਾਰ ਸਵੀਕਾਰਨ ਤ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ,ਇਸ ਤਰ
ਪੰ ਜਾਬੀ ਆਲੋ ਚਕ ਨĂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪਾਕਾਰ ਨਹ ਮੰ ਿਨਆ ਹੈ।
ਪੰ ਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱ ਚ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਸਾਫ ਕਰਨ ਿਵੱ ਚ ਡਾਕਟਰ ਵਿਰਆਮ ਿਸੰ ਘ ਸੰ ਧੂ ਦਾ ਬਹੁਤ
ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਿਜ਼ਕਰ ਉਹਨ ਦੀ ਰਿਹਨੁਮਾਈ ਹੇਠ ਹੀ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਲੰਮੀ
ਕਹਾਣੀ, ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਿਵਚਕਾਰ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹੋਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਵੀ ਪਾਦੀ ਹੈ ਿਕਿਕ ਇਹ ਵੱ ਖਰੇ ਗੁਣ ਵਾਲਾ
ਿਬਰਤਤ ਰੂਪ ਨਹ ਹੈ। ਵਿਰਆਮ ਸੰ ਧੂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੋ ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀਆਂ ਬਣਾਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨ
ਿਵੱ ਚ ਦੇਿਖਆ ਿਗਆ ਹੈ ਿਕ ਿਬਰਤਤ ਦੇ ਅੰ ਦਰ ਉਪ-ਿਬਰਤਤ ©ਾਮਲ ਹੈ, ਇਸ ਤ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਸਾਰ ਵੀ ਹਨ।
ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ-ਪੰ ਜਾਬੀ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਗਲਪ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਹੈ, ਅਤੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਿਵੱ ਚ ਸੰ ਪੂਰਨ ਵਨਗੀ ਹੈ। ਿਜੰ ਨĂ ਵੀ
ਆਧੁਿਨਕ ਯੁਗ ਿਵੱ ਚ ਸਾਿਹਤ ਰੂਪ ਿਵਕਿਸਤ ਹੋਏ ਉਹਨ ਿਵੱ ਚ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਨĂ ਬਹੁਤ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਿਵਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦਾ ਮੁੱ ਖ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਿਕ ਿਵਿਗਆਿਨਕ ਤਰੱ ਕੀ ਤੇ ਟੈਕਨĄਲਜੀ ਕਾਰਨ ਆਧਿਨਕ ਯੁਗ ਿਵੱ ਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਰੁਝੇਵੇ ਿਦਨ
ਵਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੁਝੇਿਵਆਂ ਭਰੇ ਜੀਵਨ ਿਵੱ ਚ ਉਸ ਕੋਲ ਸਾਿਹਿਤਕ ਅਨੰਦ ਦੀ ਪਾਪਤੀ ਲਈ ਵੱ ਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ
ਰਚਨਾਵ ਪੜਨ ਦਾ ਸਮ ਨਹ ਹੈ। ਇਸੇ ਪਿਵਰਤੀ ਅਧੀਨ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਆਧੁਿਨਕ ਯੁੱ ਗ ਿਵੱ ਚ ਬੌਿਧਕਤਾ ਦੀ ਪਧਾਨਤਾ
ਵਾਲੀ ਪਾਠਕ ਲਈ ਆਪਣਾ ਨਵ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵੱ ਖਰੀ ਪਿਹਚਾਣ ਲੈ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਿਕ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ
ਨੂੰ ਇੱ ਕੋ ਬੈਠਕ ਿਵੱ ਚ ਪੜੀ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਜ ਿਜਸ ਨੂੰ ਪੜਨ ਿਵੱ ਚ ਅੱ ਧੇ ਘੰ ਟੇ ਤ ਇੱ ਕ ਘੰ ਟੇ ਦਾ ਸਮ ਲੱਗੇ ਜ ਇੱ ਕ ਮੁਖੀ
ਪਾਤਰ ਵਾਲੀ ਤੇ ਇਕਿਹਰੇ ਪਭਾਵ ਵਾਲੀ ਆਿਦ ਅਿਜਹੀਆਂ ਪਿਰਭਾ©ਾਵ ਿਦੱ ਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਧਾਰਨ ਿਜ਼ੰ ਦਗੀ ਦੀ ਗੱ ਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਿਕਸੇ ਇੱ ਕ
ਪੱ ਖ ਦਾ ਸੰ ਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜ ਪਾਤਰ ਦੇ ਚਿਰਤਰ ਦਾ ਕੋਈ ਇੱ ਕ ਪੱ ਖ ਦੀ ਉਗਾੜਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ
ਸਮੁੱ ਚੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਿਚਤਰਣ ਦੀ ਥ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੱ ਕ ਟੁੰ ਭਵੀ ਝਾਕੀ ਨੂੰ ਿਵਤਨ ਵਾਲੀ ਿਵਦਾ ਦੇ ਰੂਪ ਿਵੱ ਚ ਪਰਵਾਿਨਆ ਿਗਆ
ਹੈ।
ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਬਹੁਤ ਿਤੱ ਖੀ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕ ਅੰ ਦਰ ਉਤਸੁਕਤਾ ਜਗਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹਲੂਣ
ਕੇ ਰੱ ਖ ਿਦੰ ਦੀ ਹੈ। ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱ ਚ ਪਾਤਰ ਦੇ ਮਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਪਿਥਸਤੀਆਂ ਦਾ ਮਨĄਿਵਿਗਆਿਨਕ ਿਵ©ਲੇ ©ਣ ਹੁੰ ਦਾ
ਹੈ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਿਦ©ਟੀ ਤ ਿਕਸੇ ਿਵ©ੇ© ਿਬੰ ਦੂ ਪਰ ਖਲੋ ਤਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਰਾਹ
ਸਮਾਿਜਕ ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਰੋਮਸ ਦੇ ਿਕਸੇ ਮਹੱ ਤਵਪੂਰਨ ਵੇਰਵੇ ਨੂੰ ਪੇ© ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਅੱ ਜ ਦੇ ਯੁਗ ਿਵੱ ਚ ਇਸ ਦੀ ਿਵ©ੇ© ਮਹੱ ਤਤਾ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੈ ਿਕਿਕ ਇਹ ਸਾਡੇ ਬਦਲਦੇ ਜੀਵਨ ਪੈਟਰਨ ਦੀ
ਦੁਿਬਧਾਮਈ ਅਤੇ ਿਦ©ਾਹੀਨ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮੇਟਣ ਦੇ ਸਮਰੱ ਥ ਹੈ। ਸੁੰ ਘੜਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਿਜ਼ੰ ਦਗੀ ਦੇ ਮਹੱ ਤਵਪੂਰਨ ਿਛਣ ਦੀ
ਪਕੜ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਯਤਨ ਅੱ ਜ ਦੀ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੂਲ ਉਦੇ© ਹੈ। ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਨĂ ਿਵਿਭੰ ਨ ਿਵਰਤੰ ਤ ਦੀ ਪੇ©ਕਾਰੀ
ਦੇ ਿਵਲੱਖਣ ਅੰ ਦਾਜ਼ ਕਾਰਨ ਆਪਣਾ ਿਨਵੇਕਲਾ ਿਵਧਾਕਤ ਮਹਾਦਰਾ ਿਸਰਜ ਿਲਆ ਹੈ। ਵਰਤਮਾਨ ਯੁਗ ਿਵੱ ਚ ਬਾਕੀ ਸਾਿਹਤ
ਰੂਪ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਿਵ©ੇ© ਮਹੱ ਤਵ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਿਕਿਕ ਇਹ ਅਜੋਕੇ ਸਿਭਆਚਾਰ ਿਜਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਾਿਹਤ ਰੂਪ ਨਾਲ
ਵੱ ਧ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਪੇ© ਕਰ ਸਕੀ ਹੈ।
ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਿਖੱ ਚ ਇਸ ਗੱ ਲ ਿਵੱ ਚ ਹੈ ਿਕ ਇਹ ਸਧਾਰਨ ਬੰ ਿਦਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਿਵੱ ਚ ਵੀ ਿਕਸੇ
ਅਸਾਧਾਰਨ ਗੱ ਲ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲ ਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਸਧਾਰਨਤਾ ਿਵਚਾਰ ਦੀ ਨਵੀਨਤਾ ਦੀ ਜ ਿਫਰ ਿਵਚਾਰ ਦੀ ਨਵੀਨ ਿਵਆਿਖਆ
ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਿਕਸੇ ਅਭੁਲ ਅਤੇ ਮਹੱ ਤਵਪੂਰਨ ਿਛਣ ਦੀ ਕਲਾਤਿਮਕ ਪਕੜ ਹੈ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ
ਨੂੰ ਇ ਵੀ ਸਮਿਝਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਿਕ ਿਕਸੇ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਿਵੱ ਚ ਕੁਝ ਪਲ ਤੇ ਭਾਵ ਅਿਜਹੇ ਜਰੂਰ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ
ਿਜਹੜੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਤ ਭਾਵ ਸਧਾਰਨ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਪਰ ਅਸਲ ਿਵੱ ਚ ਉਹ ਅਸਾਧਾਰਨ ਿਬਰਤੀ ਦੇ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ। ਿਮਸਾਲ ਦੇ
ਤੌਰ ਤੇ ਇੱ ਕ ਬੰ ਦਾ ਸਧਾਰਨ ਬੰ ਦਾ ਿਜ਼ੰ ਦਗੀ ਿਵੱ ਚ ਵਾਪਰੇ ਵੱ ਡੇ ਹਾਦਿਸਆਂ ਤ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮੁੜ ਖੁ© ਰਿਹਣ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਰੱ ਖਦਾ
ਹੈ। ਆਮ ਨਜ਼ਰ ਤ ਦੇਿਖਆਂ ਇਹ ਗੱ ਲ ਸਧਾਰਨ ਿਜਹੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜਦ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਇਸ ਦੀ ਪੇ©ਕਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤ
ਇਸ ਿਵਚਲੀ ਅਸਧਾਰਨਤਾ ਉਗੜ ਆਦੀ ਹੈ। ਿਮਸਾਲ ਲਈ ਕੁਲਵੰ ਤ ਿਸੰ ਘ ਿਵਰਕ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਖੱ ਬਲ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਿਜਹਾ ਸੂਖਮ ਿਵਅਕਤੀ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਿਜਹੜਾ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਵ ਦੀ ਕਲਾਤਿਮਕ ਅਤੇ ਿਦਲ ਿਖੱ ਚਵੀ ਪੇ©ਕਾਰੀ ਕਰਦਾ
ਹੈ।
ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਮੁੱ ਚਾ ਤਾਣਾ-ਬਾਣਾ ਕਹਾਣੀ ਿਵੱ ਚ ਮੌਜੂਦ ਇੱ ਕ ਿਸਖਰ ਪਕਾ© ਿਬੰ ਦੂ ਵੱ ਲ ਸੇਧਤ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਿਜਸ
ਦਾ ਪਤਾ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਅੰ ਤ ਤੇ ਪਹੁੰ ਚ ਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਭਾਵ ਭਾਵ ਅੰ ਤ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਇਸੇ ਪਕਾ© ਿਬੰ ਦੂ
ਿਵੱ ਚ ਿਪਆ ਹੁੰ ਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹਰ ਅੰ © ਪੂਰੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਤੇ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਇਸ ਿਬੰ ਦੂ ਵੱ ਲ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਿਬੰ ਦੂ ਤੇ
ਪਹੁੰ ਚਣ ਤੇ ਪਿਹਲੀਆਂ ਸਭ ਘਟਨਾਵ ਅਤੇ ਵੇਰਵੇ ਇਸ ਿਬੰ ਦੂ ਦੀ ਰੌ©ਨੀ ਿਵੱ ਚ ਅਰਥ ਿਸਰਜਣਾ ਦੇ ਕਾਿਬਲ ਹੁੰ ਦੇ ਹਨ।
ਿਮਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਬੌਲਦ ਿਵੱ ਚ ਅੰ ਤ ਤ ਪਿਹਲ ਸਾਰੇ ਵੇਰਵੇ ਸਧਾਰਨ ਿਜਹੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰ ਤ
ਤੇ ਪਹੁੰ ਚ ਕੇ ਜਦ ਫੌਜੀ ਕਰਮ ਿਸੰ ਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਮਾਨ ਿਸੰ ਘ ਦੀ ਅਣਆਈ ਮੌਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤ ਪਿਹਲੇ ਸਭ
ਵੇਰਵੇ ਸਾਰਥਕ ਹੋ ਜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਵਡੇਰੇ ਅਰਥ ਦੇਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ
ਆਧੁਿਨਕਤਾ ਸੋਚਣ ਦਾ ਨਵ ਢੰ ਗ ਸੀ। ਿਜਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਿਵਿਗਆਨ ਅਤੇ ਤਰਕ ਸੀ। ਇਸ ਤ ਪਿਹਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੋਚ ਧਰਮ
ਅਤੇ ਿਵ©ਵਾਸ ਤੇ ਆਧਾਿਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਉਹ ਿਜ਼ੰ ਦਗੀ ਦੇ ਦੁੱ ਖ ਦੇ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤ ਅਸਮਰੱ ਥ ਸੀ
ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁੱ ਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਿਕਸਮਤ ਨੂੰ ਅਤੇ ਿਪਛਲੇ ਜਨਮ ਿਵੱ ਚ ਕੀਤੇ ਕਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਜਨਮ ਨੂੰ ਤੇ ਅਗਲੇ
ਜਨਮ ਨੂੰ ਸਵਾਰਨ ਲਈ ਰੱ ਬ ਦੀ ਭਗਤੀ ਤੇ ਧਰਮ ਨăਿਤਕਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੇ ਤੁਰਨਾ ਉਸ ਦੇ ਮੁੱ ਖ ਆਦਰ© ਸਨ। ਜਨਮ
ਸਾਖੀਆਂ ਤੇ ਵਾਰ ਦੇ ਨਾਇਕ ਇਸ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ। ਇਹ ਲੋ ਕ ਇਹ ਲੋ ਕ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਕੀਕਤ ਨਾਲ
ਜੋੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੱ ਬ ਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਥ ਸਧਾਰਨ ਸਿਥਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਿਚੰ ਤਨ ਦਾ ਿਵ©ਾ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਰਾਿਜਆਂ ਦੇ
ਰਾਜ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਅਤੇ ਵੋਟ ਦੀ ਆਮਦ ਸਧਾਰਨ ਬੰ ਦੇ ਦੀ ਅਿਹਮੀਅਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾ ਿਦੰ ਦੇ ਹਨ। ਅਿਜਹੀ ਸਿਥਤੀ ਿਵੱ ਚ
ਸਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਧਾਰਨ ਖਾਿਹ© ਸਾਿਹਤ ਦਾ ਿਵ©ਾ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਿਜਸ ਦੇ ਪਗਟਾ ਲਈ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ
ਦਾ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਦਾ ਹੈ। ਇੱ ਥੇ ਇੱ ਕ ਗੱ ਲ ਿਵ©ੇ© ਤੌਰ ਤੇ ਿਧਆਨਯੋਗ ਹੈ ਿਕ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਜਨਮ ਿਪੱ ਛੇ ਕੇਵਲ
ਆਧੁਿਨਕ ਚੇਤਨਾ ਹੀ ਨਹ ਸਗ ਮੱ ਧਕਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਰੂਪੀ ਿਵਰਾਸਤ ਦੀ ਵੀ ਮਹੱ ਤਵਪੂਰਨ ਭੂਿਮਕਾ ਹੈ।
2.3.4 ਿਸੱ ਟਾ
ਉਪਰੋਕਤ ਿਵਰਤਤ ਤ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਿਕ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤ ਭਾਵੇ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਿਵੱ ਚ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ ਪਰ
ਕੋਈ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਬਹੁਤੀ ਚਰਚਾ ਿਵੱ ਚ ਨਹ ਆਦੀ ਿਜਵ ਿਕ ਲੰਮੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਚਰਚਾ ਿਵੱ ਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਿਨ{ਕੀ
ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਿਵਧੀ ਦੇ ਅਿਭਆਸ ਿਵੱ ਚ ¿ਪੱ ਕ ਕਹਾਣੀਅਕਾਰ ਹੁਣ ਘੱ ਟ ਹੀ ਿਲਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ
ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ।
2.3.5 ਅਿਭਆਸ ਲਈ ਪਸ਼ਨ
ਛੋਟੇ ਪਸ਼ਨ
1. ਸ਼ਾਬਿਦਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾਵਿਲਟ ਿਵੱ ਚ ਿਕੰ ਨĂ ਸ਼ਬਦ ਮੰ ਨĂ ਗਏ ਹਨ?
2. ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਤ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ?
ਵੱ ਡੇ ਪਸ਼ਨ
1. ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਿਵਧਾਗਤ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ।
2. ਨਾਵਿਲਟ ਦੇ ਤੱ ਤਾ ਨੂੰ ਿਵਸਥਾਰ ਸਿਹਤ ਦਰਸਾਉ।
2.3.6 ਸਹਾਇਕ ਪੁਸਤਕ ਸੂਚੀ
1H Webster's Third New International Dictionary. P-2103.
2H n?;Hn?;H T[gZ b (vkH), gzikph ejkDheko, gzBk-24H
3H irBBkE gqFkd Fowk, ejkDh ek ouBk-ftXkB, gzBk-4H
4H fpeow f;zx x[zwD, gzikph fBZeh ejkDh ;o{g, f;XKs s/ ftek;, gzBk-45H
5H T[jh, gzBk-45H
6H oiBhF pjkdo f;zx (vkH), rbg nfXn?B, gzBk-67H
7H Xowgkb f;zrb, gzikph ejkDh BthB gqftoshnK, gzBk-18, r[obkb f;zx (;zgkH)

gkm Bzpo L 2H4
eftsk d/ o{gkeko
2H4H1 gkm dk T[d/F
2H4H2 G{fwek
2H4H3H1 B}w
2H4H3H2 y[bQh eftsk
2H4H3H3 o[pkJh
2H4H3H4 rhs
2H4H3H5 r}b
2H4H4 f;ZNk
fJ; gkm dk T[d/F ;fjs d/ o{g ftu Fkfwb eftsk Bkb ;zpzfXs fJ;d/ nrb/
o/ o{gekoK pko/ ikDekoh d/Dk j?. fizBQK ftu B}w, rhs, r}b ns/ o[pkJh
Fkfwb jB. fJ; gkm okjhI ;kB{z fJBQK o{gekoK d/ nkg;h G/dK pko/ ikDekoh
gqkgs j't/rh.
2 H4 H 2 G{ f wek
;kfjs Bz{ nfXn?B dk t;s{ pDkT[D ;w/_ T[;Bz{ o{ge gZy s'_ e[M o{gK ftu tzv fbnk
iKdk j?. fit/_ nkX[fBe ;kfjs d/ gqw[Zy o{g eftsk, tkose, Bktb ns/ BkNe nky/ ik
;ed/ jB. ;kfjs o{g dk Gkt T[; BeF/ s'_ j? fi; T[go ;kfjseko nkgD/ ftukoK dh
fJwkos T[;kodk j? iK d{;o/ FpdK ftu ;kfjs ftu d' tosko/ j[zd/ jB fe eh fejk
frnk < ns/ fet/_ fejk frnk j? < *eh fejk frnk* ftu ;kfjseko d/ ftuko j[zd/ jB
ns/ *fet/_ fejk frnk* ftu ;kfjs o{g dh g/Fekoh ehsh iKdh j?. fJ; tosko/ Bz{ ;wMD
bJh eftsk d/ e[M gZy f;b/p; dk fjZ;k pDkJ/ jB fiBQK ftu B}w, rhs, r}b, o[pkJh
24
ns/ y[bQh eftsk Bz{ fbnk frnk j?. fJ; dh ;zyg
/ o{g ftu ikDekoh d/D dh e'fFF
ehsh j?. nk; j? fe ftfdnkoEh }o{o bkG T[mkT[Dr/.
fJ; gkm ftu ;kfjs d/ fJe o{g eftsk d/ nrb/o/ o{gekoK pko/ ft;Eko ftu df;nk
ikt/rk. o{gkekoK dh gSkD ;gZFN eokT[D tk;s/ e[M eftsktK dhnK N{eK fdshnK
ikDrhnK, o{gKekoK pko/ f;XKse gZy s'_ ikDekoh fdsh ikt/rh.
2 H4 H3 H 1 B}w
B}w noph GkFk ftu'_ nkfJnk j'fJnk Fpd j?. fJ; Bz{ ekft d/ gqwy Z[ o{g ti'_ ;theko ehsk
iKdk j?. B}w Bz{ ;kXkoD FpdK ftu gfoGkFs eod/ j'J/ fJ; dh s[bBk *w'shnK Bz{ fJe
Xkr/ ftu go'D* Bkb ehsh iKdh j?. jo eth e'b nkgDk fynkb j[d z k j? fi; dh g/Fekoh
bJh T[j nkgDh ;[ftXk nB[;ko ns/ nkgDh ;woZEk nB[;ko ;kfjs o{g d/D dh u'D eodk
j?. efjD s'_ Gkt fe *fynkb d/ w'sh* e'Jh rhs ftu g/F eodk j?, e'Jh eftsk ftu e'Jh
r}b ftu. B}w fJe gozgok wJh ekft o{g j? ns/ ;BksBh ;kfjs dk gqwy Z[ nzr j?. fJ;
ftu ftukoK Bz{ yk; tiB s'b ftu soshp fdZsh iKdh j?. B}w Bz{ ftukoK d/ nkXko s/ jh
tZyo/-tZyo/ fjZf;nK ftu th tzfvnk iKdk j?. fit/_ noph, cko;h T[od{ ftu B}w Bz{ fJFehnK,
ow}hnk, w}kjhnk nkfd G/dK ftu g/F ehsk j?. B}w ftu fynkb dh g[ysrh s/ ek\hJ/ dh
gkpzdh }o{oh j? gozs{ B}w ftu o{g d/ Bkb-Bkb fynkb iK ftuko s/ th ftF/F pb fdZsk
iKdk j?. gzikph ftu g/F j'Jh y[bhQ eftsk tKr B}w th f]nkb d/ gqGkt dh J/esk nXhB
g?dk j'Jh ouBk Bz{ *n}kd B}w* nkfynk iKdk j?.
T[dkjoD bJh L
pkpk pbtzs dh B}w *w[jZps* g/F j? L
w[ j Z p s
w?_ w[jZps T[; Bz{ eodk jh fojk,
o'} ihT[_dk, o'} wodk jh fojk,
go T{Fk w/oh Bz{ B\os jh ojh,
gqhs w/oh c/o th ihts ojh !
neb B/ ;wMkfJnk, **fJj gqhs Bjh_**
**T[; d/ fdb ftu i/ Bjh_, e[M th Bjh_.**
s/oh fJ; fwjBs dk cb e[M th Bjh_,
p/n;o s/ok nwb, e[M th Bjh_.
eh swkFk J/ fe sz{ wodk oj/_,
T[wo d/ fgnkb/ *u d[y Godk oj/ <
sho go fjod/ s/ iodk jh fojk,
w?_ w[jZps T[; Bz{ eodk jh fojk.
fgnko d/y/ ;G *u'_ nkgD/ nkg Bz{

g[zB eo ;edk j? fJj jo gkg Bz{.
dod Bz{ B\os dh gotkj e[M Bjh_
fJFe Bz{ cb-o{g dh ukj e[M Bjh_ !
j/ w[jZps, s/oh S{j B/ f}zdrh
eo ftykJh o'FBh jh o'FBh.
s/oh S[j s'_ nkswk rhsK *u j?,
w/ok fdb ;G dhnK gqhsK *u j?.
j/ w[jZps, s/oh S[j s'_ jh edh

nkdwh j'tr / k, g{oB nkdwh,
fJ; bJh B\os Bz{ iodk jh fojk
w?_ w[jZps T[; Bz{ eodk jh fojk.
2H4H3H2 y[bQh eftsk
y[bQh eftsk 19th_ ;dh dh T[gi j?. y[bQh eftsk s'_ Gkt nfijh eftsk s'_ j? fi;
ftu Szd Bk j't/ Gkt T[; ftu fynkb dh J/esk okjh_ gqGkt g?dk ehsk ikt/. nzro/}h
;kfjs ftu o[wKfNe Xkok d/ ethnK B/ nkgD/ s'_ gfjbK ouh ik ojh eftsk d/
gozgoktkdh SzdK s'_ prkts ehsh ns/ Szd-w[es eftsk fbyD dh gozgok gkJh sK
nfijh gozgok B/ ftFt gZXo s/ n;o fdykfJnk s/ y[bQh eftsk nkgD/ nkg ftu
wjZstg{oD ;kfjs o{g pD e/ ;kjwD/ nkJh. y[bQh eftsk ftu jo fe;w d/ ekfte
gqGkt dk gqrNk j'fJnk fwbdk j?. fJ; ftu s[eKs ns/ ek\hJ/ dk fynkb Bjh_ ofynk
iKdk. fJ; ftu g/F ;zt/dBk ouBk dk w{b nkXko pDdh j?. gozs{ eJh tko y[bQh
eftsk Bz{ eJh eth nfij/ sohe/ Bkb g/F eod/ jB fe T[j tkose dh gZXo s/ ubh
iKdh j?. eftsk s/ tkose dk ;{yw nzso gfjukD e/ jh y[bQh eftsk dh f;oiDk
ehsh ik ;edh j?. ;z;feqs ;kfjs ftu th nfijh pj[s ;koh ouBk fwbdh j? fi;
ftu gozgokwJh SzdK dk fsnkr eo e/ BtK gqpzX f;oiD dh e'fFF ehsh rJh j?.
gzikph ;kfjs ftu tkbN ftQNw?B d/ gqGkt nXhB gq'H g{oB f;zx B/ y[bQh eftsk dh
gozgok gkJh. gq'H g{oB f;zx Szd-pZX eftsk Bz{ *Btkph e?d* Bkb s[bBk fdzd/ jB.
j[D pj[s ;ko/ j'o nkX[fBe eth th nkgDh ouBk y[bQh eftsk, ekft o{g Bz{ nkXko
pDk e/ eo oj/ jB.
gq'H g{oB f;zx dh y[bQh eftsk g/F j? L
gzikp dh njhoB fJe r'j/ EZgdh

UJ/ ! feXo/ Bjh_ bZrdh jtk mzYh gzikp tkbh.
feXo/ dk gkDh w?Bz{ Bk fJj' fijk fwZmk s/ wk\e.
fJE/ gqdF/ Mkr id edh w?_ w[fVnk,
c?fbnk w?_ n;wkB tKr,
N[fonk ;dht pkjK T[bkodk, fybkodk,
nkg w[jkok ukn fgnk uVQdk,
fdb eodk y[Fh ftu nk eZgV/ ckVB Bz{,
i[Z;k sZsk sZsk j[zdk,
w?_ g?o Bk oZyK }whB, n;wkB *s/
fJe t/oh nkfJnk gqd/F Eh_,

d' :ko w/o/, fJe ;Zi/ fJe yZp/ Bkb ;B,
s/ n;h_ p/gotkj, d[BhnK Eh_ p/ypo/ j'J/,
p/j'F i/j/ y[FhnK ftul
][Fh e"D fdzdk < fJj gsk BKj fe;/ Bz{l
fJe d{i/ Bz{ iZchnK gKd/,
n;h_ fszB/ rJ/ bzxd/ rbh bkj"o dh.
w?Bz{ gzikp fijk w[be e'Jh j'o BKj fdZ;dk,

tZ;dk s/ jZ;dk y/vdk, wi{oh eodk fgnko dh,
s/ y/vdk, s/ y[ZbQk, e'bk w'bk, nip \ehoK dk xo j?
fJE/ x[Zbk fgnk tZ;dk.
fJj r[oK tkbh Xosh j?,
fJE/ ;Zuk dopko j?,
fJE/ fdb fgnk M[edk,
f;o fgnk fBztdk,
fJE/ fgnkoK wZb'_ wZbh g?d _ hnK,
fJE/ j[;B dh ;oeko d/ szp{ nkD bZrd/,
fJE/ r'fpzd f;zx fgnkok okyk ;kvk,
fJj EK ;Zu/ gksFkj dh,
fJE/ T[; fgnko/ dk fwZmk fwZmk nk;ok.
;t?-w[bKeD bJh gqFB
1H y[bQh eftsk s'I s[jkvk eh Gkt j?<
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2H B}w s/ y[bQh eftsk pko/ d' fGzBsktK dZ;'.
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2H4H3H3 o[pkJh
o[pkJh d/ ;kXkoD noE jB *uko s[eK* ftu g/F j'D tkbk f]nkb. o[pkJh ftu g/F j'JhnK
gfjbhnK, d{;ohnK ns/ u"EhnK s[eK dk ek\hnK fJe d{;o/ Bkb fwbkfJnk iKdk j?. gozs{
sh;oh Bz{ ykbh SZv fdZsk iKdk j?. e[M \ko;h ftdtkBK dh XkoDk j? fe i/eo uko s[eK
dk jh ek\hnk fwbdk j't/ sK o[pkJh j'o th uzrk gqGkt gkT[d _ h j?. o{deh Bkw d/ ftnesh
B/ fJokB ftu fJ; ;kfjs o{g ftu fbyDk F[o{ ehsk ns/ pknd ftu pj[s ;ko/ ;{ch
ethnK d/ nkgDk fynkb efjD bJh fJe ekft-o{g dh tos'_ ehsh ;h. o[pkJh ftu r}b
tKr yk; wkg s'b (Gkt Szd) dh pzfdF Bjh_ j?. nB/eK ftneshnK B/ nkgD/-nkgD/ fj;kp
Bkb ekchJ/ dk fynkb oyd/ j'J/ o[pkJh ekft-o{g ftu ouBk ehsh j?.
jo o[pkJh ftu fJ; rZb dk yk; fynkb ofynk iKdk j? fe fe;/ fJe f]nkb dh T[;koh
Bz{ pV/ ;[ui
Z / sohe/ Bkb g/F ehsk ikt/. gfjbhnK d' gzeshnK f]nkb dh G{fwek pDdhnK
jB ns/ sh;oh s[e ftu ftnzr ehsk iKdk j? ns/ u"Eh ns/ nzfsw s[e ftu f;ZNk g/F
eo fdZsk iKdk j?. o[pkJh ftu ihtB dh ;ZukJh Bz{ pV/ fsZy/ Yzr ftu fpnkB ehsk
iKdk j?. gzikph ftu GkJh tho f;zx, w'jB f;zx fdtkBk ns/ gq'H s/ik f;zx tor/
ftnesh o[pkJh fbyd/ oj/ jB.
GkJh tho f;zx dh o[pkJh dk T[dkjoD g/F j? L
;hB/ fyu fiBQK B/ ykXh,
T[j eo nokw Bjh_ pfjzd/,
fBzj[ tkb/ B?DK eh Bh_do,
fdB/ oks gJ/ tfjzd/,
fJe' brB brh bJh iKdh,
j? N'o nBzs T[BQK dh,
t;b'_ T[o/ wekw Bjh_ e'Jh,
;' ukb gJ/ fBs ofjzd/.
fJ;/ soQK Fkw dk; nkfi} dh o[pkJh g/F j? L
w?_ fpibh dh psh tKrz{
jE pNB s/ s/ok,
id'_ ukj/_ eo fdybkJ/_,
o'FB w[yVk w/ok,
s/oh fJZfSnk g{oD j't/,
fJj' fJZfSnk w/oh,
w?_ nkfi} ihtB ;zdk,
j? s/o/ f;o f;jok.
2 H4 H3 H 4 rhs
fi; ouBk ftu ;zrhs dh pj[s f}nkdk tos'_ ehsh ikt/ T[; Bz{ nkw GkFk ftu rhs
nkfynk iKdk j?. rhs dk gqw[Zy nkXko ouBk ftu g/F j'fJnk *Gkt* pDdk j? feT[_fe
rhs jh nfijh ftXk j? i' rhseko nzdo{Bh GktK dh f;ZXh g/Fekoh eodk j?. rhs Bz{
g/F eod/ gqhs, thosk ns/ Grsh tor/ gqwy [Z i}fpnK Bz{ ouBk dk nkXko pDkfJnk iKdk
j?. nkw s"o s/ rhs fe;/ fJe ftuko iK GktBk s/ jh e/d _ fos j[zdk j?. fJ; dk gqw[y
Z
ekoB fJ; dk o{g jh j?. gZSwh nkb'uBk ftu rhs dk gqw[Zy bZSD fJ; dh
;zrhsksfwesk Bz{ jh wzfBnk j?. rhsK dh ftF/ d/ gZy s'_ d' gqeko dh tzv fJ; soQK
th ehsh rJh j?, gfjb/ ;kfjse rhs ns/ d{;o/ b'e rhs. rhsK dh fJj e'Jh m';
tzv Bjh_ i' wekBeh gZXo s/ fJBQK dk nzr fBy/V eo/. ;w/-_ ;w/_ s/ ftneshrs s"o s/
f;oi/ rJ/ rhs nkgDh ;wkie wep{bhns ekoB b'e rhs dk doik nyfsnko eo
b?_d/ jB.
rhs dh g/Fekoh ;w/_ fJ; d/ ekft r[DK ftu b?n, skb, fpzp ns/ o{ge nkfd dk fynkb
ofynk iKdk j?. gzikph d/ nkX[fBe ekb ftu w'jB f;zx, nzfwqsk gqhsw, fco'}dhB Fo\,
Bzd bkb B{og{oh, fFt e[wko pNkbth ns/ ;[oihs gkso tor/ gqw[Zy rhsekoK dk Bkw
fbnk ik ;edk j?.
T[dkjoD ti'_ gzikph b'e rhs g/F j? L
bzx nk ik gZsD MBK dk
bzx nk ik gZsD MBK dk :ko !
bzx nk ik gZsD MBK dk.
f;o ;dek w?_ iktK s/o/ BK dk, :ko !
w/o/ ekr pB/o/ T[s/ p'fbnk,

w/ok ssVh dk ih v'fbnk,
w?_ wzdVk p'b Bk p'fbnk, U :ko !

bzx nk ik gZsD MBK dk
t/ w?_ e'm/ s/ uVQ ybhnK,
J/E/ ;VB g?oK dhnK sbhnK,
M[Zbh tk s/ }[b\K, jZbhnK, U :ko !
f;o ;dek s/o/ BK dk, :ko !
d{o'_ fvZmk Y'b nKtdk,

jZEh_ ezrDk s/ pkjh_ bweKtdk,
;kBz{ ow}K Bkb p[MKtdk, U :ko !
f;o ;dek s/o/ Bk dk, :ko !
w/o/ rb ftu ;{jh ;{jh nzrhnK,

t/ w?_ Bkb Y'b/ d/ wzrhnK.
ukj/ uzrh nK ukj/ wzdh nK, U :ko !
f;o ;dek s/o/ BK dk, :ko !

w?_ sK-;[Zsh ;K d[gZNVk skD e/,

T[m uZfbnk t/ w"iK wkD e/,
w/oh ypo Bk fbZsh nkD e/, U :ko !
2 H4 H3 H 5 gzi kph eftsk
r}b Bz{ ftdtkB tZy-tZy noEK ftu tosd/ nkJ/ jB. cko;h e'FK nB[;ko r}b d/
noE jB fJ;sohnK Bkb rZbK eoBk. e[M ftdtkB r}b Bz{ *fjoB dh dodBke uhe*
Bkb s[bBk fdzd/ jB gozs{ eftsk d/ y/so ftu r}b s'_ Gkt nfij/ ;kfjs o{g s'_ j?
fi; ftu fgnko, j[;B, i[dkJh nkfd Bz{ fpnkB ehsk iKdk j?. F[o{ ftu r}b Bz{ e/tb
fgnko d/ i}p/ Bz{ gqrN eoB tkbh ouBk d/ o{g ftu jh ;theko ehsk iKdk ;h. go
;fji/-;fji/ r}b B/ d/F fgnko ns/ fe;/ yk; ftukoXkok Bz{ g/F eoBk th F[o{ eo
fdZsk. r}b toswkB ;o{g ftu ihtB d/ jo gfjb{ pko/ jo fe;w d/ ftuko g/F eoB
dh ;wZoEk oydh j?.
r}b cko;h ;kfjs o{g j?. fJj \ko;h s'_ T[ o d{ ns/ T[ od{ s'_ gzikph ftu nkfJnk
j?. r}b d/ o{ge nkXko Bz{ g/F eoB bJh fJ; ftu g/F j'J/ r}b d/ p[ fBnkdh
sZs Gkt fw;ok, wsbk, wesk, ek\hnk odhc nkfd Bz{ nkXko pDk e/ jh ;wfMnk
ik ;edk j?. r}b d/ s'b Bz{ fw;ok, Gkt jo fFno Bz{ ;kXkoD GkFk ftu |}b
dk fFno jh nkfynk iKdk j?. r}b d/ gfjb/ fFno Bz{ wsbk nkyd/ jB.
weskn s'_ Gkt T[ ; fFno s'_ j? fiE/ |}b ysw j[ zd h j? ns/ ekchnk fodw
pDkT[ _d k j? Gkt pko-pko nkT[ _d k j?. gzikph ftu ;kX{ f;zx jwdod, gq 'H w'jB
f;z x , dhge i?s' Jh, irsko, sob'e f;zx nkBzd , pkpk pbtzs ns/ ;[ oihs gkso
tor/ gq w[ Zy |}br' jB.
gq'H w'jB f;zx dh |}b g/F j? L
SZv' nzpoK Bz{ Nkeh bkD dh rZb
eo' e'Jh Xos dh efbnkD dh rZb.
Bk fJe th fSD frnk ui Bkb cfVnk.

SZv' ;fwnK d/ T[&Zs/ SkD dh rZb.
i/ ukj' rb gt' ;{oi d/ N[N e/

eo' }e/ dk fdb XVeD dh rZb.
Bjh_ ;h |bs nZB nkdw dk ykDk
i/ j[zdh |bs Bk toskD dh rZb.
\foFs/ dofinK ftu tzvdk Bk

i/ oZp, ubdh Bk fco F?skB dh rZb.
w[jZps f}zdrh dk Bkw th j?,

w[jZps Bk fBoh |w ykD dh rZb.
w[jZps s'_ Bk tZvk e'Jh F;so
wro ;[bskBK Bz{ ;wMkD dh rZb.
g[ukt/ okj nkg/_ wzibK *s/

go n"yh okj dh gfjukD dh rZb.
ub' w?ykB/, ypo/ n"jV ikt/

d' x[N gh e/ ;w/_ d/ jkD dh rZb.
2H4H4 f;Z N k
T[go'es o{gK pko/ uouk eoB s'I pknd ;kB{z fJj ;kc }kfjo j' iKdk j? fe fJj o{g
fJe Gkt B{z }kfjo eoB dk }ohnk jB, fi; Bkb T[j Gkt gqGkth j' iKdk j? feT[Ife
fJBQK o{gekoK B{z gVQ/ ikD dk fJe nbZr-nbZr Yzr j?. fi; ;dek jo o{geko dh
nkgDh wjZssk j?.
2H4H5 nfGnk; bJh gq FB
S'N/ gqFB
1H B}w s/ B;o ftu eh nzso j? <
2H y[bQh eftsk s'_ eh Gkt j? <
tZv/ gqFB
1H o[pkJh eftsk dk ;zihdk o{gkeko j? ;gZFN eo'.
2H rhs dk ;o{g fej' fijk j? <
3H gzikph ;kfjs ftu |}b dk eh ;EkB j? <
2H4H6 ;jkfJe g[ ; se ;{u h

1H ekft f;XKs, gpbhe/FB fpT{o', gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk
2H BthI gzikph eftsk, gfjukD fuzBQ - vkHi;ftzdo f;zx

gkm Bzpo L 2H5
eftsk
2H5H1 gkm dk T[d/F
2H5H2 G{fwek
2H5H3H1 eftsk
2H5H3H2 eftsk d/ bZSD
2H5H3H3 eftsk d/ gqw[Zy sZs
2H5H4 f;ZNk
fJ; gkm dk T[dF/ o{geko eftsk d/ G/dK pko/ ikDekoh d/Dk j?. eftsk d/ T[j fejV/
sZs jB i' eftsk B{z eftsk pDkT[Id/ jB. fJBQK sZsK dh jh wjZssk j? i' eftsk B{z
wjZst fdzd/ jB, T[BQK pko/ f}eo ehsk ikt/rk.
2 H5 H 2 G{ f wek
;kfjs ihtB dh FpdK d/ wkfXnw okjh_ nkb'uBk j?. fJj ihtB dhnK edoK-ehwsK
Bz{ gqrNkT[D dk fJe wkfXnw j?, f}zdrh gk;'_ ;wZroh b? e/ ;kfjs fJ; Bz{ nwho eodk
j?. fJj fJ; dh tfuZso rZb j? fJj fJe wkBf;e B?fse eow j?. fJ; dk ;kv/ ihtB
Bkb nN[ZN ;zpX z j?. fJ; ftu ihtB Bz{ fJe ftF/F fdqFNhe'D s'_ t/fynk iKdk j?. ;kfjZs
wB[yZ h wB'GktK s/ gqfseowK Bz{ g/F eoB dk Yzr j?. eftsk, ;kfjZs dk fJe wjZstg{oD
o{g j?. ;kfjZs ftu ihtB Mbe FpdK okjh_ gqrNkJh iKdh j?.
fJ; gkm ftu eftsk ;kfjs o{g d/ sZsK ;zpzXh ftuko ehsk ikt/rk.
34
2 H5 H3 H 1 eftsk
fJj fJe nfijk ;kfjse gqFB j? i' w{b o{g ftu f;XKse j? fJ; pko/ ftdtkBK B/
tZy tZy ftuko fdZs/ jB. n;b ftu eftsk fJe e'wb ebk j?. wB[Zy B/ ;zrhs,
fusoekoh fFbg, fBqs (Bku), nkfd eJh e'wb j[BoK Bz{ iBw fdZsk, fiBQK dk wB'oE
;[ji dh fsqgsh j?. fJBQK ;ko/ e'wb j[BoK ftu'_ eftsk dk j[Bo ;G Bkb'_ wX[o s/
;[ji Gog{o j? feT[_fe fJ; ftu eth pkeh ;kohnK e'wb ebktK d/ T[sw nzFK Bz{
fwbkT[_dk j?. T[&Zsw nzFK dk ;w[Zuk o{g jh eftsk nytkT[_dh j?. fJjh ekoD j? fe
eftsk iK ekft wB[Zy dk X[o n}bK s'_ ;zrh ;kEh j? fiE/ fe pkeh j[Bo wro'_ j'_d
ftu nkJ/ fJBQK noEK ftu eftsk dk fJfsjk; wB[Zyh fJfsjk; fizBQK bzw/ok j? ns/
T[; dk ftek; wB[Zyh-Gkt fizBk v{zx/ok j?. d{i/ FpdK ftu fJT[_ efj bJhJ/ fe eftsk
wB[Zy fizBh g[okDh j?.
2H5H3H2 eftsk d/ bZSD
eftsk d/ r[DK$bZSDK pko/ w[YZ s'_ ftuko j[d
z k nk fojk j?. eftsk d/ ;o{g s/ ;[Mkn
Bz{ gfoGkFs eoB bJh nB/eK ftdtkBK B/ :sB ehs/ jB fco th eftsk dk nzfsw ;op-
gqwkfDs bZSD ni/ se gqkgs Bjh_ j' ;fenk. gZSw ftu (Aristotle) no;s{ s'_ b? e/
nkJhH J/H foukov} (I.A. Richards) sZe ns/ g{op ftu (yk; Gkos ftu) Gkos w[Bh s'_
b? e/ ftFtBkE sZe B/ fJ; gk;/ :sB ehs/ jB. no;s{ B/ Gkt/_ gqsy Z ;gZFN o{g ftu
eftsk dk bZSD sK Bjh_ fdZsk gozs{ T[BQK dh g[;se L **g'fJfNe;** (Poetics) ftu eftsk
d/ ;o{g pko/ ukBDk }o{o gkfJnk frnk j? fi; s'_ no;s{ d/ ekft f;ZXKs dh ikDekoh
fwb iKdh j?. T[; dh fJj g[;se ekch uouk dk ftF? ojh j?. no;s{ dk efjDk j?
fe eftsk fJe ebk j? ns/ fJ; dh nkswk *Beb* j? fi; Bz{ f;XKse Fpdktbh ftu
*nB[eoD* nkyd/ jB. feT[f_ e no;s{ fJe fcbk;co ;h fJ; bJh T[; d/ ekft f;XKsK
ftu th dkoFfBe ozr w"id { j'Dk ;[Gkte rZb j?. ni'e/ :[r ftu no;s{ d/ eftsk ;zpX z h
gqrNkJ/ ftukoK pko/ ;'uDk fJe fdbu;g rZb j?.
no;s{ s'_ pkd b"_ikJhB; (Longinus), j"o; / (Horace), f;vBh (Sydney), b?f;zr
(Lessing), tov}toE (Wordsworth), F?b/ (Shelley), ekbfoi (Coleridge) nkfd B/
nkg' nkgD/ Yzr Bkb eftsk d/ r[DK$;[Gkn pko/ fbyD dh e'fFF ehsh j?. eftsk dh
gfoGkFk eoB bJh gZSwh ftdtkBK B/ nDfrDs g[;seK dh ouBk ehsh j?. fJBQK
ftdtkBK, ethnK ns/ nkb'ueK d/ e[M e[ ftukoK Bz{ ;wMDk }o{oh j?.
ftb;B (Wilson) B/ fejk j? fe **eftsk i}fpnK Bkb ozr-oZsh p[ZX h j?** ekobkfJb
(Carlyle) nB[; ko **eftsk fJe ;zr hswJh ftuko j?.** tov}toE B/ fbfynk j? fe
**no'e i}fpnK dk ;fji ;[ Gkn Sbfenk t/r jh eftsk j?** (Poetry is
spontaneous overflow of powerful feelings) . fwbNB (Milton) d/ efjD nB[; ko
eftsk ;fji, ;ob, tbtbk Gog{o ns/ t/rwJh j'Dh ukjhdh j?. F?b/ dk fJe eEB
pj[s gqf;ZX j? fe T[j eftsk ;G s'_ fwZmh j? fi; dh p[Zeb ftu ;kv/ dod T[wbQ
T[wbQ g?_d / jB. ni d/ fdwkrh noEks p"fXe :[ Zr ftu w?fET[ nkoBkbv (Mathew
Arnold) tor/ ftukoeK B/ eftsk Bz{ p[fBnkdh s"o s/ ihtB dh nkb'uBk fejk j?.
fJ; soQK :{og d/ ftukotkBK s/ nkb'ueK B/ eftsk Bz{ eJhnK gfjb{nK s'_ ftukfonk
j? ns/ tZy tZy bZSD g/F ehs/ jB.
d{i/ gk;/ Gkos ftu eftsk pko/ eJh soQK d/ ftuko fwbd/ jB. ;G s'_ g[okD/ Gkosh
nkb'ue Gosw[Bh B/ nkgD/ rqzE **BkN: Fk;so** ftu *o;* dh ftnkfynk ehsh j?.
Gos, feT[_fe o; Bz{ fFo'wDh wzBD tkb/ nkb'ue ;B fJ; bJh T[j eftsk Bz{ o;
dk gqrNk ;wMd/ jB. pknd ftu nfGBt r[gs, dzvh, wzwN, irBBkE, ftFtBkE fij/
nkb'ue g?dk j'J/ fiBQK B/ tZyo/ o{g ftu eftsk d/ ;o{g s/ ukBDk gkfJnk. gozs{ ;G
s'_ wFj{o ekft f;XKs jB—fJe sK *;kfjs: dogD* d/ b/ye ftFtBkE dk ns/ d{ik
**o; rzrkXo** d/ eosk irBBkE dk. T[BQK nB[;ko *o;-wJh tke jh ekft j?*, iK
*owDhe noE d;D tkbk Fpd jh ekft j?.* fJBQK B/ eftsk d/ fgzv/ ftu o; dk
noEks ;[ji-;[nkd dk j'Dk bk}wh eoko fdZsk j?. fJ; bJh T[BQK dh fBrkj ftu
eftsk nzdo o; dk j'Dk gfjbh Fos j?.
fJ; soQK :{og s/ Gkos ftu eftsk pko/ nB/eK fdqFNhe'DK s'_ ftuko g/F ehs/ rJ/ jB
i' tZy tZy j[zfdnK th fJ; rZb s/ ;fjws jB fe eftsk e'wb j[Bo j?.
2H5H3H3 eftsk d/ gqw[Zy sZs
fiE'_ se eftsk d/ sZsK (Elements) dk ;zpzX j?, fJ; pko/ eJh ftuko gqrNkJ/ iKd/
jB. gozs{ ;kfonK Bz{ w[Zy oy e/ eftsk ftu j/m fby/ sZsK Bz{ wzfBnk ik ;edk j? L
1H ftuko, 2H wB'Gkt, 3H ebgBk, 4H ekft-o;, 5H nbzeko, 6H gqhse, 7H fpzp,
8H Szd, 9H ekft-o;.
1H ftuko sZs
eftsk ftu ftuko-sZs fJe toBD-:'r sZs j? Gkt/_ fJ; Bz{ gqwy Z[ sZs Bjh_ wzfBnk iKdk.
nzro/}h ftu fJ; Bz{ thought fejk iKdk j?. ftuko s'_ Gkt nfijh ;'u-Xkok j? fi; dk
;zpXz fdwkr, p[X Z h Bkb j[d z k j?. nkw s"o s/ fdwkrh ftuko Bkb tk;sk fJe f\bk;co
dk j[d z k j? gozs{ eftsk ftu th fJ; dk ;EkB }o{o ofjzdk j?. eth nkgDh ouBk ftu
i' e[M efjDk ukj[d z k j?l fi; f;XKs Bz{ iK fe;/ Bt/_ bZG/ ;Zu Bz{ gkmeK se gj[u z kT[Dk ukj[d
z k
j?, iK i' eth dk wB'oE j?, fit/_ T[j irs Bz{ nkgDh Fy;hns Bz,{ nkgD/ fgnko iK o';/
Bz{ t/ydk j?, T[; Bz{ *ftuko* fejk iKdk j?. f;o\ ftuko dk gbVk eftsk ftu Gkoh Bjh_
j[d
z k ;r'_ ftuko Bz{ eJh soQK Bkb eJhnK i[rshnK Bkb eftsk ftu ofynk iKdk j?. fJ;
bJh jo eftsk fgS/ iK jo eftsk ftu fynkb iK e'Jh ftuko w"id { ofjzdk j?. ekbfoi
(Coleridge) sK fJE'_ se efjzdk j? fe e'Jh ftnesh T[d_' se eth Bjh_ j' ;edk id'_ se
T[j fcbk;\o Bjh_ j[d z k. gozs{ fJ; d/ T[bN fwvbNb wZo/ (Middleton Murry) B/ fejk
j? "Thought is always the handmade of emotions" noEks eftsk ftu ftuko i}fpnK
dk ;jkfJe ofjzdk j?. fJBQK d'jK fto'Xh eEBK s'_ fJj f;ZX j[d
z k j? fe eftsk ftu fteko,
fuzsB, soe ns/ p[X
Z h dh EK }o{oh j? gozs{ T[j eftsk d/ tksktoD ftu nkgD/ nkg Bz{
Ykb e/ jh dkfyb j[dz h j?. eftsk dk fJj }o{oh sZs s/ fJ; s'_ fpBQK eftsk dk gqGktFkbh
j'Dk w[Feb j?. eftsk dh ;wM d/ ;zpX z ftu fJj rZb yk; fXnkB wzrdh j?.
fJ; bJh eth ftuko d/ i'ao Bkb L nkgDh fcbk;\h g/F eodk j?, nkgDh ouBk ftu
;gFNsk g/F eodk j? < nkgD/ ftF/ s/ o{g Bz{ fJe soshp ftu go'_dk j?.
2H wB' G kt
wB'Gkt s'_ Gkt }ipk s/ GktBk (feeling) j[zdh j?. eth nkgD/ fdb ftu iK fdb
Bkb i' wfj;{; eodk j? T[j, T[; dk wB'Gkt j[zdk j?. wB'Gkt dk noE j? wB dk
Gkt, fdb dh sozr. jo ftnesh dk fjodk nkb/ d[nkb/ tkgo ojhnK xNBktK s/
;fEshnK s'_ gqGkfts j[zdk ofjzdk j?. eth dk fjodk sK j'o th ;{yw j[zdk j?. wkw{bh
rZb th T[; d/ fdb Bz{ T[s/fis eo d/_dh j?, T[; d/ fujo/ s/ MBeko g?dk j' iKdh
j?, T[j bfjok iKdk j?, T[j tid ftu nk iKdk, s/ T[j r[Dr[DkT[d _ k j?. p; fJ;/
gqGkt nXhB eftsk c[N c[N tfj s[odh j?. eftsk tbtbk gqXkB j[zdh j?. feT[_fe
;kv/ fdb ftu y[Fh, |wh, ;'r, joy, dfJnk, r[Z;k, ft;wkd eJh soQK d/ Gkt ikrd/
jB, fJ; bJh eftsk ftu eJh gqeko d/ wB'Gkt go'J/ iKd/ jB. jo eftsk ftu
e'Jh Bk e'Jh Gkt w"i{d j[zdk j?. Gkt-jhB eftsk dh ebgBk th Bjh_ ehsh ik ;edh.
T[j eftsk i' Gkt s'_ ;ZyDh j't/ , eftsk jh Bjh_ j' ;edh. fJ; bJh Gkt iK i}p/
dk eftsk dh f;oiDk ftu wjZstg{oB ;EkB j?.
;[jitkd, nkdoFtkd, o'wK;tkd nkfd tkdK Bz{ ;thekoB tkb/ ebkeko tbtb/ dh
wjkBsk Bz{ pVh y[Fh Bkb gqGkfts eod/ jB.
GkJh tho f;zx B/ y[bQw-y[bQ/ nkfynk ;h
**p?m t/ frnkBh p[ZXh wzvb/ dh e?d ftu
tbtb/ d/ d/; ;kvhnK br rJhnK :kohnK..**
3H ebg B k
eftsk dh f;oiDk ftu ebgBk dk pVk jZE j[zdk j?. fJj nkw fejk iKdk j? fe
ebgBk eftsk dh o{j j[zdh j?, fJ; s'_ fpBK eftsk ;ZyDh ikgdh j?. eth, t/yh-nDt/yh,
;[Dh-nD;[Dh, wkDh-nDwkDh, jo soQK dh xNBk, ;fEsh s/ eow Bz{ eftsk ftu fJ;
soQK fpnkB eodk j? fe T[j gkme Bz{ ;Zu ikgdk j?. eth nkgDh ouBk ftu nDj'Dh
Bz{ j'Dh pDk e/ g/F eo d/_dk j?, fto'Xh rZbK Bz{ fJe EK fJeZso eoe/ ;jkfJe pDk
d/_dk j? ns/ nDfenk;hnK xNBktK Bz{ ;keko eo d/d _ k j?. fJj ;G e[M fi; Fesh
Bkb o{gwkB j[zdk j? T[; Bz{ ebgBk fejk iKdk j?. nzro/}h ftu fJ; Bz{ (Imagination)
fejk iKdk j?. ;z;feqs ftu fJ; Fesh Bz{ jh *gqfsGk* nkfynk frnk j?.
ekbfoi B/ nkgDh g[;se (Biographi Literaria) ftu ebgBk dh uzrh soQK uouk ehsh j?.
nkJhHJ/H fouov} (I.A. Richards) B/ th ebgBk pko/ ftuko ehsk j?. gqH' w'jB f;zx fbydk
j? L
Bh nZi e'Jh nkfJnk ;kv/ ftjV/.
sZeD uzB ;{oi Y[e Y[e B/V/.
bZ;/ Bh UdQk wZEk skfonK tKrz{.
nkfJnk Bh y"o/ nzpo x[zw x[zw fejV/.
eth nkgD/ wfjp{p d/ nkT[D t/b/ uzB ;{oiK Bz{ Xosh T[&Zs/ T[sko d/d _ k j? i' gkme
ik ;o'fsnK d/ fynkb Bz{ gqekFwkB eo iKdk j?. uzB ;{oi dk Y[e Y[e B/V/ pfjDk,
nzpoK ftu x[zw x[zw nkT[Dk, fJ; ;G e[M dk toDB eth dh ebgBk dk feqFwk j?.
fizBh ;{yw, fBZs Bth_ e'wb ebgBk j't/rh, T[sBh jh T[&Zu/ doi/ dh eftsk j'tr / h.
ebgBk dk sZs eftsk dk ikBgqkD j?.
;t?-w[bKeD bJh gqFB
1H eftsk ftZu wB'Gkt s'I eh Gkt j?<
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2H fpzp eftsk ftZu eh Gkt ftnes eodk j?<
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
4H ekft o;
eftsk d/ ;[DB iK gVQB s'_ pknd gkme d/ wB ftu fJe nefj nB[Gt g?dk j[zdk
j? fijVk nB[Gt ;[DB wkDB d/ :'r, ;G e[M G[bkT[D tkbk ns/ fdb Bz{ fSD-gb
bJh N[zpD tkbk j[dz k j?. o; dk nkw f}zdrh ftu i' noE fbnk iKdk j?, eftsk ftu
T[j T[; s'_ fGzB j?. eftsk ftu fJ; d/ ftF/F noE jB. eftsk ftubk o; sK f;oc
nB[Gt j[dz k j?, T[; dk fpnkB Bjh_ j' ;edk. eftsk ftu id'_ nfijk fJe;[o eoB
tkbk tksktoD g?dk j[d z k j? sK gkme T[; ftu bhB j' iKdk j? eftsk dhnK xNBktK,
gksoK, ejkDhnK Bkb fJefwe j' e/ T[; dk ;[nkd nB[Gt eodk j?. p; fJj' ekft
o; j?.
Gkosh nkb'ueK B/ Gkt d/ uko p[fBnkdh nzr wzB/ jB L 1H ftGkt 2H nB[Gt 3H ;zukoh
Gkt ns/ 4H ;EkJh Gkt. fJBQK ;kfonK dk ;w[Zuk o{g jh gkme iK ;q's/ d/ fjod/ ftu
o; dk ;zuko eodk j?. nzro/}h ftu o; Bz{ Aesthetic pleasure nkyd/ jB. no;s{
B/ th ekft ftu pleasure iK o; dh j'_d ;theko ehsh j?.
5H nbz e ko
eth nkgD/ ftF?- t;s{ Bz{ noEks i' e[ M T[ j efjDk ukj[ zd k j? T[ ; Bz{ ekft-wJh
Yzr Bkb g/F eodk j? . fJj g/F ekoh jh F?b h j? , T[ ; dk gqr Nkn Yzr j?.
nbze ko T[; F?bh dk fJe nzr j?. nbze ko dk noE j? ;iktN, rfjDk, ;[ ji.
eth nkgD/ ftF/ Bz{ fJ; soQ K fpnkB eodk j? fe T[ ; ftu ;[ji g?d k j't / , T[ ;
dk tX gqGkt T[ s gzB j't/ . T[; dh rZb j'o ;gFN j't / , fJ; ;G e[ M bJh T[ j
nbze ko xVdk j?, fijV/ eftsk dk fFzrko j[ zd / jB ns/ T[ ; dh wjkBsk ftu
tkXk eod/ jB. fijV/ nbze ko FpdK T[ s/ fBoGo j[zd / jB T[ j Fpd-nbze ko j[ zd/
jB ns/ fijV/ noE T[ s/ , T[ j noE-nbze ko. fJ; soQ K Fpd nbze ko fszB soQ K
d/ j[zd / jB, fit/_ nB[gq k;, :we, Fb/; , gozs{ noE-nbze ko tX/o / jB fit/_ T[g wk,
o{g e, fdqF NKs T[s gq /fynk, fto'X kGk; nkfde.
6H gq s he
eftsk dh nkb'uBk ftu fuzBQ iK gqshe fJe noE tkb/, d' Fpd jB, nzro/}h ftu
fJ; Bz{ (Symbol) nkyd/ jB. w'jB f;zx dh eftsk *gF{* ftu fbfynk L
Bkb ;wkBK rZbK eodk,
pKdo p?mk o[y dh u'Nh.
d'jK w[mhnK d/ ftu x[ZNh,
fszB u"EkJh ir dh o'Nh.
fJ; pzd ftu eth B/ pKdo dk toBD ehsk. go, pKdo d/ bZSDK ns/ r[DK d/ fJ;
toDB s'_ fe;/ j'o t;s{ dk ;zes / fwbdk j?. fJ; bJh pKdo dk nrbk noE nzro/}
e"w ikgdk j?. eth B/ nzro/}K Bz{ pKdo d/ fuzBQ d[nkok g/F ehsk j? sK i' eEB fJe
pzB/ gqGkt-iBe j't/ ns/ d{i/ pzB/ eftsk d/ ;[ji gZy Bz{ th e'Jh u'N Bk bZr.
/ fJ; soQK
fuzBQ ns/ gqshe fe;/ j'o t;s{ dk gqfsfBXst eoB tkb/ ;kXB jB fi; d/ fgS/ eth
T[; ftF/ dk fBZMe toDB eodk iKdk j?. fJ; okjh_ eftsk nkgDh ftF/F soQK dh fBo'b
fBih F?bh Bz{ iBw fdzdh j?.
7H fpz p
fpzp dk Gkt w{osh T[;koBk j?. eth nkgDh eftsk ftu fe;/ rZb dk fJ;
soQK f}eo eodk j? fe T[j w{os (s;tho) tKr pD e/ ;kv/ ;kjwD/ nk e/ yVh
j' iKdh. fJe ;{os ;kv/ ;kjwD/ nk iKdh j?. eftsk dh fJj fusokswe Fesh j?.
eth dk fJj g{ok i'ao j[zdk j? fe T[j Fpd, p'bK s/ toBDK okjh_ nkgDh efjD r'uoh
rZb Bz{ tZX s'_ tZX w{oshwkB eo/. fJj rZb pj[s jZd se fpzp xVB dh Fesh s/
fBoGo eodh j?. fpzp dk ;zpzX ;kvhnK nZyK Bkb j' ;edk j?. fJ; soQK fpzp, Fpd
fpzp, o{g fpzp, rzX fpzp, ;goF fpzp, noEks gzi soQK dk j' ;edk j?. eftsk ftu
fJ; fpzp Fesh dk j'Dk }o{oh j?.
8H Sz d
eftsk ftu FpdK Bz{ fe;/ nfijh soshp Bkb fJ; soQK pzBQDk, fe T[; Bkb
b?, t}B, s'b, mhe mke g?dk j' ;e/ Szd dk ezw j?. g[okDh gozgok nB[;ko eftsk
dk }o{oh sZs j? Gkt/_ nZi ebQ d/ iwkB/ ftu Szd s'_ ;[szso ouBk Bz{ th eftsk wzB
fbnk iKdk j?. (fit/_ g{oB f;zx dh eftsk). Szd dh frDsh ns/ G/d wksok iK toDK
T[s/ fBoGo j[zd/ jB. e'Jh toD iK nZyo fezB/ fuo ftu p'fbnk iKdk j?, T[; dh wksok
j?. wksqk S'Nh th j' ;edh j? s/ tZvh th. fJBQK Bz{ bx{ (S'Nh) s/ r[o{ (tZvh) fejk
iKdk j?. fJ; soQK Szd wkfsqe, tofDe ns/ rfDe fszB soQK d/ jB.
Szd Bkb eftsk ftu fJe b?, ;zrhs ns/ ;[o T[gidk j? fi; Bkb eftsk dk
gqGkt tXdk j?.
9H ekft GkFk
eftsk dk wkfXnw GkFk j? fit/_ fusoekoh dk wkfXnw ozr, ;zrhs dk ;[o ns/
p[sxkVh dk gZEo j[zdk j?. fJ; soQK GkFk eftsk dk nkXko j?. eftsk dh GkFk nkw
p'bukb dh j[zdh j? gozs{ T[; dh u'D ns/ N/e e[M fJ; soQK dh j[zdh j? fe T[j
fdb Bz{ tZX N[zpdh j?, tZX M[DM[Dh S/Vdh j? tZX ;[nkd d/ iKdh j?. fJ; B[es/ s'_
t/yhJ/ sK eftsk dh p'bh ftu ftbZyDsk j[zdh j?. fJE/ jo Fpd nkw noE Bkb'_ tZX
noE d/_dk j?. Fpd dhnK FeshnK tZX iKdhnK jB. noEK d/ wzvb ftFkb j' iKd/
jB. fJj' ekoD j? fe eftsk ftu pj[s e[M nDfejk j'D d/ pkti{d pj[s e[M fejk
iKdk j? feT[_fe E'VQ/ FpdK ftu pj[s/ noE Go/ iKd/ jB. eth dk fpnkB fJ; jkbs
ftu ;[MktwJh j[zdk j?.
fJ; s'_ fJbktk ekft-GkFk ftu w[jkto/, nykD s/ j'o b'e-sZs Fkfwb j[zd/ jB
sK i' eftsk d/ ;z;ko ftu e'Jh n"eV g/F Bk nkt/. Fpd tZX s'_ tZX ;koEe, ;zrhswJh,
;[MkT{, ow} Gog{o, ;[jiwJh, Gktkswe ns/ gqGktiBe j[zd/ jB. uzrk eth nkgDh
t;s{ d/ nB[;ko p'bh iK o{g Bz{ xVdk j? id'_ t;s{ s/ gqrNkT{ GkFk dk stk}B iK
;zs[bB pDdk j? sK T[&Zsw eftsk dh f;oiDk j[zdh j?. ftF/ d/ nB[e{b ekft pkDh
dk j'Dk eftsk bJh nfs }o{oh j?.
2 H5 H 4 f;Z N k
eftsk pko/ T[go'es sZsk B{z ftukoB s'I ;kB{z gsk bZrdk j? fe eftsk ftZu fJBQK sZsK
dk j'D, eftsk B{z gqGktFkbh pDkT[Idk j?. eftsk d/ o{g ftZu fByko nkT[d I k j?. nzs
fJBQK sZsK eoe/ jh fJZe eftsk, eftsk nytkT[Idh j?.

S'N/ gqFB
1H eftsk eh j? <
2H eftsk d/ r[DK$bZSDK Bz{ fpnkB eo'.
tZv/ gqFB
1H eftsk d/ sZs fejV/ jB, d;' <
2H fpzp s'I eh Gkt j?< eftsk ftZu fpzp dh wjZssk ;gZFN eo'.
1H ekft f;XKs, gpbhe/FB fpT{o', gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk.

gkm Bzpo L 2H6
fJeKrh d/ sZs
2H6H1 gkm dk T[d/F
2H6H2 G{fwek
2H6H3H1 fJeKrh
2H6H3H2 fJeKrh d/ iBw d/ ekoB
2H6H3H3 fJeKrh d/ gqw[Zy bZSD
2H6H3H4 BkNe s/ fJeKrh ftu nzso
2H6H3H5 fJeKrh d/ b'efgq: j'D d/ ekoD
2H6H4 f;ZNk
fJ; gkm dk T[d/F BkNe d/ o{g fJeKrh pko/ ikDekoh d/Dk j?. fJeKrh B{z
g{o/ BkNe s'I tZyok eoB ftu i' sZs Fkfwb jB, T[BQK pko/ uouk ehsh
ikt/rh.
2 H6 H 2 G{fwek
fJeKrh BkNe ;kfjs dk fJe BthB o{g j? ns/ ozr wzu dh Bth_ ebk j?. fJeKrh
thjth_ ;dh dh T[gi j?. e/tb Gkos ftu jh Bjh_ ;r'_ :{og ns/ nwohek ftu th
fJj o{g thjth_ ;dh d/ w[ZY ftu nkfJnk. fizBh S/sh fJ; o{g B/ T[&ZBsh ehsh FkfJd
jh ;kfjs d/ fe;/ j'o nzr B/ ehsh j't/. fJeKrh Bz{ BkNe dk fJe o{g-G/d th efj
;ed/ jK feT[_fe o{g ti'_ T[j pj[-nzrh, fszB$gzi nzeK tkb/ BkNe Bkb'_ fGzB j? L fJeKrh
B/ E'VQ/ fij/ ;w/_ ftu g{o/ BkNe s'_ nkgDh ;[szso EK pDk bJh j?. nZi fJeKrh ;z;ko
dh jo T[&B Z s p'bh ftu fbfynk iKdk j?.
@@nkX[fBe fJeKrh gZSwh ;kfjZs dh d/D j?. gZSwh fJeKrh dh o{g-o/yk d;thI ;dh JhH
42
d/ fwo/eb} (Miracles) ns/ B?fse BkNeK (Morality) ftu fwbdh j?, fiBQK ftu Jh;kJh
;zsK d/ ihtB ftu'I fe;/ fJe T[gd/Fkswe ejkDh B{z u[D e/ g/F ehsk iKdk ;h. fJ;
fgZS'I doFeK d/ wB-goukt/ bJh BkNe d/ wZX ftu, wfXnkDek (Interlude) d/ o{g ftu
fJ; dk ftek; j'fJnk, fi; ftu ;kXkoD s"o s/ fszB gksoK d[nkok fe;/ ftF/ B{z gqrN
ehsk iKdk ;h. T[BQhthI ;dh ftu ozr wzu d/ Bt/I gq:'rK ns/ @fbNb E/No w{twzN# (Little
Theatre Movement) bfjo d/ ftek; Bkb fJeKrh dh ftqXh ns/ ftek; j'fJnk. 1887
JhH ftu E/No fbpo (Threatre Libre) g?fo;, 1889, JhH ftu coh p[jB/ (Freie Buhne)
pofbB, 1891 JhH ftu nk}kd ozr wzu (Independent Theatre) bzvB, 1893 JhH ftu
fbNb E/No, g?fo;, 1904 JhH ftu n?ph E/No, vpfbB, 1906 JhH ftu fBT{ E/No ns/
jb jkT[; (Hull House) E/No fFekr', 1919 JhH ftu frbv E/No (Guild Theatre)
fBT{:"oe d/ ;EkgB j'D Bkb fJeKrh BkNe e/tb wB-goukt/ dk ;kXB ns/ wfXnkDek
(Interlude) d/ o{g ftu jh BjhI fojk ;r'I BkNe ;kfjZs dk fJe tZyok ns/ T[Zxk nzr
pD frnk. Gkt/I e[M Bt/I ;zg{oD BkNeK B{z fJe nzr ftu oZy e/ MkehnK ns/ T[geEktK
(episodes) ftu tzfvnk frnk j? gozs{ ;kXkoD o{g ftu ;hwk, ft;sko s/ gqGkt d/ gZy
s'I fJeKrh dk ;g{o z D BkNe Bkb T[jh ;zpzX j? fijVk fBZeh ejkDh dk T[gfBnk; Bkb
j?.## (;kfjZs e'F L ;zgkde - vkH osB f;zx iZrh)
fJ; gkm ftu BkNe ;kfjs o{g d/ gqw[Zy nzr fJeKrh ;zpzXh uouk ehsh ikt/rh.
2 H6 H3 H 1 fJeKrh
Gkt/_ gzikph dk gfjbk fJeKrh 1913 JhH ftu fbfynk frnk, gozs{ fJ; dk toswkB
BK 1940 JhH d/ brGr gqufbs j'fJnk. ;kfjs d/ j'o BthB o{gK tKr fJeKrh th
gZSwh, yk; eoe/ nzro/}h ;kfjs d/ f;ZX/ gqGkt EZb/ fbfynk ikD bZrk, fJ; tk;s/
fJ; dk BK T[E'_ jh T[bEkfJnk frnk. nzro/}h ftu fJ; dk ;wkBkoEe Fpd *tB
n?e N gb/ * (One Act Play) j?. 1930 ftu fJ; dk nB[tkd *fJe nzrh BkNe* ehsk
frnk. j"bh j"bh fJe ns/ nzr dk ;z:[es Fpd pD frnk—fJeKrh ns/ BkNe
fJ; Bkb'_ b'g j' frnk. fjzdh ftu fJeKrh BkNe 1930 s'_ pknd j'_d ftu nkfJnk.
T[E/ fJ; Bz{ fJeKrh efjzd/ jB. fit/_ fe fJeKrh d/ BK s'_ gqrN j? fJj fJe nzr
dk BkNe j[ zdk j? Gkt fJe p?me ftu gfVQnk s/ y/fvnk ikD tkbk BkNe. fJ;
ftu f}zdrh dk e/tb fJe gZy iK fJe yzv jh do;kfJnk ik ;edk j? ns/ ihtB
dk ft;sko Bjh_ g/F ehsk ik ;edk. tX/o/ eoe/ fJj fJe Mkeh j[zdh j? i' nzX/
xzN/ s'_ b? e/ fJe xzN/ d/ nzdo do;kJh ik ;e/. fJ; dh gfoGkFk fJ; soQK j'
;edh j? **fJeKrh ;kfjs dk T[ j BthB o{g s/ ozr-wzu dh T[j Bth_ ebk j? i'
tkose iK eftsk ftu fJj ihtB d/ e/tb fJe nzr iK gZy Bz{ E'V/ fij/ gqw[Zy gksoK
d/ u[;s tkoskbkg okjh_ nZX/ xzN/ s'_ fJe xzN/ sZe ozr-wzu s/ g/F eo/.**
T[go'es gfoGkFk dh ftnkfynk eoBh }o{oh j?. fJeKrh ebk pko/ w[ZYbh rZb ;wM
b?Dh }o{oh j? fe fJj fJe gk;/ ;kfjZs dk fJe o{g j?, d{i/ gk;/ ozr-wzu dh ebk
j?. fJeKrh w{b o{g ftu ozr-wzu s/ y/vD bJh ofunk iKdk j? gozs{ ;kfjs dhnK
j'o tzBrhnK tKr gfVQnk th iKdk j?. thjth_ ;dh dh T[gi j'D eoe/ fJ; Bz{ BthB
iK BthBsw o{g fejk frnk j?. fJeKrh tkose iK eftsk d'jK ftu fbfynk iKdk
j?. fgSfbnK ;fwnK ftu ;kok BkNe eftsk ftu fbfynk iKdk ;h. gzikph ftu th
nZi e[M fJeKrh fit/_ *pkpk p'jV, fJe f;co-f;co, ftnkj[bh* nkfd eftsk ftu fby/
rJ/ jB gozs{ tX/o/ frDsh ftu fJj tkose ftu jh ou/ rJ/ jB. shih rZb, fJeKrh
ihtB dk e/tb fJe gZy jh g/F eodk j?. fJj fJ; ebk dh ftF/Fsk s/ fGzBsk j?.
fJeKrh ebk j'D eoe/ fJj ihtB d/ fe;/ gZy Bz{ Mbe gbe ftu do;k ;edh j?.
fJ; ftu gkso xZN s'_ xZN oZyD/ g?_d/ jB. Gkt/_ gksoK dh frDsh ftu e'Jh pzdF
Bjh_ gozs{ fJekrosk dh ykso BkNeeko Bz{ fJj pzdF nkgD/ T[&Zs/ bkT[Dh g?_dh j?.
fJ;dk tkoskbkg u[;s s/ ;ze'uwJh j[zdk j?. tkX{ ft;sko dk fJ; ftu ;wK Bjh_
j[zdk. fJeKrh, Bz{ y/vD iK gVQB Bz{ nZX/ xzN/ s'_ b? e/ fJe xzN/ dk ;wK bZrdk j?.
2H6H3H2 fJeKrh d/ iBw d/ ekoB
T[so L fJeKrh ns/ fBZeh ejkDh fJe' fij/ ;wkfie jkbks dh g?dkfJF jB. T[Bhth_
;dh d/ nzs ftu d;sekoh :[Zr nkozG j'D ekoD :{og ftu d' F/qDhnK T[Go nkJhnK
;B—fJe ekw/ w}d{o ns/ d{i/ XBkY ;owkJ/dko (g{zihgsh). d'jK Fq/DhnK d/ fBZs d/
tosko/ ftu coe g?_dk frnk, nwhoK d/ ykD ghD d/ tes pdb rJ/. b/N ykDk,
b/N ;"Dk ns/ ;t/o fdB uVQ/ T[mDk. :{og ns/ yk; eoe/ fJzrb?_v ftu b'eK Bz{ BkNe
t/yD dk nEkj F"e j?. Bth_ ;fEsh nB[;ko BkNe-xoK d/ gqpzXeK Bz{ nwbh w[Feb
g/F nkJh. ekw/ feosh ns/ w}d{o tes f;o nk e/ p?m iKd/ ;B, gqzs{ nwho t}ho
d/o Bkb BkNe-xoK ftu gqt/F eod/ ;B. gqpzXe i' t/b/ f;o BkNe F[o{ eod/ ;B
sK d/o Bkb nkT[D tkb/ ;ogq;s g{ok BkNe Bjh_ ;B d/y ;ed/. i/ T[j iok d/o
eod/ ;B sK gfjbK nkJ/ doFe ekjb/ g? iKd/ ;B. fJ; nwbh n"eV B/ S'Nh fijh
Mkeh g/F eoBh F[o{ eo fdZsh. fJ; dk BK nkF/ Bkb Y[Zedk *godk T[mkT{* (Curtain
Raiser) ofynk frnk, noEks n;b BkNe dk godk T[&ZmD s'_ gfjbK dh Mkeh. e[M
d/o T[BQK dk ezw tkj tkj fBGdk frnk, gqzs{ 1903 JhH ftu t?;N n?_v EhJ/No BK
d/ bzvB d/ fJe BkNe-xo ftu fJe ftF/F xNBk tkgoh. T[; BkNe-xo ftu *pKdo
dk gzik* BK dk fJe nZX/ g"D/ xzN/ dk y/b ftykfJnk frnk. gfjbK nkJ/ doFe gq;zB
j' e/ xo Bz{ ub/ rJ/. b'eK Bz{ tes dh edo eoB dk nfj;k; j'Dk F[o{ j' frnk
;h. T[; Bz{ E'VQ/ ;w/_ ftu bzw/ BkNe dk ;tkd nkfJnk. fJj xNBk fJeKrh BkNe
dk iBw ;wMh iKdh j?. Gkt/_ BkNe-xoK tkb/ F[o{ F[o{ ftu xpokJ/ fe rbs cfjwh
ftu nkT[D tkb/ ftF/F doFe fes/ tkg; jh Bk w[V ikD. gozs{ j"bh j"bh BkNeeko
doFeK ns/ gqpzXeK Bz{ nB[Gt j' frnk fe fJe Mkeh tkbk ;\b fJeKrh nkgD/ nkg
ftu fJe ;zg{oB ebk f;ZX j' ;edk j? ns/ ekw:kp fJeKrh doFeK dh fdbu;gh
dk ekoD pD ;edk j?. ;kfjs s/ ozr-wzu dh fJ; Bth_ ebk dh fJsBh uouk j'Jh
fe 1910 sZe :{og ns/ nwohek d/ w[Zy FfjoK ftu fJeKrh y/vD tkbhnK ;[szso
ezgBhnK ns/ ebZpK j'_d ftu nk rJhnK. fJ; bfjo d/ gqGkt EZb/ 1913 ftu gzikph
dk gfjbK fJeKrh *d[bjB* (nkJhH;hH Bzdk) fbfynk frnk.
fJeKrh d/ j'_d ftu nkT[D dh ;zyg / ejkDh s'_ ;gFN j? fe fJj ebk thjth_ ;dh d/
wFhBh :[Zr dh T[gi j?. ;w/_ dh E[V ns/ ftjb dh xkN Bz{ w[Zy oyfdnK fBZeh ejkDh
s/ fJeKrh ebk dh b'V nB[Gt j'Jh j?. nZi fJeKrh pj[-nzrh iK ;zg{oD BkNe d/
Nkeo/ s/ fJe ;[szso ebk wzBh ik u[Zeh j?.
2H6H3H3 fJeKrh d/ gqw[Zy bZSD
T[so L fJeKrh fJekrosk dh ebk j?. gqGkt dh J/esk (unity of impression) fJ;
dk w[Zy bZSD j?. fJ; B/ doFeK iK gkmeK T[s/ fJefjok fsZyk fJekro gqGkt gkT[Dk
j[zdk j?. fJ; nkF/ dh g{osh bJh fJ; d/ ftF/ ns/ pDso s/ bZSD ;fji ;[Gk j'_d
ftu nkT[_d/ jB. gqGkt dh fJekrosk bJh }o{oh j? fe ftFk ;kdk s/ ;kXkoD j't/.
r[zMbdko iK ft;sko g{ote MkehnK okjh_ fJefjok gqGkt ;Ekfgs Bjh_ j' ;edk. ;'
fJ; dk d{ik bZSD j?, ftF/ dh fJekrosk. fJ; eoe/ f}zdrh dh e'Jh fJe gZyh
xNBk iK ihtB dh e'Jh gbe Mbe fJ; ftu bJh iKdh j?. fJ; szd Bz{ jh fJ;
soQK ;w/fNnk iKdk j? fe e'Jh bVh fYbh Bk ofj ikt/. fJeKrh Bz{ ;[gB/ Bkb fJ;/
eoe/ T[gwk fdZsh iKdh j? fit/_ ikr y[ZbD ;w/_ pzdk eJh dck j?okB j[zdk j? fe eh
gzi-;Zs fwzNK ftu n?Bk e[M ;[gB/ ftu th fet/_ tkgo frnk.
fJeKrh d/ o{grs bZSD th fJ; d/ w{b wB'oE s'_ T[sgzB j[zd/ jB. gqGkt dh J/esk
bJh ;kdh s/ fJejoh r'_d j'Dh nktZFe j?. nkw s"o s/ fJeKrh ;kdk xNBk d[nkb/
T[;kfonk iKdk j?. fJj nkw s"o s/ fJe' Mkeh ftu fBGkfJnk iKdk j?. pj[shnK MkehnK
b'Vh_dh fJekrosk Bz{ Gzr eodhnK jB. ejkDh dh bVh c[ZND Bkb gqGkt fyzvo iKdk
j?. fJ; eoe/ g{o/ BkNe tKr fJeKrh ftu e'Jh nXhB gbkN (Subplot) Bjh_ j[zdk.
fJ; dh r'd _ fJejoh iK fJeszd tkbh j[zdh j?. fJ; dk nozG fpBK G{fwek
(Introduction) d/ j[d
z k j?. pVh s/}h Bkb fJj nkgD/ nkF/ iK Nh;h tZb tZXdk j? f;yo
s/ nzs fJ; d/ Bkb'_ Bkb j[zd/ jB. Nh;h s/ g[i
Z e/ fJe dw e'Jh G/d y[bQdk iK gNky/
tKr e'Jh G/d }kfjo j[zdk j?. w[ZY tKr nzs th fJ; dk bNek tkbk Bjh_ j[zdk.
fJeKrh dk u"Ek bZSD gksoK dk ;ze'u j?. fJj bZSD th w[Zy nkF/ Bkb ;zpzfXs j?.
gqGkt Bz{ e/_dfos eoB bJh gkso xZN s'_ xZN j'D/ bk}wh j' iKd/ jB. pj[s/ gksoK
Bkb ikD gSkD eotkD bJh tX/o/ ;wK ukjhdk j?. Gkt/_ fJeKrh dk e'Jh pZMtK fbysh
B/w Bjh_, gozs{ wo:kdk nB[;ko iK gqGkt dh J/esk ykso gqw[Zy gkso jh oZy/ iKd/ jB.
fJ; ftu gkso T[;koh bJh th ;wK Bjh_ j[zdk. T[BQK d/ ;[Gkn fJFko/ iK ekoi okjh_
gqrN j[d z / jB i' f\bwK tKr ;kvhnK nZyK ;kjwD/ r[}od/ jB. gkso gqXkB fJeKrh
ftu fJe gkso dh T[;koh jh ;zGt j' ;edh j?, fit/_ Bzdk d/ fJeKrh *p/p/ okw GiBh*
iK rkorh d/ fJeKrh *p/p/* ftu j'Jh j?.
fJ; dk gzitK bZSD ghvk, u[;s s/ ;ze'uwJh tkoskbkg j?. fJekrosk dh ebk j'D
eoe/ fJ; ftu e'Jh uh} ft;sko o{g ftu Bjh_ dZ;h iKdh. g{o/ BkNe ftu tkoskbkg
ftu fYZb j' ;edh j? tkX{ ft;sko ;zGt j' ;edk j? gozs{ fJeKrh ftu fJe th tkX{
Fpd podkFs Bjh_ ehsk ik ;edk. fJe rbs tke fJ; ebk dk ;kok ikd{ s'V ;edk
j?. fJ; dk jo sZs w{b wB'oE fjZs j'_d ftu nkT[_dk j?. fJeKrh dk jo tke Y[etK,
u[;s s/ o'ue j[zdk j?. d{i/ FpdK ftu n;h_ efj ;ed/ jK fe fJeKrh dk tkoskbkg
BkNeh j[d z k j?. BkNeh tkoskbkg nkw rZbpks Bkb'_ tZyok j[zdk j?. BkNeh tkoskbkg
;kjwD/ e'Jh ;'X iK fBFkBk j[zdk j?. T[j eow gqfseow iK ;zxoF Bkb nZr/ tXdk
iKdk j?.
Gkt/_ ;w/_ s/ ;EkB dhnK J/esktK g{o/ BkNe dk bZSD Bjh_ wzBhnK iKdhnK, gozs{ fJeKrh
ftu ;w/_ dh J/esk ns/ ;EkB dh J/esk }o{oh bZSD pD frnk j?. d't/_ J/esktK gqGkt
Bz{ fJekro eoB bJh ;jkJh j[zdhnK jB. fJeKrh ftu fJe' xNBk brksko tkgodh
j? ns/ ;w/_ dh nN[N ukb pDh ofjzdh j?. ;z;ko Go d/ ekw:kp fJeKrh fJe' Mkeh
tkb/ (fJe nzr tkb/) jB.
fJeKrh dh bzpkJh pko/ th e'Jh pZMtK fbysh B/w Bjh_ j?. fJj fJe' p?me ftu gfVQnk
iK y/fvnk ik ;edk j?. nkw s"o s/ fJ; Bz{ gVQB iK y/vD Bz{ nZX/ xzN/ s'_ fJe xzN/
dk ;wK bZrdk j?. fJ; dh ukb Bz{ jtkJh ijk} Bkb T[gwk fdZsh iKdh j?.
;t?-w[bKeD bJh gqFB
1H fJeKrh d/ Y[e Z t/I sZsK pko/ dZ;'.
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2H fJeKrh s'I eh Gkt j?<
----------------------------------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------------------------------
2H6H3H4 BkNe s/ fJeKrh ftu nzso
T[so L fJeKrh BkNe ;zg{oD s/ ;[szso ebk j?. fJj g{o/ BkNe dk ;zy/g o{g Bjh_
j[zdk. ;zs f;zx ;/y'_ B/ *S/ xo* fJeKrh ;zrqfj d/ nzs ftu pVk ;gFN fbfynk j?
fe fJeKrh edkfus g{o/ BkNe dk ;zy/g o{g Bjh_ j[zdk. d't/_ nkF/, ftF/ s/ pDso eoe/
fGzB jB. fJeKrh fJekro ebk j'D eoe/ ihtB dk e/tb fJe nze jh do;k ;edk
j?. gqGkt dh J/esk s/ fJekrosk fJ; dk w[Zy wB'oE j[zdk j?. g{ok BkNe pj[ gZyh
ihtB fuso g/F eodk j?. Gkt/_ ;w[Zuk gqGkt g{o/ BkNe dk fJefjok jh g?Dk ukjhdk
j? gozs{ pj[shnK MkehnK ftu gqGkt dh J/esk N[ZN iKdh j?. nZi eZb g{o/ BkNe th
fJe' Mkeh d/ fby/ ikD br gJ/ jB.
ftFk-t;s{ d/ nkXko s/ d'jK ftu coe j?. fJeKrh dk ftF? ihtB dh e'Jh fJe nZXh
xNBk j[zdh j? id fe g{o/ BkNe dk ftF? ihtB d/ eJh gZyK Bz{ bg/N ftu b?_dk j?.
g{o/ BkNe T[&Zs/ ftF? d/ ;kXkoB j'D dh e'Jh pzdF Bjh_ j[zdh.
r'_d T[;koh (Plot Construction) d/ gZy'_ th d'jK o{gK ftu coe j?. fJeKrh fJejoh
pDso dh ebk j?. g{ok BkNe d'joh, s/joh s/ u"joh pDso dk th j' ;edk j?.
fJeKrh dh r'_d T[;koh ;kdh s/ ;kXkoD j[d z h j?. pj[-nzrh BkNe ftu eJh bVhnK Bkb'_
Bkb ub ;edhnK jB. nXhB gbkN th ;zGt j' ;ed/ jB. fJeKrh d/ Nkeo/ s/ g{o/
BkNe dh r'_d fYZbh j[zdh j?. fJfsjk;e BkNeK ftu n;b' fyzvoth j[zdh j?.
gkso fuZsoD iK gkso T[;koh d/ gZy'_ d'jK ftu fGzB-G/d j?. fJeKrh ftu gkso ;ze'u
}o{oh bZSD j?, gozs{ g{o/ BkNe ftu ni/jh e'Jh pzdF Bjh_. fJeKrh ftu gkso T[;koh
eoB dh e'Jh r[i z kfJF Bjh_. gkso pVh s/}h Bkb ;kvhnK nZyK ;kjwfDT[_ r[}od/ jB,
fit/_ o/b ;co ftu ;kBz{ e'Jh MZN gb bJh fwbdk j?. gozs{ pj[-nzrh BkNe d/ gkso
r[nKYhnK tKr uzrh soQK ikD/ gSkD/ gqshs j[zd/ jB. pj[-nzrh BkNe dk w[Zy r[D gkso
dk ;[Gk fusqD j?. fJeKrh dk w{b nkFk fJefjok s/ fJekro gqGkt gkT[Dk j?.
fJeKrh dk tkoskbkg (Fpd tkoskbkg g[fbzr j? gozs{ gzikph ftu eJh ftdtkB fJ;soh
fbzr o{g ftu tos/ jB, fJ; bJh d'jK o{gK ftu mhe wzfBnk iKdk j?) pj[s ;ze'uwJh
j[zdk j?, fJe th tkX{ Fpd podkFs Bjh_ ehsk ik ;edk. pj[-nzrh BkNe ftu
tkoskbkg ft;sko Gfonk j[zdk j?.
fJeKrh s/ pj[-nzrh BkNe dh ukb s/ nkeko ftu th ;gFN coe j?. fJeKrh dh ukb
gjkVh Bkb/ tKr s/} s/ fsZyh j[zdh j?. pj[-nzrh BkNe dh ukb Nkeo/ s/ ekch wZmh
j[zdh j? feT[_fe T[; Bz{ fJeKrh tKr MZN gZN f;yo s/ g[i Z D dh ekjb Bjh_ j[zdh. fJeKrh
nkw s"o s/ fJe' p?me ftu gfVQnk s/ y/fvnk ik ;edk j?. fJ; ftu godk fJe' tko
T[mdk s/ fJe' tkoh fvrdk j? gqzs{ g{o/ BkNe ftu ;wK d' xzN/ s'_ tZX brdk j? ns/
godk eJh tko u[eDk s/ v/rDk g?d _ k j?. (nZi eZbQ g{ok BkNe th eJh tkoh pr?o
godk frokJ/ y/fvnk iKdk j? ns/ o"FBh p[Mk e/ ;?N spdhb eo fbnk iKdk j?.)
2 H6 H3 H 5 fJeKrh d/ b'efgq: j'D d/ ekoD
T[so L n;h_ d/y u[Ze/ jK fe fJeKrh thjth_ ;dh dh T[gi j?. ;kfjs d/ fe;/ th
o{g B/ n?B/ E'VQ/ ;w/_ ftu fJzBh T[&ZBsh Bjh_ ehsh. fJ; d/ b'e-gqtkB j'D d/ e[M ;gZFN
ekoD jB. ;G s'_ tZvk ekoD sK fJj j? fe E'VQ/ s'_ E'VQ/ ;w/_ ftu fJj g{o/ BkNe
fizBk o; d/_dk j?. nZi d/ s/} ocsko ftfrnkBe :[Zr ftu ;w/_ dh p/jZd xkN j?.
;kwokih gqpzX ftu j[D g[okDh ftjb Bjh_ ojh. ;fEshnK pdb rJhnK jB. fijVh
ebk ;w/_ dh o[uh nB[;ko pdbdh Bjh_ T[j b'eK d/ wBK s'_ T[so iKdh j?. fe;/
;w/_ uko-uko xzN/ d/ BkNe y/v/ iKd/ ;B ns/ doFe fpBK Ee/tK wfj;{; ehfsnK d/yd/
ofjzd/ ;B. Gkos ftu sK fco th eJh ekoDK eoe/ ;w/_ dh J/Bh edo Bjh_ gqzs{ gZSwh
d/FK ftu fJe-fJe fwzN ehwsh j?. fJeKrh j? th gZSw d/ wFhBh :[Zr dh g?dktko.
n;h_ fJ; Bz{ oh;' oh;h ngDkfJnk j?. gqzs{ thjth_ ;dh ftu ;kvh ;wkie ;fEsh th
s/}h Bkb pdbDh F[o{ j'Jh ns/ ;kvh ;dhnK dh fJe;kosk N[ZNh j?. ;kv/ ihtB ftu
th gb fSD spdhbhnK nkT[DhnK F[o{ j'JhnK. ;kfjZsekoK B/ ;w/_ dh b'V Bz{ nB[Gt
eod/ j'J/ fBZeh ejkDh ns/ fJeKrh dh ebk Bz{ j'_d ftu fbnKdk.
fJeKrh Bz{ ;zy/g s/ ;zrfms j'D ekoB fJj ;e{bK, ekbiK ftu ;G s'_ tZX gqtkB j'fJnk
j?. g{o/ BkNe Bz{ y/vD bJh eJh wjhfBnK dh fsnkoh dh b'V j?. ;kb ftu fJe nZX
jh g{ok BkNe y/fvnk ik ;edk j? id'_ fe fJeKrh ;kb ftu eJh y/v/ ik ;ed/ jB.
fco fJ; T[&Zs/ you th xZN nkT[_dk j? ns/ E'VQ/ fij/ T[sFkjh ftfdnkoEhnK d/ ;fj:'r
Bkb fJ; dk ;fji/ jh gqdoFB ehsk ik ;edk j?. frDsh ftu pj[s/ fby/ ikD ekoD
u'D ;w/_ ek\h tzBrhnK ftu fwb iKd/ jB. ;e{bK, ekbiK ftu nkw s"o s/ wBgqukt/
dh o[uh j[zdh j?. fJ; eoe/ ;[yKs tX/o/ y/v/ iKd/ jB.
;e{bK, ekbiK ftu fJeKrh d/ w[ekpfbnK B/ th fJ; Bz{ b'e-fgq: eoB ftu :'rdkB
gkfJnk j?. brGr jo :{Bhtof;Nh :{E c?;Nhtb wBkT[_dh j?. fJ; soQK d/ jo T[s;t
ftu doiBK fJeKrh y/v/ iKd/ jB. nr'_ nzso-:{Bhtof;Nh fJeKrh w[ekpb/ j[zd/ jB.
ftfdnkoEh fiZs gqkgs eoB dh ykso uzr/ fJeKrh dh Gkb ftu ofjzd/ jB.
nypkoK s/ ;kfjse gZsoK B/ th fJ; Bz{ gqtkB eoB ftu fjZ;k gkfJnk j?. fijVh ebk
brksko b'eK ;kjwD/ nkT[_dh oj/, e[dosh s"o s/ jh b'eK d/ fdbK ftu T[; dh edo
tX iKdh j?.
@@fJeKrh d/ b'e-fgq: j'D dk fJe tZvk ekoD fJ; dk o/vhU s'_ gq;kfos j'Dk j?. g{ok
BkNe sK ed/ edkJh_ jh gq'rokw ftu nkT[_dk j?. o/vhU d/ gqpzXeK Bz{ ;w/_ dh j'o th
edo j[zdh j?. fJ; tk;s/ T[j nZX/ g"D/ xzN/ s'_ tZX dk fJeKrh gq;kfos Bjh_ eo ;ed/.
;kfjZs d/ j'o Bt/I o{gK tKr gzikph ftu fJeKrh th thjthI ;dh dh jh T[gi j?. JhFto
uzdo Bzdk B/ B'oQk fouvoi dh gqo / Dk Bkb ;G s'I gfjbK @d[bjB# 1914 JhH ftu ns/
@p/p/ okw GiBh# 1915 JhH ftu fby/ s/ y/v/. fgoBd?b' s'I gqGkfts j' e/ w'jD f;zx
dhtkBk B/ uko fJeKrhnk dk ;zrqfj @gzyVhnK# 1927 JhH ftu Skfgnk. fJj ;wZf;nk-
fJeKrh jB. fJ; wro'I gzikph d/ T[Zx/ BkNeekoK B/ pVh ;cbsk Bkb fJ; o{g B{z
nkgD/ ftukoK dk wkfXnw pDkfJnk j?. ;zs f;zx ;/y',I pbtzs rkorh ns/ jouoB f;zx
d/ p"fXe ns/ T[s;[sk-gqXkB fJeKrh, r[ofdnkb f;zx c[b ns/ r[ofdnkb f;zx y';bk,
nwqhe f;zx, o"FB bkb nj{ik ns/ eg{o f;zx x[zwD d/ jk;-ftbk; ns/ ;wZf;nk-gqXkB
fJeKrh, eosko f;zx d[r Z b ns/ ;[oihs f;zx ;/mh d/ wB'ftfrnkBe ns/ nkX[fBe
ftnzr-Gog{o fJeKrhnK Bkb gzikph fJeKrh ftek; d/ gZE s/ ub fojk j?. nkswihs
f;zx, niw/o f;zx n"by, nkfd nB/e Bt/I fJeKrheko ;kjwD/ nk oj/ jB.##
(;kfjZs e'F L ;zgkde - vkH osB f;zx iZrh)
2 H6 H 4 f;Z N k
gkm d/ T[go'es GkrK B{z gVQB s'I pknd ;kB{z gsk ubdk j? fe fJeKrh BkNe ;kfjs
o{g dk fJZe wjZstg{oB o{gKeko j?. fJeKrh B{z g{o/ BkNe d/ w[ekpb/ ;N/i T[go
g/F eoBk pj[s n;kB j?. fJeKrh ftZu ;w/I s/ gqGkt dh J/esk poeoko ofjzdh j?.
S'N/ gqFB
1H fJeKrh eh j?<
2H fJeKrh d/ sZs fejV/-fejV/ jB<
tZv/ gqFB
1H fJeKrh dh gfoGkFk dZ;fdnK j'fJnK fJ; d/ gqw[Zy bZSDK pko/ ftuko eo'.
2H fJeKrh feBQK jkbsK ftu j'd
_ ftu nkfJnk <
3H fJeKrh nkgD/ nkg ftu ;zg{oD ebk j?, ftuko eo'.
1H BkN-f;XKs, gpbhe/FB fpT{o', gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk.

Mandatory Student Feedback Form
https://forms.gle/KS5CLhvpwrpgjwN98
Note: Students, kindly click this google form link, and fill this feedback form once.

3f4c4c_45a1cca47b3a4e899b6681d8edb43ea3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3f4c4c_45a1cca47b3a4e899b6681d8edb43ea3

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3f4c4c_45a1cca47b3a4e899b6681d8edb43ea3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

phH J/H Gkr gfjbk gzi kph ;kfjs (u'D tK ftFk)

gkm Bzpo L 2H1

Last Update February, 2024

Last Update February, 2024

ਪਾਠ ਨੰਬਰ : 2.3

ਨਾਵਿਲਟ ਤੇ ਲੰਮੀ ਕਹਾਣੀ

2.3.1 ਪਾਠ ਦਾ ਉਦੇਸ਼

2.3.1 ਪਾਠ ਦਾ ਉਦੇਸ਼

2. ਨਾਵਿਲਟ ਿਵੱ ਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਿਕਸ ¿ਕਾਰ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ?

2.3.3.2 ਲੰਮੀ ਅਤੇ ਿਨ{ਕੀ ਕਹਾਣੀ

Last Update February, 2024

gkm Bzpo L 2H4

fgnko d/y/ ;G *u'_ nkgD/ nkg Bz{

j/ w[jZps, s/oh S[j s'_ jh edh

gzikp dh njhoB fJe r'j/ EZgdh

fJe t/oh nkfJnk gqd/F Eh_,

w?Bz{ gzikp fijk w[be e'Jh j'o BKj fdZ;dk,

w/o/ ekr pB/o/ T[s/ p'fbnk,

f;o ;dek w?_ iktK s/o/ BK dk, :ko !

d{o'_ fvZmk Y'b nKtdk,

w/o/ rb ftu ;{jh ;{jh nzrhnK,

f;o ;dek s/o/ BK dk, :ko !

w?_ sK-;[Zsh ;K d[gZNVk skD e/,

Bk fJe th fSD frnk ui Bkb cfVnk.

i/ ukj' rb gt' ;{oi d/ N[N e/

\foFs/ dofinK ftu tzvdk Bk

w[jZps f}zdrh dk Bkw th j?,

g[ukt/ okj nkg/_ wzibK *s/

ub' w?ykB/, ypo/ n"jV ikt/

2H4H6 ;jkfJe g[ ; se ;{u h

Last Update February, 2024

gkm Bzpo L 2H5

2 H5 H 5 nfGnk; bJh gqFB

Last Update February, 2024

gkm Bzpo L 2H6

Last Update February, 2024

You might also like

2. ਨਾਵਿਲਟ ਿਵੱ ਚ ਪਾਤਰ ਦੀ ਿਗਣਤੀ ਿਕਸ ¿ਕਾਰ ਹੁੰ ਦੀ ਹੈ?