a042007f17

Güv. Str. Derg.
2022, 18(42): 265-293 Araştırma Makalesi

DOI: 10.17752/guvenlikstrtj.1104894 Research Article
Reading the USA through Strategy Documents:

An Analysis on the Change of
Hegemonic Security Understanding
ABD’yi Strateji Belgeleri Üzerinden Okumak:

Hegemonik Güvenlik Anlayışının Değişimi Üzerine Bir Analiz
Özgür KÖRPE*
Abstract
It is possible to look for the foundations of the USA’s hegemonic security
understanding in the days when the Second World War ended. In fact, it is undeniable
that this situation creates a perception of confusion all over the world, but especially in
countries classified as “allies” of the USA. In the formation of this perception, in
addition to the practices of the USA, the discourses of the US Presidents and the
imposing policies of the Soviet period have a share, albeit at different rates. Although the
number of opponents has increased today, the US military power is superior to that of
other states, and the technological repercussions of this power still continue to be envied.
This article examines the change in the understanding of hegemonic security within the
framework of a combination of the research methods, which consists of historical and
content analysis, using the concepts related to the subject.
Keywords: International Security, National Security Strategy, United States
of America, Hegemony, Content Analysis.
Öz
ABD’nin hegemonik güvenlik anlayışının temellerini İkinci Dünya Savaşı’nın
bittiği günlerde aramak mümkündür. Aslında bu durumun tüm dünyada ama özellikle
ABD’nin “müttefikleri” olarak sınıflandırılan ülkelerde bir kanıksama algısı yarattığı da
yadsınamaz. Bu algının oluşumunda ABD’nin uygulamalarının yanında, ABD
Başkanları’nın söylemlerinin ve Sovyet dönemi dayatmacı politikalarının değişik
*
Ph.D. Lecturer, Turkish National Defence University, Army War College, İstanbul,
Türkiye, ORCID: 0000-0002-7633-7596, e-mail: ozgurkorpe@gmail.com.
Geliş Tarihi / Submitted: 17.04.2022
Kabul Tarihi / Accepted: 07.06.2022
Güvenlik Stratejileri Dergisi 265

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
oranlarda da olsa payları bulunmaktadır. Bugün katılmayanların sayısı artmış da olsa,

ABD askerî gücü diğer devletlerinkinden üstündür ve bu gücün teknolojik yansımaları
halen özenilen olmaya devam etmektedir. Bu makalede hegemonik güvenlik
anlayışındaki değişim, konuyla ilişkili kavramlardan da yararlanılarak, tarihsel analiz ve
içerik analizini kapsayan bir yöntem kombinasyonu çerçevesinde incelenmiştir.
Anahtar kelimeler: Uluslararası Güvenlik, Ulusal Güvenlik Stratejisi,
Amerika Birleşik Devletleri, Hegemonya, İçerik Analizi.
Introduction
“Hegemony” is a concept coined by the Italian Marxist thinker
Gramsci in the 1930s and borrowed by many social scientists in the
second half of the twentieth century.
Research since the 1990s has often been based on assumptions that the
known world has changed. In its simplest form, “nothing will ever be the
same again”. It is possible to perceive this rapid change in daily life, especially
in the field of informatics. On the other hand, does this change have a
reflection on international relations or international security, and if so, how?
According to some academic circles, with the end of the Cold War,
the bipolar world order has become unipolar. Also, according to another view,
those who made such a comment acted prematurely because although the
world has experienced a perception of unipolarity for a short time, what is
actually going on is the order of multipolarity. This research is not about
which of these debates is true or valid but about an acceptance behind
these debates, more precisely, it focuses on “change in the hegemonic
security understanding”.
Therefore, it is necessary to emphasize the difference between
“hegemony” and “hegemonic security understanding”. While hegemony
expresses an objective situation, hegemonic security understanding shows
the subjective perceptual effect of hegemony on the behaviour of the
hegemon. In other words, examining the decline of US hegemony and
examining the change in the security perception of the decision-making
elite of the US state are different scientific research problems.
266 The Journal of Security Strategies

Vol: 18 Issue: 42
An Analysis on the Change of Hegemonic Security Understanding
The USA, which is the global hegemon and the “absolute winner of the
last age”1 as defined by Fukuyama, faced an asymmetrical but global
challenge at the beginning of the new millennium. Therefore, there are a few
more questions to ask. First, will the global hegemony of the USA continue,
or does it continue? There are many reports on this question in the literature.
On the other hand, it is necessary to ask a few more profound questions. Has
there been a change in the security understanding, which is still hegemonic,
after the September 11 attacks? If it has happened, what kind of change has
occurred in the hegemonic security understanding of the USA?
The answers to these two questions can be sought in many ways.
From a methodological point of view, the most valid way would undoubtedly
be to make an in-depth evaluation through primary sources. The research
universe of this article also consists of the US national security strategy
(US-NSS) documents, which are the primary sources. US Presidents are
obliged to publish a national security strategy under the Goldwater-Nichols
Act of 1986.2 In this context, NSS documents published between 1987 and
2021 also constitute the research sample.
Moreover, in-depth evaluation refers to a research model based on
collecting data in accordance with the research model from the beginning and
analysing them with a hermeneutical3 point of view, rather than making a
superficial generalization by collecting purely quantitative data. In this study,
the data were obtained from the US-NSS documents using the NVivo data
analysis program, and then the general context expressed as “hegemonic
security” was analysed by making comparisons between the documents.
1
Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, The Free Press, New York,
NY, 1992, p. 188.
2
Pursuant to the Goldwater-Nichols Department of Defense Reorganization Act dated
01.10.1986; by amending Section 15, Section 404a of Title 50 of the US Code on “War and
National Defense”, it is essential that the US President presents a report on the US national
security strategy to Congress each year. The first strategy paper was published by Ronald
Reagan in January 1987. (U.S. Government Printing Office, http://www.gpo.gov/fdsys/pkg/
USCODE-2011-title50/html/ USCODE-2011-title50.htm, accessed on 17.11.2021).
3
Here, the term hermeneutics (…) emphasizes the detailed reading or study of a text
consisting of speech, written words or pictures. (W. Lawrence Neuman, Social Research
Methods: Qualitative and Quantitative Approaches, 7th Edition, Pearson, Essex, 2013, p. 103).

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
1. The Understanding of Hegemonic Security: A Conceptual and

Historical Analysis
What is hegemonic security understanding? The answer to this
question seems to be given by a three-stage analysis. In the first stage, the
concept of hegemony should be put in its place in the conceptual distinction
between authority/sovereign and hegemon. In the second stage, hegemony
should be associated with national/international security. Finally, in the
third stage, the course of the USA’s hegemonic security understanding in
the historical process should be revealed, and codes on hegemonic security
understanding should be deduced. This phasing is considered that it can be
useful in framing the general issue and creating data for content analysis.
In ancient Greece, the concept of ἡγεμών-hēgemon was used as a
synonym for the word leader.4 As a matter of fact, it can be said that
Antonio Gramsci, who brought the concept of hegemony to his political
philosophy, used the concept consciously because of this feature. Gramsci,
who took a different view of the “force theory” of Engels, answered the
questions of “how can an elite minority control the majority without
resorting to force?” and “how is it that a handful of capitalists manage and
direct society in their own interests, even though Marx foretold a socialist
revolution?”, with the concept of “hegemony” and revealed “consent”5 as
the key concept. The consent mentioned here both includes emulation or
exemplary behaviour and is also an acceptance that fears the magnitude of
power and the threat emanating from that power. The one who consents is
afraid of the power of the hegemon on the one hand and she/he takes the
hegemon as an example on the other hand. In other words, if the leader-
follower relationship in power is defined with the concept of force,
consent will be decisive for this relationship in hegemony. In essence, this
is a situation of “consent by force”. 6
4
Walther Bauer, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian
Literature, F. Willam Danker, (eds.), University of Chicago Press, 3rd Edition, Chicago,
2001, p. 275.
5
Antonio Gramsci, Prison Notebooks Vol.3, Edited by Joseph A. Buttigieg, Colombia
University Press, New York, 2007, p. 10.
6
Michile Barrett, “Ideology, Politics, Hegemony: from Gramsci to Laclau and
Mouffe”, in Eds. Slavoj Zizek, Mapping Ideology, Verso, London, 1997, p. 239.

Vol: 18 Issue: 42
How is such a relationship in hegemony established in the field of
international security? According to many neo-Gramscian7 scholars,
international hegemony is not much different from domestic political
hegemony. In Cox’s words,8 there is an international hegemonic class here
too. At the same time, this class is a “transnational ruling class” that imposes
its ideology, strategy, and common actions on its followers. Therefore, the
leading and consenting actors of the hegemonic relationship in the field of
international relations are shaped as a community of “state that dominates
international relations” and “follower states” that consent to this hegemony.
As a matter of fact, by emphasizing this relationship in hegemony, Gramsci
reveals that a successful alliance, which he calls a “historical bloc”, is
required for the establishment of hegemony9. However, it is useful to
remember once again that this cooperation is achieved through force.
Keohane compared the mentioned hegemon-follower relationship
with the imperialist-colonial relationship.10 Keohane’s imperialist-colonial
relationship also imposes a responsibility on the hegemon as a “senior
political figure” to ensure and realize the security of its followers. Taking
Keohane’s definition as a starting point, Russett focuses on the concept of
“cultural hegemon” developed for the USA, based on Gramscian readings.
According to Russett,11 the hegemon expands its control and leadership by
spreading its culture as well as its economic and military resources. It is
clear that this situation shall lead to the formation of a strategic culture in
the security institutions of the followers, in the processes of doctrine,
7
Neo-Gramscianism, which can be summarized as the application of Gramsci to the
field of international relations, claiming that realism and idealism dragged the
environment into a dead end because they functioned as intellectual devices for
imperialist powers, problematized these two mainstream theories and introduced
concepts such as “institution and structure”, “global elite”, “transnational ruling
class”, and “triple elite” into the literature.
8
Robert W. Cox, “Gramsci, Hegemony and International Relations. An Essay in
Method” in Eds. Stephen Gill, Gramsci, Historical Materialism and International
Relations, Cambridge University Press, Cambridge, 1993, pp. 59-60.
9
Gramsci, Prison Notebooks, 3, 2007, p. 184.
10
Robert O. Keohane, “The United States and the Postwar Order: Empire or
Hegemony?”, Journal of Peace Research, 1991, 28:4, pp. 437-438.
11
Bruce Russett, “The Mysterious Case of Vanishing Hegemony; or, Is Mark Twain
Really Dead?”, International Organization, 1985, 39:2, pp. 205-231.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
organization, defence technologies, and decision-making.

Strange explains this cultural hegemony with four interrelated
forces –control over commodity production, financial position, security,
and information– and two kinds of power –relationship-based power, and
structure-based power– of hegemony.12 By relationship-based power, the
hegemon persuades or coerces its followers to act in accordance with it.
Also, it consolidates or increases its followers by creating desired rules, norms
or actions in the international environment with its structural power.13
Strange’s structural power is another form of explanation for Russell’s
cultural hegemony. Nye attaches importance to Strange’s persuasion.
According to him, a superior power becomes a hegemonic power when it can
persuade others to cooperate. Contrary to the hegemonic stability theory,
Nye claims that persuasion can also be achieved with soft power elements,
not only by the hard power elements.14 His theory of “soft power” emphasizes
that power is not only of military and economic origin. It is followed by
countries that emulate the values, welfare, and opportunities of this state
and take it as an example.15 Volgy et.al. also emphasize this transformative
power of hegemony.16
Although it is possible to take the course of the hegemonic power of
the USA to the “Black Ships Incident” in 1853, it is more reasonable to start
the course of hegemonic security understanding with the years of the
Second World War. Japan’s challenge in December 1941 was an opportunity
for USA’s power to emerge from its nest and spread across the world. After
the war, the USA took the European continent under its protection with
the consent of these states and against the communist danger that was at
12
Susan Strange, “The Persistent Myth of Lost Hegemony”, International Organization,
1987, 41/4, pp. 551-574.
13
Susan Strange, “Toward a Theory of Transnational Empire”, in Eds. Ernst-Otto
Czempiel and James N. Rosenau, Global Changes and Theoretical Challenges: Approaches
to World Politics for the 1990s, Lexington Books, Lexington, 1989, p. 165.
14
Joseph S. Nye, The Paradox of American Power: Why The World’s Only Superpower
Can’t Go It Alone, Oxford University Press, Oxford, 2002.
15
Joseph S. Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, Public Affairs, New
York, 2005, pp. X-XI.
16
Thomas J. Volgy, Kristin Kanthak, et.al., Resistance to Hegemony within the Core,
Matthew B. Ridgway Center for International Security Studies, University of
Pittsburgh, Pittsburgh, 2005, pp. 1-2.

Vol: 18 Issue: 42
their doorstep. The USA became the patron of the “Free World” between
the second half of the 1940s and 1950s and established its hegemony in the
Western world in the sense expressed in this study. As Lundestad stated,
this period of USA hegemony was an “Empire by Invitation”. 17
In the 1960s, at first, Vietnam War and the first oil crisis, and then the
social and political tensions such as decolonization, African-American, student,
and women movements in the same years let the hegemonic power of the USA
come into question. Should the USA still be considered a hegemonic power?
This period was also the time when the above-mentioned hegemony
theories were introduced. For example, the hegemonic stability theory
questioned how the world economy remained stable after the Second World
War and what is the real contribution of the USA to this stability.18 Bruce
Russett argued that the USA retained its hegemony. According to Russett,
although the United States had relatively lost power, it continued to
control policy outcomes in the system.19 Strange also agreed with Russett,
but the assessment criteria were more quantitative. As a result of her analysis
based on the “four powers of the hegemon” mentioned before, Strange20
still thought that the USA, which had about twenty percent of world
production, continued to dominate financial markets, had significant military
power and controlled the main power sources, was still the hegemon of the
system even though its power has decreased compared to the 1940s.
Between the 1970s and 1990s, the debates continued. According to one
view, the USA was gradually losing its hegemonic power. The holders of this
view argued that the USA was not alone in the system and that, in addition to
the Soviet Union, the two biggest enemies of the Second World War, but now
two big economic and technological powers Germany, and Japan, should not
be ignored. Finally, the USA could not be considered a hegemon because it
could not take punitive measures against its followers, contrary to the
hegemonic stability theory.
17
Geir Lundestad, “Empire by Invitation? The United States and Western Europe
1945-52”, Journal of Peace Research, 1986, 23:3, pp. 263-277.
18
Robert O. Keohane, After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political
Economy, Princeton University Press, Princeton, 1984.
19
Russett, “The Mysterious Case…”, p. 230.
20
Strange, “Toward a Theory…”, pp. 573-574.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
Those who claim that the hegemonic power of the USA continues
have developed the concept of “benign hegemon” against these claims.
Accordingly, the USA was a hegemonic power, but it maintained its
hegemony within the framework of liberal and democratic principles. This
behaviour encouraged its followers and made the USA a centre of attraction.
Establishing a cooperative system in Europe, the USA neither used military
force nor threatened to use force against European states for them to join this
system.21 Therefore, although both the USA and the Soviet Union were
“Super Powers”, the USA was the “Benign Hegemon” for the Western world.
As of the entry into force of the Goldwater-Nichols Act of 1986, it
coincided with the last years of the Soviet Union. Therefore, two main
features stand out in the first two NSSs published by Reagan. While the
Defence Policy section does not consider the elements of national power other
than military power, the Foreign Policy section focuses on the Soviet Union.22
The disintegration of the Eastern Bloc, which was the only ideological
alternative and nuclear equalizer, moved up suddenly the United States alone
to the top. Therefore, the first Bush Doctrine or NSS-1990 focused on Eastern
Europe. As the leader of the liberal economic system, the USA was generally
accepted as the “hegemon”, “unique pole”, or “hyperpuissance”23 of the
international system, as Bush defined “New World Order”.24 Thus, similarly
to the 1940s, the 1990s became an era of “Undisputed US Hegemony” or “Pax
Americana”.25 In 1991, the complete elimination of Saddam’s forces by the
US-led coalition forces in less than a month, on the one hand, facilitated the
consent to the hegemony of the USA and, on the other hand, reinforced the
legitimacy of the hegemonic security understanding.
21
John Lewis Gaddis, We Now Know: Rethinking Cold War History, Oxford University
Press, New York, 1997.
22
Ronald Reagan, National Security Strategy of The United States, The White House,
Washington D.C., January 1987, p. II.
23
François Heisbourg, “American Hegemony? Perceptions of the U.S. Abroad”,
Survival, 1999, 41:4, p. 9.
24
George Herbert Walker Bush, National Security Strategy of The United States. The
White House, Washington D.C., August 1991, p. V.
25
It was explicitly used by US President John F. Kennedy in his speech at the
American University on June 10, 1963. (Michael Eidenmuller, Great Speeches for Better
Speaking: Listen and Learn from History’s Most Memorable Speeches, McGraw-Hill, New
York, 2008).

Vol: 18 Issue: 42
Clinton maintained the hegemony declared during his predecessor’s
term with the practices of his own term. In this period, the USA –with the
help of military prestige gained during the Gulf War– played a role in the
solution of almost all international security problems. The hegemonic
security understanding of the Clinton Era was called “interventionism” by
many academics. Since it is based on the relative superiority of the
intervening actor, it has in its nature a perception of hegemonic power that
claims jurisdiction for geopolitical reasons.26 In more severe criticism, the
USA is accused of “state terrorism” using covert operations and low-intensity
conflict methods. For Clinton, involvement in international problems is
not expansionism, but the liberation of the oppressed, powerless, and
helpless people, and hence human dignity, from the oppressors.27
The pro-active foreign policy of the Clinton era created such a
perception around the world that the USA’s involvement in international
problems is a “conventional method”. The USA was involved in 54 large-
scale crises28 in Africa, South America, and Asia, especially in the Bosnian
Civil War, the Afghan Civil War, the Albanian Crisis, the Kosovo Crisis
and the Somalia Crisis.
The November 2000 elections resulted in the victory of the Republican
Party after eight years, and as of January 2001, the second term of the
house of Bush (Bush Jr.) began in the USA. 9/11 marked a turning point
in the new millennium, and, among other things, in the US hegemonic
security understanding. In fact, both the United Nations Security
Council’s Decision No. 1368 to condemn terrorism and the NATO North
Atlantic Council’s “Article-5-declaration” on September 15, 2001, were
published at the initiative of the USA, and these were proofs of the effect
of the USA’s hegemonic power. In his speech to the US Congress on
September 20, 2001, Bush called the countries he accused of encouraging
terrorism as the “axis of evil” and intimidated these states by saying “you
26
Robert Higgs, Opposing the Crusader State: Alternatives to Global Interventionism, The
Independent Inst., Oakland, 2007.
27
William Jefferson Blythe III Clinton, A National Security Strategy for A Global Age.
The White House, Washington D.C., December 1999, p. 1.
28
See Global Security Site, http://www.globalsecurity.org/security/library/1990-
2001conflicts.htm., accessed on 11.04.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
are either with us or with terrorism”. The American security understanding

thought that it could persuade or even coerce its allies to fight the mentioned
axis of evil, and it was successful in this.
However, the same expectation did not work in Operation Iraqi
Freedom. In his speech at Westpoint on June 1, 2002,29 Bush stated that
“rogue states” that illegally possess weapons of mass destruction, provide
logistical opportunities for international crimes, especially drug smuggling,
and support terrorism would not be defeated with containment strategies;
instead, there should be developed a new strategy called “pre-emptive
strike”. Bush then based his NSS-2002 on this strategy.30
The USA opened a new front in Iraq in 2003, while Operation
Enduring Freedom was in progress. Except for the United Kingdom, the
operation did not receive international support as two years ago in
Afghanistan. The invasion deteriorated the image of the “benign hegemon”
of the USA. The financial burden of the wars in Afghanistan and Iraq
began to shake the economic superiority of the US hegemony. Thus, starting
from 2006, the hegemonic power of the USA began to be questioned again.
The USA began to be called the “Global Gendarmerie” with critical
discourse. Therefore, Al-Rodhan refers to this period of US hegemony as
the “Empire by Imposition”,31 in reference to Lundestad’s description.
Condoleezza Rice, the Secretary of State of the Second Bush Jr.
government, coined the term “Transformational Diplomacy” in 2005 as a
response to the international reaction. This concept was adopted by Bush and
found its way into the NSS-2006 document. In summary, transformational
diplomacy means “working with US partners around the world to build and
sustain democratic, well-governed states that will respond to the needs of
their citizens and conduct themselves responsibly in the international
29
The White House, President Bush Delivers Graduation Speech at West Point. The White
House, Washington D.C., 01st June 2002.
30
George Walker Bush, The National Security Strategy of The United States of America,
The White House, Washington D.C., September 2002, p. 15.
31
Nayef R.F. Al-Rodhan, Editorial of GCSP Policy Brief No. 15: US Hegemony and
Globalization, Geneva Centre for Security Policy, Geneva, Switzerland December 6,
2006, p. 2.

Vol: 18 Issue: 42
system”.32 Although this may seem like a definition that includes soft power
elements, it is a discourse based on imposition rather than persuasion.
The effort of the USA to apply the “soft power” theory developed by
Nye in the form of “transformational diplomacy” was found insincere in
the entire contemporary world, especially by its own public opinion. So
the Republicans suffered a great loss of support because of these policies.
As a result, in the 2009 elections, Barrack H. Obama came to power, scoring
points with his promises to bring US soldiers back home and to close the
Guantanamo Base.
The evolution of the hegemonic power of the USA reached in 2009
can be explained by the concept of “smart power”,33 which was strongly
articulated by Barrack H. Obama’s Secretary of State, Hillary R. Clinton.
In her speech to the US Senate Foreign Relations Committee on January 13,
2009,34 Clinton said that “we must use what has been called ‘smart power’:
the full range of tools at our disposal –diplomatic, economic, military,
political, legal, and cultural– picking the right tool or combination of tools
for each situation.”
While the NSS-2010 does not explicitly mention the concept of
smart power, it does point to it. In the second chapter titled “Strategic
Approach”, it is stated that the basis of the spiritual leadership of the USA
is to set an example for other societies, but not to impose the USA’s system
on them.35 Additionally, according to the text,36 “yet over the years, some
methods employed in pursuit of our security have compromised our
32
George Walker Bush, The National Security Strategy of The United States of America,
The White House, Washington D.C., March 2006, p. 33.
33
The starting point of the concept of “smart power” is not Clinton. Nossel, defines smart
power in her article published in 2004 (See Suzanne Nossel, “Smart Power”, Foreign Affairs,
March/April 2004, 83/2, p. 138). In addition to Nossel, Nye says that smart power is a
combination of power that emerges by combining hard and soft powers in appropriate
proportions and claims that it is a method that can be used more effectively in the fight
against complex threats such as terrorism (See Nye, Soft Power, pp. XIII and 32).
34
US Department of State Site, “Secretary of State Statement before the Senate
Foreign Relations Committee,” https://2009-2017.state.gov/secretary/20092013clinton/
rm/2009a/01/115196.htm, accessed on 12.02.2022.
35
Barack Hussein Obama II, National Security Strategy, The White House, Washington
D.C., May 2010, p. 10.
36
Ibid., p. 10.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
fidelity to the values that we promote, and our leadership on their behalf.
This undercuts our ability to support democratic movements abroad,
challenge nations”.
It is common for strategies not to consider constraints on the resources,
so as not to constrain creative thinking and not be dependent on a faulty
trajectory. However, strategies must also prioritize expectations. In particular,
the US-NSS documents released in the last two decades either lack any
priority or contain too many priorities. It is possible to see the most concrete
reflections of this situation in documents such as Quadrennial Defense
Review (from 2018, National Defense Strategy), Quadrennial Diplomacy and
Development Review, Nuclear Posture Review, and National Cyber Strategy,
which are sub-texts of the NSS production hierarchy. Obama’s successor
Trump’s hegemonic security approach was also based on this criticism of
uniformity.
While Trump’s NSS-2017 has similar features to the previous ones
in terms of ambiguity and uniformity, it stands out as an original text in
terms of its opportunist approach and abrasiveness. Trump manipulated
the balance of ends and means in terms of resources and tried to use ends to
obtain more means. Indeed, the Trump Administration submitted its budget
demands to Congress a few months before the publication of the NSS, in
fact, the opposite way should be followed. In other words, the strategy should
be published first, and then resource requests should be made. Such
initiatives show that US-NSSs are beginning to fall victim to populist policies.
This approach has special importance in terms of the course of hegemonic
security. Trump’s “America First”37 slogan seems to be using this rhetoric
as a populist domestic policy tool, rather than emphasizing important
Republican rhetoric. Trump defined the elections in 2020 as illegitimate, and
his supporters occupied the US Congress. Besides reflecting populism, this
event eroded the above-mentioned “emulated values” of US hegemony.
It is precisely from this point that Biden based his criticism of Trump
on populism in the 2020 presidential election campaign. The slogan “America
37
Donald John Trump, National Security Strategy of the United States of America, The
White House, Washington D.C., December 2017., p. 1.

Vol: 18 Issue: 42
is back” used by Biden in his election campaign should be seen as a
turnaround and positioning move in the hegemonic security approach. It
is useful to look at the content of the Interim-2021 from this perspective.38
Joe Biden followed a different method than previous presidents and
published an Interim before the NSS released it. At the time of writing
this article, the NSS has not yet been published. For this reason, the Biden
period has been examined through this Interim. The increasingly
monotonous texts of previous presidents and the practices of the Trump
era have reduced expectations from this document. In addition, domestic
public support for Biden seems to have decreased. Moreover, criticism of
Biden has increased due to his inability to deter Putin from his February
2022 operation against Ukraine. On the other hand, those who see the
Biden era as restoration are hopeful about the content of the NSS, which is
expected to be published. Therefore, the new administration may be
inclined to use the NSS in its domestic policy.
The historical course is shown in Table-1 in the most concise form
possible. As can be seen from Table-1, the hegemonic security understanding
of the USA has historically followed the processes of first non-rivalry,
benign hegemony, second non-competitiveness, and imposing hegemony.
Recently, it has been experiencing a period of uncertainty trying to re-
establish hegemony.
Table 1. Historical Course of the Hegemonic Power of the USA

Power Hegemony Elements of the
Years Duration
definition definition hegemony
Unique Hegemon
Consent
1945-1970 25 years Superpower (The Empire with
Cooperation
Invitation)
Consent
1970-1990 20 years Superpower Benign Hegemon Cooperation
Attraction
38
Joseph (Joe) Robinette Biden Jr, Interim National Security Strategic Guidance, The
White House, Washington D.C., March 2021., p. 7.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
Consent
Hyperpuissance,
1990-2001 11 years Unique Hegemon Cooperation
Soft power
Attraction
Imposing
Imposition
Hegemon
2002-2009 8 years Hyperpuissance Restricted
(The Empire with
Cooperation
Imposition)
The Attempt of Consent
2009-2017 8 years Smart power being Benign Establishment of
Hegemon Cooperation
Hyperpuissance Imposition
Declining
2017-2020 4 years by economic Restricted
Hegemony
power Cooperation
Return to consent
Consent
2021- Power and the attempt
2 years Establishment of
Today restoration to restore
Cooperation
hegemony
2. Change in Hegemonic Security Understanding: A Comparative

Content Analysis
Up to this stage, the historical course of the hegemonic security
understanding of the USA was explained and some codes were obtained
during this narrative. At this stage, the change in the understanding of
hegemonic security has been evaluated with the comparative content
analysis on the NSS documents. In the first stage, the data obtained from
all documents with the NVivo software have been compared and the
effects of the political tendencies of the presidents and the conjuncture on
the structuring of the documents have been revealed.
2.1. Phase One: Comparative Analysis of Data
Frequency analysis has been performed at this stage. To put it more
clearly, a comparative quantitative analysis has been made based on the
changes in the broadcast frequency, naming format, number of chapters,
number of pages of the texts, and the most frequently used concepts.
Table-2 shows the frequency analysis results.
As seen in the table, the president with the highest broadcast
frequency is Clinton. Publishing an NSS every year except for the 2001
election year, Clinton, unlike all other presidents, named these documents

Vol: 18 Issue: 42
in three different ways according to the period. While the documents of
the 1994-1996 period refer to the unrivalled hegemonic power through the
concepts of responsibility and enlargement, documents for the period
1997-2000 indicate that leadership will be maintained in the new
millennium. The last document in 2001 named the new era the “global
age” and world politics was shown as a big confederation under the
leadership of the USA. The concepts of “support” and “international”,
which were the two most used words in the Clinton Era documents,
emphasize the unrivalled and interventionist nature of the US hegemony.
Page numbers and segmentation preferences also provide clues
about the hegemonic security discourses of the NSS documents.
Republicans used more chapters and fewer pages, while Democrats used
fewer chapters and more pages. Therefore, it can be said that the
Democrats preferred a more open to interpretation and sharing style on
fewer subjects, while the Republicans used a clearer and more
authoritative style on more subjects.
Another remarkable situation is the relative increase in the number
of pages as uncertainty or expectation increases. For example, the NSS-
1988, in which the expectation of dissolution in the Eastern Bloc was
raised, is longer than the NSS-1987. Similarly, in parallel with the
increasing concerns and expectations regarding the new millennium, the
number of pages of NSS documents between 1998 and 2000 has increased
significantly. Finally, it can be said that there is a direct proportion
between the perception of hegemony and the length of the document. For
example, while the average number of pages was 36.14 between the years
1990 and 1997 when the unique hegemony became clear, it was 49.33 in
the period between the years 2002 and 2010 when the doubts about the
hegemony increased.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE

Vol: 18 Issue: 42

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
A close relationship was found between the way the documents were
named and the choice of concepts and the political tendencies of the
presidents. While all Republican presidents named the NSS documents
“United States of America” or “United States”, Democratic presidents
chose not to use the state’s name.
Figure-1 shows the concept clouds obtained with the NVivo software
from the presidents’ NSS documents. Concept clouds are meaningful in that
they show the periodic trends of document content. As can be seen, while
Republican presidents gave high priority to concepts such as “force”,
“management”, and “national”, Democratic presidents focused on concepts
such as “international”, “support”, and “development”. This allows the
researcher to divide the NSS documents into two main discourse groups.
Imposing hegemonic discourse can be used for Republicans, while benign
hegemonic discourse can be used for Democrats.
Figure 1. Concept Clouds from the NSS Documents

Vol: 18 Issue: 42
2.2. Phase Two: Comparative Analysis of Change
To analyse the change in the hegemonic security understanding of the
USA, the criteria determined because of a detailed literature review have been
used. These criteria are shown in Table-3 together with the analysis units and
codes. While determining the codes, the outputs of the historical analysis
section and the counting results of the documents were used.
The change in the threat perception of the USA can be clearly
observed in the content of the NSS documents. The threat perception has
changed from the symmetrical Soviet Union, first to asymmetric threats
such as terrorism and insurrection and then to uncertain threats that may
arise from transnational structures. As in the previous analyses, the data
density of the Clinton era is seen in this section as well. Data can be found
in all areas of threat detection. In light of these data, it can be said that the
Clinton era is a transitional period that includes signs of the threats to be
encountered in the twenty-first century.
As known, the division of security into sectors is a concept that
emerged with the Copenhagen School. Until the period in which
Copenhagen School developed, security had been a limited concept that
included mostly military and, partially, economic security factors under
the influence of the Realist paradigm.
As seen, the security sectors gain weight and priority in the NSS
documents according to the political tendencies of the presidents. For
example, social, environmental, and human security are more prominent
in the texts of the Democrats than in the texts of the Republicans. The
most reference to economic security is in Reagan’s NSS documents. This
is closely related to neoliberalism in economics, which was initiated in the
Reagan era. There are also changes in the expression of security terminology
according to the periods. For example, the words “force” and “conflict” are
used more by Republican presidents, while softer terms like “responsibility”,
“cooperation”, and “peace” are preferred by Democrat presidents.
An important aspect that stands out is the use of the concept of
support. “Support” is a word preferred and frequently used by both
Republican and Democrat presidents. It should be considered that this word
has a hegemonic meaning as promoting the economic, humanitarian, and
democratic developments in other countries as well as promoting the security

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
of others.39 It is observed that the concept of “terrorist” as a security term

has been used independently of political tendency and in the historical
process. Comprehension is mostly included in Bush Jr.’s doctrine.
There is also a temporal change in the way the strategy is expressed.
The concepts of “deterrence” and “containment”, which were the products of
the Cold War period and were developed against the Soviet threat, found
their place in the texts of the last two presidents of the Cold War period,
and their use decreased over time.
The concept of “containment” is not included in the Obama doctrine.
The opposite of this process is observed in the concepts of “counter-
insurgency” and “pre-emptive strike”. While “counter-insurgency” was a
popular security concept in the post-Cold War era, it was included in the
doctrines of Clinton, Bush Jr., and Obama. The concept of “pre-emptive strike”,
which is a product of the Bush era and garner great criticism in the international
community, is only found in the NSS-2002 document. Obama was careful not
to use the concept that his predecessor introduced into the literature.
It is clearly seen in all NSS documents that military power is given
priority over the elements of national power. It is possible to associate this
prioritization with military superiority, one of Strange’s four hegemony criteria.
As seen, no matter how benign and cooperative it may be, the main tool for the
security understanding of hegemonic power is still military power. The US
Presidents have not given up on this preference in any of the NSS documents.
On the other hand, it is understood that technological power is an element that
is emphasized by all presidents at the same level of importance. It can be said
that some elements of national power (psychosocial, geographical, human
power, etc.) other than military and technological power attract more attention
from Democrats rather than Republicans.
In the NSS documents, other states are classified as allies and enemies.
Although this at first glance resembles Bush Jr.’s “either with us or against
39
Reagan, National Security Strategy…, January 1987, p. 36; H. W. Bush, National
Security Strategy…, August 1991, p. 32; William Jefferson Blyth III Clinton, A National
Security Strategy of Engagement and Enlargement. The White House, Washington D.C.,
July 1994, p. 27; G. W. Bush, National Security Strategy…, 2002, p. 24; Obama, National
Security Strategy…, May 2010, p. 54.

Vol: 18 Issue: 42
us” discourse, if the analysis is deepened, it is seen that a different logic is
used in the use of the concepts. Because, in all texts, all the states that are
referred to as friends, partners, states with cooperation, and states with
common democratic values are gathered under the title of “allied”. Therefore,
in the content analysis, all such synonyms were combined under the concept
of “allied”. However, there is a decrease in the use of the term “ally” from the
first texts to the last ones. The effect of the fact that there was no unified bloc
in this situation with the end of the Cold War is undeniable. In other words,
since the Western Alliance, which was embodied by NATO during the Cold
War, changed its shape after the Cold War and national priorities had
precedence over the alliance expectations, the frequency of use of the concept
of “allied” seems to have decreased gradually. However, the use of the term
“enemy” has increased. In the last period, ambiguous and complex hostilities
have emerged instead of the distinctive and unique enemy of the Cold War
era. This seems to have caused the word “enemy” to be used more often in
texts. Among the statements directed to other states, two concepts, which are
not preferred apart from Bush Jr. stand out. These are the concepts of “rough”
and “axis of evil”. These concepts were used by Bush Jr. after the 9/11 attacks
against states that were at odds with the United States, but they received
backlash over time. Obama was again careful not to use these terms.
Interestingly, it has been determined that the words “leader”,
“exemplary”, “pioneer”, and their synonyms, chosen as hegemonic power
expressions, are almost equally distributed within the NSS texts. It is seen
that the concept of leadership only takes less place in the Bush Jr doctrines
compared to the others. There may be different reasons for this. For example,
the NSS-2002 document was published after the 9/11 attacks. During this
period, the United States was busy avenging the attacks it was subjected to,
and although it issued resolutions from the UN and NATO, the United States
almost started this revenge work alone. Therefore, in the NSS-2002
document, one should not have an expectation about leadership. As a matter
of fact, leadership concepts are predominantly included in the NSS-2006
document. Democrats are more interested in the concept of “being an
example”. Thus, it is understood that the “benign hegemon” approach has an
effect, which is based on ensuring to be followed through encouragement
rather than imposing compliance with the hegemon.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE

Vol: 18 Issue: 42
Trump’s NSS, which rejects Obama’s policies and cancels many

deals, is also different from previous documents. First of all, this text is
one of the longest NSS documents in US history, nearly twice the length
of Obama’s NSS-2015. Nor has Trump followed the conventions that have
been established over the years, such as the directive or the Westpoint
speech. Trump also made the presentation of the NSS himself publicly,
something that had never been done before. However, this presentation
speech did not cover the NSS, but the actions of Trump’s first year as
President and criticisms of the Obama era. On the other hand, Trump
used very soft words for China and Russia in this speech. He even thanked
Putin. However, the NSS made it clear that China and Russia aimed to
transform the world in a way that was contrary to the values and interests
of the United States.40 As a result, the NSS-2017 is a blend of traditional
US strategic culture with purely Republican Party concepts, but it also
includes angles that are uniquely Trump.
Instead of Conclusion: A Foresight on US Hegemonic Security
Understanding
“President Biden will deliver bold action and immediate relief for
American families as the country grapples with converging crises. This will
include actions to control the COVID-19 pandemic, provide economic
relief, tackle climate change, and advance racial equity and civil rights, as
well as immediate actions to reform our immigration system and restore
America’s standing in the world.”41
After the populist policies of Trump, the Biden administration’s
priorities stated above are clear proof that the change in the hegemonic
security understanding of the USA has followed a trigonometric wavy
course. Those who claim that the US hegemony has come to an end have
some truth in their determinations on this issue. However, there are also
shortcomings in these evaluations. Going back to the beginning, those
who claim that the US hegemony has ended should also explain how they
40
Trump, National Security Strategy…, 2017, p. 2.
41
The White House Site, “Priorities”, https://www.whitehouse.gov/priorities/, accessed
on 12.04.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
drew the limits of hegemony. If a “global sovereignty” is attributed, it can

be said that the US hegemony has come to an end. However, does
hegemony really mean that? Let us recall Gramsci’s historical bloc, borrowed
from Ancient Greek, based on consent, and backed by force. The concept
comes from the root of “leader” etymologically and semantically, but it does
not include the meaning of “sovereign”. In other words, there is not
necessarily a single hegemon in the system. Indeed, during the Cold War
period, there were two hegemons in the system, each with its followers.
The leadership of a real or corporate person is measured by those who
consent to follow it. If there are those who follow the USA, its leadership
will continue. Today, the USA has a substantial number of followers. It
should not be hasty to argue that US hegemony has come to an end.
Therefore, this study was conducted as a triangulation combining
historical and content analysis. Historical analysis revealed that the
hegemonic power of the USA was established after the Second World War
and was accepted as a benign hegemon until 2002. The analysis showed
that since 2002, the hegemony was shaken first by the imposing policies of
Bush and then by the populist policies of Trump and an attempt has been
made to re-establish consent in the global public opinion during the
Obama and Biden administrations. In fact, many in the USA are waiting
for the recovery Biden promised.
Considering that the US economy has a global impact and that the
polarization within the US negatively affects US foreign policy, it would
be beneficial to renew the US hegemonic security understanding. Both the
allies and rivals of the US think that its hegemonic decline will continue
for a while, and it will take time to overcome these tensions. This, in turn,
may have a negative impact on the US’s hegemonic security understanding.
On the other hand, the US clearly benefits from its driving power in
the international economy. Although economic interdependence is
conducive to creating a more stable security environment, Biden’s
expected NSS is a way out of the US’s economic and financial power in the
protectionist economic-political environment prepared by both Biden’s
predecessor Trump and the US’s global rivals Russia and China. It would
be helpful to see it as a point of view. It is, therefore, highly likely that the
new NSS will emphasize the open international economy.

Vol: 18 Issue: 42
Despite all the criticisms against him, what President Biden will say
about his national security strategy is more important than all of the above
discussions. A conflict with global repercussions and a strategy that is too
mundane or lacking in realism against the expectations of its allies from
the United States would be a missed opportunity on the way to the
restoration of hegemony. The new NSS is, therefore, expected to include a
pragmatic and tangible approach that can provide decision-makers with
room to manoeuvre in a complex global environment. Biden’s strategy
should contain clearer statements than previous ones on how the US’s
core interests are changing and what impact it will have on US hegemonic
security understanding. Moreover, Biden’s strategy needs to emphasize
that, far from being a self-beneficial effort, it can also offer solutions to the
world’s instability, many of which he has caused. Thus, the new strategy
should be able to establish the link between America’s institutional
restoration and global security requirements. The expectation here is that
the predictions and concrete measures regarding the global competition
with China should be reflected in the text.
Even though the behaviour of the Presidents has been spread on a
wide spectrum, the security strategies of the USA have been severely
criticized, and its followers have decreased in the last two decades, the
United States’ hegemonic security approach continues even today. It appears
that the United States will continue to seek opportunities to lead.
Geniş Özet
“Hegemonya”, İtalyan Marksist düşünür Gramsci tarafından
1930’larda dile getirilen, yirminci yüzyılın ikinci yarısında pek çok sosyal
bilimci tarafından ödünç alınan bir kavramdır. 1990’lardan bu yana yapılan
araştırmaların çoklukla, bilinen dünyanın değiştiğine dair varsayımlar
üzerine oturtulduğu görülür. Bazı çevrelere göre, Soğuk Savaş’ın sona
ermesiyle birlikte iki kutuplu dünya düzeni, tek kutuplu hale gelmiştir. Başka
bir görüşe göre ise, böyle bir yorum yapanlar erkenci davranmışlardır; zira
dünya kısa süreli bir tek kutupluluk algısı yaşamış olsa da, aslında
yaşanmakta olan şey çok kutupluluk düzenidir. Bu araştırma bahse konu
tartışmaların hangisinin doğru ya da geçerli olduğuna değil, bu tartışmaların

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
ardında yatan bir kabullenişe; daha açık bir ifadeyle “hegemonyadaki

değişime” odaklanmaktadır.
Antik Yunan’da hegemon kavramı “lider” kelimesinin karşılığı olarak
kullanılırdı. Nitekim hegemonya kavramını siyaset felsefesine kazandıran
Antonio Gramsci’nin de kavramı tam da bu niteliğinden dolayı bilinçli olarak
kullandığı söylenebilir. Marx ve Engels’in “zor” kavramına farklı bir bakış
getiren Gramsci “elit bir azınlık nasıl olur da zora başvurmadan çoğunluğu
kontrol edebilmektedir?” “Marx, sosyalist bir devrimi haber verdiği halde
nasıl oluyor da bir avuç kapitalist, toplumu kendi çıkarları doğrultusunda
yönetmekte ve yönlendirmektedir?” sorularına “hegemonya” kavramı ile
cevap vermiş ve anahtar kavram olarak da “rızayı” ortaya koymuştur. Özünde
bu bir “güç ile tesis edilen rıza” durumudur.
Hegemonyadaki rıza ilişkisi Yeni-Gramşici olarak adlandırılan sosyal
bilimcilerce uluslararası güvenlik alanına uyarlanmıştır. Cox’a göre
devletlerin dışında da bir uluslararası hegemonik sınıf vardır. Aynı zamanda
bu sınıf kendi ideolojisini, stratejisini ve ortak eylemlerini takipçilerine
benimseten bir “ulus ötesi yönetici sınıftır”. Dolayısıyla uluslararası güvenlik
alanında bir hegemonun varlığını ileri sürebilmek için öncelikle lider rolüne
soyunan ya da kendisine bu rol biçilen bir gücün olması; diğer aktörlerin de
bu güce rıza göstermiş olmaları gerekmektedir.
ABD, İkinci Dünya Savaşı yıllarıyla birlikte gücünü yayma imkânı
buldu. 1940’ların ikinci yarısı ile 1950’lerde de Batı dünyasındaki
hegemonyasını da tesis etti. ABD hegemonyasının bu dönemi bir “Davet
Yoluyla İmparatorluk” idi. Bu üstünlük, 1960’ların sonuna kadar ciddi bir
sorgulanmaya maruz kalmadan devam etti. Ancak Vietnam Savaşı’ndaki
başarısızlık ve hemen ardından Arap-İsrail savaşlarının yol açtığı ilk petrol
kriziyle birlikte ABD’nin hegemonik gücü sorgulanır hale geldi. Bunlara aynı
yıllardaki dekolonizasyon, Afro-Amerikan, öğrenci ve kadın hareketleri gibi
sosyal ve siyasi gelişmeler de eklendi. 1970’lerde belli bir düzeyde güç kaybına
uğramışsa da pek çok akademisyen tarafından ABD’nin hegemonyasını
sürdürdüğü kabul edildi.
1970’ler ile 1990 arasında ABD’nin hegemonik gücünü koruyup
korumadığı tartışmaları devam etti. Bir görüşe göre ABD hegemonik güç
olma özelliğini tedricen kaybetmekteydi. Bu görüşün sahipleri ABD’nin
sistemde tek olmadığını, Doğu Bloğu’nun başat gücü olan Sovyetler

Vol: 18 Issue: 42
Birliği’nin göz ardı edilmemesi gerektiğini ileri sürüyorlardı. Ayrıca İkinci
Dünya Savaşı’nın en büyük iki düşmanı ve aynı zamanda en büyük iki
kaybedeni Almanya ve Japonya, ileri teknoloji yatırımlarının sonucunda,
1980’lerde ekonomik olarak neredeyse ABD ile başa baş konuma gelmişlerdi.
Ayrıca hegemonik istikrar teorisine göre hegemon, sistemin dışına çıkan
diğer aktörleri yola sokmalı ve cezalandırmalıydı. Ancak ABD, etkinliği
tartışmalı birkaç girişim dışında, takipçilerini cezalandırıcı eylemlerde
bulunmamıştı. Öyleyse böyle bir güce sahip değildi; bu durumda da hegemon
sayılmamalıydı. Buna karşılık ABD’nin hegemonik gücünün devam ettiğini
iddia edenler, ABD’nin güç kullanmamasıyla ilgili olarak “iyi huylu
hegemon” kavramını geliştirdiler. Ancak Soğuk Savaş’ın sonra ermesinin
ardından, 1990’lar bir “tartışmasız ABD hegemonyası dönemi oldu. Bu
durum ise 11 Eylül saldırılarıyla değişti. O dönemden bu yana, akademik
yayınların büyük çoğunluğu ABD’nin hegemonyasının tedricen gerilediğini
iddia etmektedir. Bu seyri ABD Başkanlarının yayımladıkları güvenlik
strateji belgeleri üzerinden gözlemlemek mümkündür. Nitekim bu çalışmada
ABD güvenlik strateji belgelerinden ilginç bulgular elde edilmiştir. Tarihsel
analiz ve içerik analizi göstermiştir ki; ABD’nin hegemonik güvenlik anlayışı
kimi zaman konjonktüre uyarak değişmiş, kimi zaman da değişerek
konjonktürü kendisi oluşturmuştur. ABD’nin güvenlik stratejileri eleştiriye
uğramış, davranışları belli ölçüde değişmiş ve takipçileri azalmış olsa da
hegemonik güvenlik yaklaşımının bugün dahi devam ettiği görülmektedir.
Conflict of Interest Statement:

The authors declare that there is no conflict of interest.
REFERENCES
Published Works
AL-RODHAN Nayef R.F. (2006). Editorial of GCSP Policy Brief No. 15: US
Hegemony and Globalization, Geneva Centre for Security Policy, Geneva,
Switzerland December 6, 2006.
BARRETT Michile (1994). “Ideology, Politics, Hegemony: from Gramsci to
Laclau and Mouffe”, (eds.), Slavoj ZIZEK, Mapping Ideology, Verso,
London, 235-264.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özgür KÖRPE
BAUER Walther (2001). A Greek-English Lexicon of the New Testament and

Other Early Christian Literature, Eds. F.Willam Danker, University of
Chicago Press, 3rd Edition, Chicago.
COX Robert W. (1993). “Gramsci, Hegemony and International Relations. An
Essay in Method”, (eds.), Stephen Gill, Gramsci, Historical materialism and
International Relations, Cambridge University Press, Cambridge, 49-66.
EIDENMULLER Michael (2008). Great Speeches For Better Speaking: Listen
and Learn from History’s Most Memorable Speeches, McGraw-Hill, New York.
FUKUYAMA Francis (1992). The End of History and the Last Man, the Free
Press, New York.
GADDIS John Lewis (1997). We Now Know: Rethinking Cold War History,
Oxford University Press, New York.
GRAMSCI Antonio (2007). Prison Notebooks Vol.3, Edited by Joseph A.
Buttigieg, Colombia University Press, New York.
HEISBOURG François (1999). “American Hegemony? Perceptions of the
U.S. Abroad”, Survival, 41:4, 5-19.
HIGGS Robert (2007). Opposing the Crusader State: Alternatives to Global
Interventionism, The Independent Institute, Oakland.
KEOHANE Robert O (1984). After Hegemony: Cooperation and Discord in the
World Political Economy, Princeton University Press, Princeton.
KEOHANE Robert O. (1991). “The United States and the Postwar Order:
Empire or Hegemony?”, Journal of Peace Research, 28:4, 435-439.
LUNDESTAD Geir (1986). “Empire by Invitation? The United States and
Western Europe 1945-52”, Journal of Peace Research, 23:3, 263-277.
NEUMAN W. Lawrence (2013). Social Research Methods: Qualitative and
Quantitative Approaches,Pearson, 7th edition, Essex.
NOSSEL Suzanne (2004). “Smart Power”, Foreign Affairs, March/April 83:2,
131-142.
NYE Joseph S. Jr. (2005). Soft Power: The Means to Success in World Politics,
Public Affairs, New York.
NYE Joseph S. Jr. (2002). The Paradox of American Power: Why The World’s
Only Superpower Can’t Go It Alone, Oxford University Press, Oxford.
RUSSETT Bruce (1985). “The Mysterious Case of Vanishing Hegemony; or,
Is Mark Twain Really Dead?”, International Organization, 39:2, 205-231.
STRANGE Susan (1987). “The Persistent Myth of Lost Hegemony”,
International Organization, 41:4, 551-574.
STRANGE Susan (1989). “Toward a Theory of Transnational Empire”, (eds.),
Ernst-Otto Czempiel and James N. Rosenau, Global Changes and Theoretical
Challenges: Approaches to World Politics for the 1990s, Lexington Books,
Lexington.
VOLGY Thomas J. KANTHAK, Kristin, FRAIZER, Derrick and
INGERSOLL, Robert S. (2005). Resistance to Hegemony within the Core,
Matthew B. Ridgway Center for International Security Studies, University
of Pittsburgh, Pittsburgh.
National Security Strategy Documents
BIDEN Joseph (Joe) Robinette Jr. Interim National Security Strategic Guidance.
The White House, Washington D.C., March 2021.
BUSH George Herbert Walker. National Security Strategy of the United States.
The White House, Washington D.C., March 1990.
The White House, Washington D.C., August 1991.

Vol: 18 Issue: 42
The White House, Washington D.C., January 1993.
BUSH George Walker, The National Security Strategy of the United States of
America. The White House, Washington D.C., September 2002.
BUSH George Walker. The National Security Strategy of the United States of
America. The White House, Washington D.C., March 2006.
CLINTON William Jefferson Blythe III. A National Security Strategy of
Engagement and Enlargement. The White House, Washington D.C., July 1994.
Engagement and Enlargement. The White House, Washington D.C.,
February 1995.
Engagement and Enlargement. The White House, Washington D.C.,
February 1996.
CLINTON William Jefferson Blythe III. A National Security Strategy for a New
Century. The White House, Washington D.C., May 1997.
Century. The White House, Washington D.C., October 1998.
Century. The White House, Washington D.C., December 1999.
CLINTON William Jefferson Blythe III. A National Security Strategy for a
Global Age. The White House, Washington D.C., December 2000.
OBAMA Barack Hussein II. National Security Strategy. The White House,
Washington D.C., May 2010.
OBAMA Barack Hussein II. National Security Strategy. The White House,
Washington D.C., February 2015.
REAGAN Ronald. National Security Strategy of the United States. The White
House, Washington D.C., January 1987.
REAGAN Ronald. National Security Strategy of the United States. The White
House, Washington D.C., January 1988.
TRUMP Donald John. National Security Strategy of the United States of America.
The White House, Washington D.C., December 2017.
Internet Sites
Global Security Site. http://www.globalsecurity.org/security/library/1990-
2001conflicts.htm.
The White House Site. “Priorities”, https://www.whitehouse.gov/priorities/.
The White House Site. President Bush Delivers Graduation Speech at West Point.
The White House, Washington D.C., 01st June 2002.
U.S. Government Printing Office Site. Goldwater-Nichols Department of Defense
Reorganization http://www.gpo.gov/fdsys/pkg/USCODE-2011-title50/html/
USCODE-2011-title50.htm., accessed on 01.10.1986.
US Department of State Site. “Secretary of State Statement before the Senate
Foreign Relations Committee,” https://2009-2017.state.gov/secretary/
20092013clinton/rm/2009a/01/115196.htm.

Cilt: 18 Sayı: 42
Güv. Str. Derg. 2022, 18(42): 295-322 Araştırma Makalesi
Back to the Past: Is the West

Moving from Crisis Management to Full-Spectrum
Deterrence Including Nuclear Force?
Geçmişe Dönüş: Batı Kriz Yönetiminden Nükleer Kuvvetler

Dâhil Geniş Spektrumlu Caydırıcılığa mı Dönüyor?
Suat DÖNMEZ*
Power is the currency of great power politics and

states compete for it among themselves.
(J. Mearsheimer)
Abstract
During the Cold War, the West tried to deter and contain the Soviet Union and
Warsaw Pact. This deterrence was based on both conventional and nuclear forces and
various concepts and doctrines. After both sides achieved an assured destruction capability,
deterrence was achieved by nuclear balance. Once the Cold War ended, the focus shifted
from deterrence and containment to crisis management as the international security
environment became dominated by internal conflicts, international terrorism, global crime,
and problems related to failed states like refugee crises. This resulted in defence cuts as
neither side expected a significant conventional and nuclear war. However, this security
perception has changed after Russia annexed Crimea and then invaded Ukraine. Recent
Western measures to deter Russia, such as deploying conventional forces to Eastern
Europe, resemble the Cold War mentality. Accordingly, this paper examines recent
developments in the international security environment compared to the Cold War era. It
*
Ph.D. Lecturer, İstanbul Topkapı University, Economics, Administrative and Social
Sciences Faculty, Political Sciences and International Relations Department, İstanbul,
Türkiye, ORCID: 0000-0002-9621-389X, e-mail: suatdonmez@topkapi.edu.tr.
(The author was the Chief of Staff of Military Representative Delegation and Deputy
Head of Department of NATO International Military Secretariat between 2009 and
2012 in NATO Headquarters/Brussels)

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
finds that states and alliances have increased their defence budgets and implemented harsh
measures to ensure their security and deter potential aggressors.
Keywords: Deterrence, Cold War, International Security, Crisis Management,
High Intensity Conflict.
Öz
Soğuk Savaş yıllarında Batı, Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı’nı caydırmaya ve
kontrol altına almaya çalışmıştır. Bu caydırıcılık hem konvansiyonel hem de nükleer
kuvvetlere dayanıyordu. Her iki taraf da karşılıklı imha kabiliyetine ulaştıktan sonra
nükleer denge onları caydırdı. Soğuk Savaş sona erdiğinde, odak noktası caydırıcılık ve
çevrelemeden kriz yönetimine geçti, çünkü uluslararası güvenlik ortamına iç çatışmalar,
uluslararası terörizm, küresel suç ve mülteci krizleri gibi başarısız devletlerle ilgili sorunlar
hâkim olmaya başlamıştı. Bu durum Doğu ve Batı Bloğu arasında konvansiyonel ve
nükleer savaş riskinin azalmasına ve böylece tarafların savunma harcamalarında
kesintiler yapmalarına neden oldu. Ancak Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesi ve ardında da
Ukrayna’yı işgal etmesiyle bu güvenlik algısı değişti. Batı’nın Rusya’yı caydırmak için
Doğu Avrupa’da konvansiyonel kuvvetler konuşlandırmak gibi son önlemleri, bir
anlamda Soğuk Savaş dönemi zihniyetine benzemektedir. Bu kapsamda bu yazıda
uluslararası güvenlik ortamındaki son gelişmeler Soğuk Savaş dönemi ile karşılaştırılarak
incelenmiştir. Bu dönemde devletlerin savunma bütçelerini artırdıkları, kendi
güvenliklerini sağlamak ve potansiyel saldırganları caydırmak için sert önlemler aldıkları
da görülmektedir.
Anahtar kelimeler: Caydırıcılık, Soğuk Savaş, Uluslararası Güvenlik, Kriz
Yönetimi, Yüksek Yoğunluklu Çatışma.
Introduction
After the fall of the Berlin Wall and the collapse of the Soviet Union,
many NATO countries enjoyed a new and cooler security environment. The
Cold War years were over, and there was no need to maintain large armies
or arsenals, whereas NATO had tried to deter and contain the Soviet Union
and Warsaw Pact during the Cold War. This deterrence was achieved with
various concepts based on both nuclear and conventional forces. Their
priority changed continuously in line with each side’s security perceptions
and agreements. Both blocs heavily pursued power politics, mainly
between the two superpowers, the USA and the Soviet Union. During the
Cold War, the two main pacts implemented several concepts to deter and
contain each other. In particular, reliance on their nuclear arsenals peaked
during this era.
Vol: 18 Issue: 42
Back to the Past: Is the West Moving from Crisis Management
to Full-Spectrum Deterrence Including Nuclear Force?
Once both sides achieved mutually assured destruction (MAD)
capability, the nuclear balance deterred them as they realized the
existential dangers they faced and refrained from the first use of nuclear
weapons. Nevertheless, the early Cold War years were characterized by an
arms race and intense competition between the superpowers. Following
certain key crises, particularly the Cuban missile crisis in 1962, they became
more flexible and reduced their security competition. Détente during the
early 1970s, when superpower relations improved, helped reduce Cold
War tensions. As both sides realized the danger, particularly of a nuclear
war, they understood that reducing the risk and improving relations could
benefit everyone. Hence, the Cold War is a history of deterrence, escalation,
containment, and appeasement. “In international politics, deterrence
refers to efforts to avoid being deliberately attacked by using threats to
inflict unacceptable harm on the attacker in response”.1 Deterrence has
been a significant concept for all sides to prevent another major war, with
national security policies and postures being designed around it.
This paper examines recent developments in the security realm to
determine whether NATO and its allies have implemented new security
policies that resemble those during the Cold War. To do so, it reviews the
official announcements and approaches retrieved from open sources
regarding the new security architecture by various actors (e.g., NATO).
The main focus is on the recently intensifying confrontation between
NATO and Russia (also China) because this will significantly impact
global security, given that the countries involved represent most of the
world’s leading economies and military powers.
The paper first reviews the Cold War and the notion of deterrence.
It then considers post-Cold-War security perceptions and new approaches
to security in the changing security environment after recent Russian
initiatives. In particular, it questions whether this new phase resembles
the Cold War. NATO has been part of this evolution in global security.
Having relied on deterrence and collective defence during the Cold War,
1
Patrick M. Morgan, Applicability of traditional deterrence concepts and theory to the cyber
realm. In Proceedings of a Workshop on Deterring Cyberattacks: Informing Strategies and
Developing Options for U.S. Policy, National Academic Press, 2010, p. 55.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
NATO subsequently adopted a new security concept focused on collective

security through crisis management operations. However, security
perceptions have changed due to Russia’s invasion of Ukraine, so NATO
is again adopting a new security concept that will likely rely more on
deterrence and collective security. This new concept resembles that adopted
during the Cold War.
1. Multi-Phase Evolution of Security During the Cold War
Idealist expectations and the rise of liberal political ideas after
World War I failed to prevent World War II, while the achievements in
institutional organizations like the League of Nations and the development
of international law through international settlements were unable to
establish international peace and stability. The liberal approach generally
considers nation-states as the most important actors, whose behaviour we
should be most concerned about and wish to explain. It also pays
considerable attention to other actors: international organizations (I.O.s),
international regimes, non-governmental organizations (NGOs),
multinational corporations, and domestic actors such as interest groups,
elites, political parties, and government bureaucracies.2 International
institutions can develop international law, norms, and regulations, which
can then be used to establish peace in the global system. However, the
horrors of World War II and large-scale humanitarian suffering devastated
humanity’s hopes for an ideal world of peace. Accordingly, states’ foreign
policies focused on power politics, state-centric security perceptions, and
military responses. As Mearsheimer put it, “Power is the currency of great
power politics, and states compete for it among themselves.”3 The realist
paradigm prioritizes national security issues, power, and state survival within
the anarchic international system.4
After World War II, several factors increased Western countries’
concerns about Europe’s security, particularly the division of Germany,
2
Alan Collins ed. Contemporary Security Studies. Oxford University Press, Oxford, 2013.
p. 30.
3
John J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics. WW Norton & Company,
New York, 2001, p. 12.
4
Collins. ed. Contemporary Security Studies, p. 14.

Vol: 18 Issue: 42
Soviet influence and ambitions in Eastern Europe, and its interest in the
Turkish Straits. This made these countries seek alliances. As Pick and
Critchley note, “States find security in combining with other states, which
on the whole share some of their values and most of their interests.
Historically, these combinations have been more cohesive when they were
formed for a specific purpose and with a ‘preferred enemy’ in mind.
Ideally, a worldwide combination of all states directed against all potential
aggressors could create a global system of collective security.”5
Thus, NATO was established to guarantee European countries’
security while U.S. economic support programs helped rebuild Europe’s
welfare societies to preserve their freedom against the Soviet Union.
NATO exemplifies a regional collective defence and security system against a
perceived enemy. Collective security relies on regulated, institutionalized
balancing based on the concept of all against one. States agree to abide by
certain norms and rules to maintain stability and, when necessary, band
together to stop aggression.6 This approach can provide more stability
than unregulated, self-help balancing when each country acts independently.
One promoter of this approach was the formation of the United
Nations after World War II. This eliminated existing notions of war in
that states could no longer take a neutral stance between warring powers.
It thus introduced a new form of international relations.7 “The term
‘collective security’ implies an arrangement by which states act
collectively to guarantee one another’s security. Defined in general terms,
in an ideal collective security system, each state ‘accepts that the security
of one is the concern of all, and agrees to join in a collective response to
threats to, and breaches of, the peace.”8 Collective defence is one way to
exercise the right to self-defence as delineated in the United Nations
5
Otto Pick, Julian Critchley, Key Concepts in Political Science: Collective Security,
MacMillan, New York, 1974, p. 15
6
Charles A. Kupchan and Clifford A. Kupchan, “The Promise of Collective
Security”, International Security, 1995, 20:1: 52-61.
7
Kenneth W. Thompson, “Collective security reexamined”, American Political Science
Review, 1953, 47:3, p. 753.
8
Gary Wilson. The United Nations and collective security. Routledge, 2014. p. 5. from
Roberts, Adam, and Dominik Zaum. Selective Security: War and the United Nations
Security Council since 1945. Routledge, 2013, p. 11.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
Charter Art 51.9 NATO originated as, and remains, a group of nations
dedicated to collective defence – ensuring protection for its members
against aggression or coercion. While it has multiple functions, NATO’s
core function continues to be collective defence (sometimes called
territorial defence) for alliance members.10
During the Cold War, the arms race, including technological
developments in ballistic missiles and nuclear capabilities, made both blocs
fortify their defences while realist policies dominated national security
affairs. The arms race also extended into space, becoming a new conflict
area. However, “[g]iven the massive destructive power, all-out nuclear war
threatened the existence of life on earth and therefore made ‘winning’ such
a war virtually useless.”11 Accordingly, the deterrence capabilities of each
country’s armed forces became the most significant feature. Deterrence is
the use of a threat by one party in an attempt to convince another party to
refrain from action. Although the definition of deterrence neither requires
nor implies any reliance on nuclear weapons,12 nuclear arsenals were
undeniably the determining deterrent factor during the Cold War. Nuclear
escalation only ended after the Cuban Missile Crisis in 1962 brought the
world to the brink of nuclear war with the possibility of exchanging
hundreds of nuclear-armed ballistic missiles. This crisis forced both blocs to
realize the horrifying danger of the use or even the existence of nuclear
weapons. Deterrence theory argues that, in order to deter attacks, a state
must persuade potential attackers that it has an effective military capability
and that it could impose unacceptable costs on an attacker. This means that
“the enemy must be persuaded not only that the instrument exists but also
that its power is operational.”13 Both sides had enormous nuclear and
conventional capabilities that they were determined to use in case of an
attack from the other side. Moreover, both sides had convinced each other
9
United Nations Web, https://www.un.org/en/about-us/un-charter/chapter-7
10
David Yost, “The new NATO and collective security”, Survival, 1998, 40:2, 135-160.
11
Stephen Quackenbush, Understanding general deterrence: Theory and application.
Springer, 2011, p. 1
12
İbid. p. 2
13
William W. Kaufmann, "The Requirements of Deterrence"1945 November 15.
Henry A. Kissinger Papers, Part II (MS 1981). Manuscripts and Archives, Yale University
Library, p.7.

Vol: 18 Issue: 42
about their stance. Given that all three deterrent factors were in place,
deterrence functioned well during the Cold War.
Because the Soviet Union-led Warsaw pact and the USA-led NATO
both relied on nuclear and conventional forces, they each developed
nuclear weapons with different ranges and delivery systems. This
continued until détente policies affected both sides during the early 1970s.
The 1970s and 1980s witnessed several achievements through various
agreements to eliminate many nuclear weapons, prevent their proliferation,
and develop guarantees not to resort to nuclear weapons quickly. Given
many years of hatred and distrust by the sides, these were remarkable
achievements. The Strategic Arms Limitation Talks (SALT I-II) were two
rounds of nuclear arms control negotiations between the USA and the
Soviet Union. SALT I (1969-1972) led to the ABM (Anti-Ballistic Missile)
Treaty14 , while other negotiations led to the Intermediate-Range Ballistic
Missile Treaty (IBM) in 1987 and the Strategic Arms Reduction (START)
treaty in 1991.
Following the end of the Cold War, new agreements eliminated a
significant portion of the stockpile of tens of thousands of nuclear
weapons.15 Thus, the immediate nuclear threat was at its lowest point
since the end of World War II. After the Soviet Union collapsed, the
security of nuclear weapons based in its now fragmented territories
became a major international concern in case they were acquired by illegal
organizations such as terrorist groups. This was addressed through several
initiatives, so it is no longer a major issue. Given that security and
deterrence relied heavily on nuclear weapons during most of the Cold
War, successful negotiations during the 1970s and 1980s and the end of
the Cold War provided enormous relief from the dangers of nuclear war.
Extended deterrence refers to building alliances to pursue deterrence
through collective actors.16 This form of extended deterrence through
14
Nuclear Threat Initiative, ABM Treaty, https://www.nti.org/education-center/
treaties-and-regimes/treaty-limitation-anti-ballistic-missile-systems-abm-treaty/,
accessed 01.02.2022.
15
Arms Control Association, Nuclear Weapons: “Who Has What at a Glance,”
https://www.armscontrol.org/factsheets/Nuclearweaponswhohaswhat, accessed 17.04.2022.
16
Patrick M. Morgan, “The State of Deterrence in International Politics Today”,

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
alliances became significant during the Cold War, which was

characterized by the balance of power between NATO’s and the Warsaw
Pact’s international security architecture. Both sides tried to deter each
other using both conventional and nuclear capabilities, which helped
prevent a major war worldwide. Deterrence during the Cold War mainly
relied on enormous numbers of vastly destructive weapons, nuclear arsenals
and their retaliation capability, the high alert status of nuclear weapons,
conventional forces for countering lesser threats, and several bilateral and
multilateral international arrangements to ensure stable security. According
to Morgan, after World War II, nuclear weapons and the Cold War made
preventing attacks vital, and interest in deterrence soon became intense.17
Despite several wars and warlike events during that period, deterrence
seems to have been successful, while various peaceful institutions, such as
the U.N. and other large-scale organizations also contributed to preserving
global stability.
2. The End of the Cold War and the Changing Security
Environment
The fall of the Berlin Wall and the collapse of the Soviet Union
raised expectations of a peaceful world, free from the danger of war and
security concerns. However, these expectations did not last long due to
ethnic clashes within regions influenced by the former Soviet Union,
particularly the Balkans and Caucasus. In addition to ongoing conflicts in
the Middle East, Iraq’s invasion of Kuwait and the subsequent first Gulf
War, the rise of international terrorism, and refugee crises in armed
conflict areas made clear that the global security environment was
becoming unpredictable and difficult to control. Optimism subsequently
faded following conflicts and humanitarian disasters in many regions.
These situations needed to be dealt with because they were not only
harming security locally but also threatening peace and order in peaceful
countries. In contrast to the Cold War era, nuclear weapons were no
Contemporary Security Policy, 2012, 33:1, p. 94. https://www.tandfonline.com/doi/pdf/

10.1080/13523260.2012.659589, accessed 12.02.2022.
17
Patrick M. Morgan, Applicability of traditional deterrence concepts and theory to the cyber
realm. In Proceedings of a Workshop on Deterring Cyberattacks: Informing Strategies and
Developing Options for U.S. Policy, National Academic Press, 2010, p. 59.

Vol: 18 Issue: 42
longer a credible deterrent in the new security architecture. Risks and
threats were not emanating from conventional or nuclear forces. Instead,
they were entirely different. World peace and security were now
threatened more by internal armed conflicts within states, ethnic
cleansing, refugee problems, and humanitarian disasters. In addition,
international terrorism and the fear that these terrorists or other non-state
actors might acquire weapons of mass destruction (WMD) became critical.
Regarding defence strategies, the focus shifted from deterrence and
containment to crisis management, with some of the most important
international efforts being Peace Support and Humanitarian Relief
Operations. During the 1990s, these focused on the crisis in former
Yugoslavia, particularly Bosnia-Herzegovina, Kosovo, and Macedonia.
During this period, one of the primary sources of instability was failed and
failing states, which was a major concern for NATO, as its website
explains: “[T]he definition of ‘security’ has radically expanded to include
the individual’s freedom from the violent extremism bred by instability
and nation-state failure.”18 Other growing security issues were crime
organizations and the cyber domain.
On the one hand, states had the luxury of cutting defence spending,
but on the other hand, the new situation created new tasks and required
new capabilities for the armed forces to conduct new missions. NATO’s
European members mainly benefitted significantly from this. Given that
conventional and nuclear war threats had been greatly reduced in the
short run, they had much room for manoeuvre to divert resources away
from defence as the large, costly, and heavily equipped Cold-War armies
were considered unnecessary. Accordingly, many European countries
significantly transformed their armed forces to suit the new security
environment, particularly light, agile, flexible, and multi-purpose armies
were more desirable than those designed for conventional warfare. Thus,
this period was characterized by rapid reductions and transformations of
armed forces and reduced defence budgets.
18
NATO WEB, “A short history of NATO,” https://www.nato.int/cps/su/natohq/
declassified_139339.htm, accessed 20.02.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
NATO’s Strategic Concept 2010 refers to nuclear forces for security

assurance: “Deterrence, based on an appropriate mix of nuclear and
conventional capabilities, remains a core element of our overall strategy.
[…] As long as nuclear weapons exist, NATO will remain a nuclear
alliance.”19 However, nuclear issues were no longer at the centre of
security matters or discussions in security forums. NATO’s approach was
in line with developments in nuclear issues since the implementation of
détente in the late 1960s and 1970s. Humanity has long dreamed of ending
nuclear proliferation or even creating a nuclear-free world, however
unachievable it seems. It was understandable for NATO countries to rely on
conventional forces with an appropriate mix of nuclear forces in the post-
Cold War era since they faced no immediate risk of war. Risks and threats
have changed in character and need to be addressed in different ways.
Nevertheless, the West kept most of its military capabilities,
including its alliances. NATO reshaped its command and force structure
to adapt to the changing security environment and kept its military
strength and command and control capabilities to counter threats from
potential adversaries’ conventional and nuclear forces. Moscow and
Beijing followed the same pattern of behaviour. After the Cold War, many
states underwent reforms to transform their armed forces to counter new
threats in the changing security environment. Indeed, this is routine since
security parameters continually change, and states have to adapt. At the
end of the Cold War, many advocated a new approach since the threats of
a major war, and the dangers of nuclear forces seemed remote. The new
security challenges were considered more manageable and less costly,
thereby allowing many states to cut their defence budgets. In fact, the
major powers kept their military might for future needs in case the
security parameters changed. Thus, despite cuts and reforms, the central
tenets of the military capabilities remained intact, which is appropriate for
this period because deterrence became more complicated with newly
evolving threats and challenges.
19
NATO Web, “NATO’s nuclear deterrence policy and forces,” http://www.nato.int/cps/en/
natohq/topics_50068.htm?selectedLocale=en, accessed 13.02.2022.

Vol: 18 Issue: 42
Whereas the Cold War security environment had been linear, the
new environment was non-linear and complex. Previously, NATO
deterrence was mainly based on conventional and nuclear capabilities,
with ballistic missile systems playing a significant role in delivering
nuclear warheads. However, this could not meet the new era’s needs since
weak and failing states provided space for non-state actors to become
effective in security matters. Given that these actors offered no clear,
tangible forms or targets to deter, such as territory, infrastructure, and
equipment, it raised the question of how to deter suicide attackers of a
terrorist network since the only thing they can lose is their life, which
they are ready to risk. Similarly, it was unclear how deterrence could
prevent actors from conducting cyberattacks on cyberspace, where
attribution is mostly questionable. To counter these threats, deterrence,
therefore, had to evolve to use technological developments in intelligence,
precision weapons, and targeting systems, and cooperative efforts among
states like sharing intelligence and working together. Nuclear deterrence
is not a credible tool in these circumstances. Rather, deterrence has to
operate in conventional and other domains, such as cyberspace, and other
hybrid warfare functions. Despite these developments, which indicated
that traditional deterrence was insufficient for the new security
environment, it was not abandoned in case it might be needed again.
3. Re-change in Security Perceptions in the Post-Cold-War Era
The post-Cold War era became hotter when Ukraine and Georgia –
two members of NATO’s Partnership for Peace program – decided to
deepen their relations with NATO. They might even have gained full
membership if Russia had not intervened. In 2008, in a clear sign that
Russia was not happy with Georgia’s attempt to move close to NATO, it
started a military conflict over South Ossetia.
Differences in opinion between East and West had already started
before the Ukrainian crisis. For example, Russia expressed its concern
when NATO leaders decided at the 2010 Lisbon summit to develop a
ballistic missile defence program as a part of its collective defence. NATO
stated that the missile defence system aimed to protect NATO members’
territories, populations, and deployed forces against ballistic missile
threats from many potential aggressor countries. Therefore, there was an
immediate necessity for NATO to maintain its credible collective defence
Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
argument. The system includes a radar site in Türkiye, a command-and-

control centre in Germany, two land bases in Romania and Poland, and a
sea base in Spain.20 Although several NATO announcements were made
explaining that the system did not target Russia, and cooperation was
offered through the NATO-Russia Council at the NATO Chicago 2012
Summit,21 Russia perceived it as a threat. However, it had few options
other than cooperating with NATO since rejection would cause a new
arms race while the previous one had led to the Soviet Union’s
disintegration two decades before.22
A similar pattern occurred over Ukraine. Russia perceives Georgia
and Ukraine as being within its zone of influence, so NATO advancement
toward these areas threatens Russia’s security. The turning point in
Georgia’s relations with NATO occurred in 2008, while Ukraine experienced
a similar fate after the orange revolution while trying to build closer
relations with the European Union. Russia harshly declared that it would
not tolerate NATO expanding to its borders or either country joining the
Western alliance. Russia’s annexation of Crimea clearly indicated this
policy in 2014 and support for separatists in Eastern Ukraine. This move was
the second difficult moment in the Russian relationship with the West
since the end of the Cold War.
These developments changed the post-Cold War security environment
dramatically. Russia’s move in Ukraine was perceived as a clear violation
of the Budapest Memorandum, signed in 1994 by Russia, the USA, the
U.K., and Ukraine, to govern the handover of all Ukraine’s nuclear
stockpiles to Russia in exchange for security guarantees.23 All signatories
20
NATO WEB, “NATO Fact Sheet (July, 2016)” http://www.nato.int/nato_static_fl2014/
assets/pdf/pdf_2016_07/20160630_1607-factsheet-bmd-en.pdf, accessed 14.02.2022.
21
NATO Web, Chicago Summit Declaration, https://www.nato.int/cps/en/natohq/
official_texts_87593.htm?selectedLocale=en
22
Steven A. Hildreth., Carl Ek, “Missile Defense and NATO’s Lisbon Summit, CRS
Report for Congress.” Congressional Research Service, December 28, 2010
http://missiledefenseadvocacy.org/wp-content/uploads/2015/04/CRS-Lisbon-Summit.pdf,
23
Steven Pifer, “Why care about Ukraine and the Budapest Memorandum”, 2019,
https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2019/12/05/why-care-about-ukraine-
and-the-budapest-memorandum/, accessed 17.02.2022.

Vol: 18 Issue: 42
promised to respect Ukraine’s territorial integrity.24 When the Soviet
Union collapsed, Ukraine had the third-largest nuclear arsenal after the
USA and Russia, although Russia maintained its command and control.
This arsenal was a significant burden for Ukraine, so the government
chose to hand them over to Russia. After Russia annexed Crimea in 2014,
many Ukrainians changed their ideas about this handover as they
suspected that Russia would not have dared to act in Ukraine as it had if
Ukraine had not gotten rid of its nuclear under the Bucharest agreement
memo. Pavlo Rizanenko, a former member of the Ukrainian parliament, is
one who had second thoughts and was not happy with Ukraine’s decision
in 1994: “We gave up nuclear weapons because of this agreement, now there
is a strong sentiment in Ukraine that we made a big mistake.”25
The end of the Cold War enabled the European Union (EU)
countries to benefit from the calmer security environment by cutting their
defence budgets and transforming their armed forces to meet the new era’s
needs, mainly the soft skill capabilities required by peace operations and
crisis management. The EU could not react swiftly to Russian actions in
Ukraine in 2014 due to its dependence on Russian energy sources and the
financial crisis that hit EU countries severely. Furthermore, EU NATO
members could not invest in large militaries and achieve the new goals for
EU military capabilities. All of these factors handicapped them from
responding decisively.
Meanwhile, the USA continued pushing NATO allies to fulfil their
commitments to the Alliance by not reducing defence budgets below 2% of
GDP. However, the behaviour of many European members seriously
disappointed the USA, which wanted to meet NATO defence goals requiring
financial commitments from all members.26 Despite these difficulties, the
24
Steven Pifer, “The Budapest Memorandum and U.S. Obligations”, December 4, 2014,
https://www.brookings.edu/blog/up-front/2014/12/04/the-budapest-memorandum-and-
u-s-obligations/, accessed 12.02.2022.
25
BBC news (20 March 2014) “Ukraine’s nuclear regret?” Anthony Zurcher Editor,
Echo Chambers http://www.bbc.com/news/blogs-echochambers-26676051, accessed
15.02.2022.
26
Christine Wilkie, Trump is Pushing NATO Allies to Spend More on Defense. But so
did Obama and Bush, CNBC, https://www.cnbc.com/2018/07/11/obama-and-bush-also-
pressed-nato-allies-to-spend-more-on-defense.html, accessed 10.06.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
USA and many EU countries imposed economic and diplomatic sanctions

against Russia, marking a deviation in the post-Cold-War harmony
between the Western World and Russia. While security issues were
getting complicated by Russian actions in Ukraine, civil war broke out in
Syria as a continuation of the Arab Spring uprisings. Many Iraq regions
were seized by ISIS, which claimed to represent suppressed people after
Iraq’s decades-long occupation by foreign forces. Libya’s situation had not
improved since the overthrown of Ghaddafi, while ISIS was operating in
many parts of the Middle East and North Africa. Finally, refugee flows
into Europe amid the financial crisis were a significant concern for EU
states. Thus, the security situation was no better than during the early
years after the Cold War ended, and hopes for stable world order and
increased prosperity disappeared. Global security parameters were evolving
into a new era that differed from expectations at the end of the Cold War.
To counter these new threats and challenges, NATO adopted its
NATO Readiness Action Plan at the Wales Summit in 2014.27 The plan
included assurance measures for member states and aimed to strengthen
NATO’s collective defence capabilities. This introduced the new path that
NATO has followed since the 2010 Strategic Concept and is distinct from
other efforts used to focus on non-Article-5 operations since the end of the
Cold War. It thus deviates from recent approaches to the security
environment. NATO’s reaction to Russia was to deploy troops in Eastern
Europe, change security measures, and conduct large-scale collective
defence exercises after many years.28 Thus the potential for high-intensity
conflict has returned while military exercise scenarios are using old
warfighting concepts and doctrines from the Cold War. In recent years,
NATO has conducted more exercises with high-intensity conflict
scenarios than in the previous three decades.
27
John R. Deni, “NATO’s New Trajectories After the Wales Summit”, The US Army
War College Quarterly: Parameters, 2014, 44:3, p. 60.
28
Alasdair Sandford, Luke Barber, Euronews, NATO begins ‘biggest military drills
since end of Cold War’ https://www.euronews.com/2018/10/25/nato-begins-biggest-
military-drills-since-end-of-cold-war, accessed 22.04.2022.

Vol: 18 Issue: 42
NATO has also deployed battlegroups to the Baltic states and
Poland while continuing air policing missions there.29 This was another
significant change from post-Cold War defence policies when troops were
reduced in Europe and the U.S. forces withdrew. The deployment of
combat-ready forces to the Eastern fronts, mainly to new NATO members,
was not the expected policy for the new security environment. This is
interesting considering these new frontier countries are former Warsaw
Pact countries. Meanwhile, the Black Sea has become another area of
competition, with the USA establishing bases in Romania and Bulgaria.30
In this new security atmosphere, NATO naval exercises and shows of force
with heavy U.S. involvement have become more frequent.31 In response,
Russia has conducted large-scale military exercises in western Russia and
landing exercises on the Black Sea coast.32 Russia’s annexation of Crimea
and its support for the separatist movement in Eastern Ukraine radically
changed relations between NATO and Russia. The whole region has
entered an unprecedented new phase, opening a new chapter in the
security realm, both in Europe and globally.
4. The Rise of Realist Policies on Security Issues
Following Russia’s invasion of Ukraine in 2022, along with long-
range missile and airborne attacks on Ukrainian cities, relations between
NATO countries and Russia became even more estranged as the West
responded with heavy economic and diplomatic sanctions while NATO
military force deployments in the Baltics and Eastern Europe increased.
The invasion marked a significant turning point in relations between the
two sides, while the international security environment of the previous
29
NATO WEB. NATO Air Policing: Securing NATO Airspace https://www.nato.int/
cps/en/natohq/topics_132685.htm, accessed 10.06.2022.
30
Dorinel Moldovan, Plamen Pantev, and Matthew Rhodes, “Joint Task Force East
and Shared Military Basing In Romania and Bulgaria,” Marshall Center Occasional
Paper, no. 21, September 2009,
31
Robyn Dixon, The U.S.-Ukraine Sea Breeze Naval Exercises, Explained, The
Washington Post, https://www.washingtonpost.com/world/2021/07/02/ukraine-us-
military-black-sea/, accessed 12.06.2022.
32
Maria Kiselyova and Ece Toksabay, Six Russian warships en route to Black Sea for
drill, Reuters, https://www.reuters.com/world/russia-says-six-warships-are-heading-
black-sea-drills-ifax-2022-02-08/, accessed 12 June 2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
three decades will never be the same. The risk of conventional warfare
breaking out between states within and around Europe is now higher than
in the post-Cold War period.
The liberal policies of the post-Cold War period are declining.
Fukuyama’s prediction “that liberalism and the West won the Cold War
and it is the end of history”33 proved inaccurate. Anti-globalism sentiment
is spreading while states are adopting more nationalistic postures over foreign
policy issues. NATO’s European members declared that they would raise
their defence budget dramatically as Germany’s Chancellor Scholz said the
government had decided to supply 100 billion euros for military investments
from its 2022 budget when Germany’s entire 2021 defence budget was only
47 billion euros.34 Other NATO alliance members will follow this trend to
increase their defence spending beyond 2% of GDPs. Indeed, NATO
defence ministers agreed to commit a minimum of 2% of GDP to defence
spending to continue to ensure NATO’s military readiness.35
NATO Secretary-General Stoltenberg has announced on several
occasions that NATO foreign ministers discussed achieving NATO’s goal of
spending 2% of GDP on defence, and this decision was reiterated during
the 2014 Wales Summit.36 However, most members failed to meet the goal.
As the former USA President, Trump regularly reminded European allies
of this commitment during NATO summits, but without success.37 Now,
it is happening on its own due to recent developments in Ukraine.
Realist approaches, which mainly focus on power politics, have
prevailed in the international system despite previous post-Cold War
developments, supporting the realists’ argument that states must rely on
their own power for security in the anarchic international system. State
33
Francis Fukuyama, “The End of History?”, The National Interest, 16, 3–18. 1989.
34
Maria Sheahan and Sarah Marsh, Germany to increase defence spending in response
to ‘Putin’s war’-Scholz, Reuters, https://www.reuters.com/business/aerospace-
defense/germany-hike-defense-spending-scholz-says-further-policy-shift-20 22-02-27/
35
NATO Web, “Funding NATO”, https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_67
655.htm, accessed 12.02.2022.
36
Tim Haesebrouck. NATO burden sharing after the Wales summit: a generalized set
qualitative analysis, Defence and Peace Economics, 2021, 1-18.
37
BBC News (11 July 2018) “Trump urges Nato members to double military funding
target” https://www.bbc.com/news/world-europe-44799027, accessed 01.03.2022.

Vol: 18 Issue: 42
survival cannot rely on other actors like alliances, international institutions,
or international law. This development clearly indicates that countries
have to help themselves, especially since the international system is likely
to become more anarchic in the near future. According to realists, self-
help is now preferred and pursued by many states, which may reduce
international cooperation and institutions and eventually damage the
development of international law.
As a defence alliance, NATO became a more political organization
after the end of the Cold War by focusing more on peacekeeping and
peacebuilding missions and becoming more of a forum for discussions on
international security matters. NATO has had no direct adversary after
former Eastern Bloc countries either became NATO members or
cooperated with NATO under the Partnership for Peace initiative.
Instead, NATO became a military intervention and peace establishment
tool for the U.N. in several internal conflicts. For the Alliance and its
partners, it has become more of a forum to share opinions on security
matters. However, this posture is now changing rather rapidly. NATO is
returning to Cold War concepts with more emphasis on Article-5 collective
defence missions and more expectations of high-intensity inter-state conflict.
NATO’s increased exercise and training efforts for high-intensity conflict
scenarios indicate that conventional warfare expectations are rising and
that the Alliance must be ready to counter these risks.
5. Nuclear Forces and the New Deterrence Policies
After a prolonged interruption during the post-Cold War era, states
are returning to NATO’s original deterrence policies. After three decades,
forgotten nuclear forces, which were expected to be reduced if not wholly
destroyed, are now attracting attention. While they have never been used,
nuclear weapons appear to be the most effective way to deter potential
adversaries. During the 1950s, deterrence was heavily based on nuclear
capabilities. After Russia’s annexation of Crimea and its invasion of
Ukraine, nuclear weapons and forces are once again being discussed in
security issues. During the first days of the Ukraine invasion, Russia’s
President, Vladimir Putin, announced that Russia would put its nuclear

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
forces on high alert,38 which escalated tensions worldwide, given that

nuclear forces had not been a concern since the end of the Cold War.
However, this perception is clearly changing as nuclear forces may become
prominent in security matters in the near future. As Morgan states,
“Nuclear weapons came to be considered the ultimate basis for the great
powers’ survival and the international system’s stability, and extended
deterrence then made stable security available for numerous other states.”39
Whether the world is ready for this evolution in security
perceptions is not clear. Recent security concepts were usually designed
without nuclear options, a massive shift in understanding. This may mean
more reliance on nuclear forces and an increase in nuclear arsenal
stockpiles, which are already relatively high. A new nuclear balance of
terror could dramatically change the world’s security architecture.
Although Putin’s reference to nuclear forces was eye-opening for many,
there were already calls to strengthen nuclear deterrence before the
Russia-Ukraine crisis. At a meeting with his defence chiefs in 2016, for
example, President Putin said Russia must strengthen its strategic nuclear
forces to develop missiles capable of penetrating any current and prospective
missile defence systems. The former U.S. President Trump also declared that
the U.S. should expand its nuclear capabilities,40 claiming in a tweet that
his “first order as President was to renovate and modernize U.S. nuclear
arsenal.”41 According to the Congressional Budget Office, plans for U.S.
nuclear forces would cost 634 billion USD between 2021 and 2030, or 60
billion USD per year.42 Recently, President Joe Biden signed a new U.S.
38
Deutsche Welle, (28.02.2022) “How Serious are Vladimir Putin’s Nuclear Threats?”
https://www.dw.com/en/how-serious-are-vladimir-putins-nuclear-threats/a-60951577,
39
Patrick M. Morgan, (2012). “The State of Deterrence in International Politics
Today”, Contemporary Security Policy, 201233:1, p. 96.
40
Max Seddon, Demetri Sevastopulo, (23 December 2016), “Financial Times, Putin and
Trump call for stronger nuclear forces”, https://www.ft.com/content/7e5c8ce0-c857-11e6-
9043-7e34c07b46ef , accessed 20.02.2022.
41
Peter Jacobs and Alex Lockie, Trump touts US nuclear arsenal day after threatening
‘fire and fury’ on North Korea, Insider, https://www.businessinsider.com/trump-
nuclear-arsenal-tweets-north-korea-2017-8
42
Congressional Budget Office (May 2021) “Projected Cost of U.S. Nuclear Forces,
2021 to 2030,” https://www.cbo.gov/publication/57240, accessed 20.02.2022.

Vol: 18 Issue: 42
defence strategy and nuclear weapons policy, which declares that the
“fundamental role” of the U.S. nuclear arsenal is to deter nuclear attacks.
It allows the use of nuclear weapons both for retaliation and to respond to
non-nuclear threats.43
This evolution of nuclear forces started long before the Ukraine-
Russia Crisis. In 2001, the USA withdrew from the ABM treaty44 after the
9/11 terror attacks. This treaty, which was an integral part of the arms
control regime, was signed in 1972 to limit anti-ballistic missile (ABM)
systems designed to counter ballistic missile-delivered nuclear weapons.
This unilateral withdrawal was a significant development for the post-
Cold-War arms control regime as it provoked several developments, such
as Russia’s suspension of the CFE (Conventional Forces in Europe) treaty
in 200745 and the U.S. suspension in 2011.46 In 2010, the USA and NATO
adopted the Ballistic Missile Defence (BMD) concept to counter ballistic
missile threats to NATO members.47 Russia expressed its disappointment
at this new development, although NATO repeatedly stated that it was not
aimed at Russia. Russia invested in various missile defence systems,
including sophisticated ballistic and cruise missiles. Russia has recently
declared its first use of new hypersonic missiles in Ukraine,48 which can
travel to targets at over five times the speed of sound (the definition of
hypersonic) or Mach 5.49
43
Daryl G. Kimball Biden Policy Allows First Use of Nuclear Weapons, Arms Control
Association, https://www.armscontrol.org/act/2022-04/news/biden-policy-allows-first-
use-nuclear-weapons, accessed 29.04.2022.
44
ABM Treaty Fact Sheet, Statement by the Press Secretary Announcement of
Withdrawal from the ABM treaty, https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/
news/releases/2001/12/20011213-2.html.
45
Mark R Wilcox, Russia and the Treaty on Conventional Armed Forces in Europe
(CFE Treaty)—A Paradigm Change?. The Journal of Slavic Military Studies, 2011, 24:4:
567-581.
46
Daryl G. Kimball, U.S. Suspends CFE Treaty Implementation, Arms Control Association,
https://www.armscontrol.org/act/2011-12/us-suspends-cfe-treaty-implementation, accessed
20.04.2022.
47
NATO Web, Ballistic Missile Defence, https://www.nato.int/cps/en/
natohq/topics_49635.htm, accessed 25 April 2022.
48
Aljazeera, Russia says it used hypersonic missiles in Ukraine again,
https://www.aljazeera.com/news/2022/3/20/russia-says-it-used-hypersonic-missiles-in-
ukraine-for-second-day, accessed 24.04.2022.
49
Lia Sokol, Russia’s Kinzhal Hypersonic Missile: A Game-Changing Weapon or a

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
In another significant development, the USA withdrew from the

INF (Intermediate-Range Nuclear Forces) treaty in 2019, followed
immediately by Russia. This treaty was signed in 1987 to eliminate
nuclear and ground-launched ballistic and cruise missiles with ranges
between 500 and 5,500 kilometres. The treaty had been another significant
step toward ending the Cold War by cutting strategic forces.50 The demise
of the INF treaty was another warning of instability in Europe for both
sides. Finally, the U.S. withdrew from the Open Skies Treaty in 2020.51
Taken together, these developments have led to the current global
insecurity and instability regarding arms control and the prevalence of
nuclear forces. Hence, the situation is similar to the Cold War years.
After the 2019 NATO Summit, NATO declared that “as long as
nuclear weapons exist, NATO will remain a nuclear alliance.”52 Thus, a
movement to return to nuclear deterrence is rising, with existing and
aspiring nuclear powers focusing more on nuclear capabilities. Increasing
these nuclear options probably will open a new chapter for security
matters, while growing defence budgets amidst economic difficulties for
many nations may mean more struggles on welfare issues.
Besides developments in nuclear issues, the deployment of
conventional rapid reaction forces like the multinational Battle Groups to
the Baltics and Eastern Europe and NATO’s air patrol support in the same
areas mark significant steps toward an escalation of security concerns in
Europe. After many years, NATO again conducted Article-5-related exercises
in another clear indication of expected uncertainties in the region.
NATO’s deployment in the Baltics and Eastern Europe after Russia
annexed Crimea was somewhat symbolic and based on a show of force
with relatively few troops, mainly the deployment of four multinational
battlegroups to these areas on 10 February 2022 (Table 1). Following Russia’s
Distraction? Nuclear Treaty Initiative, https://www.nti.org/atomic-pulse/russias-kinzhal-

hypersonic-missile-a-game-changing-weapon-or-a-distraction/, accessed 24.04.2022.
50
Augusto C. Dall’Angol, Marco Cepik, “The demise of the INF Treaty: a path
dependence analysis”, Revista Brasileira de Política Internacional, 2021, 64.
51
İbid.
52
NATO Web, “NATO London Summit Declaration December 2019”,
https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_171584.htm, accessed 12.02.2022.

Vol: 18 Issue: 42
invasion of Ukraine, NATO allies agreed to establish four more
battlegroups in Bulgaria, Hungary, Romania, and Slovakia,53 thereby
doubling NATO forces in East Europe. This shift may continue if
tensions are heightened further. The USA is also committing more troops
and establishing bases in Eastern Europe, having withdrawn its large
forces from Europe when the Cold War ended.
Figure 1: NATO Enhanced Forward Presence (NATO Web)
https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_136388.htm
Conclusion
NATO has been the world’s most successful alliance in keeping
peace and providing security to its members while producing extended
deterrence through a capable alliance. However, the world remains far
from the expected security environment after the Cold War due to
growing risks and threats. Changes are constant and inevitable in the
security environment, so change and adaptation are necessary for
organizations like NATO.
53
NATO Web, NATO Enhanced Forward Presence https://www.nato.int/cps/en/
natohq/topics_136388.htm, accessed 12.03.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
Several significant developments have changed the world’s security

architecture in recent years. The Russia-Ukraine crisis has made high-
intensity conflict between states much more likely than before in the post-
Cold War era. Additionally, nuclear weapons are on the agenda again.
Thus, we are no longer in the post-Cold War era, although it is hard to
describe. The risk of conventional war is rising while all the other risks
remain matters of concern (e.g., international terrorism, failed states and
internal conflicts, challenges from non-state actors, irregular migration and
refugee crises, and hybrid threats). This new Cold War period, with its unique
dynamics, will probably become more complicated than the previous era.
States’ security policies have become more similar to those of the
Cold War, while realism is prominent in security perceptions, planning,
and execution. This may represent a significant shift in the international
security paradigm. With the end of the Cold War, realist approaches to
security were fading due to new risks and challenges to international
security. Considering the developments discussed in this paper, the new
era’s security reality will not be the same as that of the Cold War period,
although we remain remote from that period’s risks and security challenges.
The only resemblance with the Cold War parameters is the heightened
risk of conventional warfare and focusing more on nuclear capabilities.
Newly emerged security challenges that were not a concern during the
Cold War still pose risks to the international security environment as this
new era seems more complex than the Cold War challenges. Realist
policies alone cannot address these complex challenges, so comprehensive
approaches may be required once the new security realm becomes clearer
as it is still evolving.
Relations between the two nuclear superpowers remain tense for
several reasons. The USA is concerned about Russia’s actions in Ukraine,
its policies in Syria, and its alleged interference in the last U.S. elections.
Russia is concerned about the USA sanctions and missile defence system
in Europe and NATO’s enlargement and troop deployments in Eastern
Europe. These differences in security matters make the two sides act
slowly in confidence-building measures and further talk about reducing
nuclear and arms control issues.
Given the latest developments, we are far from post-cold war optimism
in the new security realm. However, compared with the Cold War’s
Vol: 18 Issue: 42
dangerous years, neither are we very close to those security practices. The
world and the structure of the international system are not the same as
then because security is a dynamic and ever-evolving phenomenon.
Interdependence in the international system is much more profound than
in history, making states have second thoughts in their relations with
others. Whether or not the global nuclear arsenal remains at its current
levels and capability, it is vital to reduce the risks of its use worldwide.
Implementing nuclear weapon limits, namely the New Strategic Arms
Reduction Treaty 2010 (new START) talks between the USA and Russia,54
is ongoing, however, the current number of nuclear weapons is already too
risky for humanity. Challenges from different directions have already hit
societies worldwide due to the COVID-19 pandemic. Additionally,
complications of escalating tensions and security issues will cause more
suffering for humankind.
Geniş Özet
İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Batı ittifakı, Soğuk Savaş
yıllarında Sovyetler Birliği ve Varşova Paktı’nı caydırmak ve kontrol
altına altında tutmak için büyük çaba göstermiştir. Bu caydırıcılık hem
konvansiyonel hem de nükleer kuvvetlere dayanıyordu. Blok ülkeleri de
bu dönemde, ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki güç politikalarını yoğun
bir şekilde takip ettiler. Etkin olarak nükleer silahlara dayanan caydırıcılık,
Soğuk Savaş’ın zor zamanlarında zirveye ulaştı.
Bununla birlikte, her iki taraf da karşılıklı imha kabiliyetine
ulaştığında, nükleer dehşet dengesi taraflar için caydırıcı bir etken olmuştur.
Bu farkındalık tarafların ilk kullanıcı olmaktan kaçınan konseptler
benimsemelerini sağlamıştır. Soğuk Savaş sona erdiğinde, güvenlik
konusunda odak noktası caydırıcılık ve çevrelemeden kriz yönetimi
konularına kaymıştır. İç çatışmalar, uluslararası terörizm, küresel suç
örgütleri ve esas olarak mülteci krizi gibi başarısız devletlerle ilgili sorunlar
54
Arms Control Association (2022) “New Start at a Glance,” https://www.arms
control.org/factsheets/NewSTART, accessed 10.03.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
uluslararası güvenlik ortamını etkisi altına aldı. Berlin Duvarı’nın

yıkılması ve Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, Batı ülkeleri yeni
güvenlik ortamının tadını çıkarmışlardır. Zira her iki blok için de önemli
bir konvansiyonel ve nükleer savaş olasılığı nispeten düşük bir seviyeye
gelmişti. Bu değişim, devletlerin savunma harcamalarını kısmasına ve diğer
alanlara yatırım yapmasına izin verdi. Yeni dönemde uluslararası toplum,
dünyanın birçok yerinde kriz yönetimi konularıyla uğraşmakla meşguldü
Ancak bu yeni güvenlik ortamının doğası, Rusya’nın 2014’de
Kırım’ı ilhakı, Ukrayna’daki Rus yanlısı ayrılıkçı milisleri desteklemesi
ve ardından Şubat 2022’de Ukrayna’ya saldırarak işgale başlamasından bu
yana değişmeye başlamıştır. NATO, güvenlik ortamında oluşan bu yeni
risk ve tehditlere karşı koymak için 2014 yılında Galler Zirvesi’nde
NATO Hazırlık Eylem Planı’nı kabul etmiş ve üye ülkeler için güvence
önlemlerini başlatmıştır. Güvenlik konularındaki bu değişim, güvenlik
algılarını da değiştirmeye başlamıştır. Bu yeni dönemde NATO’nun
Rusya’ya karşı caydırıcı bir önlem olarak Doğu Avrupa’ya konvansiyonel
kuvvetlerin konuşlandırılması gibi önlemleri uygulanmaya başlaması,
Soğuk Savaş yıllarının zihniyetine benzemektedir. Özellikle Rusya’nın
Ukrayna’yı işgali sonrasında NATO ittifakı konvansiyonel silahlı çatışma
riskinin yükseldiği değerlendirmesi yaparak yüksek yoğunluklu çatışma
ve caydırıcılık konseptlerine yeniden ağırlık vermeye başlamıştır. Bu
kapsamda NATO, 2014 yılından beri Soğuk Savaşın bitişinden beri
görülmemiş şekilde konvansiyonel savaş tatbikatlarına ağırlık vermeye
başlamıştır. Soğuk Savaş’ın sona ermesinden bu yana ilk kez, güvenlik
konularına ilişkin algı ciddi gerginlikler içermekte ve bu gerilim kısa
vadede sakinleşecek gibi görünmemektedir.
Muhtemelen, artık uluslararası güvenlik ortamı soğuk savaş
sonrasının ilk yıllarında olduğu gibi olmayacaktır. Devletler ve ittifaklar
savunma bütçelerini yükseltmeye ve güvenlikleri için olası saldırganlara
karşı caydırıcılık sağlamak için sert önlemler almaya başlamışlardır.
Gelinen durumda ulaşılan bu güvenlik algısı sonucu devletler soğuk savaş
dönemine benzer önlemlere geri dönme eğilimini göstermektedir. Bu
değişim aynı zamanda silah sistemleri, konsept ve doktrin ve
organizasyonlar ile ilgili değişiklikleri de beraberinde gerektirecektir.
Soğuk Savaş döneminin bitişiyle adeta unutulmaya yüz tutan nükleer
silahlar yeniden gündeme gelmeye başlamış ve devletler nükleer

Vol: 18 Issue: 42
kuvvetlerine tekrar yatırım yapmaya ve bu kuvvetlerin hazırlık
seviyelerini yükseltme eğilimi göstermeye başlamışlardır. Bu kapsamda
son iki on yılda meydana gelen gelişmelerle tarafların karşılıklı olarak
silahların kontrolü antlaşmalarında çekilmeleri sonucu durum daha da
gergin bir hal almaya başlamıştır. Uzun sürede gelinen anlayış ve
görüşmeler sonucu başarılan bu silahların kontrolü antlaşmalarının birer
birer raftan kalkması da güvenlik ortamının gerginleşmesine giden yolun
taşlarını döşeyen etkenler olmuştur. Yeni dönemin güvenlik algısı Soğuk
Savaş yıllarını andıran bir yapı içermektedir, ancak bu dönemin kendine
has özellikleri ile farklı bir görünüm arz edeceği beklenmelidir. Zira
Soğuk Savaş sonrası döneminin risk ve tehditleri ortada iken yeniden eski
risk ve tehditlerin de ortaya çıkmasıyla yeni dönemin güvenlik yapısının
bütün zamanlara göre daha karmaşık bir yapı içermesi olasılığı da son
derecede yüksektir.
Conflict of Interest Statement:

The author declares that there is no conflict of interest.
REFERENCES:
Published Works
COLLINS Alan (ed.) (2013). Contemporary Security Studies, Oxford University
Press, Oxford.
DALL’AGNOL Augusto C. and CEPIK Marco (2021). “The Demise of the
INF Treaty: a Path Dependence Analysis”. Revista Brasileira de Política
Internacional, 64:2, e002.
DENI John R. (2014). “NATO’s New Trajectories After the Wales
Summit”, The U.S. Army War College Quarterly: Parameters, 44:3, 57-65.
FUKUYAMA Francis (1989). “The End of History?”, The National
Interest, 16, 3–18.
HAESEBROUCK Tim (2021). “NATO burden sharing after the Wales
Summit: a Generalized Set Qualitative Analysis”, Defence and Peace
Economics, May 2021, 1-18.
KAUFMANN William W. (1981). “The Requirements of Deterrence” 1945
November 15. Henry A. Kissinger Papers, Part II, Manuscripts and
Archives, Yale University Library.
KUPCHAN Charles A. and KUPCHAN Clifford A. (1995). “The Promise of
Collective Security”, International Security, 20:1, 52-61.
MEARSHEIMER John J. (2001). The Tragedy of Great Power Politics, WW
Norton & Company, New York.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
MOLDOVAN Dorinel, PANTEV Plamen and RHODES Matthew (2009).

“Joint Task Force East and Shared Military Basing in Romania and
Bulgaria,” Marshall Center Occasional Paper, no. 21.
MORGAN Patrick M. (2012). “The state of Deterrence in International Politics
Today”, Contemporary Security Policy, 33:1, 85-107.
MORGAN Patrick M. (2003). Deterrence Now, Cambridge University Press,
Cambridge.
MORGAN Patrick M. (2003). Applicability of Traditional Deterrence Concepts
and Theory to the Cyber Realm. In Proceedings of a Workshop on Deterring
Cyberattacks: Informing Strategies and Developing Options for U.S. Policy,
National Academic Press, 2010.
QUACKENBUSH Stephen (2011). Understanding General Deterrence: Theory
and Application. Springer.
PICK Otto and CRITCHLEY Julian (1974). Key Concepts in Political Science:
Collective Security, MacMillan, New York.
THOMPSON Kenneth W. (1953). “Collective Security
Reexamined”, American Political Science Review, 47:3, 753-772.
WILSON Gary (2014). The United Nations and Collective Security, Routledge,
London.
WILCOX Mark R. (2011). “Russia and the Treaty on Conventional Armed
Forces in Europe (CFE Treaty)—A Paradigm Change?”, The Journal of
Slavic Military Studies, 24:4, 567-581.
YOST David (1998). “The new NATO and Collective Security”, Survival,
40:2, 135-160.
Internet sources
ABM Treaty Fact Sheet, Statement by the Press Secretary Announcement of
Withdrawal from the ABM treaty, https://georgewbush-whitehouse.
archives.gov/news/releases/2001/12/20011213-2.html accessed 28.04.2022.
Aljazeera, Russia Says it Used Hypersonic Missiles in Ukraine Again,
https://www.aljazeera.com/news/2022/3/20/russia-says-it-used-hypersonic-
missiles-in-ukraine-for-second-day accessed 24.04.2022.
Arms Control Association, (2022) “New Start at a Glance,”
https://www.armscontrol.org/factsheets/NewSTART accessed 10.03.2022.
Arms Control Association, (2022) Nuclear Weapons: “Who Has What at a
Glance,” https://www.armscontrol.org/factsheets/Nuclearweaponswhohas
what, accessed 17.04.2022.
Arms Control Association, (2017) “The Trillion (and a Half) Dollar Triad?”
https://www.armscontrol.org/issue-briefs/2017-08/trillion-half-dollar-triad,
BBC news (20 March 2014) “Ukraine’s Nuclear Regret?” Anthony Zurcher
Editor, Echo Chambers http://www.bbc.com/news/blogs-echochambers-
26676051, accessed 15.02.2022.
BBC News (11 July 2018) “Trump Urges NATO Members to Double Military
Funding Target” https://www.bbc.com/news/world-europe-44799027,
accessed 0.03.2022).
Congressional Budget Office (May 2021) “Projected Cost of U.S. Nuclear
Forces, 2021 to 2030,” https://www.cbo.gov/publication/57240, accessed
20.02. 2022.
Deutsche Welle, (28.02.2022) “How serious are Vladimir Putin’s Nuclear
Threats?” https://www.dw.com/en/how-serious-are-vladimir-putins-
nuclear-threats/a-60951577, accessed 18.03.2022.

Vol: 18 Issue: 42
DIXON, Robyn. The U.S.-Ukraine Sea Breeze Naval Exercises, Explained,
The Washington Post, https://www.washingtonpost.com/world/2021/
07/02/ukraine-us-military-black-sea/, accessed 12.06.2022.
Financial Times (23 December 2016) Putin and Trump Call for Stronger
Nuclear Forces” “https://www.ft.com/content/7e5c8ce0-c857-11e6-9043-
7e34c07b46ef, accessed 26.02.2022.
HILDERT Steven A., EK Carl, (December 28, 2010) “Missile Defense and
NATO’s Lisbon Summit, CRS Report for Congress.” Congressional
Research Service, http://missiledefenseadvocacy.org/wp-content/uploads/
2015/04/CRS-Lisbon-Summit.pdf (Accessed: 20.02.2022.
JACOBS Peter and LOCKIE Alex, Trump touts U.S. nuclear arsenal day after
threatening ‘fire and fury’ on North Korea, Insider, https://www.business
insider.com/trump-nuclear-arsenal-tweets-north-korea-2017-8
KIMBALL Daryl G., Biden Policy Allows First Use of Nuclear Weapons, Arms
Control Association, https://www.armscontrol.org/act/2022-04/news/biden-
policy-allows-first-use-nuclear-weapons, accessed 29.04.2022.
KIMBALL Daryl G., U.S. Suspends CFE Treaty Implementation, Arms
Control Association, https://www.armscontrol.org/act/2011-12/us-suspends-
cfe-treaty-implementation, accessed 20.04.2022.
KISELYOVA, Marie and TOKSABAY, Ece. Six Russian Warships en Route
to Black Sea for Drill, Reuters, https://www.reuters.com/world/russia-says-
six-warships-are-heading-black-sea-drills-ifax-2022-02-08, accessed
12.06.2022.
NATO WEB, “A Short History of NATO,” https://www.nato.int/cps/su/
natohq/declassified_139339.htm, accessed 20.02.2022.
NATO Web, Ballistic Missile Defence, https://www.nato.int/cps/en/natohq/
topics_49635.htm, accessed 25.04.2022.
NATO Web, Chicago Summit Declaration, https://www.nato.int/
cps/en/natohq/official_texts_87593.htm?selectedLocale=en
NATO Web, “NATO’s nuclear deterrence policy and forces,” http://www.nato.int/
cps/en/natohq/topics_50068.htm?selectedLocale=en, accessed 13.02.2022.
NATO Web, “NATO Fact Sheet (July, 2016)” http://www.nato.int/
nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2016_07/20160630_1607-factsheet-bmd-
en.pdf, accessed 14.02.2022.
NATO Web, “NATO Chicago 2012 Summit Declaration”, http://www.nato.int/
cps/en/natohq/official_texts_87593.htm?selectedLocale=en, accessed
08.02.2022.
NATO Web, “Funding NATO”, https://www.nato.int/cps/en/natohq/
topics_67655.htm, accessed 12.02.2022.
NATO Web, “NATO London Summit Declaration December 2019”,
https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_171584.htm, accessed
12.02.2022.
NATO WEB. NATO Air Policing: securing NATO airspace
https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_132685.htm, accessed 10.06.2022.
NATO Web, NATO Enhanced Forward Presence https://www.nato.int/
cps/en/natohq/topics_136388.htm, accessed 12.03.2022.
Nuclear Threat Initiative, ABM Treaty, https://www.nti.org/education-
center/treaties-and-regimes/treaty-limitation-anti-ballistic-missile-
systems-abm-treaty/, accessed 01.02.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Suat DÖNMEZ
PIFER Steven, (December 4, 2014) “The Budapest Memorandum and U.S.

Obligations”, https://www.brookings.edu/blog/up-front/2014/12/04/the-
budapest-memorandum-and-u-s-obligations/, accessed 12.02.2022.
PIFER Steven, (2019), “Why Care About Ukraine and the Budapest
Memorandum”, https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2019/
12/05/why-care-about-ukraine-and-the-budapest-memorandum/, accessed
17.02.2022.
SANDFORD Alasdair, BARBER Luke, NATO Begins ‘Biggest Military Drill
Since the End of Cold War’ https://www.euronews.com/2018/10/25/nato-
begins-biggest-military-drills-since-end-of-cold-war, accessed 22.04.2022.
SHEAHAN Maria and MARSH Sarah, Germany to Increase Defence
Spending in Response to ‘Putin’s War’-Scholz, Reuters,
https://www.reuters.com/business/aerospace-defense/germany-hike-
defense-spending-scholz-says-further-policy-shift-20 22-02-27/
SEDDON Max, SEVASTOPULO Demetri, (23 December 2016), “Financial
Times, Putin and Trump Call for Stronger Nuclear Forces”,
https://www.ft.com/content/7e5c8ce0-c857-11e6-9043-7e34c07b46ef,
SOKOL Lia, Russia’s Kinzhal Hypersonic Missile: A Game-Changing
Weapon or a Distraction? Nuclear Treaty Initiative,
https://www.nti.org/atomic-pulse/russias-kinzhal-hypersonic-missile-a-
game-changing-weapon-or-a-distraction/, accessed 24.04.2022.
THE UNITED NATIONS Web, https://www.un.org/en/about-us/un-
charter/chapter-7
WILKIE, Christine. Trump is Pushing NATO Allies to Spend More on
Defense. But so did Obama and Bush, CNBC, https://www.cnbc.com/
2018/07/11/obama-and-bush-also-pressed-nato-allies-to-spend-more-on-
defense.html, accessed 10.06.2022.

Vol: 18 Issue: 42
NATO’nun Savunma ve Caydırıcılık Çalışmaları

ile İlgili Bir Değerlendirme
An Assessment on NATO’s Defence and Deterrence Studies
Rüştü Salim Savaş BİÇER
Öz
NATO’nun en son geliştirdiği Savunma ve Caydırıcılık Konsept Belgesi 1967
yılında Sovyetler Birliği ile potansiyel bir askerî çatışma hedef alınarak hazırlanmış ve
uygulanmış, ancak Soğuk Savaşın sona ermesi ile İttifak bu kapsamdaki karşılık verme
konseptini farklı alanlardaki istikrarsızlık olasılıklarına karşı askerî alanda süratle
tepki gösterebilme olarak değiştirmiştir. İstikrarsızlık kaynağı olan konular ise terörizm,
milliyetçilik, otoriter rejimler, etnik karşıtlıklar, bölgesel çatışmalar, ekonomik
istikrarsızlık, doğal afetler ve iç savaşlar ile, Sovyetler Birliğinden sonra Rusya’da
gerçekleşen reformlarda yaşanan geri dönüşler şeklinde belirlenmiştir. Günümüzde de
istikrarsızlık farklı konularda yaygın olarak İttifak’ın güvenliğine risk oluşturmaya
devam etmektedir. Yapılan değerlendirmelere göre 1990’ların başında bir İttifak üyesine
ya da İttifak’ın tamamına stratejik ölçekte güvenlik tehdidi oluşturan iki istikrarsızlık
kaynağı belirlenmiştir. Bunlar; Rusya ve terördür. Coğrafi bağlamda olduğu kadar
hedeflerinde sebep oldukları etki ile, İttifakın güvenliğine yaratacakları muhtemel
riskler ve uzun vadede devamlılık gösterme yetenekleri değerlendirildiğinde, bu iki
istikrarsızlık formunun stratejik olduğu kabul edilmektedir. NATO’nun stratejik
kapsamda ve 360 derecelik çevresindeki alanda oluşan bu güvenlik risklerine tedbir
getirecek şekilde ve İttifak’ın üç temel görevi olan kolektif savunma, krizlere cevap
verme güvenlik iş birliği konularının uygulanmasını da destekleyecek yeni bir Avrupa
Atlantik Bölgesi Savunma ve Caydırıcılık Konsept Belgesine ihtiyaç bulunmaktadır.
Bu makalede, NATO’nun değişen güvenlik ortamına uygun olarak güncellenmekte
olan Savunma ve Caydırıcılık çalışmaları incelenecektir.
Anahtar kelimeler: Savunma, Caydırıcılık, İstikrarsızlık, Güvenlik,
İttifak, NATO.
Doç. Dr., Nişantaşı Üniversitesi İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, İstanbul,
Türkiye, ORCID: 0000-0001-6318-9814, e-posta: savas.bicer@nisantasi.edu.tr.

Cilt: 18 Sayı: 42
Rüştü Salim Savaş BİÇER
Abstract
NATO developed its last concept for deterrence and defence in 1967 to address
potential military conflict with the Soviet Union. At the end of the Cold War, the
Alliance shifted from its main concept of guiding deterrence and defence actions to
supporting military reaction towards various forms of instability. Bases of instability at
the time included terrorism, reform problems in post-Soviet Russia, nationalism,
authoritarianism, ethnic, sectarian, and local conflicts, economic destabilization, natural
disasters, and civil wars. Consequently, Alliance’s responses to instability since 1991
were various, each addressing a specific challenge on a case-by-case basis. Instability
continues to be persistent and diverse and holds risks for damaging Allies’ security.
Nowadays, instability continues to risk the security of widely different subjects. Two
forms of instability identified in the early 1990s, which are Russia and Terror Groups,
have emerged as challenges on a strategic scale with aims and patterns that can weaken
and threaten the security of an Ally, a group of Allies, or the Alliance as a whole. These
two challenges are strategic in terms of geographic scale and the impact they have on
their targets, considering the possible risks they will create for the security of the Alliance
and their ability to persist in the long term. A new Euro-Atlantic Area Defence and
Deterrence Concept Paper is needed to counter these security risks within NATO’s
strategic scope and 360-degree range and support the implementation of the Alliance’s
three main tasks: collective defence, crisis response, and security cooperation. In this
research, NATO’s latest deterrence and defence studies, which have started to be
updated in parallel with the changing security environment, will be analysed.
Keywords: Defence, Deterrence, Instability, Security, Alliance, NATO.
Giriş
Makalenin amacı NATO’nun bir savunma örgütü olarak caydırıcı
gücünü nasıl kullanabileceği konusunda geliştirdiği çalışmalarını
incelemektir. Bu kapsamda, NATO İttifakının sıcak bir çatışmadan
korunması amacıyla geliştirilen yöntemlerin, uluslararası güvenlik
çalışmalarına katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Makalede
uluslararası güvenlik ortamında meydana gelen değişikliklere NATO’nun
yeni yetenekler geliştirerek nasıl bir uyum gösterme süreci geçirdiği, bu
süreçten İttifakın yapısından kaynaklanan zorluklara rağmen başarı ile
geçilip geçilemediği, özellikle diğer uluslararası kurum ve kuruluşlarla
olan ilişkilerin ortak bir zeminde yürütülmesine neden ihtiyaç bulunduğu
incelenecektir.
Haziran 2021 tarihinde gerçekleştirilen NATO zirvesinde, NATO
Genel Sekreteri tarafından hazırlanan; İttifakın gelecek on yılda ve
sonrasında karşılaşabileceği muhtemel zorluklara karşı koyabilmek için
Vol: 18 Issue: 42
NATO’nun Savunma ve Caydırıcılık Çalışmaları ile İlgili Bir Değerlendirme
nasıl bir değişim göstermesi gerektiği konusundaki raporu1, toplantılarda

görüşülenler arasındaki en önemli gündem maddesi olmuştur. Bu gündem
maddesinin gereği olarak yapılacak çalışmalar her ne kadar gelecekteki
risk ve tehditleri karşılamak için sadece bir başlangıç olsa da 2030
yılındaki NATO’nun nasıl bir süreçten geçeceği konusunda önemli
ipuçları da vermiştir.2
Bugün İttifakın karşı karşıya bulunduğu bu zorluklar ve tehditleri,
Rusya ile ilişkilerin sürdürüleceği düzlem konusundaki anlaşmazlıkta ya
da farklı uygulamalarda olduğu gibi tam olarak aynı bakış açısıyla bir
öncelik sırasına koymak mümkün olmamaktadır. Bütçe katkı paylarının
halen düşük olması ve savunma harcamalarının artmasına rağmen
istenilen oranda gerçekleştirilememesi de sorun alanı olarak NATO’nun
karşısındaki önemli zorluklardan sayılmaktadır.
Ukrayna’daki son olaylar, NATO’nun ve kolektif savunma
prensibinin önemini koruduğunu göstermiş olmakla beraber, Avrupalı
İttifak üyelerinin katkı paylarının adil paylaşımı konusunda daha istekli
olması, gelinen noktada İttifakın birliğini ve gücünü korumasını
sağlayacaktır. Ayrıca aynı amaca yönelik olarak gerek ABD gerekse İttifak,
Amerika Birleşik Devletleri’nin Asya ile daha fazla meşgul olduğu,
Avrupa’nın ise geniş kapsamlı kriz yönetimi için kendi ilgi alanında daha
fazla sorumluluk aldığı bir coğrafi iş bölümünü açıkça benimsemesinin
uygun olduğu değerlendirilmektedir.3
Rusya’nın Kırım’ı ilhakına, Ukrayna topraklarını işgaline ve bilgi
teknolojilerine yoğunlaşan “Yeni Nesil Savaş” çalışmalarına gösterilen
tepkilerde İttifak dayanışması sağlanmıştır. Ancak bu ortak anlayışa
rağmen, NATO’nun her üyesi için aynı anlamı ifade etmeyen ve bu bağlamda
bütünüyle kesin olmayan temel değerlerinin sonucunda, Moskova’nın siyasi
niyetinin tam ve doğru olarak kavranabilmesi için yine de zaman zaman
1
NATO Genel Sekreterinin konuşması, https://www.nato.int/cps/en/natohq/
opinions_176197.htm, erişim 28.09.2021.
2
NATO 2030; United for a New Era, https://www.nato.int/nato_
static_fl2014/assets/pdf/2020/12/pdf/201201-Reflection-Group-Final-Report-Uni.pdf,
erişim 28.09.2021.
3
Trine Flockhart vd, Liberal Order in a Post-Western World, Transatlantic Academy,
Washington DC., Mayıs 2014, s. ix.

Cilt: 18 Sayı: 42
müttefiklerin kendi içerisinde mücadele etmesi kaçınılmaz olmaktadır.4

NATO’ya üye ülkelerin millî değerleri ve İttifak anlaşmasının liberal
değerleri arasında meydana gelen boşluğun kolektif savunma anlayışının
bütün boyutlarını etkilediği görülmekte ve İttifak’ın da bu bağlamda neyi
temsil ettiği NATO’nun en üst düzey siyasi organlarında tartışılmaktadır.5
Ayrıca, NATO’nun İttifak üyesi ülkelere rehberlik etmesi için gerekli
“Büyük Strateji”6 den mahrum kalmaması bakımından özellikle Rusya
tehdidinin devam etmesi ve bu bağlamda İttifakın Açık Kapı politikası ile
genişlemeyi sürdürmesi, güç dengesi bakımından bazı Avrupalı müttefikleri
ve İttifak dışındaki genişlemeye karşı olanların bu tartışmaları çok sık
gündeme getirmesi ile sonuçlanmaktadır.7 İttifak üyesi ülkelerin NATO
antlaşmasının 5’nci maddesini işletme ve maliyetleri paylaşma konusundaki
isteksizliklerinin temelinde de bu millî çıkarlarını ve gündemlerini
kolektif savunma anlayışının önüne çıkarmaları bulunmaktadır.8
Uluslararası güvenlik ortamında NATO’nun önemini her geçen
gün daha da fazla hissettiren sorunların bulunduğu güncel gelişmeler
yaşanmaktadır. NATO’nun kendi içerisinde yaşadığı sorunlar yanında,
Rusya’nın 2014 yılından itibaren gittikçe yoğunlaşan ve Ukrayna’yı işgali
ile sonuçlanan, bu bağlamda NATO’nun özgür ve barış içerisinde
bütünleşmiş bir Avrupa idealine meydan okuyan yaklaşımları nedeniyle,
İttifak’ın caydırıcılık uygulama ve planlamalarının nasıl bir zemine
oturtulacağı önem kazanmaktadır.9 Muhafazakâr ulusalcı fikirler,
NATO’nun hem millî hem de liberal değerler inşasına imkân verdiğini
savunmakla birlikte, bu yeteneğin zamanla İttifak içerisindeki güçlü devletlerin
4
Sten Rynning, “Deterrence Rediscovered: NATO and Russia”, Frans Osinga ve Tim
Sweijs, (ed.), Deterrence in the 21st Century; Insights from Theory and Practice, Asser Press
by Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2020, 29-47, s. 34
5
NATO 2019 Londra Deklarasyonu, http://www.nato.int/cps/en/naohq/
official_texts_171584.htm, erişim 01.10.2021.
6
Nina Slove, “Beyond the Buzzword: The Thre Meanings of Grand Strategy”, Security
Studies 27, 2018, s. 27.
7
John J. Mearsheimer, “Why the Ukraine Crises is the West’s Fault: The Liberal
Delusion that Provoked Putin”, Foreign Affairs, 93(5), 2014, s. 4.
8
Benjamin Schreer, “Trump, NATO and he Future of Europe’s Defence”, The RUSI
Journal 164, s. 10.
9
NATO 2014 Galler Zirvesi Deklarasyonu, http://www.nato.int/cps/en/
naohq/official_texts_112964.htm, erişim 04.10.2021.

Vol: 18 Issue: 42
milliyetçi uygulamalarına hizmet edebileceği değerlendirildiğinde, bir ve

bütün olarak uluslararası barış, istikrar ve güvenliğin teminatı rolünü
üstlenmeye aday olan NATO’ya duyulan güvenin azalmasına neden
olacaktır. Özellikle İttifakın yeni nesil savaş kapsamında karşı karşıya
bulunduğu çok alanlı tehdit ortamı, savaş ile barış arasında fark
bulunduğunu kabul eden Batılı anlayışın oldukça dışında bir mücadele
gerektirmektedir. Bu amaçla NATO’nun toplumsal dayanıklılık, gelişmiş
istihbarat iş birliği, siber güvenlik ve hızlı karar alma dâhil olmak üzere
bir dizi politika açısından Rusya’nın yeni düşüncesine karşı koyacak hareket
tarzları üretmesi yanında, Rusya’nın siyasi amaçlarının değerlendirmesini
yaparak İttifakın hangi politikaların temel alması gerektiği konusunda
bütün üyelerinin görüş birliğine ihtiyacı bulunmaktadır.
Kuzey Atlantik Konseyi (NAC) sadece genel olarak hipersonik
silahlar, orta menzilli füzeler, Karadeniz’deki Rus varlığı veya diğer acil
konularla ilgili olarak belirli ancak kısıtlı bir kapsamda Rusya’yı doğrudan
adres göstermekte, böylece Rusya ile siyasi tartışmalara girmeden daha
esnek konu başlıklarında etkileşime geçebilmektedir. Ancak bu noktada
da İttifakın önündeki en büyük zorluk olarak, şimdiye kadar Rusya’nın
bir bütün halindeki eylemleri ile karşı karşıya kalınmamış olması
nedeniyle, hasım tarafın amaçları ve bu amaçlara ulaşmasını sağlayacak
yapısal gücü konusunda sadece varsayımlarla yetinilmesi görülmektedir.
Böylece NATO, Rusya’nın bütüncül değerlendirmelerini yapmak için
tasarlanmış kurumsallaşmış mekanizmalara sahip, ancak bu
değerlendirmeler sonunda neler yapılacağı ile ilgili olarak karar alma
düzeyiyle zayıf bir örgüt olarak karşımıza çıkmaktadır.10
Amerika Birleşik Devletleri’nden Avrupa’ya Bosna-Hersek krizinden
beri ilk defa önemli büyüklükte bir Amerikan kara muharebe kuvvetinin
intikal ve konuşlandırılmasını içeren 2020’nin başlarındaki NATO
tatbikatına 30.000’e yakın ABD ve müttefik askeri katıldığında, üst düzey
NATO askerî yetkilileri bunu “kolektif savunma bizim en önemli
caydırıcılığımızdır” ifadeleriyle yorumlamıştır. ABD’nin ve diğer müttefik
ülkelerin ihtiyaç halinde üye ülkelere genişletilmiş caydırıcılık kapsamında
10
Jens Ringsmose and Sten Rynning, NATO og Rusland Mellem Strategic Konfrontation
og Stabilitet, DIIS Report No. 2019:7, s. 28.

Cilt: 18 Sayı: 42
sağlayacağı destek konusundaki şüphe ve endişelerinin bulunduğu

bilinmektedir.11 Bu yetenek, mevcut endişeleri de giderecek şekilde,
NATO’nun nükleer caydırıcılık dâhil olmaksızın, kıta Avrupası dışından
Avrupa’daki müşterek12 bir NATO harekâtına katılacak müteakip
kuvvetlerin gücünü göstermesi bakımından, İttifakın 2014 yılından itibaren
özenle oluşturduğu cezalandırıcı caydırıcılığının göstergesi olmuştur.13
Rusya’nın Kırım’ı ilhakından sonra NATO’nun tepkisel anlamda
hem İttifak üyelerini koruyacağını (Deterrence by Denial, Esirgeme ile
Caydırıcılık) hem de gerektiğinde topraklarına yapılacak bir saldırıya
karşılık verip cezalandıracağını (Deterrence by Punishment, Cezalandırma
ile Caydırıcılık)14 gösteren caydırıcılık eylemleri bu süreçten itibaren bir
arada ve birleşik halde uygulanmaya başlanmıştır.15 Gri Bölge Çatışmaları,
Toplumsal Dayanıklılık ve İttifak topraklarının işgalini sınırlı ölçüde
engelleyecek askerî birliklerin ilerde konuşlandırılması (Forward Presence)
yöntemlerinin uygulandığı “Esirgeme ile Caydırıcılık” faaliyetleri genel
anlamda Rusya’nın “Yeni Nesil Savaş” doktrinine karşı geliştirilmiş, ancak,
esas olarak “Cezalandırma ile Caydırıcılık” konusunda geliştirilen yeni
NATO konsepti, İttifakın savunma ve caydırıcılık politikalarında önemli bir
araç olmuştur. Uzun dönemde süreklilik gösterecek ve geniş bir coğrafyada
etkileri görülebilecek olmaları nedeniyle stratejik olduğu değerlendirilen
Rusya, terör ve en yeni olarak da siber saldırılar, bugün İttifakın karşısında
temel tehditler olarak halen yer almaktadır.
Ulusal ve uluslararası güvenlik ortamında nükleer tehditlerle en kolay
şekilde ilişkilendirilme eğiliminde olunan caydırıcılık ile, gerçek anlamda
birçok biçimde karşılaşılabilmekte, ancak nükleer çağda bile caydırıcılık
11
Mustafa Kibaroğlu, “NATO and US Nucleer Weapon’s: What Would Happen After
the Bombs Have Gone?”, Malcolm Chalmers and Andrew Someville, (ed.), If the Bombs
Go, RUSI WHITEWALL Report 1-11, 2011 s. 45.
12
Müşterek kavramı Kara, Deniz ve Hava Kuvvetlerinin katıldığı bir harekât nev’ini
ifade etmektedir. (İngilizcesi için NATO literatüründe Joint kullanılmaktadır.)
13
Jen Judson, https://www.defensenews.com/digital-show-dailies/ausa/2019/10/11/
fighting-the-bureaucracy-for-nato-the-defender-2020-exercise-in-europe-will-test-
interoperability/, erişim 06.10.2021.
14
Glen H. Snyder, Deterrence and Defense: Toward a Theory of National Security,
Princeton University Press London, 1961, s. 14.
15
Dmitry Adamsky, “From Moscow With Coercion: Russian Deterrence Theory and
Strategic Culture”, Journal of Strategic Studies 41, 2018, s. 33.

Vol: 18 Issue: 42
uygulamaları geleneksel yetenekler etrafında dönmekte ve başarılı

olduğunda çok az dikkat çektiği için genellikle takdir edilmemektedir. Bu
araştırmada, geliştirilen geleneksel caydırıcılık konusu ve NATO’nun
yeniden şekillenen uluslararası güvenlik ortamına uymak için savunma
caydırıcılık çalışmalarını nasıl hayata geçirdiği içerik analizi yöntemi
kullanılarak incelenmiş, konuyla ilgili teorik tartışmalara aşağıdaki 1’inci
bölümde yer verilmiştir.
1. Eski Konsepte Yeni Anlayışla Geri Dönüş
Caydırıcılığın teorik temeli ve stratejik uygulama alanı konusunda
yapılan araştırmalara göre, Caydırıcılık Teorisini Caydırıcılık Stratejisinden
ayıran en belirgin özellik, stratejinin, bir devletin caydırmak için
benimsediği belirli askerî duruş, yarattığı tehditler ve bunları hasmına ya
da karşı tarafa iletme yollarını kapsamasına karşın, teorinin herhangi bir
stratejinin dayanacağı temel ilkelerle ilgili olmasıdır. Belirli bir tarihsel
çağa bağlı olmayan ve insanlık tarihi boyunca çoğu devlet tarafından
kullanılmış bir strateji olan caydırıcılığın birincil amacı, bir düşmanın
askerî saldırı başlatmasını önlemektir. Bu amaca ulaşmak için, düşmanın
ağır maliyetlere katlanacağına ve varsa çok az kazanç elde edeceğine ikna
olması gerekir. Yani caydırıcılık, caydırılacak tarafın toplam maliyet-
kazanç beklentilerinin bir fonksiyonudur.16
Paul K. Huth, caydırıcılığı, “askerî misilleme tehdidi yoluyla, siyasi
çatışmayı çözmek için askerî güç kullanmanın maliyetlerinin faydalarından
daha ağır basacağına karşı düşmanı ikna etmeye çalışan bir politika”
olarak,17 Alexander L. George ve Richard Smoke, caydırıcılığı “birinin
rakibini, belirli bir hareket tarzının maliyetlerinin ve/veya risklerinin
faydalarından daha ağır basacağına ikna etmesi”18 ve John J. Mearsheimer
da caydırıcılığı “algılanan faydalar tahmini maliyet ve riskleri haklı
çıkarmadığı için rakibi belirli bir eylemi başlatmamaya ikna etmek”
olarak tanımlar.19 Bu tanımlamalardan yola çıkıldığında caydırıcılık için
16
Glenn H. Snyder, s. 10.
17
Paul K. Huth, Extended Deterrence and the Prevention of War, Yale University Press,
1988, s. 15.
18
Alexander L. George ve Richard Smoke, Deterrence in American Foreign Polcy: Theory
and Practice, Columbia University Press, New York 1974, s. 11.
19
John J Mearsheimer, Conventional Deterrence, Cornell University Press, New York

Cilt: 18 Sayı: 42
ortada düşmanca bir faaliyetin olduğu algılanmalı, öncelikle de düşmanca

davranışı neyin oluşturduğu tartışmalı ve gerektiğinde her türlü düşmanlığı
önlemeye çalışmak için caydırıcılık planlamaya alınmalıdır. Kriminoloji
alanında olduğu gibi, uluslararası güvenlik ortamında da caydırıcılık için
sadece askerî saldırının gerekli olmadığı ve bu stratejinin her türlü
düşmanca davranışa uygulanabileceği, temel amacının bireylerin suç
işlemesini önlemek olduğu önem kazanmıştır.20
Tarihsel gelişim süreci içerisinde caydırıcılık teorisindeki ilk dalga,
atom bombasının icadının savaşın doğasını temelden değiştirdiği İkinci
Dünya Savaşı’ndan hemen sonra başlamıştır. Bu dönem stratejik bir
devrimin gerçekleştiğinin düşünüldüğü yıllardır ve daha önce savaşları
kazanmak söz konusuyken, artık savaşları önlemek temel amaç haline
gelmiştir. Bu yıllarda hâkim olan düşünceye göre nükleer silahların
doğasında var olan topyekûn imha olasılığı nedeniyle bir düşmanı yenmek
bir hedefin ele geçirilmesine hizmet etmeyeceği gibi aslında hiçbir amaca
da hizmet etmeyecektir. Mantıksal çıkarım, bir devletin nükleer silahlara
sahip bir düşmanla karşı karşıya kaldığında, artık askerî üstünlük
temelinde kendisini koruyamayacağıydı.
İkinci dalga, Soğuk Savaş zemininde gelmiş, stratejik nükleer
caydırıcılık kavramı, oyun teorisi ve diğer yöntemler kullanılarak daha da
geliştirilmiştir. Bu dönemde savaş, rakiplerin tehditler, vaatler ve eylemler
yoluyla birbirlerinin beklentilerini ve niyetlerini etkilemeye çalıştığı bir
pazarlık süreci olarak tanımlanmış ve caydırıcılık, baskı ve yıldırma sanatı
olarak görülmüştür. Bu bağlamda, nükleer silahların, düşman topraklarını
fethetmekten ziyade cezalandırıcı eylemler için daha uygun olduğuna
inanılmıştır.21 Caydırıcılığı inandırıcı kılmak için, olası bir savaşı belirli
bir aşamayla sınırlamak ve dolayısı ile de gerginliği tırmandırma sürecinin
farklı aşamalarının tamamen açık olması gerektiği değerlendirilmiştir. Bu
bir bakıma tırmanmanın yükselmesinin kontrolü olarak görülmekteydi.
Aynı zamanda, caydırıcı bir etki elde etmek ve gerçek bir savaş riskini
ortadan kaldırmak için aşamaların yeterli derecede tanımsız kalması
1983, s. 14.
20
Lawrence Freedman, Deterrence, Cambridge Polity Press, 2004, s. 44.
21
Thomas Schelling, Arms and Influence, Yale University Press, New Haven 1966.

Vol: 18 Issue: 42
gerekiyordu. Bu görüşe göre, etkili caydırıcılık için tırmanma süreciyle

ilgili bir dereceye kadar belirsizlik gerektiği savunulmuştur.
Üçüncü dalga 1960’larda ve 1970’lerde caydırıcılık teorisinin o
zamana kadar geliştirilen şekline bir eleştiri olarak gelişmiş, teoriyi
deneye dayalı olarak test etmek için istatistiksel veriler ve vaka çalışmaları
kullanılmıştır. Ayrıca ikinci dalganın caydırıcılığının fazla apolitik
olduğu değerlendirilmiştir. Üçüncü dalga düşünürleri, caydırıcılığın,
kavramın uygulandığı siyasi ve jeopolitik bağlamda görülmesi gerektiği
görüşünü benimsemiştir. Bu uzmanlara göre, ikinci dalga caydırıcılık teorisi,
krize neden olan temel sorunları ve krizin nasıl önlenebileceğini yeterince
incelememiştir. Buna ek olarak, onların görüşüne göre, uzlaşma sürecine
yeterince dikkat edilmezken, çoğu çatışma, ilgili taraflar bir uzlaşmaya
vardığında sona ermiştir. Son olarak, üçüncü dalga düşünürleri, ikinci
dalganın temel bir varsayımı olan aktörlerin rasyonel davrandıkları
hususuna itiraz ettiler ve savaşın sıcak günlerinde liderlerin ne kadar
rasyonel kalabileceklerini sorgulamışlardır.
Takip eden yıllarda, caydırıcılık düşüncesi başlangıçta esas olarak
devletler arasındaki geleneksel çatışmalara odaklanmaya devam etmekle
birlikte yavaş yavaş, caydırıcılığın uygulanabilirliği üzerine yeni bir görüş
ortaya çıkmıştır.22 Daha önceki teorilerin aksine, geleneksel olmayan
tehditler, caydırıcılık düşüncesinin ana odak noktası haline gelmiş, bu
yaklaşım, 1991’de Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve 2001’deki 11 Eylül
saldırılarının arka planında ortaya çıkan dördüncü dalganın bir parçasını
oluşturmuştur. Caydırıcılık bu dönemde artık yalnızca nükleer silahlar ve
konvansiyonel savaş ışığında görülmemiş, şiddet içeren devlet dışı
aktörler ve asimetrik savaş dâhil olmak üzere çok daha geniş bir tehdit
yelpazesiyle ilişkili olarak değerlendirilmeye başlanmıştır. Bu noktada
cevabı aranan esas soru, caydırıcılığın terörizm, korsanlık ve siber saldırılar
gibi geleneksel olmayan tehditlere karşı da kullanılıp kullanılamayacağı
olarak gündeme gelmiştir.
22
Jeffrey Knopf, “The Fourth Wave in Deterrence Research”, Contemporary Security
Policy 31 (2010) 1, s. 5.

Cilt: 18 Sayı: 42
Dördüncü dalganın savunucularına göre, caydırıcılık, mevcut

çeşitli araçlardan sadece biri olmasına rağmen, geçerlidir. Bu nedenle
caydırıcılığın artık Soğuk Savaş sırasında sahip olduğu merkezî role sahip
olmadığına, karşı koymak için hedef alınan belirli tehdide sürekli olarak
uyarlanmasının gerekliliğine ve caydırıcılığın, düşman hakkında çok
ayrıntılı bir çalışmaya, bu kapsamda, düşmanın stratejik kültürel
farkındalığına dayandırılmasının, başarı için esas olduğuna inanılmaktadır.
Tablo 1. Caydırıcılık Dalgalarının Tarihsel Gelişimi.23
Caydırıcılık, Soğuk Savaş dönemini tanımlayan bir özellik olarak

Sovyetler Birliğinin dağılmasından ve iki kutuplu dünya düzenin sona
ermesinden sonra önemini kaybetmeye başlamış, sadece askerî bir saldırı
yapacağı beklenen açıkça belirlenmiş olan bir düşmanı bu emelinden
caydırmak mümkün görüldüğünde caydırıcılığın gerekli olacağı
değerlendirilmiştir.24 Bu değerlendirmenin yapılmasındaki temel neden,
Amerika Birleşik Devletleri’ndeki 11 Eylül 2001 terörist saldırılarından
sonra ortaya atılan; terörün İttifak’ın karşısındaki en önemli tehditlerden
birisi olduğunun kabul edilmesi ve terör eylemlerinde hayatlarını feda
23
Frans-Paul van der Putten, vd., “Deterrence as a Security Concept Against Non-
Traditional Threats”, Netherlands Institute of International Relations In-depth study
Clingendael Monitor June 2015, s. 9.
24
Tom Rostoks ve Nora Vanaga, “Deterring Russia in the Baltic Sea Region: Latvia’s
Defence Developments in Regional Context”, Friedrich Ebert Shiftung FES Analysis,
2017, s. 3.

Vol: 18 Issue: 42
etmeye hazır olan teröristlerin caydırılmasının mümkün görülmemesidir.

Bu bağlamda, teröristlere karşı caydırıcılığın kullanılabileceği konusundaki
görüşlere rağmen, terörü destekleyen devletleri yenmek ve teröristleri
güvenli limanlardan mahrum etmek, bu amaçla da NATO topraklarına
uzak ülkelerde terörist yuvalanmalarını engellemek amacıyla bu ülkelerde
yeni baştan ulus inşa etmeyi hedef alan daha pro-aktif politikalar seçilerek
caydırıcılık göz ardı edilmiştir.25 Ayrıca, NATO’nun Avrupalı
müttefiklerinin, caydırıcılık söz konusu olduğunda, ABD gibi küresel
çok-kutuplu düzenin özellikle askerî bakımdan süper gücü ile aynı İttifak
içerisinde bulunmaları nedeniyle aktif olarak bir çaba içerisine
girmedikleri de görülmüştür.26
Rusya’nın 2008 yılında Gürcistan’la çatışma yaşamasının hemen
ardından zafiyeti olduğu ortaya çıkan askerî gücünü arttırma ve yenileştirme
çalışmaları, özellikle Avrupa’da kısa mesafelerde ve sayısal üstünlüğe ve
baskın tarzında hareket etme yeteneğine dayalı bir güç olmak şeklinde
devam etmiştir. Askerî gücünü arttırmasının arkasındaki asıl niyetinin ne
olduğu, Ukrayna’ya gerçekleştirdiği Hibrit Harekât ve sonrasında
konvansiyonel güç kullanarak gerçekleştirdiği işgal ile Kırım’ı ilhakının
yanı sıra bir dizi AB ve NATO üye devletinin iç siyasetine müdahalesinden
anlaşılmıştır. Rusya’nın hem askerî kapasiteye hem de NATO üye
ülkelerine zarar verme niyetine sahip olduğunun kesin olarak algılanması
ise Rusya’nın caydırılması gerekliliğinin tekrar gündeme gelmesine neden
olmuş, ancak Rusya’nın Avrupa cephe devletleri için askerî açıdan risk
oluşturmasına karşın, eskiden Sovyetler Birliği’nin olduğu kadar
varoluşsal bir tehdit olmadığı değerlendirilmiştir.27 Yine de Rusya’nın
2014 yılından itibaren yoğunlaşan saldırgan uygulamaları, NATO üyelerini
caydırıcılığın temellerine geri dönmeye zorlamıştır. Böylece NATO bir
yandan uluslararası güvenlik yaklaşımını genişletme gayretlerini
sürdürürken, diğer yandan da henüz tamamlanmayan bir süreçte, Rusya’ya
25
Andrew R. Morral ve Brian A. Jackson, Understanding the Role of Deterrence in
Counterterrorism Security, Santa Monica: RAND Corporation, 2009, s. 3.
26
Stephen Brooks ve William C. Wohlforth, “The Rise and Fall of the Great Powers in
the Twenty-first Century: China’s Rise and the Fate of America’s Global Position”,
International Security 40:3, 2015/16, s. 40.
27
Tom Rostoks ve Nora Vanaga, s. 4.

Cilt: 18 Sayı: 42
karşı caydırıcılık ve savunma planlamalarında mevcut şartlara uygun

olarak düzenlemeler yapmaktadır. Özellikle Ukrayna’yı işgali ve bu ülkeyi
tarafsızlık statüsüne zorlaması, yeni bir savunma ve caydırıcılık konsept
çalışması yapılmasının önemini bir kez daha ortaya koymuştur.
Rusya’nın kesintisiz ve artarak sürdürdüğü hibrit faaliyetleri, Avrupa
topraklarının doğusuna yönelik olarak orta menzilli füzelerini
konuşlandırması ve Karadeniz bölgesindeki güvenlik ve istikrarı riske sokan
saldırgan uygulamaları değerlendirildiğinde, NATO’nun doğu kanadında
dayanıklılık ve genel olarak da güvenilir bir caydırıcılık sağlamak için ek
önlemler alınması gerektiği ortaya çıkmaktadır.28 Özellikle 2014’ten bu
yana NATO artık tamamen caydırıcılık üzerine kurulu bir güvenlik örgütüne
dönüşerek, kuvvet planlaması, tatbikatları ve komuta yapısı da dâhil olmak
üzere İttifak’ın tüm yönleri bunu yansıtacak bir gündem uygulamakta, klasik
NATO savunması ve caydırıcılığına artan bir odaklanma görülmektedir.29
2. NATO Savunma Planlamalarında Caydırıcılık
Uluslararası güvenlik ortamında beliren bugünün modern ve
gelişmiş tehditlerinin, müttefiklerin güvenliğini sağlayacak kaynaklara ve
yeteneklere sahip modern bir İttifak gerektirdiği değerlendirilerek,
2014’teki Galler Zirvesi’nden itibaren NATO’nun topyekûn savunmasını
güçlendirmek için bir dizi önemli adım atılmıştır. NATO Mukabele
Gücü’nün büyütülmesi, Doğu kanadın komuta kontrol yapısını
güçlendirecek ve tepki süresini kısaltacak altı yeni küçük karargâhın
kurulması, planlama ve tatbikat yapma ve gerektiğinde bölgeyi takviye
etme yeteneği ile tatbikatların sayısının arttırılması, Güney kanadın hava
savunmasının güçlendirilmesi, karar verme sürecini hızlandırılması ve
hibrit tehditlerle başa çıkmak için yeni strateji geliştirilmesi, sayılabilecek
önemli çalışmalardır.30 Siyasi ve askerî bir ittifak olarak başlıca amacı üye
ülke vatandaşlarının korunması ve Kuzey Atlantik bölgesinde güvenlik ile
istikrarı sağlamak olan NATO’nun 2010 Stratejik Konseptinde ana
28
Steven Keil, Heinrich Brauß, ve Elisabeth Braw W, “Next Steps in NATO
Deterrence and Resilience”, The German Marshall Fund of the United States Policy Paper,
Haziran 2021, s. 7.
29
Frantzen A. Henning, “Hybrid Deterrence”, Norwegian Institute for Defence Studies
(2020), s. 1, https://www.jstor.org/stable/resrep25796, erişim 12.10.2021.
30
NATO Summit Guide, Brussels, 11-12 Temmuz 2018, s. 7.

Vol: 18 Issue: 42
hatlarıyla belirtilen üç temel görevi; topyekûn savunma, kriz yönetimi ve

güvenlik için iş birliği olarak ifade edilmiştir.
NATO’nun 2014 yılında Galler’deki Zirvesi’nde, İttifak’a doğudan
ve güneyden gelecek yeni güvenlik sorunlarına hızlı ve kesin bir şekilde
yanıt vermeye hazır olmasını sağlamak için başlatılan ve Soğuk Savaş’ın
sona ermesinden bu yana NATO’nun topyekûn savunmasını güçlendiren
en önemli gelişme olan Hazırlık Eylem Planı (HEP), caydırıcılık ve
savunma planlamalarındaki değişimin önemli bir itici gücü olmuştur.
Temmuz 2016’daki Varşova Zirvesi’nde NATO Devlet Başkanları
tarafından, HEP üzerine inşa edilen ve İttifak topraklarını, nüfusunu,
hava sahası ile deniz iletişim hatlarını korumak amacıyla, ortaya çıkan her
türlü tehdide yanıt verebilecek geniş seçenekler yelpazesi olacak şekilde
caydırıcılık ve savunmanın güçlendirilmesi için onay verilmiştir.
Tablo 2. Caydırıcılığın Hedefi Olan Muhtemel Saldırgana Karşı

Caydırıcılık Yöntemleri Analizi31
Hedefin dikkate alması gereken Hedefin elde etmeyi planladığı

maliyetleri arttırmaya kazanımları azaltmaya yönelik
/vurgulamaya yönelik tedbirler tedbirler
Güvenlik önlemlerinin sayısını

ve/veya kalitesini gözle görülür
Hedefi herhangi bir tür saldırı
şekilde artırarak ve hedefin
veya zararlı eylemin yapılacak
Doğrudan gerçekleştirebileceği bir
misilleme eylemini
saldırının başarı olasılığını
tetikleyeceğine ikna etmek.
azaltarak saldırı gerçekleştirme
fırsatını en aza indirmek.
Hedefi, zararlı eylem veya
eylemleri gerçekleştirmenin
Hedefi bir saldırı için önemli bir amacına ulaşılmasına katkıda
Dolaylı yatırım yapmasının gerekli bulunmayacağına ikna etmek
olduğuna ikna etmek. (saldırı başarılı olsa dahi elde
edebileceği kazanımları
azaltmak).
31
Frans-Paul van der Putten, s. 8.

Cilt: 18 Sayı: 42
Yukarıdaki tabloda görülen yöntemlerin İttifak terimlerinde

“NATO Defence and Deterrence Posture” olarak geçen NATO Savunma ve
Caydırıcılık duruşuna uyarlanması halinde, bu duruşu güçlendirecek en
etkili sonuçların NATO’nun siyasi girişimleri ile elde edilebileceği
anlaşılmaktadır. Barış zamanında müttefiklerin siyasi ve askerî iş birliği
ve amaç birliği içerisinde olmaları, çok sayıda müttefik ülkenin
katılımıyla kuvvet ve kararlılık gösterisi olarak düzenlenen fiili ve
bilgisayar destekli tatbikatlar, yeni birlik ve karargâh konuşlandırmaları ile
bayrak gösterilmesi dışında, NATO’nun, hasım ülkelerin
gerçekleştirebileceği bir saldırının başarı olasılığını ve saldırı gerçekleştirme
fırsatı bulma şansını en aza indirmek için uygulayabileceği, aktif önlemler
almasının da doğrudan bir yöntem olarak uygulanabilmesi mümkündür. Bu
konuda en etkili ve caydırıcı uygulamanın aktif siber güvenlik tedbirleri
ile mümkün olabileceği değerlendirilmektedir.
Bugün İttifak, başlangıcından bu yana hiç olmadığı kadar çeşitli,
karmaşık, hızlı hareket eden bir güvenlik ortamıyla karşı karşıyadır.
Doğudan ve güneyden devlet ve devlet dışı aktörler, askerî güçler ve
terörist, siber ve hibrit saldırılardan kaynaklanan zorluklar ve tehditlerin
varlığı NATO’ya yeni ve gelişmiş tehditlerdir. Rusya’nın; Kırım’ı yasa dışı
ilhakı ve müteakiben de işgali ile doğu Ukrayna’yı istikrarsızlaştırması ve
NATO sınırlarına yakın bölgelerdeki askerî gücünü ve faaliyetlerini
arttırması ile güvenlik riskleri daha dikkate alınır bir hale gelmiştir. Buna
paralel olarak, NATO’nun Güney kanadında Orta Doğu ve Afrika’daki
güvenlik durumu, can kaybına neden olan, yerlerinden edilen insanların
sayısını her geçen gün arttıran ve müttefik ülkelerde ve diğer bölgelerde
terör saldırılarını cesaretlendiren faktörlerin bir araya gelmesi nedeniyle
daha da kötüleşmiştir. İttifak, hangi yönden gelirse gelsin, mevcut ve
gelecekte karşılaşılabilecek risk ve tehditlerin tamamına tedbir getirebilecek
şekilde değişen ve gelişen güvenlik ortamı karşısında caydırıcılık ve savunma
duruşunu güçlendirmek için önemli girişimlerde bulunmaktadır.32 Bu
risk ve tehdit ortamını tanımlarken, Rusya’nın nükleer veya herhangi bir
konvansiyonel çatışma içermeyen ve farklı bir caydırıcılık düzeyi
gerektiren tehditler oluşturduğunu belirtmek de aynı derecede önemlidir.
32
NATO Summit Guide (2018), s.27

Vol: 18 Issue: 42
Rusya; vekil kullanmak suretiyle, devlet dışı aktörler aracılı ile ülke
dışında yaşayan Rus kökenlileri, gönüllü yarı askerî güçler ve paralı
askerlerin birleşimini, NATO’nun Avrupalı müttefiklerinin birçoğunu ve
Rusya’nın çıkar alanında bulunan diğer ülkeleri tehdit etmek veya onlara
saldırmak için kullanabilir olduğunu Ukrayna’yı işgalinde göstermiştir.
Rusya ayrıca Suriye’de siyasi, askerî ve ekonomik gücünü nasıl kullanacağını,
Gürcistan ve Ukrayna’da düzensiz savaşı nasıl uygulayabileceğini ve
Afganistan’da yeniden yönetime gelen Taliban gibi aşırılık yanlısı gruplarla
bile ilişki kurup bağlantılarını geliştirebileceğini de kanıtlamıştır. 33
Rusya’nın dış politikasındaki değişimlere Avrupa devletleri bireysel
olarak farklı tepkiler verirken, İttifak toplu olarak bunu büyüyen bir
tehdit olarak gördüğünü açıkça ortaya koymuş ve özellikle de Ukrayna’ya
müdahalesinden sonra NATO’nun Rusya’ya karşı tutumunda özellikle de
siyasi söylem ve uygulamalarında sert değişiklikler görülmeye başlanmıştır.34
Değişen ve gelişen uluslararası güvenlik ortamına daha geniş bir
tepkinin parçası olduğunun bilincinde olan NATO’nun caydırıcılığının
ve savunmasının tek başına yürütülemez olduğu da bir gerçektir. Bu
bağlamda NATO, caydırıcılık ve topyekûn savunmasını bir yandan
güçlendirmeye devam ederken, diğer yandan da İttifakın uluslararası
toplumun uluslararası barış ve istikrarı sağlama çabalarına katkısının bir
parçası olarak sınırlarının ötesindeki krizlere yanıt verme yeteneğini
geliştirmeye ve küresel ortaklarını desteklemeye, özellikle Avrupa Birliği
olmak üzere diğer uluslararası örgütlerle aktif olarak çalışmaya devam
etmektedir. Afganistan ve Balkanlar’da gerçekleştirdiği operasyonlar ve
kapasite geliştirme gayretleri yoluyla dünya da istikrar ve barışa katkıda
bulunan İttifakın dünya çapında 40’tan fazla ortak ülkeyle geliştirdiği
çalışmaları, aynı zamanda NATO’nun yerel güçleri eğitme, tavsiye verme
ve yardım etme yeteneğini güçlendirmeyi de içermektedir. NATO’nun
çevresini saran tehditlerin sayısı ve ölçeği ile karmaşıklığının yanı sıra
günümüz gerçekliği de göz önüne alındığında, İttifak üç temel görevi olan
33
Anthony H. Cordesman, “NATO and the Delicate Balance of Deterrence: Strategy versus
Burden Sharing”, CSIC Center for Startegic & International Studies, Şubat 2017, s. 10.
34
NATO Public Diplomacy Division, NATO Summit Guide, Varşova, 8-9 Temmuz
2016, s. 23, s. 24, s. 33.

Cilt: 18 Sayı: 42
toplu savunma, kriz yönetimi ve güvenlik iş birliği kapsamında

uluslararası istikrar ve güvenliğe katkıda bulunma rolünü güçlendirmeye
devam edecektir.35 Bu temel görevlerle ilgili faaliyetler devam ederken
savunma ve caydırıcılık çalışmalarını da aralıksız sürdüren İttifak,
360 derecelik caydırıcılık ve savunmaya yönelik olarak geliştirilecek tam
kapsamlı askerî yaklaşımlara rehberlik etmesi amacıyla, Avrupa Atlantik
Bölgesinin Caydırıcılığı ve Savunması Konsepti üzerinde çalışmaya
başlamıştır. Kavram NATO’nun üç temel kolektif savunma, krize müdahale
ve güvenlik iş birliği görevlerinin yerine getirilmesi yanında, ayrıca İttifak’ın
savunma niteliğini, savaşı önleme hedeflerini ve müttefiklerin sağlam,
kurallara dayalı bir Avrupa-Atlantik ve küresel düzenine olan bağlılığını da
desteklemektedir. Yeni anlayış ile Kuzey Atlantik Konseyi’nin (NAC) barış,
kriz ve çatışmada siyasi karar vermesi sağlanmakta, sorunların çözümünde
hem krizlere müdahale hem de kolektif savunma seçenekleri için İttifak’ın
stratejik kapsamda askerî esnekliğinin ve barışın korunmasının
güçlendirilmesine katkıda bulunulmaktadır.36
Yakın geçmişte NATO’nun her kademesinde, konvansiyonel ve
nükleer kuvvetler, füze savunması, siber yetenekler ve benzeri unsurların
en etkili şekilde kullanılması olarak anlaşılan optimal caydırıcılık karışımı
sık sık tartışılmış, eski yöntem ve yaklaşımın, yeni tehditlere karşı istenen
oranda etkili olmayacağı, caydırıcılık kavramının, yeni stratejik sorunları
ve değişen tehditleri ele almaya uyum sağlayacak şekilde değişebilir
özellikte olmasının gerektiği değerlendirilmiştir.37 NATO’nun modern
caydırıcılığının temelinde, savunmasını inanılır kılmak bulunmaktadır.
Rusya’nın veya diğer potansiyel tehditlerin mevcut ve gelecekteki
yeteneklerine karşı koymak için artık eskisinden daha büyük bir güce
ihtiyaç duymadan gereken savunma ve caydırıcılık sağlanmaktadır. Ancak
yine de değişen uluslararası tehdit ortamı ve teknolojik gelişmeler,
NATO’nun bazı kara birliklerinin, silahlarının ve hava araçlarının ileri
35
NATO Summit Guide, s. 28.
36
NATO web sayfası, https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_133127.htm, erişim
17.10.2021.
37
Łukasz ve Kulesa Thomas Frear, Deterrence NATO’s Evolving Modern Deterrence
Posture: Challenges and Risks, European Leadership Network (ELN) Issue Brief, Mayıs
2017, s. 4.

Vol: 18 Issue: 42
konuşlandırılması da dâhil olmak üzere kuvvet yapısında yeni düzenlemelere

gidilmesini gerektirmektedir. Ayrıca İttifak’ın deniz unsurlarının da bu
kapsamda Rusya’nın deniz etki alanlarına nakledilerek, daha sık tatbikat
yapmasını gerektirmektedir. Bu uygulamaların Rusya ile sürtüşme
yaratma olasılığı yanında, yanlışlıkla iki taraf arasında bir çatışmaya yol
açabilecek kaza veya olayların tehlikesi de dikkate alındığında, karşılıklı
diyalog eksikliği ve Rusya ile NATO müttefikleri arasında mevcut
bulunan mutabakat yetersizliğinin önemli çatışma riskleri olduğu kabul
edilmektedir.38
Sonuç
Soğuk Savaş’ın sonunda İttifak, Sovyetler Birliği ile olası askerî
çatışma durumuna karşı caydırıcılık ve savunma faaliyetlerini yönlendiren
1967’de geliştirdiği son caydırıcılık ve savunma için konseptinden farklı
olarak çeşitli istikrarsızlık biçimlerine karşı askerî müdahaleyi kapsayan
yeni bir konsept uygulamasına geçmiştir. O dönemde karşılaşılan
istikrarsızlığın nedenleri; terörizm, Rusya’daki Sovyet sonrası reformların
uygulanmasında karşılaşılan sorunlar, milliyetçilik, otoriterlik, etnik,
mezhepsel ve yerel çatışmalar, ekonomik istikrarsızlık, doğal afetler ve iç
savaşlar olarak belirlenmiştir. Bu farklı istikrarsızlık biçimleri, bir müttefik
devletin veya İttifak’ın bütününün güvenliğine yönelik riskler oluşturmakla
birlikte, o dönemde istikrarsızlığa neden olan genel bir stratejik gerekçe veya
bir stratejik aktör bulunmamaktadır. Sonuç olarak, İttifak 1991’den bu yana
farklı istikrarsızlık örneklerine farklı tepkiler vermiş ve üstelik her verdiği
tepki ayrıca zorluklarla karşılaşılmasına neden olmuştur.
Yine aynı yıllarda, istikrarsızlık kalıcı ve çeşitli olmaya ve
müttefiklerin güvenliğine zarar verme risklerini barındırmaya devam
etmiştir. Rusya ve terör örgütleri 1990’ların başında bir müttefik
ülkenin, bir müttefik ülkeler grubunun veya bir bütün olarak İttifak’ın
güvenliğini zayıflatabilecek ve tehdit edebilecek hedefleri ve imkânları
olan stratejik ölçekte iki istikrarsızlık nedeni olarak ortaya çıkmıştır. Bu
iki tehdit, coğrafi bağlamda olduğu kadar hedeflerinde sebep oldukları
etki ile İttifak’ın güvenliğine yaratacakları muhtemel riskler ve uzun
38
A.g.e, s. 9.

Cilt: 18 Sayı: 42
vadede devamlılık gösterme yetenekleri değerlendirildiğinde, bu iki

istikrarsızlık formunun stratejik olduğu kabul edilmiştir.
NATO bu tehditleri ve gelişmeleri değerlendirerek, bütün
sorumluluk alanında caydırıcılık ve savunmaya yönelik olarak geliştirilecek
tam kapsamlı askerî faaliyetlerine rehberlik etmesi amacıyla, NATO’nun
savunma niteliğini, savaşı önleme hedeflerini ve müttefiklerin sağlam,
kurallara dayalı bir Avrupa-Atlantik ve küresel düzenine olan bağlılığını
da destekleyeceği değerlendirilen yeni bir çalışma yapmaktadır. Bu
çalışma ile Kuzey Atlantik Konseyi’nin (NAC) barış, kriz ve çatışmada
daha hızlı ve ayrı ayrı değerlendirme yaparak siyasi karar vermesinin
sağlanması beklenmektedir.
Kolektif savunma İttifak’ın en önemli sorumluluğu ve caydırıcılık
da NATO’nun genel stratejisinin temel unsurlarından biri olmaya devam
etmektedir. Bu bağlamda, NATO’nun caydırma ve savunma kapasitesi;
İttifak’ın savunduğu bireysel özgürlük, demokrasi, insan hakları ve hukukun
üstünlüğü konusundaki temel ilke ve değerlerini ve müttefikleri koruma,
çatışma ve savaşları önleme görevlerini yerine getirebileceği yeterli ve uygun
bir yetenekler karışımıyla desteklenmektedir. Sürekli yenilenen ve netliğini
kaybeden uluslararası tehditler, NATO’nun değişmesi ve nükleer,
konvansiyonel ve düzensiz ya da hibrit savaş için gelişmiş ve sistematik hale
gelmiş caydırıcılığa ulaşmasını, uluslararası terörizmle mücadele etmek için
de gerektiğinde alan dışında daha etkili olmasına ihtiyaç göstermektedir.
NATO’nun bu gereklilikleri yerine getirmesi için ihtiyacı olan değişim
konusundaki değerlendirmelere göre, İttifakın 1960’lardaki kuvvet planlama
çalışmaları sırasında gerçekleştirdiği tehdit ve müttefiklerin her birisinin
ulusal yeteneklerin sistematik değerlendirmelerinin günümüze uyarlanması
önem kazanmıştır. Bu kapsamda yapılacak öncelikli çalışmanın, Rusya’yı
caydırmaya odaklanan net stratejik hedefler belirleyerek istikrarlı ve tutarlı
ilerleme kaydedebilecek, ancak her yıl değişen gereksinimlere uyum
sağlayabilecek yeni planlar oluşturması olduğu değerlendirilmektedir.
Değişen ve gelişen güvenlik ortamındaki tehditler ve İttifakın
kendini savunma hakkı göz önüne alındığında, doğası gereği savunmacı,
orantılı ve uluslararası taahhütlerle uyumlu olan NATO İttifakının eylemleri,
güvenliği artırmak ve askerî gerginlikleri azaltmak için silahların
yayılmasını önlemek, silahsızlanma, silahların kontrolü ve güven ve güven

Vol: 18 Issue: 42
artırıcı önlemlere tamamen bağlı kalmak olarak devam etmektedir. Daha

spesifik olarak, NATO’nun caydırıcılık ve savunmasını güçlendirilmesi,
ilerde konuşlandırılmış kara birlikleri ile ortak hava gücü ve deniz
kuvvetlerinin yanı sıra, siber savunma, sivil hazırlıklar ve hibrit tehditlere
karşı koyma, Avrupa Birliği ile iş birliği de dâhil olmak üzere birçok
alanda çaba gerektirmektedir.
Temel ve kalıcı amacı siyasi ve askerî yollarla tüm üyelerinin
özgürlük ve güvenliğini korumak olan NATO’nun en büyük sorumluluğu,
Washington Antlaşması’nın 5. Maddesinde belirtildiği gibi müttefik
topraklarını ve vatandaşlarını saldırılara karşı korumak ve savunmaktır.
Caydırıcılık, yani çatışmayı ve savaşı önlemek ise, NATO’nun bu büyük
sorumluluğunu yerine getirmek için belirlenen genel stratejisinin temel
bir unsurudur. NATO’nun birbirini tamamlayan uygun bir nükleer,
konvansiyonel ve füze savunma yetenekleri karışımıyla desteklenen caydırma
ve savunma kapasitesi, bu yetenekleri değişen şartlara uyumlu hale getirecek
şekilde bir dizi sivil ve askerî kaynak tarafından ayrıca desteklenmektedir.
Devletler ve hükûmetlerle devlet dışı aktörler arasında dünya çapında
gerçekleşen güç aktarımları sonucunda uluslararası güvenlik ortamında
meydana gelen büyük değişiklikler, Soğuk Savaş sonrası dünya düzeninde
artan istikrarsızlıklarla sonuçlanan stratejik şoklar yaratmıştır. Bu şok
dalgaları, genel bir kamu memnuniyetsizliğine ve otoriteye karşı artan
tepkilere katkıda bulunmuş, güç Batı’dan Asya’ya kayarken, Batı’nın küresel
gündemleri etkileme yeteneğinin zayıflaması söz konusu olmuştur.
Dünya son yirmi yıldır teknolojideki hızlı gelişmelerden belirgin
ölçüde etkilenen siyasi, sosyal, ekonomik ve çevresel alanlarda önemli bir
değişim döneminden geçmekte, çok sayıda siyasi, sosyo-ekonomik ve
teknolojik değişimin aynı anda yaşanması, küresel güvenlik ortamını yeniden
tanımlayarak “yeni normal” haline gelen kargaşa, düzensizlik ve belirsizlikle
sonuçlanmaktadır. Gelişen dünya tarafından yönetilen jeostratejik gücün
siyasi, askerî ve ekonomik yönlerinin yeniden dağılımı, eski Sovyetler
Birliği bölgelerini, Orta Doğu’yu, Kuzey Afrika’yı ve Asya-Pasifik
Bölgelerini muhtemelen etkileyecektir. Küresel toplum COVID-19’un
olumsuz etkilerinden ve bunun dünya ticareti ve ekonomisi üzerindeki ezici
baskısından çıktıkça, büyük güçler arasında yaşanacak güç mücadelelerinin
daha da şiddetlenmesi muhtemeldir. Dünya çapında pazar bunalımı
yaşayan ekonomileri korumak için artan bu milliyetçi rekabet, devletler
Cilt: 18 Sayı: 42
arasındaki ilişkilerde gerginlikleri ve potansiyel olarak büyük güçler

arasında doğrudan veya vekiller aracılığıyla yaşanabilecek çatışma riskini
artırabilecektir.
Bugün, Avrupa-Atlantik Bölgesi’nde stratejik etkiler yaratan bu
eğilimlerin bir sonucu olarak, Rus saldırılarının ve terör eylemlerinin her yıl
daha etkili hale geldiği bölgelerde iki kutuplu hatta çok kutuplu bir dünya
düzenine geçiş belirgin hale gelmektedir. NATO üyelerinin son yıllarda
azalan savunma harcamaları yanında, bazı üye devletlerin dikkatlerini Orta
Doğu, Afrika ve Asya’ya yöneltmeleri, kendisine yönelik esas tehditlere
karşı caydırıcılık uygulamaları ve politikalarında NATO’yu nispeten
kırılgan hale getirmektedir. Bu durumda da yeni güçler tarafından
desteklenen yeni ve alternatif küresel kurumlar, uluslararası karar alma
mekanizmalarında etkili olmayı hedefleyerek muhtemelen mevcut
uluslararası düzene karşı çıkacaktır. Yeni hazırlanan ve gizliliği nedeniyle
kamuoyu ile paylaşılmayacağı değerlendirilen Avrupa Atlantik Bölgesi
Savunma ve Caydırıcılık belgesinin NATO uygulamalarına ve bu bağlamda
da dünya barış ve istikrarına neler kazandıracağı ancak uygulama
sonuçları ile birlikte görülebilecektir.
Summary
NATO’s ultimate responsibility, whose fundamental and enduring
purpose is to safeguard the freedom and security of all its members
through political and military means, is to protect and defend the Allied
lands and peoples from attack as set out in Article 5 of the Washington
Treaty. Deterrence, that is, preventing conflict and war, is an essential
element of NATO’s overall strategy to fulfil this major responsibility.
NATO’s deterrence and defence capabilities supported by an appropriate
mix of complementary nuclear, conventional, and missile defence
capabilities are further supported by a range of civilian and military
resources to adapt these capabilities to changing circumstances.
Major changes in the international security environment driven by
power changes among states and power transmissions from governments to
non-state actors worldwide have created strategic shocks resulting in
increasing instability within the post-Cold War world order. These
shockwaves have contributed to greater public dissatisfaction and increasing

Vol: 18 Issue: 42
challenges to authority. As power is shifting away from the West toward Asia,
the West’s ability to influence global agendas is expected to weaken.
For the past two decades, the world has also been going through a
period of significant changes in political, social, economic, and
environmental areas significantly influenced by rapid developments in
technology. The meeting of numerous political, socio-economic, and
technological trends has been redefining the global security environment
and resulting in complexity, disorder and uncertainty that has become a
new normal. The redistribution of political, military, and economic
aspects of geostrategic power led by the developing world will likely affect
the former-Soviet Union areas, the Middle East, North Africa, and the
Asia-Pacific Regions. As the global community emerges from the grips of
COVID-19 and its crushing impact on the world’s trade and commerce,
there will likely be a further exacerbation of power politics amongst great
powers. This increased nationalistic competition to protect economies in a
worldwide-depressed market could increase strains in relationships and
potentially increase the risk for a confrontation of great power among
themselves or through proxies.
Today, these trends have been generating strategic impacts that are
meeting in the Euro-Atlantic Area. The relocation to a bi-polar or even
multi-polar world order is evident in the regions where Russian
aggressions and terrorist acts now grow more influential every year.
NATO members’ reduced defence spending in recent decades, which has
been combined with some member states’ attention on the Middle East,
Africa, and Asia, has made NATO relatively fragile in the deterrence
implementations and policies against the main threats to NATO itself.
Thus, new and alternative global governance institutions supported by
emerging and resurgent powers are likely to challenge the existing
international order as they seek an influence in international decision-
making structures.
NATO developed the last concept for deterrence and defence in
1967 to address potential military conflict with the Soviet Union. At the
end of the Cold War, the Alliance shifted from the main concept guiding
deterrence and defence actions to supporting military reaction to various
forms of instability. Bases of instability at the time included terrorism,
problems of reforms in post-Soviet Russia, nationalism, authoritarianism,
Cilt: 18 Sayı: 42
ethnic, sectarian, and local conflicts, economic destabilization, natural

disasters, and civil wars. These different forms of instability posed risks
to the security of an Ally or the Alliance but lacked a common strategic
form or a single strategic actor causing instability. Consequently,
Alliance’s responses to instability since 1991 have been various, each
addressing a specific challenge on a case-by-case basis.
Instability continues to be persistent and diverse and holds risks
for damaging Allies’ security. Two forms of instability identified in the
early 1990s, which are Russia and Terror Groups, have emerged as
challenges on a strategic scale with aims and patterns that can weaken
and threaten the security of an Ally, a group of Allies, or the Alliance as a
whole. These two challenges are strategic in terms of geographic scale
and the impact they have on their targets, considering the possible risks
they will create for the security of the Alliance and their ability to persist
in the long term.
In order to guide military approaches to 360-degree deterrence and
defence for the full range of the challenge, the Alliance developed the
Concept for the Deterrence and Defence of the Euro-Atlantic Area. The
concept supports the execution of NATO’s three core tasks (collective
defence, crisis response, and cooperative security) and additionally
upholds the defensive nature of the Alliance, its aim to prevent wars, and
the Allies’ commitment to a firm, rules-based Euro-Atlantic and global
order. The concept protects North Atlantic Council (NAC) political
decision-making in peace, crisis, and conflict, deepens collective
understanding of the challenges, preserves Alliance operational and
strategic military flexibility for both crisis response and defence options,
and contributes to strengthening the protection of peace.
Çatışma Beyanı:
Araştırmanın yazarı olarak herhangi bir çıkar çatışma beyanım
bulunmamaktadır.

Vol: 18 Issue: 42
KAYNAKÇA
Basılı Eserler
ADAMSKY Dmitry (2018). “From Moscow with Coercion: Russian
Deterrence Theory and Strategic Culture”, Journal of Strategic Studies 41.
BROOKS Stephen ve WOHLFORTH William C. (2015/16). “The Rise and
Fall of the Great Powers in the Twenty-first Century: China’s Rise and the
Fate of America’s Global Position”, International Security 40:3, 7-53.
CORDESMAN Anthony H. (2017). “NATO and the Delicate Balance of
Deterrence: Strategy versus Burden Sharing”, CSIC Center for Startegic &
International Studies, 10-12.
FLOCKHART Trine vd (2014). Liberal Order in a Post-Western World,
Transatlantic Academy, Washington DC.
FREAR Łukasz ve KULESA Thomas (2017). “Deterrence NATO’s Evolving
Modern Deterrence Posture: Challenges and Risks”, European Leadership
Network (ELN) Issue Brief, 4-17.
FREEDMAN Lawrence (2004). Deterrence, Cambridge Polity Press, 43-60.
GEORGE Alexander L. ve SMOKE Richard (1974). Deterrence in American
Foreign Policy: Theory and Practice, Columbia University Press, New York.
HUTH Paul K. (1988). Extended Deterrence and the Prevention of War, Yale
University Press.
KEIL Steven, BRAUß Heinrich ve BRAW Elisabeth W (2021). “Next Steps
in NATO Deterrence and Resilience”, The German Marshall Fund of the
United States Policy Paper.
KİBAROGLU Mustafa (2911). “NATO and US Nuclear Weapon’s: What
Would Happen After the Bombs Have Gone?”, Malcolm Chalmers and
Andrew Someville, (ed.), If the Bombs Go, RUSI WHITEWALL Report 1-
11, 44-64.
KNOPF Jeffrey (2010). “The Fourth Wave in Deterrence Research”,
Contemporary Security Policy 31, 1, 1-33.
MEARSHEIMER John J. (1983). Conventional Deterrence, Cornell University
Press, New York.
MEARSHEIMER John J. (2014). “Why the Ukraine Crises is the West’s Fault:
The Liberal Delusion that Provoked Putin”, Foreign Affairs, 93(5), 1-12.
MORRAL Andrew R. ve JACKSON Brian A. (2009). Understanding the Role of
Deterrence in Counterterrorism Security Santa Monica: RAND Corporation.
NATO Public Diplomacy Division (2016). NATO Summit Guide, Varşova, 8-9
Temmuz 2016. 23-24 ve 33-35.
NATO Public Diplomacy Division (2016). NATO Summit Guide, Brussels, 11-
12 Temmuz 2018.
PUTTEN Frans-Paul van der, vd. (2015). “Deterrence as a Security Concept
against Non-Traditional Threats”, Netherlands Institute of International
Relations In-depth study Clingendael Monitor.
RINGSMOSE Jens ve RYNNING Sten (2019). “NATO og Rusland Mellem
Strategic Konfrontation og Stabilitet”, DIIS Report No. 2019:7, 28-29.
ROSTOKS Tom ve VANAGA Nora (2017). “Deterring Russia in the Baltic
Sea Region: Latvia’s Defence Developments in Regional Context”,
Friedrich Ebert Shiftung FES Analysis.
RYNNING Sten (2020). “Deterrence Rediscovered: NATO and Russia”,
Frans Osinga ve Tim Sweijs, (ed.), Deterrence in the 21st Century; Insights
from Theory and Practice, Asser Press by Springer-Verlag Berlin Heidelberg,
29-47.

Cilt: 18 Sayı: 42
SCHELLING Thomas (1966). Arms and Influence, Yale University Press, New
Haven.
SCHREER Benjamin (2019). “Trump, NATO and the Future of Europe’s
Defence”, The RUSI Journal 164, 10-17.
SLOVE Nina (2018). “Beyond the Buzzword: The Three Meanings of Grand
Strategy”, Security Studies 27, 27-57.
SNYDER Glen H. (1961). Deterrence and Defense: Toward a Theory of National
Security, Princeton University Press London, 33-60.
İnternet
HENNING Frantzen A. (2020). “Hybrid Deterrence”, Norwegian Institute for
Defence Studies, https://www.jstor.org/stable/resrep25796, erişim
12.10.2021.
JUDSON Jen, https://www.defensenews.com/digital-show-dailies/ausa/2019/
10/11/fighting-the-bureaucracy-for-nato-the-defender-2020-exercise-in-
europe-will-test-interoperability/, erişim 06.10.2021.
NATO 2014 Galler Zirvesi Deklarasyonu, http://www.nato.int/cps/en/
naohq/official_texts_112964.htm, erişim 04.10.2021.
NATO Genel Sekreterinin konuşması, https://www.nato.int/cps/en/natohq/
opinions_176197.htm, erişim 28.09.2021.
NATO 2019 Londra Deklarasyonu, http://www.nato.int/cps/en/naohq/
official_texts_171584.htm, erişim 01.10.2021.
NATO 2030; United for a New Era, https://www.nato.int/nato_static
_fl2014/assets/pdf/2020/12/pdf/201201-Reflection-Group-Final-Report-
Uni.pdf, erişim 28.09.2021.
NATO web sayfası, https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_133127.htm,
erişim 17.10.2021.

Vol: 18 Issue: 42
Sivil Bireylerin Terörizm Korkusuna

Nitel Perspektiften Bakış*
A Qualitative Perspective on Civilians’ Fear of Terrorism
Begüm ÇARDAK** - Mustafa Sıtkı BİLGİN***
Öz
Akademik çalışmalarda terörizm korkusu, terör ve terörizmin kavramsal
tanımlarının altında uzun süre alt başlık olarak kalmış ve üzerinde yeteri kadar çalışma
gerçekleşmemiştir. Ancak günümüzde terör eylemlerinin şiddetinin ve sıklığının artması
ile birlikte terörizm korkusu kavramı da önemli bir başlık haline gelmeye başlamıştır.
Terörist saldırılarına maruz kalan toplumlar, eylemlerin yarattığı dehşete bağlı
hissedilen korku atmosferi sonrasında öncelik sıralarına güvenlik kavramını
yerleştirmektedirler. Terörizm korkusu bu bağlamda iletişim ve etkileşim düzeylerinde
sorunlar yaşanmasına neden olmaktadır. Bu çalışmada terörizm korkusu kavramı
detaylı şekilde ele alınmaktadır. Çalışmanın ilk kısmında terörizm korkusu, kavramsal
bir perspektif üzerinden açıklanmaktadır. Terörizm ve terörizm korkusu kavramlarının
literatürde nasıl ele alındığı, nedenleri, bağlantılı olduğu değişkenler vurgulanmaktadır.
İkinci kısımda terörizm korkusunun yarattığı sonuçlar; üçüncü kısımda ise teröristlerin,
bireylerde terörizm korkusu yaratma amacıyla kullandığı yöntemler, seçtiği hedefler ve
kullandığı stratejiler açıklanmaktadır. Çalışmanın dördüncü ve beşinci kısmında
çalışmanın konusu ve amacı kapsamında İstanbul’da yaşayan bireylerin terörizm
korkusunu nasıl değerlendirdiklerinin tespiti üzerine gerçekleştirilen derinlemesine
görüşmenin neticesinde elde edilen bulguların analizi yer almaktadır. Çalışmanın sonuç
*
Bu çalışma, Dr. Begüm ÇARDAK’ın Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı bünyesinde hazırlanan
“Ankara ve İstanbul’da Yaşayan İnsanların Terör Korkusu Üzerine Analitik Bir
Çalışma (2002-2018)” adlı doktora tezi temel alınarak geliştirilmiştir.
**
Dr. Jandarma Öğretmen Üsteğmen, Jandarma ve Sahil Güvenlik Akademisi Başkanlığı,
Terörizm Araştırmaları Merkezi Müdürlüğü Radikalleşme Masası Öğretim Üyesi, Ankara,
Türkiye, ORCID: 0000-0002-1847-3477, e-posta: begumcrdk@gmail.com.
***
Prof. Dr., Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi,
Uluslararası İlişkiler Bölümü, Ankara, Türkiye, ORCID: 0000-0003-3729-0542 , e-posta:
msbilgin@ybu.edu.tr.

Cilt: 18 Sayı: 42
Begüm ÇARDAK - Mustafa Sıtkı BİLGİN
bölümünde ise terörizm korkusuna ve çalışmada elde edilen bulgulara yönelik genel bir
değerlendirme yer almaktadır.
Anahtar kelimeler: Terörizm, Terörizm Korkusu, Terör Örgütleri, Terörist
Stratejileri, Korku.
Abstract
Fear of terrorism remained under the conceptual definitions of terror and terrorism
for a long time in academic studies and, accordingly, the literature was scarce. However,
today, with the increase in the violence and frequency of terrorist acts, the concept of fear of
terrorism has started to become an important topic. Societies exposed to terrorist attacks
place the concept of security as their utmost priority after the atmosphere of fear due to the
horror created by the terrorist actions. Fear of terrorism causes problems in communication
and interaction levels within this context. This study discusses the concept of fear of
terrorism in detail. The first part of the study explains the fear of terrorism from a
conceptual perspective. It emphasizes how the concepts of terrorism and fear of terrorism
are handled in the literature, their causes, and related variables. In the second part, the
consequences of the fear of terrorism are dealt with, and then in the third part, the methods
used by terrorists to create fear of terrorism in individuals, the targets they choose, and the
strategies they use are explained. Within the scope of the subject and purpose of the study,
there is an analysis of the findings obtained as a result of the in-depth interview on the
determination of how individuals living in Istanbul evaluate the fear of terrorism in the
fourth and fifth parts. In the conclusion, there is a general evaluation of the fear of terrorism
and the findings obtained in the study.
Keywords: Terrorism, Fear of Terrorism, Terrorist Organizations, Terrorist
Strategies, Fear.
Giriş
Terörizm, son yıllarda ulusal ve uluslararası alanda barış ve
güvenliği sarsıcı, yıkıcı bir tehdit unsuruna dönüşmüştür. Terörist
eylemler dünyanın pek çok ülkesinde çeşitli şekillerde ve boyutlarda
ortaya çıkmaktadır. Uçak kaçırma, devlet binalarına bombalı saldırılar
gibi klasik terörist örgüt eylemlerinin yanı sıra, psikolojik tahribat gücü
oldukça fazla olan ve özellikle insanların günlük yaşamlarını sürdürdükleri
alanlarda, nüfusun fazla olduğu şehirlerde gerçekleşen saldırılar

Vol: 18 Issue: 42
Sivil Bireylerin Terörizm Korkusuna Nitel Perspektiften Bakış
neticesinde toplumsal hayatın güvenliği ve düzeni, gerçekleşen terör

saldırıları ile bozulmaktadır.1
Herhangi bir terör eyleminin bireylerde ve toplumun genelinde
yaratmış olduğu olumsuz sonuçlar, terör olayının kendisinden daha büyük
boyutta olabilmektedir. Terör saldırıları neticesinde meydana gelen
fiziksel hasarların yanı sıra terör eylemi gerçekleşip bitse bile ortaya
çıkarmış olduğu travmatik etki devam edebilmektedir. Alan yazında bu
olumsuz etkiler, endişe duyma, terör eylemlerine karşı verilen tepki olarak
nitelendirilen terörizm korkusunun ortaya çıkmasına sebebiyet vermektedir.
Akademik çalışmalarda terörizm korkusu, terör ve terörizmin kavramsal
tanımlarının altında uzun süre alt başlık olarak kalmış ve üzerinde yeteri
kadar çalışma gerçekleşmemiştir. Çalışmalarda saldırıların yarattığı endişe
ve korku durumu ağırlıklı olarak terörizm kavramının tanımlanması
meselesi içerisinde tartışılmış2; ancak korkunun bireysel ve toplumsal
yaşamda nasıl sonuçlar doğurduğu üzerinde durulmamıştır. Çalışmalar
ağırlıklı olarak terör ve terörizm kavramlarının tanım tartışmaları ve terör
örgütlerinin uluslararası karşılaştırmaları, terör örgütleriyle mücadele
yöntemleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Ancak günümüzde terör eylemlerinin
şiddetinin ve sıklığının artması ile birlikte terörizm korkusu kavramı da
önemli bir başlık haline gelmeye başlamıştır.
Özellikle büyük şehirlerde zaman ve mekân gözetmeksizin
gerçekleştirilen terör saldırıları sonucunda mağdur olan kişiler sadece
asker-polis-korucu gibi güvenlik güçleri olmaktan çıkmış; sivil
vatandaşlar da terörist eylemlerden sıklıkla mağdur olmaya başlamıştır.
Dünyadaki pek çok ülkenin yanı sıra Türkiye’de de özellikle son yıllarda
Ankara ve İstanbul gibi ekonomik ve kültürel değerleri oldukça fazla olan
büyükşehirlerde çok çeşitli terörist saldırılar gerçekleşmiştir. Özellikle
konser alanları, toplu ulaşımın yoğun olduğu metro hatları, tarihî
1
Ahmet Hamdi Topal, “Uluslararası Hukukta Terörizmin Tanımlanması Sorunu”,
www.e-akademi.org, erişim 30.10.2019.
2
Michael Lawless, “Terrorism: An International Crime,” Military Journal Canadian
Issue, 9:2, 2008, s. 32; Sertaç Başeren, “Kavramsal Özellikleri ile Terörizm”, Küresel
Terörizm ve Uluslararası İşbirliği Sempozyumu, 23-24 Mart 2006, Genelkurmay
Basımevi, Ankara, 2006, s. 7; Alex Schmid, “Terrorism, The Definitional Problem”,
Case Western Reserve Journal of International Law, 36:2, 2004, s.381.

Cilt: 18 Sayı: 42
mekânlar günümüzde pek çok ülkede terör örgütleri için açık hedefler
haline gelmişlerdir.
Terör saldırılarının özellikle büyük şehirlere kayması ile beraber
toplumun hassasiyetlerine dokunması, toplumun moral dinamiklerinin
bozulması, mevcut hükûmetlere güven duygusunun sarsılması, toplumsal
ahengin yıpratılması, toplumda huzur ve refah yerine korkunun çoğalması
gibi olumsuz nitelikli sonuçlar, terörizmin tiyatro gösterisini başarıyla
sergilediğinin en somut örnekleri arasında yer almaktadır.3 Terörist
saldırılarına maruz kalan toplumlar, eylemlerin özellikle merkezî alanlarda
olması sebebiyle yarattığı dehşete bağlı hissedilen korku atmosferi
sonrasında öncelik sıralarına güvenlik kavramını yerleştirmektedirler.
Yaşanan terör saldırıları ile birlikte insanlar “her an bir yerde ölebilirim,
bir yakınımı kaybedebilirim” korkusunu yaşamaya başlamaktadırlar.
Terörizm korkusu bu bağlamda sosyalizasyon süreçlerinde sorunların
ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Bu çalışmanın amacı terörizmin siyasi saik güden organize ve sürekli
şiddet kullanan bir eylem ve korkunun belirli bir ölçüye kadar kişisel bir
duygu olduğunu göz ardı etmeden, İstanbul’un sosyal, ekonomik ve kültürel
bakımdan farklı kesimlerinde yaşayan bireylerin terörizm korkusunu:
 Ne boyutta, hangi hallerde/koşullarda yaşadığını,
 Terör eylemi mağduriyetine yol açabileceğini düşündükleri olay
ya da koşulların neler olduğunu,
 Hissettikleri korkunun sosyal yaşamda davranışlarını etkileyip
etkilemediğini, yaşamlarını belirli yönlerden kısıtlayıp
kısıtlamadığını,
 Hissettikleri korkuyla baş etme mekanizmalarının ne/neler
olduğunu, araştırmaktır.
Bu çalışma, terörizm korkusunu ele alırken, teknik bir yaklaşımla
sadece terörizm korkusu problemine çözüm üretmek hedefine yönelik
değildir. Çalışmanın amacı uluslararası güvenlik ve terörizm literatürü
çerçevesinde terörizmin korkuyu neden ve nasıl kullandığını, sadece
devletlerin değil; bireylerin de terör saldırılarından nasıl etkilendiğini,
3
Martha Crenshaw, “The Causes of Terrorism”, Comparative Politics, 13:4, 1981, s. 382-389.

Vol: 18 Issue: 42
terörizm korkusunu, kaygılarını derinlemesine ve detaylı olarak anlamaya

çalışmak ve ortaya çıkarmaktır. Bu kapsamda sosyal ilişkiler ve
etkileşimler çerçevesinde terör saldırılarına bağlı olarak oluşan güvensiz
hissetme, korku ve kaygı yaratan kırılma noktalarının derinlemesine
analizi hedeflenmektedir.
İstanbul’da yaşayan bireylerin ‘terörizm korkusu’ kavramını nasıl
tanımladıkları, olası bir saldırıya maruz kaldıklarında veya mağdur
olmasalar dahi saldırılardan haberdar olduklarında nasıl bir tutum ve
davranış içine girdikleri, korku seviyesi ile yaş, cinsiyet, medeni durum,
ekonomik seviye, eğitim seviyesi gibi demografik değişkenleri de göz
önünde bulundurularak konunun derinlemesine araştırılması
hedeflenmektedir. Bu noktadan hareketle özellikle terörizm korkusu
sorunsalını derinlemesine anlayabilmek, yorumlayabilmek, korkuya bağlı
ortaya çıkan sonuçların neler olduğunu ortaya çıkarabilmek maksadıyla nitel
araştırma yöntemlerinden derinlemesine mülakat tekniği kullanılmıştır.
Bu bağlamda çalışma terörizm literatürünün temel kavramlarına yer
vermekle birlikte vurgu alanı terör saldırılarının doğrudan ve dolaylı
mağdurları olan sivil bireylerin terörizm korkusunu nasıl tanımladıklarını
merkeze oturtmaktadır.
Çalışmanın ilk kısmında terörizm korkusu, kavramsal bir perspektif
üzerinden açıklanmaktadır. Bu bağlamda terörizm ve bir sonucu olan
terörizm korkusu kavramlarının alan yazında nasıl ele alındığı, nedenleri,
bağlantılı olduğu değişkenler vurgulanmaktadır. İkinci kısmında terörizm
korkusunun yarattığı sonuçlar; üçüncü kısımda ise teröristlerin, amacıyla
kullandığı yöntemler, seçtiği hedefler ve kullandığı stratejiler doğrultusunda
bireylerde terörizm korkusuna nasıl bir etki yarattığı açıklanmaktadır.
Çalışmanın dördüncü ve beşinci kısmında çalışmanın konusu ve amacı
kapsamında İstanbul’da yaşayan bireylerin terörizm korkusunu nasıl
değerlendirdiklerinin tespiti üzerine gerçekleştirilen derinlemesine
görüşmenin neticesinde elde edilen bulguların analizi yer almaktadır.
Çalışmanın sonuç bölümünde ise terörizm korkusuna ve çalışmada elde
edilen bulgulara yönelik genel bir değerlendirme yer almaktadır.
Siyasi saik doğrultusunda sürekli ve organize bir şekilde şiddet
kullanımı olan terörizmi tüm boyutlarıyla anlamaya yönelik çalışmalar
oldukça değerlidir. Terörizme ilişkin kavramsal çalışmalar, terör örgütleriyle
somut mücadelelerin yanı sıra terörizmle mücadele araç ve yöntemlerini

Cilt: 18 Sayı: 42
çalışmak da oldukça önemlidir. Ancak tüm bu çalışmalar ağırlıklı olarak

terör örgütlerini merkeze oturtan ve terörizmin toplumsal yaşama dair
yarattığı olumsuzlukları görece geri plana bırakan çalışmalardır. Hâlbuki
siyasi değişimi hedefleyen terör örgütlerinin etki alanı sadece devletlerin
yönetim ve güvenlik sistemleri ile sınırlı değildir. Bu bağlamda sembolik
hedefler olan sivil bireylerin terör eylemleri sonrasında toplumsal yaşama
nasıl adapte olduğu, saldırıların sonrasında neler hissettiği, gerek bireysel
gerek toplumsal boyutta terör saldırılarının zihinlerde nasıl
temalaştırıldığının çalışılması da oldukça önemlidir. Bir başka ifade ile
siyasal sistemi ve düzeni değiştirmeyi temel amaç olarak kabul eden
terörizmde muhatap sadece devlet değildir. Sistem üzerinde etkisi bulunan
toplumun bu bağlamda terörizm çalışmalarında göz ardı edilmemesi
gerektiğinin önemli olduğu değerlendirilmektedir. Bunun yanı sıra
Türkiye’de özellikle ‘terörizm korkusu’ çalışmaları oldukça sınırlıdır. Bu
özellik sebebiyle de bu çalışma terörizm korkusunun sonuçlarını
tartışması ve Türkiye’de bakir bir alana yönelmesinden dolayı önemli
olarak değerlendirilmektedir.
1. Kavramsal Olarak Terörizm ve Terörizm Korkusu
Terörizmin ne olduğun ilişkin tartışma alan yazında detaylı
tartışılan bir konu başlığıdır. Bu çalışma, terörizmin bir boyutu olan
terörizm korkusu üzerinde yoğunlaştığı için ana odak noktası terörizmin
korkusunun tam olarak ne olduğu ve nasıl bir etki yarattığı üzerinedir.
Crenshaw’a göre4 terörizm çalışmaları temelde üç ana soru üzerine
odaklanmaktadır. Terörizmin nasıl ortaya çıktığı, strateji ve taktikleriyle
nasıl bir sisteme sahip olduğu ve yarattığı sonuçlar yukarıda ifade edilen
sorulardır. Alan yazında bu belirtilen sorular üzerinden ortak bir tanım
geliştirilememesine rağmen terörizmin neden ve nasıl ortaya çıktığına
dair önemli çalışmalar bulunmaktadır. Ancak özellikle terörizmin ortaya
çıkardığı sonuçlar söz konusu olduğunda terörizm literatüründe ağırlıklı
olarak politik etkiler kısmına ağırlık verdiği görülmektedir. Bu bağlamda
terörizmin sosyal yaşamda yarattığı olumsuzluklar, hasarlar ve bıraktığı
etkiler çok uzun süre geri planda kalmıştır.
4
Martha Crenshaw, “The Causes of Terrorism”, s.379.

Vol: 18 Issue: 42
Terörizm esas itibariyle, siyasal amaçlar için örgütlü, sistemli ve

sürekli terör kullanmayı yöntem olarak benimseyen, kuvvet kullanma ya
da kuvvet kullanma tehdidini içeren stratejidir.5 Terör eylemleri fiilen
gerçektir. Ancak temelde herkesçe tanınma çabasını içeren terörizm6, şiddet
kullanımını veya şiddet tehdidi içeren ve temelinde siyasal davranışları
normal olmayan yöntemlerle değiştirmeyi hedefleyen sembolik bir eylemdir.
Onu sembolik yapan ortaya çıkarttığı durumun ve sonucun çok daha
derinde ve üstünde psikolojik bir anlam taşımasıdır.7 Bu bağlamda
terörizm, kamu otoritesini veya toplum yapısını yıkmak için girişilen,
bireylerde korku ve yılgınlık yaratan organize bir grubun sürekli olarak
uyguladığı şiddet hareketleridir.8 Bu minvalde esas hareket noktası hedef
aldığı ülkede siyasal değişimi şiddetle gerçekleştirmek olan terörizm için,
terörist eylemleri önceden planlamak, bireyler ve toplum üzerinde korku
iklimi yaratmak için tasarlamak önemli bir basamak olarak
nitelendirilmektedir. Zaten terörist örgütler siyasi saiklerine ulaşabilmek
amacıyla eylemlerinde seçtiği kurbanların ötesinde daha büyük bir kitleye
yönelmektedir. Hedeflerinde sadece güvenlik güçleri yoktur; sivilleri de
içine alan rastgele ve sembolik eylemleri içermektedir.9 Bu bağlamda
terörizmde temel amaç niceliksel olarak yüksek miktarda insana zarar
vermek ve öldürmek değildir.10 Terörizmin temel amacı belirli sayıda
kişiyi öldürüp toplumun tamamını korkutmak ve devlete güvenini sarsıp,
siyasal tercihleri etkilemektir.11,12
5
Sertaç Hami Başeren, “Terörizm ve Uluslararası İlişkiler”, Stratejik Araştırmalar
Dergisi, 1:1, 2003, s. 51.
6
Thomas P. Thornton, “Terror as a Weapon of Political Agitation”, Harry Eckstein,
(ed.), Internal War: Problems and Approaches, New York, The Free Press, 1964, s. 73.
7
Paul Wilkinson, Political Terrorism, Londra, The Macmillan Press, 1974, s.13.
8
Yonah Alexander, “Introduction”, Alexander Y. (ed.). International Terrorism:
National, Regional and Global Perspectives, New York, Praeger Publisher, 1979, s. 11.
9
Alex Schmid, “Terrorism, The Definitional Problem”, s.381.
10
Sertaç Hami Başeren, “Terörizm ve Uluslararası İlişkiler”, s. 53.
11
Brian M.Jenkins, “International Terrorism: A New Mode of Conflict”, David
Carlton, Carlo Schaerfc ve Croom Helm,(ed). International Terrorism and World Security,
Londra, 1975, s.15.
12
Cenker Korhan Demir, Sebeplerinden Mücadele Yöntemlerine Etnik Ayrılıkçı Terörizm:
ETA, PIRA, PKK, Nobel Yayınları, Ankara, 2017, s.74.

Cilt: 18 Sayı: 42
Şiddet, katliam, saldırı vb. eylemler, toplumsal yaşamda her zaman

dikkatleri üzerine çeken ve kaos yaratan unsurlardır. Siyasal şiddetin
toplum üzerinde gerçekleştirilirken tiyatral içerikler taşıması, belirsizlik,
tehdit ve risk durumu yaratması, terör örgütlerinin amaçlarını
gerçekleştirmelerinde kendilerine kolaylık sağlayan etmenlerdir. Terör
örgütleri bu bağlamda korkuyu sistematik olarak ilerlemek için kasıtlı olarak
kullanmakta, sivil popülasyonu, bir başka ifade ile toplumsal yaşamı
‘korku silahıyla’ kontrol altına almaya çalışmaktadır.13 Bu bağlamda
terörizm korkusu, siyasal sistemi etkileme gücüne haiz psikolojik ve
sosyolojik temelleri olan bir meseledir.14 Terörizmin korku boyutu ile ele
alınması ise alan yazında ağırlıklı olarak 11 Eylül saldırıları ile beraber
artış göstermiştir. 11 Eylül saldırılarının canlı bir şekilde milyonlarca
kişinin izlemesi, terörist saldırıların şiddetinin ne kadar ileri seviyelere
çıkabileceğinin önemli bir göstergesidir. Sonrasında da terör örgütlerinin
eylem sahalarını ağırlıklı olarak daha fazla ses getiren mekânlara
yönlendirmesinin bir sonucu olarak da terörizm korkusu daha fazla
tartışılmaya başlanmıştır.
Terörizm korkusunu ‘akut/çok hızlı ilerleyen’ bir problem sahası
olarak tanımlayan Forst’a göre15, terörizm korkusunun bireylerde,
toplumsal yaşamda ve en nihayetinde siyasal sistem üzerinde kısa ve uzun
vadeli olumsuz pek çok etkisi bulunmaktadır. Terörizm korkusu öncelikli
olarak toplumda gerçekleşen aşırılıkçı olarak tanımlanabilecek eylemlerden
bile çok daha yoğun hissedilen bir endişe durumudur. Terörist saldırıların
şiddetinin artarak büyümesiyle beraber terörizmin sembolik etkisi daha
fazla ön plana çıkmakta ve saldırının somut tahribatının ötesine geçerek
başka boyutlarda negatif yönlü etkiler yaratmaktadır. Bu özellikleri
sebebiyle terörizm korkusu esasen bilinmeyenin aynı zamanda da kapının
hemen önündeki tehdit durumunun korkusudur16 .
13
Alex Schmid, “Terrorism, The Definitional Problem”, s.379-381.
14
Paul Wilkinson, Political Terrorism, Londra, The Macmillan Press, 1974, s.15.
15
Forst Brian, “The Demand Side of Terrorism”, Nikbay, O. (ed). Fear,
Understandingand Responding to The Terrorism Phenomenon, IOS Press, Washington,
2007, s. 43.
16
“Young People Anxious From Terror Coverage”, https://www.bbc.com/news/
education-45784642/, erişim 11.03.2019.

Vol: 18 Issue: 42
Terörist saldırılar fiziksel ve doğrudan zararı (can, kaybı,

yaralanma, maddi zarar vb.) belli bir alan ve kişi üzerinden yaratmaktadır.
Ancak terörist saldırıların dolaylı zararları zihinlerde oluştuğu için
etkileme-yayılma-genişleme hızı oldukça fazladır.17 Terörizmin maliyeti
bu bağlamda artmakta ve eylemin gerçekleştiği yerde verdiği somut
zararlardan ziyade bireylerde ve toplumda oluşturduğu korkudan ve
tepkilerden artmaktadır.18 Doğrudan mağdur olmanın yanı sıra dolaylı
mağduriyet sebebiyle toplumun büyük çoğunluğunun terörizm korkusu
yaşama eğilimi yüksektir. Terörizmi önemli bir sorun haline getiren
faktörlerden bir tanesi de dolaylı mağduriyetlerin bile etki gücünün yüksek
olmasından kaynaklanmaktadır. Terör saldırıları sonrasında bireylerde ve
toplumlarda artan stres seviyeleri, güvensizlik hali ve bu korku karşısında
vatandaşların hükûmetlerden beklediği ekstra güvenlik tedbirleri,
tedbirlere bağlı ortaya çıkan ekstra maliyetler terörizm korkusunun sonuçları
arasında yer almaktadır. Bu bağlamda terörizmin hem yönetimsel hem
toplumsal seviyede geniş çaplı etkileme gücü bulunmaktadır.19 Terörizm
korkusu bu açıdan sadece bir duygu/his hali değildir.20
Terörizmin başarısı bu bağlamda toplumda oluşturacağı psikolojik
etki ve yaratacağı travma boyutuyla da doğru orantılıdır. Bir toplum veya
grup ne kadar sindirilir ve korkutulursa terör örgütleri siyasal amaçlarına
ulaşmada o kadar yakın ve başarılı olmaktadır.21 Toplumun korkması
kurulu devlet ve toplum düzenini temelden sarsacağı için, siyasi
amaçlarını gerçekleştirmede terör örgütleri için bireyleri korkutmak hem
daha kolay hem de daha sonuç odaklıdır. Bu bağlamda terörizm korkusu
bireylerde ve toplumlarda sosyal inşa yoluyla oluşturulmaktadır. Korkunun
17
John Mueller, “Six Rather Unusual Propositions about Terrorism”, Terrorism and
Political Violence, 17:4, 2005, 487-491.
18
Walter Laquer, “Terrorism: A Brief History, Countering The Terrorist Mentality”
https://www.hsdl.org/?view&did=474007.2007:1-6, erişim 13.03.2019.
19
Ramon Van Der Does, Jaroslaw Kantorowicz, vd, “Does Terrorism Dominate
Citizens’ Hearts or Minds? The Relationship Between Fear of Terrosim and Trust in
Government”, Terrorism and Political Violence, 33:6, 2019, s.1.
20
Anne Aly ve Leila Green, Social Implications of Fearing Terrorism: A report on
Australian Responses to the Images and Discourses of Terrorism and the other (Establishing a
metric of fear), Perth: Edith Cowan University, 2009, s. 7-12.
21
Huddy Leonie, Feldman Stanley, vd, “The Consequences of Terrorism: Disentangling
The Effects of Personal and National Threat”, Political Psychology, 23, 2002, s. 490.

Cilt: 18 Sayı: 42
inşasında teröristlerin saldırı türleri, propaganda kabiliyetleri kadar

medya ve popüler kültür de etkilidir. Terörizm artık günümüzde gelişen
ve değişen dünya koşulları ile birlikte değişiklik göstermekte, teknolojik
gelişmelere bağlı olarak elde ettiği yeni olanaklar ile etkisini ve gücünü
güncelleyerek tüm dünya ülkelerini derinden etkileme kapasitesini
arttırmaktadır.22,23 Küresel terörizm gündeme yakın geçmişte yerleşmesine
rağmen terör örgütlerinin gerçekleştirdikleri eylemlerin zarar verici
gücünün geniş kitleleri etkilediği bir gerçektir. 11 Eylül, Londra, Madrid
ve İstanbul saldırıları bu durumun en somut örnekleri olarak gösterilebilir.
Bu bağlamda terörizm artık sadece ülkenin sadece güvenliğini değil aynı
zamanda da toplumsal ve ekonomik alanlarına da sarsıcı şekilde zarar
verebilmektedir.24 Acil, tehlikeli ve riskli durumlar kategorisine
girebilecek bir durum olan terörist saldırılar neticesinde, ülkenin durağan
dönemindeki tüm imkânları bir kenara bırakılır ve toplum zorunlu olarak
oluşturulmuş ve kendilerine dayatılan yeni durumları kabul etme, yeni
koşullara göre adapte olmaya mecbur bırakılır.25
2. Terörizm Korkusunun Yarattığı Sonuçlar
Terörizmi ve terörist saldırılarını başarılı kılan tek şey teröristlerin
güvenlik önlemlerini aşması değildir. Terörizmde esas başarı toplumu
terörize etmek, korkutmak ve yıldırmaktır. Az kayıpla sonuçlanan terör
saldırıları bile ülkelerin yüksek düzeylerde alarm seviyesine geçmelerine
neden olmaktadır. Teröristler devletlere oranla sınırlı yeteneklere ve
kaynaklara sahip olsalar da, toplumlar üzerinde orantısız ve büyük çaplı
etkiler elde edebilmektedirler.26
22
Selin Yılmaz ve Özgür Yılmaz, Terörizm ve Terörizmin Hedefi Olarak Turizm
Endüstrisi, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 4:13, 2005, s. 41.
23
Atahan Birol Kartal, “Uluslararası Terörizmin Değişen Yapısı ve Terör Örgütlerinin
Sosyal Medyayı Kullanması: Suriye’de DAEŞ ve YPG Örneği”, Güvenlik Stratejileri
Dergisi, 27, 2014, s. 41.
24
Jon Coaffee, Terrorism, Risk and The Global City, Ashgate Publishing Company, 2009, s. 8-9.
25
David L. Altheide, “Terrorism and the Politics of Fear”, Cultural Studies-Critical
Methodologies, 6:4, 2006, s. 416.
26
“Taking the ‘Terror’ out of Terrorism Requires Outsmarting Fear”, https://www.rand.
org/blog/2017/03 taking_the_teror_out_of_terrorism_requires_outsmarketing,html, erişim
18.01.2019.

Vol: 18 Issue: 42
Terör saldırıları özü itibariyle travmatik saldırılardır. Bu saldırıya

maruz kalan kişiler saldırı sonrası travmaya bağlı çeşitli stres bozuklukları
yaşayabilmektedir.27 Tekrarlanan terörist saldırılardan etkilenen toplumlarda
mükerrer saldırı olabilir düşüncesinden hareketle kaygı durumu ortaya
çıkmaktadır.28
Teröristler, özellikle vatandaşlar arasında korku ve güvensizlik
yaratarak toplumların sosyal dokusunu dağıtmayı amaçlarlar. Terör
saldırılarına bağlı oluşan fiziksel zararlar, psikolojik zararlara nazaran çok
daha kolay giderilmektedir. Saldırıya bağlı zarar gören köprüler, binalar,
mekânlar nispeten kolay ve hızlı bir şekilde eski haline döndürülse de;
esas zor olan saldırı sonrası bireylerde ve toplumda ortaya çıkan
güvensizliğin düzeltilmesi ve toplumsal algı noktasında bu güvensizlik
halinin güvenli hale döndürülmesidir. Sosyal güvenin düşük olduğu
toplumlarda toplumsal refahta gerileme, ekonomik programlarda
yavaşlama, siyasi kurumlarda kırılganlıklar baş gösterebilmektedir.29
Terörizm korkusunun çok yoğun yaşandığı toplumlarda ve
bireylerde, mağduriyeti azaltma düşüncesiyle sosyal etkinliklerde azalma
ve bu nedene bağlı olarak toplumdaki sosyal sermayenin giderek azalması
ve genel yaşam kalitesinin düşmesi ihtimali büyüktür. Gerçekleşen terör
eylemleri turizm sektörü, ulusal ve yabancı yatırımlar üzerinde de ciddi
etkilere sahiptir. 30Terörizmin toplumda yarattığı gerginlik, korku,
güvensizlik, özellikle alışveriş, turizm ve ulaşım tercih ve alışkanlıkları
başta olmak üzere ülkenin satın alma ve üretim yapılarını değiştirmekte; hem
ulusal hem de uluslararası turizmi, ticareti negatif yönde etkilemektedir.31
27
Altan Eşsizoğlu, Aziz Yaşar, vd, “Bir Terörist Saldırı Sonrasında Travma Sonrası
Stres Bozukluğu Gelişimini Etkileyen Risk Faktörleri”, Türk Psikiyatri Derneği, 20:2,
2009, s.100.
28
Joseph A. Boscarino, Richard E. Adams, vd, “Fear of Terrorism and Preparedness in
New York City 2 years after the attacks: implications for disaster planning and
research”, Journal of Public Health Management and Practice, 12:6, 2006, s.508.
29
Amelie Gadefoidt ve Arnim Langer, “How Fear Drives Us Apart: Explaining the
Relationship between Terrorism and Social Trust”, Terrorism and Political Violence,
32:7, 2018, s. 1.
30
Volker Nitsch and Dieter Schumacher, “Terrorism and international trade: an
empirical investigation”, European Journal of Political Economy, 20:2, 2004, s. 424-225.
31
Bruno Frey, Simon Luechinger and Alois Stutzer, “Calculating tragedy: Assessing the
costs of terrorism”, CESIFO workingpaper, No. 1341.2004, 1-31, ss. 6-17, http://www.cesifo.

Cilt: 18 Sayı: 42
Terör eylemleri sonrasında toplumda ve bireylerde pek çok farklı

algı ve tepki durumu ortaya çıkmaktadır. Saldırıların yaşandığı yerde
olayın yarattığı korku yerel ölçekte etkili olurken, bu yerel korku
toplumsal yaşamda ulusal medya ve politik unsurlar vasıtasıyla yayılarak
ulusal tehdit algısı haline gelmektedir.32 Bu bağlamda terörizm korkusunun
bireylere bakan yönü ile hükûmetlere ve devletlere bakan yönü arasında
da ciddi bir ilişki vardır. Bireysel düzeyde ortaya çıkan terörizm korkusu
sadece bireyin yaşamına etki eden bir psikolojik sorun olarak görülürken,
terörizm korkusunun devlete bakan yönü ulusal tehdit olarak
algılanmaktadır. Toplumlarda artan terörizm korkusu, ülkelerde geliştirilen
politikalar ve hazırlanan mevzuat üzerinde etkili ve belirleyici de olmaktadır.
Oluşan korku iklimi kişilerin ve toplumsal yaşamın davranışlarını,
yönelimlerini değiştirirken; özellikle demokratik toplumlarda karar
alıcıların davranışlarını da değiştirebilmektedir. Vatandaşlar oluşan korku
atmosferi sonucu politik karar alıcılar üzerinde siyasi baskı kurabilmekte
ve bu bağlamda, terörizm korkusu hükûmetlere olası terör saldırılarını
önleme konusunda daha sıkı tedbirler alma doğrultusunda hareket
etmelerini işaret edebilmektedir.33
Demokratik toplumlarda gerçekleşen terör saldırıları, vatandaşlar
arasında yüksek seviyelerde korku uyandırdığı için bireyler ilk aşamada
mevcut yönetim anlayışına güven duyma eğilimi içerisindedirler. Terör
saldırılarıyla beraber tehdit seviyesinde artış olduğunu değerlendiren
vatandaşlar, politik yöneticileri/hükûmetleri koruyucu olarak görüp,
mevcut belirsizlik durumlarının bu güven ile aşılacağına inanmaktadırlar.
Bu talebin altında yatan ana sebep daha güçlü ve sert kaynaktan korunma
talebinin varlığıdır. Ancak hükûmetlere güven duygusu sürekli artış
eğilimi içinde değildir ve geçicidir. Hayatın normale dönmesi ve ilk
kaotik durumun sakinleşmesi ile beraber bireylerde hükûmetlere/politik
karar alıcılara güven duygusunun temeline başka faktörler etki etmeye
de/pls/guestci/download/CESifo%20Working%20Papers%202004/CESifo%20Working%20
Papers%20November %202004/cesifo1 _wp 1341.pdf, erişim 12.02.2018.
32
Deborah W. Newman, “September 11: A Societal Reaction Perspective”, Crime, Law
& Social Change, 39, 2003, s. 221.
33
Jon Coaffee, Terrorism, Risk and The Global City, Ashgate Publishing Company, 2009,
s. 268-278.

Vol: 18 Issue: 42
başlamaktadır. Hükûmetlerin, vatandaşların endişelerini, değerlerini

paylaşma becerisi, uzun vadede gelecekte olası terör saldırılarını önlemeye
yönelik alacakları somut politikalar vb. faktörler politik karar alıcılara
güveni doğrudan etkilemektedir. Bu bağlamda demokratik ülkelerin
şehirlerinde terörist saldırılar gerçekleşme sıklığı bakımından seyrek bir
periyot izlese de, yarattıkları risk algısı ve korku hali toplumsal yaşamı
tamamıyla etkileme gücüne haizdir.34
3. Teröristlerin, Terörizm Korkusu Yaratma Amacıyla
Kullandığı Yöntemler, Seçtiği Hedefler ve Kullandığı Stratejiler
Terör örgütlerinin hangi stratejileri ne amaçla kullandığı, hangi
stratejilerin başarılı veya başarısız oldukları üzerinde durulması gereken
önemli konulardır.35 Terör örgütleriyle mücadelenin esaslarını
oluşturacak mihenk taşlarından olan bu alan aynı zamanda da terörizm
korkusunu etkileyebilecek nitelikler de içermesi açısından önemli bir
başlıktır. Terör örgütlerinin amaçları hedef alınan toplumda sadece korku
ortamı yaratmak değildir. Ancak siyasal amaçlara ulaşabilmenin önemli
bir basamağı olan korku, terör örgütlerinin stratejilerinde ve hedef
seçiminde etkili bir faktör olmaktadır.
Marta Crenshaw’a göre36 terör örgütleri kendi değer, aidiyet
durumları ve inançları üzerinden hareket etmektedirler. Bu temel nokta
her terör örgütünün kendi stratejisini oluşturmasını sağlamaktadır. Bu
bağlamda teröristler, terörizmi kendi zihinsel ve düşünsel dünyalarında
sonuç almak, istedikleri hedeflere ilerlemek ve kazanım sağlamak
amacıyla kullanmaktadırlar. Terör örgütleri nihai amaçlarına ulaşma
noktasında temellerini sağlam bir sistemin üzerine kurmaya çalıştıkları
stratejiler üzerinden hareket etmektedirler. Ancak terör örgütleri tek bir
strateji üzerinden hareket etmemektedirler. Stratejiler birbirinden bağımsız
ve farklı özelliklerde değildir, bilakis iç içedir. Terör örgütleri yaşanan
değişikliklere, reaksiyonlara adapte olup değişime çabuk ayak uydururlar.
34
Amelie Gadefoidt ve Arnim Langer, “How Fear Drives Us Apart: Explaining the
Relationship Between Terrorism and Social Trust”, Terrorism and Political Violence,
32:7, 2018, s. 2-5.
35
Andrew H. Kydd ve Barbara Walter, “The Strategies of Terrorism”, International
Security, 31:1, 2006, s. 50.
36
Martha Crenshaw, “The Causes of Terrorism”, s.385.

Cilt: 18 Sayı: 42
Bu bağlamda yaklaşımlarını, faaliyetlerini ve eylemlerini birden fazla

strateji kullanarak gerçekleştirmektedirler.
Dünya üzerinde hangi tür terörist organizasyon olursa olsun, hangi
stratejiyi benimserse benimsesinler en temel başarı kıstası yarattıkları
kaos ortamıdır.37 Tür, eylem tarzı ve strateji olarak farklılıklar fazla olsa da
temelde hepsi korku, sindirme, zarar verme ve tüm bunların üzerinden
provakasyon yapmayı kapsamaktadır. Mao’nun “siyasal güç namlunun
ucundadır” yaklaşımı ile terör örgütlerinin gerçekleştirdikleri silahlı
eylemlerin etkisi sadece eyleme maruz kalanları değil; aynı zamanda
terörist saldırılar hakkında dolaylı şekilde bilgisi olan insanlar üzerinde de
etki bırakmaktadır. Bu bağlamda teröristler hedeflerini, amaçlarını toplumu
galeyana getirecek şekilde, en aşırı ve etkili yolla duyurma eğilimindedirler.38
Saldırılardan pek çok kişinin doğrudan ve dolaylı bir şekilde
etkilenmesi ve sonrasında toplumda ortaya çıkan tepkiyi ölçmek teröristlerin
ana stratejilerinden bir tanesidir. Demir’e göre39 bu strateji bir döngüdür
ve aynı zamanda da terör örgütlerinin seçmiş olduğu iletişim kanalıdır. Bu
bağlamda terör örgütleri, eylemlerini topluma sergilemek ve mesaj verme
amacı taşımaktadır40. Mesajın esas gönderilmek istenilen ana hedefe ulaşıp
ulaşamama durumu terör örgütlerinin ilk aşamada saldırının hedefe ne kadar
yaklaştırdığına, sonraki safhada da başka saldırıların, eylem sahalarının
planlamasını yapma aşamasına geçmesine destek sağlamaktadır. Bu noktada
özellikle medyanın sunduklarıyla, teröristler etkili bir propaganda ve
manipülasyon alanı elde etmektedir. Bu bağlamda terör örgütleri için,
toplumda korku yaratmak amacıyla medyanın etkin kullanımı şarttır.
Terör örgütleri korkuyu toplumun sinmesi ve/veya bastırılması amacıyla
kullanırken aynı zamanda da hem kendi destekçilerine hem de
ulusal/uluslararası arenaya kendi gücünü göstermek ve varlığını ispat
37
Christopher C. Harmon, “Five Strategies of Terrorism”, Small Wars Insurgencies,
12:3, 2010, s. 48.
38
Doğu Ergil, “Terörizmin mantığı ve hedefi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Dergisi, 46:1, 1991, s.174.
39
Cenker Korhan Demir, “Medya ve Terörizm”, Mahir Terzi ve Serkan Yenal, (ed),
Uluslararası Güvenlik ve Terörizm Seçme Konular, Sinopsis Yayınları, 2015, s. 49.
40
Ronald D.Crelinsten, “The Impact of Television on Terrorism and Crisis Situations:
Implications for Public Policy”, Journal of Contingencies and Crisis Management, 2:2,
1994, s. 63.

Vol: 18 Issue: 42
etmek amacıyla kullanmaktadır.41 Haberler, görüntüler, videolar, internet

üzerinden sunulan bilgiler, terör örgütlerinin duyulabilme ve bilinebilme
ihtiyacını karşılamaktadır.42
Teröristler eylemlerini, hedeflerini ve kim olduklarını anlatabilmek
için zararın daha ağır olabileceği kentleri ya da kentsel yaşam alanlarını
hedef olarak seçmektedirler. Terörizmin ve terör örgütlerinin ikinci
amaçları ise eylem gerçekleştirdikleri ülkelerde politik istikrarsızlık
yaratmaktır. Teröristler amaçlarına ulaşma şanslarını güçlendirebilmek
amacıyla mevcut rejimin meşruiyetini yıpratmak için kurumsal politik
çerçevenin dışında hareket etmektedirler. Ve şiddetin yarattığı infial
durumundan yararlanarak toplum üzerinde devletin hâkimiyetini kırmak
isterler. Son olarak da eylemlerin neticesinde ülke ekonomisine zarar
vererek toplum üzerinde baskı oluşturmaya çalışmaktadırlar.43
Terör örgütleri, eylemlerinin tamamını belirli kurguda
gerçekleştirmektedirler. Bu noktada eylemlerin gerçekleşeceği alanın önemi
oldukça önemlidir. Bu bağlamda teröristler günümüzde özellikle
büyükşehirlere, başkentlere ve metropollere yönelmektedir. Teröristler,
doğrudan devletin güvenlik güçlerinin tamamına saldırabilecek ve
zayıflatabilecek kudrette değillerdir. Özellikle 11 Eylül saldırıları ile
beraber terör örgütleri, güvenlik güçlerinin ve devletin önemli siyasi
kurumlarının yerine daha ucuz ve etki bırakma gücü daha yüksek olacak
şekilde hedef seçimlerini planlamaktadırlar. Bu bağlamda hedefler,
toplumsal yaşamda, sivil vatandaşın ağırlıklı olduğu ve yoğunlaştığı
alanlara kaydırılmıştır. Hedef seçimindeki bu değişim aynı zamanda
popülasyon üzerinde korkuyu artan bir şekilde ortaya çıkarmaktadır.
Hedeflerin özelliklerinin teröristlerin tercihlerini etkilemekte ve yumuşak
41
Paul Wilkinson, “The media and terrorism: A reassessment”, Terrorism and Political
Violence, 9:2, 1997, s. 52.
42
Cenker Korhan Demir, “Medya ve Terörizm”, s. 53-57.
43
Schelling, Thomas C., What Purposes Can ‘‘International Terrorism’’ Serve? In:
Frey, R.G., Morris, C.W. (Eds.), Violence, Terrorism, and Justice. Cambridge University
Press, Cambridge, 1991, s. 18–32 ve Frey, Bruno ve Luechinger, Simon., “How to fight
terrorism:alternatives to deterrence”, Institute for Empirical Research in Economics
University of Zurich, Working Paper No. 137. 2002, 1-33’den aktaran Jose Tavares.
“The Open Society Assesses Its Enemies: Shocks, Disasters and Terrorist Attacks”,
Journal of Monetary Economics, 51(5), 2004, s. 1042.

Cilt: 18 Sayı: 42
hedefler, olası saldırılara karşı düşük güvenlik dereceli yerlerden

oluşmaktadır.44 Bu özelliklerinden dolayı yumuşak hedefler teröristler için
çekici hedefler haline gelmekte ve terör örgütünün seçtiği en savunmasız
yerde gerçekleşebilecek kayıplar toplumsal hayatı felç edici nitelikte
olabilmektedir.45
Terörizmi ve terör örgütlerini güçlü gösteren en önemli unsur
yarattıkları psikolojik tahribattır. Psikolojik olarak tahribata uğrayan
bireyler adeta bir sarmal gibi katlanarak toplumsal bozulmaya sebebiyet
vermektedir. Önce bireylerin sonrasında da toplumsal yaşamın mevcut
rutin döngüsünü bozma, tehdit algısını uyandırma terör örgütleri için
oldukça elverişli bir propaganda alanıdır. Bunun bilincinde olan terör
örgütleri için toplu taşıma sistemlerine, kültürel sembollere, merkez
noktalara yapılacak saldırılar terör örgütlerini amaçlarına ulaştıracak
sonuçlar doğurmaktadır.46
Bireylerin toplumsal yaşam içerisinde varlık gösterdiği alanlarda
gerçekleşen saldırılar terör örgütlerinin provakasyon yapmasına, bireyler
üzerinde algı operasyonları oluşturmasına olanak vermektedir.47 Öte
taraftan teröristlerin saldırı sonrasında başka noktalarda eyleme geçip
geçmeyeceklerinin bilinememesi, toplum açısından durumun daha vahim
bir hal olarak algılanmasına sebebiyet vermektedir. Bu bağlamda kısa süre
içerisinde birden fazla yere saldırı düzenleyerek toplumdaki kaosu ve
korkuyu yükseltebilecek alanları tercih etmek, terör örgütleri için başarı
kıstası olarak değerlendirilmektedir. Çünkü ses getiren her eylem
sonrasında teröristler, toplumun zihninde politik sisteme, güvenliklerine
ve aidiyet duygularına ilişkin algı değişimi yaratmayı hedeflemektedir.48
44
Zdeněk Kalvach, Basics of Soft Targets Protection Guidelines, Soft Targets Protection
Institue, Praque, 2016, s.4.
45
Jennifer Hesterman, Soft Target Hardening: Protecting People from Attack,
Taylor&Francis Group, 2015, s.13-21.
46
Gus Martin, Terörizm, Kavramlar ve Kuramlar, Adres Yayınları Ankara, 2017, s. 36.
47
Petro Beňová ve Šárka Hošková-Mayerová. “Terrorist attacks on selected soft
targets”, Journal of Security and Sustainability Issues, 8:3, 2019, s. 453.
48
Zdeněk Kalvach, Basics of soft targets protection guidelines, s.10.

Vol: 18 Issue: 42
4. Araştırma Metodolojisi
Çalışmada özellikle terörizm korkusu sorunsalını derinlemesine
anlayabilmek, yorumlayabilmek, korkuya bağlı ortaya çıkan sonuçların
neler olduğunu ortaya çıkarabilmek maksadıyla nitel araştırma metodu
kullanılmıştır. Terörizm korkusu, mağduriyet yaşanmasa dahi herkes
tarafından hissedilebilen bir korkudur. Dolayısıyla görüşmecilerin terör
eylemlerinde mağdur olup olmadığı bilgisi katılımcıların seçiminde ana
kıstas olarak seçilmemiştir. Katılımcıların seçiminde esas olarak nitel
araştırma yönteminin ve derinlemesine mülakat tekniğinin özellikleri
çerçevesinde homojenlikten uzak, heterojen bir grup oluşturulmasına
dikkat edilmiştir. Katılımcıların yaş, cinsiyet, meslek, medeni durum,
ekonomik seviye, eğitim durumu gibi demografik özelliklerine dikkat
edilerek heterojenlik sağlanmasına çalışılmıştır. Mülakat yapılan
katılımcıların demografik özelliklerini tespit etmek için kapalı uçlu sorular
sorulmuştur. Çalışma Temmuz 2019 döneminde başlanmış ve homojenlikten
uzak bir biçimde grup seçimine dikkat edilmiştir. İstanbul’da yaşayan
38 kişi ile görüşme gerçekleşmiştir. Katılımcıların yaş aralıkları 21 ile
66 yaş arasında değişmektedir. Katılımcıların demografik özellikleri
birbirinden farklıdır. İstanbul’un çeşitli semtlerinde ikamet eden
katılımcılara ait demografik bilgiler aşağıda tablo haline getirilerek
sunulmuştur.
Araştırmaya katılan katılımcılardan 18’i kadın, 20’si erkektir.
Katılımcılar içerisinde en genç olan 22, en yaşı ileri olan katılımcı ise
66 yaşındadır. Kadın katılımcılar arasında işsiz, özel sektör çalışanı, kamu
sektörü çalışanı, sağlık sektörü çalışanı ve emekli vardır. Kadın
katılımcıların yedisi bekâr, dokuzu evli ve ikisi ise eşinden ayrı
yaşamaktadır. Kadın katılımcıların hepsi İstanbul’un merkez ilçelerinde
ikamet etmektedirler. Erkek katılımcıların sekizi bekâr, dokuzu evli, ikisi
eşinden ayrı yaşamaktadır. Bir katılımcının eşi vefat etmiştir. Erkek
katılımcılar arasında da özel ve kamuda çalışanlar, kendi işinin sahibi
olanlar, öğrenci ve emekli bulunmaktadır. Erkek katılımcıların hepsi
İstanbul’un merkez ilçelerinde ikamet etmektedirler.

Cilt: 18 Sayı: 42
Tablo 1. Araştırmaya Katılan Katılımcıların Sosyo-Demografik Özellikleri

CİNSİYET
EKONOMİK
DURUM EĞİTİM MEDENİ YAŞADIĞI
YAŞ
NO
MESLEK
(TÜRK SEVİYESİ DURUM İLÇE
LİRASI)
Özel Sektör
1 K 27 4001-5000 Üniversite Bekâr Zeytinburnu
(Malzeme Mühendisi)
Özel Sektör
2 K 29 4001-5000 Lisansüstü Evli Pendik
(Endüstri Mühendisi)
Kamu Sektörü Yüksekokul
3 E 32 5001-6000 Evli Bağcılar
(Polis memuru) Mezunu
Üniversite
4 K 21 Öğrenci 1-999 Bekâr Kadıköy
Öğrencisi
Özel Sektör Yüksek Okul
5 E 38 3001-4000 Evli B.Çekmece
(İlaç Mümessili) Mezunu
Özel Sektör (Bankada
6 E 36 3001-4000 Lise Mezunu Bekâr Kâğıthane
Güvenlik Görevlisi)
7 E 24 İşsiz Gelir Yok Lise Mezunu Bekâr Bakırköy
Kendi İşinin Sahibi Ortaokul
8 E 42 3001-4000 Dul Güngören
(Kasap) Mezunu
Özel Sektör Yüksek Okul
9 E 34 5001-6000 Evli Beykoz
(Özel bir firmada çalışıyor) Mezunu
Lise (AÖF
10 K 31 İşsiz Gelir Yok Bekâr Fatih
Okuyor)
Ortaokul
11 K 47 Ev Hanımı Gelir Yok Evli G.paşa
Mezunu
Üniversite
12 E 22 Öğrenci 1000-2000 Bekâr Üsküdar
Öğrencisi
Emekli
13 K 63 3001-4000 Lise Mezunu Evli Maltepe
(Memur Emeklisi)
Emekli
14 K 64 5001-6000 Lise Mezunu Evli Kalamış
(Banka Emeklisi)
Özel Sektör Üniversite
15 K 30 3001-4000 Bekâr Beşiktaş
(Bankacı) Mezunu
Kendi İşinin Sahibi Ortaokul
16 E 39 7001 ve Üzeri Evli Sultanbeyli
(Taksici) Mezunu
Ev hanımı
17 K 33 2001-3000 Lise Mezunu Evli Esenler
(Çocuk Bakıyor)
Üniversite
18 K 22 Öğrenci 2001-3000 Bekâr Ataşehir
Öğrencisi
Özel Sektör Yüksekokul
19 K 28 2001-3000 Bekâr Sarıyer
(Call Center’da çalışıyor) Mezunu

Vol: 18 Issue: 42
Özel Sektör
20 K 43 2001-3000 Lise Mezunu Dul Bakırköy
(Tezgâhtar)
Özel Sektör Ortaokul
21 E 37 2001-3000 Evli Avcılar
(Araba Tamircisi) Mezunu
Kendi İşinin Sahibi
22 E 52 (Spor ürünleri satan 6001-7000 Lise Mezunu Evli Bahçelievler
dükkânı var)
Ortaokul
23 E 32 İşçi 2001-3000 Evli Bayrampaşa
Mezunu
Kendi İşinin Sahibi İlkokul
24 K 44 3001-4000 Evli Pendik
(Evlere temizliğe gidiyor) Mezunu
Özel Sektör Lisansüstü
25 E 39 7001 ve Üzeri Dul Başakşehir
(Yönetici) Mezunu
Emekli
26 E 58 3001-4000 Lise mezunu Evli Çamlıca
(BAĞ-KUR)
Ortaokul
27 K 46 Ev hanımı Gelir Yok Evli Sarıyer
Mezunu
Özel Sektör
28 E 41 5001-6000 Üniversite Bekâr İstinye
(Yazılımcı)
Özel Sektör
29 E 29 (Özel firmada üretim 2001-3000 Lise Mezunu Bekâr Kasımpaşa
bölümünde çalışıyor)
Özel Sektör (İnsan Lisansüstü
30 K 37 7001 ve Üzeri Evli Ataşehir
Kaynakları Uzmanı) Mezunu
Emekli
31 K 56 2001-3000 Lise mezunu Evli K.çekmece
(BAĞ-KUR)
Özel Sektör
32 E 26 (Telekomünikasyon 2001-3000 Lise mezunu Bekâr Avcılar
firmasında çalışıyor)
Emekli Üniversite
33 E 66 4001-5000 Dul Üsküdar
(Memur) Mezunu
34 E 44 3001-4000 Evli Aksaray
(Teknisyen) Mezunu
Sağlık Sektörü Üniversite
35 K 34 6001-7000 Dul Çengelköy
(Laborant) Mezunu
Özel Sektör Ortaokul
36 E 25 2001-3000 Bekâr Güngören
(İşçi) Mezunu
37 K 28 2001-3000 Bekâr Yeşilköy
(Yönetici Asistanı) Mezunu
Üniversite
38 E 23 Öğrenci 1-999 Bekâr Topkapı
Öğrencisi

Cilt: 18 Sayı: 42
Görüşme formları yarı-yapılandırılmış olarak tasarlanmıştır.

Hazırlanan görüşme formundaki sorular, terörizm korkusunu tüm
boyutlarıyla keşfetmesi noktasında açık uçlu hazırlanmıştır. Mülakat yapılan
katılımcıların demografik özelliklerini tespit etmek için açık uçlu sorular
sorulmuştur. Her bir görüşmeci ile görüşmeler ortalama 1 – 1,5 saat arasında
gerçekleşmiştir. Görüşme esnasında ses kaydı, müsaade eden 18 katılımcı için
kullanılmıştır. Geri kalan katılımcılar ile gerçekleştirilen mülakatlar hızlı not
alma tekniği ile kayda alınmıştır. Araştırmanın amacı ve konusu kapsamında
daha detaylı ve açıklayıcı bilgiler almak maksadıyla görüşme esnasında
katılımcılara farklı sorular sorulmuştur ancak konunun bütününden
uzaklaşılmamaya azami dikkat edilmiştir. Katılımcılara görüşme yapmadan
önce çalışma ve sorulacak sorular hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmaya
katılım durumunun gönüllülük esasına dayalı olduğu, katılımcıların kimlik
bilgilerinin hiçbir surette açıklanmayacağı ve sorulara cevap vermeyi
diledikleri zaman sonlandırabilecekleri ifade edilmiştir.
Mülakatlar sonrasında metinleştirme işlemi tamamlandıktan sonra
nitel araştırma yöntemlerine dair literatürden de faydalanarak analiz
safhasına geçilmiştir. Analiz safhasında her bir görüşmenin metni tekrar
tekrar okunarak kodlar çıkarılmıştır. Sonrasında da elde edilen kodların
tamamını bir araya getirerek temalara ulaşılmıştır. Ortaya çıkan temalar
da tekrar gözden geçirilerek aralarındaki ilişki ağları ortaya çıkarılmaya
çalışılmıştır. Araştırma sonucunda ortaya çıkan bulgular terörizm korkusu
üzerinde nedensel boyutlarıyla analiz edilerek gerçekleştirilmiştir. Böyle
bir yöntem, bu araştırmanın problem cümlesinin analiz ve anlatı yolu ile
incelenmesini, başka bir deyişle analitik ve açıklayıcı bir yöntemin
kullanılmasını gerekli kılmaktadır.49
Araştırmanın yanıt aradığı en temel soru, İstanbul da ikamet eden,
terör saldırılarını doğrudan yaşamamış, toplumsal hayatta rutinleri olan,
bir başka ifade ile sıradan bir yaşam süren bireylerin ‘terörizm korkusu’
kavramını nasıl tanımladıklarını ve bu korkunun yaşamlarını nasıl ve ne
şekilde etkilediğini ortaya çıkarmaktır. Bu bağlamda terör mağduru olma
49
Aydınlı Ersel, Erol Kurubaş, Haluk Özdemir, Yöntem, Kuram, Komplo: Türk Uluslararası
İlişkiler Disiplininde Vizyon Arayışları, Ankara, Asil Yayın Dağıtım, 2009, s. 82-87.

Vol: 18 Issue: 42
korkularını araştırmak için oluşturulan temel problem cümleleri aşağıda

yer almaktadır.
 Bireyler yaşadıkları şehirde gerçekleşen terör saldırıları
hakkında neler düşünüyor?
 Bireyler terörizm korkusunu nasıl tanımlamaktadırlar?
 Bireyler terörizm korkusunu nasıl yaşamaktadırlar?
 Bireylerin terörizm korkusuna ilişkin görüşleri sosyo-demografik
özelliklere göre nasıl bir değişkenlik göstermektedir?
 Bireyler terörizm korkusu ile nasıl başa çıkmaktadırlar?
5. Bulgular
Korkunun tanımlanmasına ilişkin yapılan çalışmalarda literatür,
bireylerin yaş, cinsiyet, medeni durum, ekonomik seviye gibi demografik
özelliklerinin korkunun hissedilebilme seviyesinde farklılıklar
yaratmaktadır.50 Terörizm korkusu ise, korku literatüründen önemli
farklılıklar barındırmaktadır. Terörizm korkusunu şekillendiren ana faktör
öncelikli olarak bireylerin demografik özellikleri değil terör saldırısının
kendisidir. Dolayısıyla terörizm korkusunu tamamen demografik özelliklere
göre kategorilendirebilmek mümkün değildir. Terör saldırıları ortaya
çıkardıkları etki alanı ve yarattıkları korku seviyesi bakımından, korku
literatürünün sınıflamalarından çok daha fazla ve farklı etki yaratmaktadır.
Çalışmanın demografik özellikler ve terörizm korkusu arasındaki
ilişkisi bağlamında İstanbul’da ikamet eden bireyler için, demografik
özellikler terörizm korkusunu arttıran veya azaltan bir etki yaratmamaktadır.
Tüm katılımcılar terörizm korkusundan yoğun olarak etkilenmektedirler.
Bu bağlamda yaş, cinsiyet, medeni durum, ikamet edilen ilçe, ekonomik
seviye, eğitim durumu gibi demografik özellikler katılımcılarda terörizm
korkusunu yaratan, şekillendiren unsurlar değildir.
Araştırmanın temel çıkış noktası, amacı ve problem cümlelerinden
hareketle hazırlanan yarı yapılandırılmış mülakatlarda aşağıdaki sorulara
cevaplar aranmıştır.
50
Nellis Ashley Marie, “Gender Differences in Fear of Terrorism”. Journal of
Contemporary Criminal Justice, 25:3, 2009, ss. 323-324.

Cilt: 18 Sayı: 42
Soru-1: Terör saldırıları, sizin zihninizde neler çağrıştırmaktadır?

Katılımcılar arasında çeşitli terör eylemlerinden mağdur olanlar,
yakınlarını kaybedenler bulunmaktadır. Öncelikli olarak terörizm korkusu
tüm katılımcılar için bilinen, hissedilen ve önemli olarak nitelendirilen
bir sorunsaldır. Katılımcılarla yapılan görüşmelerde terörizm korkusu,
öncelikli olarak ölüm korkusu ile eşdeğer tutulmaktadır. Ölme veya yakınını
kaybetmenin yanı sıra maddi ve manevi zararlar, güvensizlik, endişe,
paranoya hali katılımcıların terörizm korkusunu tanımlarken kullandıkları
ifadelerdir.
“Terör saldırıları yıkıcı olmaz mı hiç! Hepsi korkunç, askerimiz şehit
oluyor doğuda. Vatanın evladı sonuçta, tanımasan da üzülürsün.
Ama büyük şehirlerdeki saldırılar bir başka psikolojik etki yaratıyor
bence insanlarda. Neden diyecek olursanız, asker veya polis şehit
olduğunda hepimiz onlara üzülüp ağlıyoruz ama korkmuyoruz.
Fakat İstanbul’da veya başka bir şehirde terör saldırısı oldu mu
herkes ürküyor; çünkü biliyor ki ölen kendi de olabilirdi. Tamamen
şans yani. Mesela benim Reina’da ölmemem tamamen tesadüf.
İnanın biz arkadaşlarla plan yaptık, o civarda yılbaşı kutlaması
yapalım diye. Ama sonra ben vazgeçtim ve ailemin yanına gittim.
Kim bilir Samsun’a gitmeseydim belki ben de orada olup ölebilirdim
veya yaralanabilirdim. Esas korkutucu olan işte bu. Bana
olmayacağını kestiremiyorum…”
“Terör dediğin şey artık sadece doğuda dağlarda değil. Şehirlerde
var, iki sokak ötende bomba patlayabiliyor. Ve artık hedef herkes,
sen, ben… Kimse bana olmaz diyemiyor, hiçbir devlet yetkilisi de size
olmaz da diyemiyor…”
Soru-2: Sizce “terörizm korkusu kavram” ne anlama gelmektedir? Nasıl
tanımlar ve yorumlarsınız?
Terörizm korkusunun tüm Türkiye’de dönem dönem yaşandığını,
yaklaşık 40 senedir Türkiye’nin terörizm sorunuyla boğuşmak zorunda
kaldığını belirten katılımcılar için İstanbul özellikle yoğun bir şekilde
terörizm korkusunun yaşandığı bir şehir olarak değerlendirilmektedir.
Her ne kadar içinde yaşanılan ülkede terörizmle uzun yıllardır mücadele
edilse de, terör saldırıları Türkiye için yeni bir mesele olmasa da özellikle
bireylerin günlük yaşantılarını ağırlıklı olarak geçirdikleri yerlerde çeşitli

Vol: 18 Issue: 42
terör saldırılarının gerçekleşmesi katılımcılarda korku seviyesinin artmasına

sebep olmuştur. Burada ortaya çıkan önemli bir nokta terörizm korkusunun
ortaya çıkmasında ve yoğun olarak hissedilmesinde terör saldırısının
gerçekleştiği yer ve somut olarak hedef alınan kişilerin etkisinin oldukça fazla
olmasıdır. Sivil bireyler açısından yaşadıkları şehirde gerçekleşebilecek olası
terör saldırılarında kendilerinin potansiyel hedef olarak algılamaları
korkunun oldukça fazla bir şekilde yaşanmasına sebebiyet vermektedir.
“Teröristler insanları ölümle korkutuyorlar. Ve oldukça da başarılılar.
Askerimize de saldırdılar ama askerimiz korkmaz. Karşılığını da verir
bu soysuzlara. Ama ben gariban bir sivil vatandaş olarak korkuyorum.
Çünkü savunmasızım. Tamam, elbet bir gün öleceğim ama böyle
patlamada parçalanarak ölmek istemiyorum. …”
“İşin ucunda hayatın son buluyor. Korkmuyorum diyen de yalan
söylüyor ben size söyleyeyim. Delikanlılık yapılacak mesele değil bu…”
“Yaşanılan her saldırıda kaybedilen onlarca can var. İnsan evladı olan
herkesi vicdanen yaralar, üzer bu durum. Tanımadan da üzülüyorsun.
Aynı zamanda da tecrübe etmeden korkuyorsun. Yani insanın aklına
geliyor beni de bir patlama bulabilir diye. Nereden çıkardın derseniz
açıkçası biz o saldırıların olduğu yerden bir şekilde geçiyoruz. Bu
alınyazısı değil bence. Hastalık veya yaşlılık değil ki kendini alıştırasın.
Bu saldırılarda beklenmedik şekilde ölüyorsun. Yaralı bile kurtulsan
uzuvların eksik oluyor. Gözün, bacağın gitse tamam yaşadığına şükür
edersin ama her an saldırı aklında olur. Düşünüyorum yani ya benim
başıma gelse, Allah korusun annemi böyle bir saldırıda kaybetsem beni
hiçbir şey teselli etmez. Yüreğimdeki acıyı, korkuyu dindirmez. İşte
masum insanların böyle ölmesini kabul edemediğim için hem kendi
adıma hem de ailem adına korkuyorum…”
“Bence 80 milyonu etkiliyor bu terör illeti. Öldürüyor, yaralıyor,
sakat bırakıyor, korkutuyor, endişe yaratıyor, zarar veriyor. Hem de
her türlü. Belki böyle bir bela ile uğraşmasaydık, belki çok daha iyi
durumda olurduk ülke olarak.…”
“Ne yazık ki yaşanan terör olayları bizleri, hepimizi olumsuz
etkilemektedir. Evet, milletimize, devletimize yapılan saldırıları kabul
etmiyoruz. Terörle her zaman mücadele ederiz. Zaten bizi bizden başka
kimse anlamaz. Ama kabul edelim deli gibi korkuyoruz bir daha

Cilt: 18 Sayı: 42
saldırılardan zarar göreceğiz diye. Allah aşkına kim korkmaz! Bir tane
bomba patlıyor İstanbul’un göbeğinde ve hayat herkes için durmuyor
mu? Hedefin benim gibi sivil vatandaşların olduğu saldırılar başlı
başına dehşete kapılma sebebi. İnsanlar ölüyor, çocuklar ölüyor…”
“Terörizm korkusu öncelikle ben de kargaşa, korku gibi panikleten
duyguları çağrıştırıyor. En soğukkanlı insanı bile ne yaptığını
bilemez hale getiriyor. Akıl tutulması gibi bir şey ”
“Terör saldırıları büyük travma, hiç acımadan çoluk çocuk, kadın,
genç, yaşlı demeden saldırıyorlar. Aklın almadığı saldırılar. Bir de bu
saldırılar sonrası beni mahveden bir başka husus, ölen insanlara
DNA testi yapıyorlar ya, ne fena. Vücuttan geriye ne kaldıysa tabuta
koyuyorlar. Bunları düşününce sarsılıyorum…”
Soru-3: Yaşadığınız şehirde geçmişte yaşanan terör saldırıları sizi
etkilemekte midir?
Tüm katılımcılar, terör saldırılarından sonra özellikle pek çok
vatandaşın, turistin hayatını kaybetmesinin kendilerinde terörizm
korkusunu arttırdığını, korkunun akut bir problem olarak devam ettiğini
ve hissettikleri korkuların kendilerini geleceğe dair karamsarlığa sevk
ettiğini dile getirmektedirler. Bu bağlamda terörizm korkusunu bireyler
için önemli bir sorun olarak nitelendiren durumlardan bir tanesi de
yaşanan kayıpların, bireylerin doğrudan mağdur olunmasa da kendilerini
sınırladıklarını hissetmelerinden kaynaklanmaktadır. Katılımcılara göre
ölümün acı yüzü, şehirlerdeki terör saldırıları ile insanların hayatlarına
tıpkı eylemlerde kullanıldığı şekilde bomba gibi düşmektedir.
“Hayatımda daha önce mağdur olmadım. Ama terör saldırısında
mağdur olan bir sürü insan gördüm ve duydum. Çok üzülüyorum.
Hayatımda karamsarlığı sevmem ama bu saldırılar insanı
karamsarlığa sürüklüyor ne yazık ki. Empati kurmaya çalışıyorum
mağdurlarla. Benim başıma, çocuğuma olsa yıkılırdım. Böyle güzel
yaşanılacak ülkemin ve vatandaşların başına böyle acı olaylar gelmesi
beni ümitsiz yapıyor. Ve en çok da korkuyorum. Yaralılar, ölüler,
bacağı-kolu kopan insanlar, korku içinde sağa sola koşanlar,
ağlayanlar, acı çekenler, ambulans sesleri, koca bir kalabalık, kaos ve
çaresizlik… Mesela düşünüyorum patlamada bacağı kopan bir insana
orada olsam nasıl yardım ederim, ne yaparım, nasıl teskin ederim!

Vol: 18 Issue: 42
İnsanların elini kolunu bağlıyor bu saldırılar. Katliam ve vahşet,

inanın başka bir şey değil. İnsanın soğukkanlı davranabileceği bir
durum değil bir kere. Başlı başına yıkım…”
“Yaşadığımız dönem korku çağı oldu ne yazık ki. Çeşitli suçlardan
mağdur olmaktan korkmak yetmiyor gibi bir de acaba bombalı
saldırıda ölür müyüm diye endişe ediyoruz. İşin kötü tarafı
diğerlerinden kendimizi bir şekilde koruyabiliyoruz. Ama bunda hiçbir
şey yapamıyoruz. Elden bir şey gelmiyor. Ve çok belirsiz her şey. Hangi
şehirde saldırı olursa olsun tüm saldırılar korkutucu. Kalbimiz orada
oluyor. ama saldırı insanın yaşadığı hele hele vakit geçirdiği yerlerde
saldırı olunca valla evinde vurulmuş gibi oluyorsun. ”
“Daha önce 15 Temmuz 2016’da o hain darbe girişimini gördüm.
Misafirliğe gitmiştik. Üsküdar’da akrabaları ziyaretten dönüyorduk.
Köprüde daha bir şey başlamamıştı. Ama biraz fazla tank gördüm
etrafta. Eşime dedim ki Allah Allah bunlar ne acaba diye. Ama
anlamadık tabi ilk başta. Sonra eve varınca anladık neler olduğunu.
Ama şimdi düşünüyorum ve tüylerim diken diken oluyor. Allah korusun
ya biz oradan geçerken bir şey olsaydı. Sadece bu 15 Temmuz değil, bir
sürü acı saldırılar oldu. İnsanlar maç izlerken, eğlenirken öldüler.
Yaşanan her saldırıda sanki başıma gelmiş gibi etkileniyorum…”
“HSBC saldırısında çok korkmuştum. Küçük kızımın okulu
saldırının olduğu yerin 2 arka sokaktaydı. Büyük kızım da Beşiktaş’ta
okuyordu. Biz de yakın oturuyorduk oraya. O korkunç patlamada ben
ne yapacağımı, hangi evladıma nasıl ulaşacağımı bilemedim. İnanın
şokta idim, kafam durdu adeta. Yollar kapalı, insanlar kan revan
içinde televizyonlar tarafından gösterilirken, ben bir anne olarak ne
yapacağımı bilemedim. Neyse ki okullardan 1 saat sonra haber
alabildim de çok şükür rahatladım…”
“Ne yazık ki ülkemde pek saldırı oldu. 15 Temmuz, Beşiktaş ve
eğlence merkezindeki saldırılar, Güngören’de patlama, Yahudilerin
ibadet yerlerine saldırı… Bunlar hep yaşadığımız, geçtiğimiz yerler.
İnanın boğaz köprüsüne bakamadım uzun süre, maça gitmeye
korkuyorum ve daha bir sürü şey…”

Cilt: 18 Sayı: 42
“Dışarı çıkıldığında, yolda yüründüğünde korku duyuyorsun. Ailemizde

önemli bir gündem konusu oluyor. Oralardan geçerken insan düşünüyor
acaba Beşiktaş, Taksim’den sonra nereye saldıracaklar diye…”
Terörizm korkusu, katılımcıların bir kısmının hayatını tamamen
etkilerken, bazı katılımcılar için sürekli ancak belirli dönemlerde artış
gösterdiği değerlendirilen tepkidir. Bu husus literatürle de uyumludur
çünkü terörizm korkusu, terör saldırılarından sonra çok yoğun hissedilen
ama saldırıdan belirli bir süre sonra etki boyutunda değişim gözlenebilen bir
meseledir. Ancak bu durumu tüm bireyler için süre olarak genelleyebilmek
mümkün değildir. Tüm katılımcılar kendi can güvenlikleri için endişe
duymalarının yanı sıra aileleri ve sevdikleri için de endişe duymaktadırlar.
Bu bağlamda korku durumu kim zaman kişinin kendisi dışındaki aile
üyeleri, arkadaş ve bireyler için daha fazla yaşadığı bir hal olabilmektedir.
Soru-4: Yaşadığınız şehirde gerçekleşen terör saldırıları sonrasında günlük
rutin yaşantınızda herhangi bir değişiklik gerçekleşiyor mu? Eğer etki ediyorsa,
etkinin nasıl ve ne seviyede gerçekleştiğini açıklar mısınız?
Çalışmaya katılan 38 katılımcı, yaşadıkları şehirde terör
saldırılarından etkilendiklerini, korktuklarını ve korkularına bağlı olarak
günlük rutin faaliyetlerinde değişiklik yaşadıklarını ifade etmektedirler.
Kalabalıkların ağırlıklı olarak tedirginlik yaratması sebebiyle katılımcılar
sokağa tedirgin çıktılarını vurgulamaktadırlar. Bu sonuç literatürle
oldukça uyumludur. Terör saldırısı sonrasında ortaya çıkan korku
durumunun en somut göstergesi bireylerin kendi içlerine çekilmesi ve
toplumsal yaşam döngüsünden kopmalarıdır.
“İstanbul iyice tehlikeli bir şehir haline geldi ne yazık ki. İstanbul
benim sevdam, kendimi bildim bileli buradayım, yaşayamam başka
şehirde. Ama ne yazık ki artık ev ile iş arasında gidip gelirken dahi
tedirgin oluyoruz. Sosyal aktivitelerim kısıtlanıyor ister istemez.
Toplulukların fazla olduğu yerlerdense sakin ve güvenli evlerimizi
tercih eder olduk. Özel günlerde, resmî günlerde genelde eğlence
mekânlarının çok yoğun olduğu yerlerde bulunmamaya gayret
ediyorum. Hadi mecbur kaldım gittim tedirgin oluyorum açıkçası.
29 Ekim Cumhuriyet bayramları, 30 Ağustos zafer bayramları
İstanbul’un belirli yerlerinde güzel kutlanıyor Beşiktaş’ta falan… Çok
istiyorum gitmek. Annem ile babam patlama falan olur gitme diyorlar.

Vol: 18 Issue: 42
Bu hale gelmek kötü. Ölüm korkusundan millî bayram törenlerine

gidemiyorum. Size belki bu abartı gelebilir; ama böyle hissediyorum…”
“Kalabalık yerlere gitmiyoruz. Ama kimin ne hakkı var beni böyle
kısıtlamaya. Biz eşimle ve çocuklarla Çiçek Pasajı’nda gezmeyi,
Ortaköy’de kumpir yemeyi, İstiklal ’de turlamayı severdik. İnanın şimdi
gitmiyoruz. Sebebi aman n’olur ne olmaz. Çalışan insanlarız, çocuklar
okula gidiyor. Ancak özel günlerde, tatil günlerinde gezebiliyoruz. Ve
bu özel günleri teröristlerde biliyor. Bakın hemen hemen önemli günler
veya en azından önemli saatlerde yapıyorlar. Öyle anlar geliyor ki en
güvenli sanılan yer en tehlikeli yer haline geliyor. Bu yüzden işin
ucunda can güvenliğimiz olduğu için sağduyulu olamıyorum. Çok
etkileniyorum ve günlük yaşantımda zorlanıyorum… ”
“…ister istemez etkiler. Bu şehirde suç da fazla ama ona göre bir tedbir
alırsın. Bu terör saldırısında koruyucu tedbirin yok ki alabileceğin.
Şimdi babam ruhsatlı tabancasıyla mı gezsin! Kaldı ki bomba patladı
mı o da işe yaramaz. Dolayısıyla etkileniyor herkes. Mesela annem ile
babam bu Vodafone Arena saldırısından sonra maça gitmemi
istemiyorlar. Babam ikide bir uyarıyor eğlence yerlerine gitme diye.
Yani onlar da haklı olarak endişe ediyorlar. Ben de tedirgin oluyorum.
Ama evde hapis hayatı da süremem. Ne bileyim korka korka galiba
yaşamaya çalışıyoruz.”
“İstanbul çok büyük bir şehir. Risk fazla, hedef fazla. Kabul etmek
gerekir İstanbul terör eylemleri için ne yazık ki mükemmel bir platform.
Terör nerede ve ne zaman yüzünü gösterir bunu kestirmek zor.”
“İstanbul için sadece belirli yerlere değil, artık her yere saldırı
yapabilirler diye düşünüyorum. Mesela yıllar önce Sinagoglara saldırı
yaptılar. O dönemde hayret etmiştim. Nasıl bir zihniyettir, kalleşliktir
ibadethaneye saldırmak. Biz Müslüman olabiliriz. Ama neticede orada
da Allah’a ibadet ediliyor. Bakın bence tüm terör saldırılarında ortak
özellik saldırının güvenlik güçlerinin olduğu yere değil; sivil
vatandaşın gezdiği, dolandığı yerlere saldırı yapıyorlar. İşte tam da bu
sebepten İstanbul’da risk fazla… Taksim, Nişantaşı, Bebek, Üsküdar,
sahil kıyısının tamamı, Bakırköy… Bunlar herkesin aklına gelen
aman buralarda bir şey olabilir dedikleri yerler. Ama yıllar önce

Cilt: 18 Sayı: 42
Güngören’de de saldırı oldu. Bana göre İstanbul’un neresinde olursan ol,

her yer riskli, her yerde saldırı yapabilirler ve beni hepsi ürkütüyor…”
“İstanbul kökleri çok derin olan bir şehir. Ve muazzam kalabalık. Her
şey olabilir. Bence tehdit fazla ayrıca riskli bölgeler de fazla. Bakın
aklınıza düşünseniz gelmeyecek bir sürü yerde saldırı oldu İstanbul’da.
Beşiktaş Vodafone Arena’da, Atatürk Havalimanı’nda,
Sultanahmet’te, Reina’da… bu yerlere bizler sürekli giden insanlarız.
Bugün hayattayız ama yarın böyle bir başka saldırıda ölmeyeceğimizin
garantisi yok. Çünkü şehrin her yeri riskli artık ne yazık ki…”
38 katılımcının tamamı çeşitli günlük rutinleri olan; işe giden, çocuğu
okula giden, kendi rutin işlerini halletmek için bir şekilde dışarı çıkan
bireylerdir. Dolayısıyla şehirlerde yaşam normal zamanda tüm hareketliliği
ile devam eden bir döngüden oluşmaktadır. Ancak gerçekleşen terör saldırısı
bu döngüye önemli bir oranda ket vurmakta ve katılımcılar, yaşadıkları
şehirdeki terör saldırıları sonrasında özellikle birkaç ay saldırının
gerçekleştiği alandan özellikle kaçınma eğilimi içerisine girmektedirler.
Bunun sebebi detaylı incelendiğinde katılımcıların saldırı bölgesini bombalı
saldırı ile eşdeğer tutma ve sürekli saldırıya dair hatırlamalar eğiliminde
oldukları tespit edilmiştir. Alan yazında da ifade edildiği gibi sembolik bir fiil
olan terörizmin etki alanı mikro düzeyde zarar verip, makro boyutta sonuçlar
almaktan geçmektedir. Bu sebeple saldırılar sonrasında insanların saldırı
bölgelerini eylemle eşleştirmeleri ve kodlamaları, terörizmin sembolik
boyutunu gözler önüne sermektedir. Bu bağlamda şehirlerde gerçekleşen
terör saldırıların etkisi, fiziksel yıkımları düzeltmekteki hızla eş değer bir
şekilde ortadan kalkmamaktadır. Katılımcıların terör saldırılarına ilişkin
ifadelerinde bu husus çok net bir biçimde ortaya çıkmaktadır.
Soru-5: Siz kendiniz ve aileniz adına olası terör saldırılarında mağdur
olmaktan kaçınmak için herhangi bir tedbir/tedbirler alma yoluna gidiyor
musunuz? Alıyorsanız nasıl bir tedbir sisteminiz bulunmaktadır?
“Kreşe giden oğlum var, eşim ve ben çalışıyoruz. Bu yüzden korkudan
kendimizi eve kapatmamız mümkün değil. Sadece terör saldırılarının
gerçekleştiği dönemlerde kendimin ve ailemin daha güvende
olabileceğini düşündüğüm yerlere gitmeyi tercih ediyoruz.”
“Kendimce benzer terör saldırılarının olabileceğini değerlendirdiğim
yerlerden uzak durmaya çalışıyorum. Kimi zaman arkadaşlarımla

Vol: 18 Issue: 42
buluşacağım zamanı ve yeri değiştiriyorum. Mesela buluşacağımız

yerleri özellikle sakin olan yerlerden seçiyoruz. Herhangi bir patlamada
öncelikli olarak kalabalık yerlerin hedef alındığını düşünüyorum.
Bunlar bile rutinimi bozuyor, keyfimi kaçırıyor ve korkuyu sürekli
zihnimde tutup ona göre yaşamama sebep oluyor… ”
“Genelde gitmiyorum artık şenlikmiş, konsermiş... Çok da önemli değil
açıkçası canım daha kıymetli, olmaz olmaz bana denk gelir böyle bir
saldırı. Hatırlarsınız Beşiktaş’ın maçının olduğu gün Vodafone
Arenaya saldırı oldu, yılbaşında gece kulübüne saldırı oldu. O gece
kulübü zenginlerin gidip eğlendiği yer, herkesi de almazlar normalde.
Adam gitti herkesi taradı çıktı gitti. Şimdi ben bunları gördükçe
bildikçe niye gideyim ki…”
“Tüm saldırılar hepimizin günlük yaşantısını sürdürdüğü her yerde
oluyor. Maç izlemeye gidiyorsun ölüyorsun, eğlenmeye gidiyorsun
ölüyorsun, tarihî yerleri gezerken ölüyorsun, gara gidiyorsun ölüyorsun,
havalimanına gidiyorsun ölüyorsun, şehrin merkez noktasından işlerini
halletmek için geçiyorsun ölüyorsun, evine dönmek için otobüs
beklerken ölüyorsun, bankaya giderken ölüyorsun, bankanın yanındaki
kırmızı ışıkta bekliyorsun ölüyorsun… Yahu bu dehşet değil de nedir?
Resmen evden çıkmamamız lazım, bu his kötü. Sürekli sürekli gittiğim
yerlere, gideceğimiz yerlere, aile üyelerinin bulunduğu mekânlara daha
fazla dikkat edip, kalabalık olan tüm yerlerden mümkün olduğunca
kaçıyoruz. Kızım genç, konserlere gitmek, etkinliklere katılmak istiyor.
Diyorum ona da güvenliğin çok olduğu yere git diye. Sokaklarda
gezme diyorum. Arabası var, sağa sola park etme, paralı otoparka park
ettir, göz önünde olan popüler, bilinir yerlere gitme diyorum…”
38 katılımcının terör saldırıları sonrasında günlük rutinlerinde
değişime gitmeleri ve kendi tedbir mekanizmalarını geliştirme içerisinde
olmaları esasen güvenlik hizmetinin bireyler için ne kadar önemli bir
ihtiyaç olduğunu gözler önüne sermektedir. Bireyler güvenliklerinin
teminini devletten beklerler. Ve devletin kendilerini her zaman
koruduğundan emin olmak isterler. Terörizm korkusunu önemli bir problem
olarak tanımlayan noktalardan bir tanesi de teröristlerin, bireylerin devletin
kendilerini koruduğuna ilişkin algının üzerinde tahribata girişmelerinden
kaynaklamaktadır. Terör örgütleri için saldırılar sonrasında bireylerin

Cilt: 18 Sayı: 42
korku halinin devamlılığı siyasal tercihlere etki edebilme gücünü

kendinde barındırdığı için suiistimal edilmeye çalışılan bir alandır.
Katılımcılar açısından ana sorunsal, devletin terörle mücadelesinin
etkinliği değil esas olarak, terör saldırılarının mekânsal değişimidir.
Katılımcılar devletin tüm kurumlarıyla beraber terörle mücadele ettiğini
bilmekte ancak, büyük şehirleri terör saldırısında oldukça riskli alanlar
olarak nitelemektedirler. Türkiye’de terörizm sorunsalının çok uzun yıllar
sadece belirli bölgelerde zarar vermesi, hedefin geçmiş dönemde özellikle
güvenlik güçleri personeli olması durumunun değişmesi; günümüzde büyük
şehirlerde saldırıların olması ve sivil vatandaşların zarar görmesi katılımcılar
için terörizm sorunsalında önemli bir boyut değişikliği oluşturmaktadır.
Soru-6: Yaşadığınız şehirde kendinizi olası terör saldırılarına karşı
güvende hissediyor musunuz? Eğer hissetmiyorsanız sizce yaşadığınız şehirdeki
güvenlik tedbirleri olası terör eylemlerini önlemek için yeterli midir?
İstanbul safhasındaki 38 katılımcının tamamı için terörizm
korkusunun yoğun hissedilmesinin en önemli sebeplerinden biri de
İstanbul ili için hissedilen güvensizlik ve risk algısıdır. Katılımcıların
tamamı İstanbul’u Türkiye’nin en güvenliksiz ve riskli yerlerinden biri
olarak nitelendirmektedirler. İstanbul’un nüfusunun 15 milyon insanın
üzerinde olması, yüzölçümünün genişliği, tüm ulaşım yollarının merkezinde
olması, çok fazla sayıda yabancı ülke vatandaşının yer alması gibi sebepler
İstanbul’u katılımcılar için her türlü tehditte açık hale getiren ve algıyı
yaratan unsurlardır. Katılımcılar İstanbul’u terör saldırıları için riskli
olarak nitelendirdikleri bir başka faktör İstanbul’da pek çok önemli
merkez, kültürel alan, spor tesisleri, önemli kurum ve kuruluşlar,
büyükelçilikler, dini ve tarihî merkezlerin yer almasıdır.
Katılımcıların tamamı özellikle Taksim, Ortaköy, Beşiktaş, Kadıköy,
Üsküdar, Bakırköy, Nişantaşı, Mecidiyeköy ve Şişli gibi pek çok insanın sürekli
güzergâhında olan yerleri riskli olarak değerlendirmektedirler. Bunun yanı sıra
alışveriş merkezleri, konser alanları, eğlence ve fuar alanları, tarihî merkezleri,
miting meydanları da olası terör saldırılarında potansiyel hedef mekân olarak
nitelendirmektedirler.
“…İstanbul’da bazı yerler çok korunurken, bazı yerlerde denetim ve
kontrol daha zayıf. Bence o bölgelerdeki ilçe emniyet birimlerine önemli
işler düşmektedir. Her yerde sıkı tedbir şart. Ama şu da bir gerçek

Vol: 18 Issue: 42
söyleyeyim size. Sadece her yere polis noktası kurmak yine korumaz
saldırılardan. Polise gelene kadar istihbaratçılar bu teröristlerin
İstanbul’da tünemelerine müsaade etmemelidir. Esas koruma tam
anlamıyla böyle olur. İçişleri bakanlığı, emniyet, jandarma binsin bunların
tepelerine. Sadece dağdaki inlerine değil; şehirdeki inlerine de girsinler…”
“Bence şehirlerde güvenlik önlemleri, şehirlerde terörle mücadele
üzerinde özel olarak çalışılması gereken bir alan. Herkes gerçekçi,
tarafsız, ciddi çözümlerle ve planlarla hareket etmeli. Kaçak sigara,
uyuşturucu gibi terör örgütlerine çok ciddi meblağlarda para desteği
veren diğer suç türleri ile etkin mücadele edilmeli. Terör örgütlerinin
şehir yapılanmalarına göz açtırılmamalı. Gerekirse yakaladığını
hemen atacaksın hapse. Bana göre tedbiri elden bırakırsak illaki saldırı
olur. Sadece Taksim’e, Sultanahmet’e adam, polis dikmekle olmuyor…”
“Ülkece, birey olarak topyekûn zarar görüyoruz. Maddi, manevi
mağdur oluyoruz. İç ve dış tehdidimiz fazla, İstanbul desen başlı
başına riskli. Ama ne yapalım evim ocağım bura benim. Koca şehri
terk edecek halimiz yok. Önemli merkezler, alanlar, tarihî yerler,
sanayi ile alakalı yerler, önemli ulaşım yolları hepsi var İstanbul’da.
Çok da ciddi saldırılar yaşandı. Bunun yanı sıra sabotaj da fazla
oluyor. Haydarpaşa’ya, tarihî yerlere, ormanlara saldırı fazla. Neden
çünkü bu hainlerin şehirlerdeki yapılanmaları fazla. Şu sıralar epey
biniyorlar tepelerine. Bu huzur uygulamalarını doğru buluyorum.
Daha da artmalı. Çünkü yılanın başını küçükken ezeceksin. Terörist
dediğin fırsat kollayandır. Bu yüzden bu aradıkları fırsatları
vermeyeceksin bunlara. Ama her zaman ciddiyetle yapmıyor güvenlik
güçleri her uygulamayı. Kimisi iyi yapıyor kimisi ise öylesine. Bence
çok çok daha fazla ve sıkı denetim şart…”
“Ne yazık ki her zaman alınmıyor güvenlik tedbirleri. Bence sürekli ve
sıkı olmalı. Biz canımızdan olacağımıza varsın denetim artsın. Ben en
çok bana güvende olduğum hissi verilirse rahat olurum. Sık sık kontrol
olmalı. Havalimanları, metro istasyonları, bana göre yüksek oranda
riskli otogarlar desen onlar iyice başı boş, terörist istese orada rahatlıkla
saldırı yapar. Çünkü onu durduracak, önleyecek mekanizma yok…”
“Bizdeki güvenlik dört dörtlük değil. İdare eder. Ama kesinlikle daha
iyi olmalı. Güvenlik güçleri daha etkin çalışmalı diye düşünüyorum.

Cilt: 18 Sayı: 42
Özellikle şu toplu taşıma sistemlerinde güvenliğin çok ciddi arttırılması

lazım. Sürü halinde biniyor millet metrobüse, metroya, vapura… Bana
buralardaki kontrol çok göstermelik geliyor. El de bir alet öylesine
bakıyorlar. Hâlbuki bu kadar kalabalık arasına terörist istese çok rahat
karışır…”
“Bence yeterli güvenlik tedbirleri yok. Mesela bu AVM’lere dahi polis
desteği olmalı. Arada gezmeliler. Bizim güvenlikçi arkadaş copuyla,
kelepçesi ile ne yapabilir? Kendi bir kere anında etkisiz hale getirilir.
Bagajlara detaylı bakmıyoruz. Arabaların altlarına detaylı
bakmıyoruz. Terörist salak mı bagajda açıkta bıraksın bombayı…”
“Evet, kabul ediyorum İstanbul çok büyük bir şehir. Eminim hiç kolay
değildir bu şehrin emniyetini sağlamak. Ve büyük bir sorumluluk
kesinlikle. Ama güvenlik güçlerinin görevi bu. Bizleri korumak
durumundalar. Bakıyorum saldırı sonrasında her yerde polis. Ama
saldırı öncesinde veya saldırının etkisi, paniği geçince yine bir rahatlık.
Bilemiyorum bence daha ciddi tedbirler alınmalı ve bu vatandaşlara
hissettirilmeli.”
Katılımcıların tamamı polis, jandarma ve özel güvenlik güçlerinin
faaliyetlerinin farkında olduklarını ancak şehri tamamen güvenli hale
getirmede yeterli olmadığının vurgusunu yapmaktadırlar. Katılımcılar
için güvenlik güçlerinin teröristlere karşı caydırıcı ve korkutucu yönünün
arttırılması gerektiğini değerlendirmektedirler. Katılımcıların tamamı
açısından yaşadıkları bölgelerde, polisleri, güvenlik güçlerini ve kontrol
noktalarını sıklıkla görmek olumlu yönde etki yaratmaktadır. Bir başka
ifade ile katılımcılar bu durumu daha çok güvendeyiz, korunuyoruz,
teröristlere aradıkları fırsatlar tanınmıyor şeklinde yorumlamaktadırlar.
Ancak İstanbul’da bu beklentilerinin karşılanmadığını, İstanbul’un asayiş
dışında olası terör saldırıları için açık bir hedef olduğunu ve bu noktada
kendilerini güvende hissetmediklerini dile getirmektedirler. Katılımcılarla
yapılan derinlemesine görüşme neticesinde Jandarma Genel Komutanlığı’nın
ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin özellikle Doğu ve Güneydoğu’da terörist
unsurlarla etkin bir mücadele içinde olduklarını ve bunu desteklediklerini
ifade ederken, aynı görüş İstanbul ve Ankara gibi şehirler ve orada yaşayan
bireyler için geçerli değildir. Katılımcıların tamamı için Türkiye’de etkin
bir şekilde teröristle mücadele edilmektedir. Bu noktada katılımcılar için
en ufak bir soru işaretli alan bulunmamaktadır. Dahası katılımcılar bu
Vol: 18 Issue: 42
mücadeleyi desteklemektedir. Ancak buradaki ana handikap kişilerin

yaşadıkları yer olan İstanbul’da tedbirler ve mücadele araçlarında aynı
etkinin olmadığıdır. Katılımcılar için İstanbul’un her noktası ciddi
boyutlarda risk altındadır. Zaten terörizm korkusu literatürüyle de benzer
şekilde kişilerin kendilerini yaşadıkları alanda güvensiz hissetmeleri
meselenin özünü oluşturmaktadır.
Sonuç
Terörizm terör örgütleri için istedikleri oyunları sergileme fırsatı
aradıkları bir tiyatro sahnesidir. Bu sahnede zaman-mekân ve bu ikisinin
bireylerde çağrıştırdıkları anlamlar oldukça önemlidir. Terör örgütleri
için sergilemeye çalıştıkları oyunun başarısı izleyenler üzerinde bıraktığı
etki ile doğru orantılıdır. Büyükşehirlerde nüfusa bağlı olarak yoğun
kalabalıklar vardır. Mekânlar, alanlar o şehirde yaşayan çoğu kişi
tarafından bilinir. Bu bağlamda bireyler kendilerini mekânlarla kolaylıkla
ilişkilendirebilmektedir. Bireylerin aşina oldukları, rutinlerini
gerçekleştirdikleri alanlarda/mekânlarda saldırı gerçekleşmesi, beklenmedik
olarak nitelendirilmektedir. Bu bağlamda sürpriz, korkuyu tetikleyen bir
unsur haline dönüşmektedir.
Terörizm korkusunu diğer korku türlerinden ayıran temel nokta,
korkuyu ve korkuya bağlı ortaya çıkan duygu durumlarının saldırılardan
doğrudan etkilenme ile ilişkili olmamasıdır. Bir başka ifade ile kişilerin
terörizm korkusu yaşamaları için saldırıdan yaralanmaları veya yakınlarını
kaybetmeleri gerekmemektedir. Saldırıdan haberdar olunması, korkunun
hissedilmesi için yeterli bir faktördür.
Katılımcıların tamamı için yaşadıkları şehir riskli ve gelecek
dönemde olası saldırılara karşı potansiyel hedef konumundadır. Saldırıların
zaman ve mekân belirsizliği bu bağlamda sürpriz sonlu olması bireylerin
terörizm korkularını daha üst seviyeye çıkarmaktadır. Çalışmanın nitel
sahasında gerçekleştirilen derinlemesine mülakat sonuçları
değerlendirildiğinde, çalışmaya katılan bireyler için İstanbul’un olası terör
saldırıları noktasında risk taşıdığı değerlendirilmektedir. İstanbul’un
kozmopolit olması, nüfus yoğunluğunun fazlalığı, kara-hava-deniz ulaşımının
merkez noktasında olması, tarihî mirasının yanı sıra aynı zamanda da
Türkiye’nin ekonomisinde merkez bir konumda yer alması gibi faktörlerin
risklerin İstanbul’da yoğunlaşmasına sebep olduğu değerlendirilmektedir.

Cilt: 18 Sayı: 42
Demografik özelliklerin katılımcıları etkilediği esas alan, terörizm

korkusunu şekillendirme ve etkisinin süre olarak sürdürülebilirliği
noktasındadır. Kadın katılımcılar, terörizm korkusunu erkek katılımcılara
nazaran daha yüksek etki gücü olan kelimelerle tanımlamaktadırlar. “Dehşet,
vahşet, katliam vb.” sıfatlar, kadın katılımcıların korkularını anlatırken
kullandığı tanımlamalardır. Erkek katılımcılar ise terörizm korkularını
“korku, endişe, üzüntü” gibi daha alt etki yaratan kelimelerle
tanımlamaktadırlar.
Bireyler olası terör saldırılılarının, kişilerin çok olduğu ve özellikle
kalabalığın yoğun olduğu yerlerde gerçekleşme ihtimalinin yüksek olduğunu
düşünmektedirler. Kalabalığa bağlı kontrolsüzlüğün arttığını ve güvenlik
güçlerinin denetiminin azaldığını düşünen bireyler için kalabalık yerlerden
mümkün olduğu kadar uzak durmak, birey bazında alınan önleyici
tedbirler arasındadır. Kalabalıklar dışında toplu taşıma araçlarının olduğu
alanlar, ulaşım merkezleri, otogarlar, havaalanları, metro istasyonları,
alışveriş merkezleri, stadyumlar, tarihî ve kültürel dokuya sahip alanlar,
eğlence ve konser alanları gibi literatürde de ‘yumuşak hedef’ olarak tabir
edilen yerlerin tamamı çalışmaya katılan bireyler için riskli ve tehdide
açık olarak nitelendirilmektedir.
Tüm katılımcılar için hissedilen bir korku olan terörizm korkusu
yok olabilen bir korku değildir. Korkunun son bulma durumu olmamakla
birlikte etkisinin devamlılığı, devletin güvenliği tesisi ile doğrudan ilişkilidir.
Ayrıca genç katılımcılar, yaşı daha ileri seviyede olan katılımcılara nazaran
saldırılardan sonra günlük yaşam döngülerine daha hızlı dönüş
yapabilmektedirler. Bu durumun ana sebebinin yaşı daha genç olan
katılımcı grubunun okul, iş gibi zorunlu faaliyetlerinden dolayı evde sürekli
kalabilme durumunun olmamasından kaynaklandığı değerlendirilmektedir.
Katılımcıların tamamı kolluk personelinin İstanbul’da sayısal oran
olarak fazla olduğunu ancak her noktada etkin bir kontrol olmadığını
ifade etmektedirler. Özellikle merkez noktalarda kontrol zayıflığının
varlığını vurgulayan bireyler, denetimin az olduğu düşüncesinin terörizm
korkusunu tetiklediğini belirtmektedirler. Metro istasyonlarında, giriş
çıkış noktalarında eksik denetimin teröristlere fırsat sağladığını düşünen
katılımcılar için güvenlik güçlerinin kendilerini yaşadıkları şehirde olası
saldırılara karşı korumada yetersiz oldukları düşüncesi hâkimdir. Bireyler

Vol: 18 Issue: 42
özellikle istihbari bilginin daha fazla etkin olması gerektiğini ve bu sayede

olası saldırıların daha kolay önüne geçilebileceğini değerlendirmektedirler.
Yapılan çalışma ile terörizm korkusunun sadece duygusal bir his
hali olmadığı, bireysel yaşamdan başlayıp toplumsal düzene kadar çok
geniş bir alana etki eden ve üzerinde detaylı düşünülmesi gereken bir
sorunsal olduğu ortaya konmaktadır Terör saldırıları sonucu oluşan korku
bulaşıcı olup bireylerden başlayıp, toplumun tüm unsurlarına, sosyal
dinamiklerine hâkim olabilmektedir. Terörizm korkusu ile mücadele
esasen bir süreç ve döngüdür. Terörizm korkusu ile başa çıkabilmede en
önemli nokta detaylı bir analizdir. Terörizm ve terörizm korkusu ile
mücadele aklın akılla mücadelesidir. Bu bağlamda terör örgütlerinin
niyetlerine, amaçlarına, yöntemlerine hâkim olunduğu sürece, terör
örgütlerinin aradıkları fırsatları kolay bir şekilde elde edemeyeceği
değerlendirilmektedir. Özellikle terörizm korkusunun psikolojik boyutuyla
mücadele de gerek bireylerin, gerek toplumun ve gerekse de devletin ilgili
birimlerinin birlikte mücadele etmesi gerekmektedir. Terör saldırılarına
ilişkin bilgilendirmeler, konferanslar, sadece mağdurlara yönelik
olmamalıdır. Toplumun tüm kesimlerine devletin koruyuculuğunu
aşılamak ve hatırlatmak esas olmalıdır.
Yurt dışında gerçekleşen terör saldırıları neticesinde büyük şehirlerde
kent merkezlerine araç giriş çıkışında azalma, yaya ve taşıt trafiğini yeniden
düzenleme, toplu taşıma sistemlerini bir merkez tekelinden çıkarıp çeşitli
bölgelere ayırma, kolluk kontrol noktalarını çoğaltma ve olası terör
saldırılarını önleyebilme amacıyla teknolojik olarak geliştirilmiş, araç plakası
ve yüz tanıma sistemleri kullanarak teröristleri tespit etmeye yönelik
sistemler, şehrin merkez noktalarında ses, kamera ve peyzaj faaliyetleri gibi
çeşitli tedbir mekanizmaları geliştirilmektedir.
Türkiye’de özellikle büyükşehirlerde gerçekleşen terör saldırıları
şehirlerin rahatlıkla ulaşılabilir yerlerinde, merkez noktalarında olmaktadır.
Bu alanlar denetimin ve kontrolün zor olduğu alanlar olduğu için terör
örgütleri bu durumu kendilerine fırsat alanı olarak çevirmektedirler.
Türkiye’de de özellikle Ankara, İstanbul gibi büyük şehirlerde benzer
uygulamaların hayata geçirilmesinin önemli olduğu değerlendirilmektedir.
Bu kapsamda çeşitli ülkelerin belediye teşkilatları, kolluk teşkilatları,
mühendisleri ve şehir planlamacıları ile koordine kurularak çeşitli ve güncel
önleyici tedbirlerin alınmasının olası saldırıların önüne geçme konusunda

Cilt: 18 Sayı: 42
faydası olacağı gibi aynı zamanda da bireylere yaşadıkları yere dair

güvenlikli ve risksiz bir alan algısı yaratma açısından da gerekli ve önemli
olduğu değerlendirilmektedir.
Çalışmada ulaşılan sonuçların literatüre terörizm korkusu alanında,
katkı sağladığı değerlendirilmektedir. Elde edilen sonuçlar kapsamında
terörizm korkusunun bireyler tarafından nasıl değerlendirildiği, korkunun
yarattığı olumsuz durumların neler olduğu, bireylerin terör eylemleri söz
konusu olduğunda tutumlarının nasıl olduğu, yaşanılan şehir ile risk algısı
arasındaki ilişkilerin tespiti, çalışmanın alana katkılarıdır. Bu bağlamda
çalışmanın bulguları ışığında ileride diğer şehirlere yönelik terörizm korkusu
çalışmalarının yapılmasının alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Summary
Terrorism is a theatrical stage for terrorist organizations, where they
are looking for an opportunity to exhibit the scenes they want. The success
of the game they are trying to demonstrate for terrorist organizations is
directly proportional to the impact on viewers. Depending on the
population, there are dense crowds in metropolitan cities. Places/areas are
known by most people living in those cities. In this context, individuals can
easily relate themselves to those areas/ spaces. The fact that an attack occurs
in areas/places where individuals are familiar with where they perform their
routines is described as unexpected. In this context, surprise turns into an
element that triggers fear.
The main point distinguishing the fear of terrorism from other types
of fear is that the states of fear and emotions that arise due to fear are not
directly related to the impact of attacks. In other words, to fear terrorism,
people do not need to be injured in an attack or lose their relatives. Instead,
being aware of the attack is a sufficient factor to have fear.
In academic studies, the fear of terrorism has long remained a sub-
heading under the conceptual definitions of terrorism and terrorism, and
not enough work has been done on it. However, today, the concept of fear of
terrorism has also become an important topic due to the increase in the
severity and frequency of terrorist acts. Societies subjected to terrorist
attacks place the concept of security first after the atmosphere of fear is felt
due to the horror created. Along with the terrorist attacks experienced,

Vol: 18 Issue: 42
people are beginning to experience the fear of “I may die somewhere at any
moment or I may lose a loved one”. Within this context, the fear of
terrorism causes problems at the communication and interaction levels.
This study discusses the concept of fear of terrorism in detail. The first part
of the study explains the fear of terrorism from a conceptual perspective.
The study reveals that the fear of terrorism is not only a state of
feeling but also a problem that affects a wide range of areas, starting with
individual life and ending with the social order, and thus it should be
considered in detail. The fight against the fear of terrorism is essentially a
process and a cycle. The most important point about dealing with the fear of
terrorism is a detailed analysis. Counter-terrorism and the fight against the
fear of terrorism are the struggle of the mind with the mind. Within this
context, it is evaluated that as long as the intentions, goals, and methods of
terrorist organizations are mastered, terrorist organizations will not be able
to obtain the opportunities they are looking for.
Çatışma Beyanı:
Araştırmanın yazarları olarak herhangi bir çıkar çatışması beyanımız
bulunmamaktadır.
Destek ve Teşekkür Beyanı Çalışma
Çalışma, Prof. Dr. Mustafa Sıtkı BİLGİN danışmanlığında Ankara
Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü uluslararası güvenlik ve
terörizm doktora programından mezun Dr. Begüm ÇARDAK tarafından
hazırlanmıştır.
Araştırmacıların Katkı Oranı Beyanı:
Birinci yazarın çalışmaya katkı oranı %70’dir. İkinci yazar çalışmanın
danışmanı olup çalışmaya katkı oranı %30’dur.

Cilt: 18 Sayı: 42
KAYNAKÇA
Basılı Eserler
ALEXANDER Yonah (ed.) (1979). International Terrorism: National, Regional
and Global Perspectives, New York Praeger Publisher, New York.
ALTHEIDE David L. (2006). “Terrorism and the Politics of Fear”, Cultural
Studies-Critical Methodologies, 6:4, 415-417.
ALY Anne ve GREEN Leila (2009). Social Implications of Fearing Terrorism: A
Report on Australian Responses to the Images and Discourses of Terrorism and
the Other (Establishing a metric of fear), Edith Cowan University.
AYDINLI Ersel, KURUBA Erol ve ÖZDEMİR Haluk (2009). Yöntem,
Kuram, Komplo: Türk Uluslararası İlişkiler Disiplininde Vizyon Arayışları,
Asil Yayın Dağıtım, Ankara.
BAŞEREN, Sertaç Hami (2003). “Terörizm ve Uluslararası İlişkiler”, Stratejik
Araştırmalar Dergisi, 1:1, 51-58.
BAŞEREN Sertaç Hami (2006). “Kavramsal Özellikleri ile Terörizm”,
Küresel Terörizm ve Uluslararası İşbirliği Sempozyumu, Genelkurmay
Basımevi, Ankara.
BEŇOVÁ Petro ve HOŠKOVÁ-MAYEROVÁ Šárka (2019). “Terrorist
Attacks on Selected Soft Targets” Journal of Security and Sustainability
Issues, 8:3, 453-471.
BOSCARINO Joseph A. vd. (2006). “Fear of Terrorism and Preparedness in
New York City 2 Years After the Attacks: Implications for Disaster
Planning and Research”, Journal of Public Health Management and Practice,
12:6, 505-513.
COAFFEE Jon (2009). Terrorism, Risk and The Global City, Ashgate Publishing
Company, Farnham, UK.
CRELINSTEN Ronald D. (1994). “The impact of Television on Terrorism
and Crisis Situations: Implications for Public Policy”, Journal of
Contingencies and Crisis Management, 2:2, 61-72.
CRENSHAW, Martha (1981). “The Causes of Terrorism”, Comparative
Politics, 13:4, 379-399.
DEMİR Cenker K. (2015). “Medya ve Terörizm”, (ed.) Mahir Terzi ve Serkan
Yenal, Uluslararası Güvenlik ve Terörizm Seçme Konular, Sinopsis Yayınları,
İstanbul.
DEMİR Cenker K. (2017). Sebeplerinden Mücadele Yöntemlerine Etnik Ayrılıkçı
Terörizm: ETA, PİRA, PKK. Nobel Yayınları, Ankara.
ERGİL Doğu (1991). “Terörizmin Mantığı ve Hedefi”, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 46:1, 171-181.
EŞSİZOĞLU Altan vd. (2009). “Bir Terörist Saldırı Sonrasında Travma
Sonrası Stres Bozukluğu Gelişimini Etkileyen Risk Faktörleri”, Türk
Psikiyatri Derneği, 20:2, 99-104.
FORST Brian (2007). The Demand Side of Terrorism: Fear, Understanding and
Responding to The Terrorism Phenomenon, IOS Press, Washington.
FREY, Bruno ve LUECHINGER, Simon (2002). How to Fight Terrorism:
Alternatives To Deterrence. Institute for Empirical Research in Economics
University of Zurich, Working Paper No. 137, 1-33.
HESTERMAN Jennifer (2015). Soft Target Hardening: Protecting People From
Attack, Crc Press, Taylor&Francis Group, Florida.

Vol: 18 Issue: 42
GADEFOIDT Amelie ve LANGER Arnim (2018). “How Fear Drives Us

Apart: Explaining the Relationship between Terrorism and Social Trust”,
Terrorism and Political Violence, 32:7, 1- 24.
HARMON Christopher C. (2010). “Five Strategies of Terrorism”, Small Wars
Insurgencies, 12:3, 39-66.
JENKINS Brian M. (1975). “International Terrorism: A New Mode of
Conflict”, (ed.) David Carlton, Carlo Schaerfc ve Croom Helm,
International Terrorism and World Security, Londra.
KALVACH Zdeněk (2016). Basics of Soft Targets Protection Guidelines, Soft
Targets Protection Institue, Praque.
KARTAL Atahan B. (2014). “Uluslararası Terörizmin Değişen Yapısı ve
Terör Örgütlerinin Sosyal Medyayı Kullanması: Suriye’de DAEŞ ve YPG
Örneği”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, 27, 39-77.
KYDD Andrew H. ve WALTER Barbara (2006). “The Strategies of
Terrorism”, International Security, 31:1, 49-80.
LEONIE Huddy vd. (2002). “The Consequences of Terrorism: Disentangling
The Effects of Personal and National Threat”, Political Psychology, 23, 485-509.
MICHAEL Lawless (2008). “Terrorism: An International Crime”, Military
Journal Canadian Issue, 9:2, 27-39.
MARTIN Gus (2017). Terörizm, Kavramlar ve Kuramlar, Adres Yayınları,
Ankara.
MUELLER John (2005). “Six Rather Unusual Propositions About
Terrorism”, Terrorism and Political Violence, 17:4, 487-505.
NEWMAN Deborah W. (2003). “September 11: A Societal Reaction
Perspective”, Crime, Law&Social Change, 39, 219-231.
NELLIS Ashley Marie (2009). “Gender Differences in Fear of Terrorism”.
Journal of Contemporary Criminal Justice, 25(3), 322-340.
NITSCH Volker ve Dieter Schumacher (2004). “Terrorism And International
Trade: An Empirical Investigation”, European Journal of Political Economy,
20:2, 423-434.
SCHELLING, Thomas C. (1991). What Purposes Can ‘‘International
Terrorism’’, (ed.) Frey Raymond G. ve Christopher W. Morris, Violence,
Terrorism, and Justice, Cambridge University Press, Cambridge, 18-33.
SCHMID Alex (2004). “Terrorism, The Definitional Problem”, Case Western
Reserve Journal of International Law, 36:2, 375-419.
TAVARES Jose (2004). “The Open Society Assesses Its Enemies: Shocks,
Disasters and Terrorist Attacks”, Journal of Monetary Economics, 51:5,
1039-1070.
THORNTON Thomas P. (1964). “Terror as a Weapon of Political Agitation”,
(ed.) Harry Eckstein, Internal War: Problems and Approaches, The Free
Press, New York, 71-99.
VAN DER DOES Ramon vd. (2019). “Does Terrorism Dominate Citizens’
Hearts or Minds? The Relationship Between Fear of Terrorism and Trust
in Government”, Terrorism and Political Violence, 33:6, 1-19.
WILKINSON Paul (1974). Political Terrorism, The Macmillan Press, London.
WILKINSON Paul (1997). “The Media and Terrorism: A Reassessment”,
Terrorism and Political Violence, 9:2, 51-64.
WILKINSON Paul (2006). Terrorism Versus Democracy: The Liberal Stole
Response, Routledge, NewYork.
YILMAZ Selin ve YILMAZ Özgür (2005). “Terörizm ve Terörizmin Hedefi
Olarak Turizm Endüstrisi”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 4:13, 39-58.

Cilt: 18 Sayı: 42
İnternet
FREY Bruno, LUECHINGER Simon and STUTZER Alois, “Calculating
Tragedy: Assessing the Costs of Terrorism”, http://www.cesifo.de/pls/guestci/
download/CESifo%20Working%20Papers%202004/CESifo%20Working%20Pa
pers%20November%202004/cesifo1_wp1341.pdf, erişim 12.02.2018.
LAQUER Walter, “Terrorism: A Brief History, Countering the Terrorist
Mentality”, https://www.hsdl.org/?view&did=474007, erişim 13.03.2019.
TOPAL, Ahmet Hamdi, “Uluslararası Hukukta Terörizmin Tanımlanması
Sorunu”, E- Akademi.org. www.e-akademi.org, erişim 30.10.2020.
“Young People Anxious From Terror Coverage”, https://www.bbc.com/
news/education-45784642/, erişim 11.03.2019.
“Taking the ‘Terror’ out of Terrorism Requires Outsmarting Fear”,
https://www.rand.org/blog/2017/03taking_the_teror_out_of_terrorism_req
uires_outsmarketing,html, erişim 18.01.2019.

Vol: 18 Issue: 42
Büyük Stratejilerde Örüntü:

Türkiye-Rusya İlişkilerinde
Akıllı Uyum ve Esnek Rekabet
The Pattern on Grand Strategies: Smart Alignment

and Flexible Competition in Türkiye-Russia Relations*
Alperen Kürşad ZENGİN** - İlyas TOPSAKAL***
Öz
Türkiye-Rusya ilişkilerinin değerlendirilmesi, karşılıklı tarihsel düşmanlık
algıları ile stratejik ortaklık arasındaki bir ikilemdir. Yukarıda bahsedilen ikilemin
sorunlu alanlarından kurtulmak için alternatif bir bakış açısına ihtiyaç vardır. Bu
açıdan çalışmanın temel amacı, Türkiye ve Rusya’nın büyük stratejilerini belli bir
model çerçevesinde açıklamak ve her iki ülkenin de karşı karşıya geldiği Suriye,
Libya ve Güney Kafkasya’daki politikalarını değerlendirmektir. Söz konusu
alanlarda ulusal çıkarları örtüşen, çatışan ve aynı zamanda ortak zeminde
buluşabilecek iki ülkenin ilişkilerinin nasıl tanımlanacağı önemli bir sorundur. Bu
çalışmada Türkiye-Rusya ilişkilerinin “akıllı uyum” ve “esnek rekabet” kavramları
etrafında tanımlanabileceği iddia edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Büyük Strateji, Akıllı Uyum, Esnek Rekabet, Türkiye-
Rusya İlişkileri, Türkiye ve Rusya’nın büyük stratejisi.
*
Bu çalışma “The Intersection of Grand Strategies in Türkiye-Russia Relations:
Reflections of Smart Alignment and Flexible Competition in the International Arena”
başlıklı çalışmadan türetilmiştir. Türkiye-Rusya ilişkilerinin son yıllarda geçirdiği
değişim ve dönüşümün uluslararası alandaki bariz etkilerinin ele alınmasıyla Türkçe
literatüre katkı yapacağı düşünülmektedir. Bkz. Zengin, Alperen Kürşad, and Ilyas
Topsakal. “The Intersection of Grand Strategies in Türkiye-Russia Relations:
Reflections of Smart Alignment and Flexible Competition in the International Arena.”
Insight Turkey 23.4 (2021): 147-169.
**
Arş. Gör., Milli Savunma Üniversitesi, Atatürk Stratejik Araştırmalar ve Lisansüstü
Eğitim Enstitüsü, Strateji ve Güvenlik Araştırmaları Ana Bilim Dalı, İstanbul,
Türkiye, ORCID: 0000-0003-2254-6680, e-posta: zengin.alperenkursad@gmail.com.
***
Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul,
Türkiye, ORCID: 0000-0003-1415-4898, e-posta: topsakal@istanbul.edu.tr.

Cilt: 18 Sayı: 42
Alperen Kürşad ZENGİN - İlyas TOPSAKAL
Abstract
Evaluating Türkiye-Russia relations is a dilemma, as the two countries
fluctuate between perceptions of mutual historical hostility and strategic partnership.
An alternative perspective is needed to get beyond the impasse of this dilemma. The
main purpose of this study is to explain the common aspects of the grand strategies of
Türkiye and Russia within the framework of the pattern and to evaluate the policies
of both countries in Syria, Libya, and the South Caucasus where the interests of both
intersect and occasional conflict. We propose that Türkiye-Russia relations can best be
defined around the concepts of “smart alignment” and “flexible competition”.
Keywords: Grand Strategy, Smart Alignment, Flexible Competition,
Türkiye-Russia Relations, Grand Strategy of Türkiye and Russia.
Giriş
Türkiye-Rusya ilişkilerini iki ülke arasındaki diplomatik ilişkilerinin
başlangıcı olan on beşinci yüzyıla kadar götürebiliriz. Ancak, ikili
ilişkilere tarihsel bir perspektiften bakmak, imparatorluklar çağındaki
savaşları ve Soğuk Savaş dönemindeki tehdit algısını beslediği için
ontolojik güvenlik ikilemini ortaya çıkarabilir. Aynı zamanda, Türkiye-
Rusya ilişkilerini sadece vaka çalışmalarına dayandırmak, anlık etkileşimler
içerdiği için eksik ve sözde ılımlı görünebilir. Bu nedenle her iki durumun
da sakıncalı koşullarından kurtulmak ve özellikle Suriye, Libya ve Güney
Kafkasya’daki son olaylarda Türkiye ve Rusya ilişkilerini değerlendirmek
için alternatif bir bakış açısı gerekmektedir. Söz konusu gereklilik
doğrultusunda, bu çalışmanın temel amacı, Türkiye ve Rusya’nın büyük
stratejilerinin birbiriyle kesişen noktaları üzerinden bir örüntü oluşturarak
ikili ilişkilerin daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. Çalışmanın hipotezi ise
Türkiye-Rusya ilişkilerinin ortaya attığımız akıllı uyum ve esnek rekabet
kavramları üzerinden değerlendirilebileceğidir.
Çalışmanın metodolojisi iki kavramsal bölümden oluşmaktadır; ilk
bölümde, büyük strateji kavramı, literatürde ulusal güvenlik ve gelecek
tasavvurunu merkeze alan çalışmalar ile açıklanacaktır. Daha sonra Türkiye
ve Rusya’nın büyük stratejilerini ayrı ayrı açıklamak yerine (ki bu çalışmanın
kapsamı dışındadır) birbirleriyle uyuşan noktalar üzerinden bir örüntü
oluşturulacaktır. Örüntüye dair kerteriz noktası ise, her iki ülke için de;
uluslararası sistemin yapısal değişim veya dönüşümünün yaşandığı mevcut
dünya düzeninin yarattığı fırsatlar ve risklerdir. Bu kapsamda, ABD’nin

Vol: 18 Issue: 42
Büyük Stratejilerde Örüntü: Türkiye-Rusya İlişkilerinde Akıllı Uyum ve Esnek Rekabet
uluslararası sistemdeki göreli gerilemesinin yarattığı güç boşlukları ve

buna bağlı olarak çok kutupluluk söylemi çerçevesinde her iki ülkenin
geleceğe yönelik vizyonları ele alınacaktır. Çalışmanın ikinci kavramsal
bölümünde, Türkiye-Rusya ilişkilerini açıklamak amacıyla daha önce
oluşturulan büyük strateji örüntüsü, “akıllı uyum” ve “esnek rekabet”
kavramları üzerinden test edilecektir. Öncelikle ortaya konan kavramlar
saldırgan ve savunmacı realizmin teorik önermeleriyle desteklenecek ve
ardından iki ülkenin son dönemde birlikte faaliyet gösterdikleri bölgesel
olaylar üzerine bir değerlendirme bölümü sunulacaktır.
1. Kavramsal Bağlam I: Büyük Strateji
Büyük strateji, devlet yönetiminin en yüksek biçimidir, aynı
zamanda devletlerin uluslararası sistemin karmaşık ve güvensiz ortamında
hayatta kalmalarını sağlayabilir. Bu nedenle, büyük bir strateji oluşturmak
son derece zordur.1 Birçok yönden, büyük stratejinin zorluğu, onun
anlamı ile doğrudan bağlantılıdır. Büyük strateji, en yetenekli liderler için
bile zor bir iştir. Çünkü ulusal çıkarların, ulusal güvenliğe yönelik
tehditlerin ve kaynakların ilişkisel bütünlük çerçevesinde ele alınması ve
iktidarın çok boyutlu doğası olduğunun anlaşılması gerekir.2 Bu zorluk
doğal olarak yumuşak ve sert güç unsurları içerdiğinden, aynı zamanda
belirli bir standart ve altyapı için de geçerlidir.
Stratejiyi büyük yapan şey, mevcut güç araçlarını (diplomatik,
enformasyonel, askerî ve ekonomik) amaçlar doğrultusunda harekete
geçirme yeteneğidir.3 Bu bakımdan belirsiz uçların sınırlı araçlarla uyumlu
hale getirilmesi4 ve mevcut ve potansiyel güç kaynaklarının bağımlı
değişkenler olarak belirlenmesi gerekmektedir. Daha dramatik bir şekilde
ifade etmek gerekirse, “umut bir strateji değildir” diyebiliriz.5 Bir devlet,
1
Hal Brands, What Good Is Grand Strategy?: Power and Purpose in American Statecraft
from Harry S. Truman to George W. Bush, Cornell University Press, London, 2014, s. 1.
2
Hal Brands, “The Promise And Pitfalls of Grand Strategy”, Strategic Studies Institute
(SSI), US Army War College, Aug 2012, https://www.jstor.org/publisher/ssiusarmywarc,
erişim 20.12.2020.
3
Peter Layton, “Grand Strategy? What Does That Do For Me?”, The Strategist, Jul
2012, https://www.aspistrategist.org.au/grand-strategy-what-does-that-do-for-me/,
erişim 21.12.2020.
4
John L. Gaddis, On Grand Strategy, Penguin Press, New York, 2018, s. 21.
5
Layton, “Grand Strategy? What Does That Do For Me?”, erişim 21.12.2020.

Cilt: 18 Sayı: 42
güç kaynaklarını aşan bir hedef belirlerse, büyük stratejinin başarılı bir
şekilde uygulanması sağlanamayabilir. Büyük strateji oluşturan politika
yapıcıların amacı; devletin uluslararası sistemdeki rolünü belirledikten
sonra ulaşmak istediği genel hedefleri gerçekleştirme çabasıdır. Bu
bakımdan, büyük strateji, doğası gereği, uluslararası sistemdeki yapısal
değişikliklere göre değişmeli ve gelişmelidir. Üzerinde anlaşmaya varılmış
büyük bir strateji olmadan, devlet karmaşık ve kaotik bir dış politika ve
güvenlik politikasına sahip olabilir ve bu nedenle sorunlar yaşayabilir. 6
Aynı zamanda büyük strateji geniş bir konudur: ulusların liderlerine
hangi hedefleri seçmeleri gerektiğini ve bu hedeflere ulaşmak için
ülkelerinin askerî gücünü en iyi şekilde nasıl kullanacaklarını söyler. Dış
politika gibi, büyük strateji de bir ulusun dış ilişkilerde yaptığı önemli
seçimlerle ilgilenir.7 Bu anlamda, askerî araçların dış politika hedeflerini
en iyi şekilde nasıl kullanabileceğine odaklanmaktadır. Benzer şekilde,
Barry R. Posen, büyük stratejiyi, bir devletin kendisi için güvenliğe en iyi
şekilde nasıl ulaşabileceği üzerine siyasi-askerî araçlar-amaçlar zincirinin
teorisi olarak tanımlar.8 Bu bağlamda büyük strateji askerî tehditlere
odaklanmaktadır, çünkü bunlar en tehlikeli tehditlerdir ve bu tehditleri
ortadan kaldırmak için maliyetli olan askerî yöntemler gereklidir.9 Bununla
birlikte, uluslararası bir çatışmayı yalnızca askerî yollarla çözmek neredeyse
imkânsızdır. Çünkü uluslararası ilişkilerin askerî güç kazanımlarına bakış
açısı şüphelidir. Askerî veya askerî olmayan güvenlik tehditleri genellikle
karmaşıktır. Bu nedenle, büyük stratejiyi askerî olmayan güç araçları ile
askerî kuruluş arasındaki en üst düzey bağlantı veya birincil arayüz
(bağlantı köprüsü) olarak görebiliriz.10
6
William C. Martel, Grand Strategy in Theory and Practice: The Need for An Effective
American Foreign Policy, Cambridge University Press, Cambridge, 2015, s. 23.
7
Robert J. Art, A Grand Strategy for America, Cornell University Press New York, 2004, s. 1-2.
8
Barry R. Posen, The Sources of Military Doctrine: France, Britain, and Germany Between
the World Wars, Cornell University Press, New York, 1984, s.13.
9
Barry R. Posen, Restraint: A New Foundation for U.S. Grand Strategy, Cornell
University Press, London, 2014, s. 1.
10
Dennis M. Drew and Donald M. Snow, Making Twenty-First Century Strategy:
A Introduction to Modern National Security Processes and Problems, Air University Press,
Alabama, 2006, s. 17-18.

Vol: 18 Issue: 42
Paul Kennedy’nin büyük strateji tanımı askerî araçları ve tehditleri

kapsamakla birlikte ekonomik kapasiteyi de içermektedir. Bu tanım aynı
zamanda savaşla ilgili olduğu kadar barışla da ilgilidir. Daha somut bir
ifadeyle, devlet adamlarının bir savaşı nasıl kazanacaklarını düşünmeleri
yeterli değildir; savaşın ekonomik olarak ne kadara mal olacağı önemlidir.11
Büyük stratejinin, geçmişten referanslara yer vererek, mevcut ve
potansiyel güç unsurlarının ve uluslararası sistemin yapısının
değerlendirilmesine bağlı kalarak geleceğe yönelik bir vizyon içerdiği
söylenebilir. Ortaya konan vizyon, bir devletin uluslararası sistemde
oynadığı ya da oynamak istediği rolü ile ilgilidir. Mevcut ve potansiyel güç
unsurları ile tutarlı ve bağımsız bir rol oluşturmak bu anlamda önemlidir.
Bir devletin rolü genellikle mevcut uluslararası sistemdeki
konumundan tatmin olup olmamasıyla ilgilidir. Bununla birlikte, devletin
memnuniyetsizliğini çözme konusundaki istekliliği, uluslararası sistemin
yapısının uygunluğu ile ilişkilendirilmelidir. Ulusal güvenliğin sağlanması,
büyük stratejinin uygulanmasıyla ortaya çıkan vizyon olabilirken, tam tersi
bir durumun ortaya çıkması bu vizyonun önündeki en büyük engeldir. Bu
bakış açısı askerî gücün unsurlarını vurgulasa da, doğru kavramsallaştırılmış
güvenlik tehdidi olgusu büyük strateji için hayati bir itkidir.
2. Çok Merkezli Uluslararası Sistem ve Jeopolitik Güç Boşlukları
Bugünün dünya düzeni, Soğuk Savaş döneminin nükleer silahların
dengesine dayanan iki kutuplu yapısından oldukça farklıdır. Soğuk Savaş
sonrası ilk yıllarda ise uluslararası alanda, etkili bir merkezî otoriteye
sahip olmayan birçok “çökmekte olan devlet”, yönetilemeyen bölgeler
veya zayıf özerk birimler (devletimsi) ortaya çıkmıştır.12 Ortaya çıkan tüm
istikrarsız yapılara rağmen uluslararası sistem ABD merkezli tek kutuplu
düzene evrilmiştir. Ancak tek kutuplu uluslararası sistem, ABD’nin dünya
genelindeki siyasi ve ekonomik yapıyı tek başına kontrol edemediği için
son 10 yılda ciddi dönüşümler geçirmiş: ABD’nin hegemonyası ciddi
11
Paul Kennedy, Grand Strategies in War and Peace, Yale University Press, New Haven,
1991, s. 1-10.
12
Henry Kissenger, Dünya Düzeni, (çev. Sinem S. Gül), Boyner Yayıncılık, İstanbul,
2016, s. 400.

Cilt: 18 Sayı: 42
derecede zedelenmiştir.13 Günümüz uluslararası sistemi; geleceğin

öngörülemediği, dost ve düşman ayrımının yapılmadığı/yapılamayacağı,
çatışmaların arttığı, geleneksel güvenlik kurumlarının gevşediği bir
döneme girmiştir.14 Böylelikle ABD’nin göreceli güç kaybı ve liberal
düzenin zayıflaması hakkında tartışmalar kendini göstermiş; devletler
daha bağımsız hareket etme eğilimine girmiş ve ABD’nin göreli liderliğini
dengeleyen devletler ve bazı kurumlar ortaya çıkmıştır.15
Çin Hindistan, Rusya gibi hızla yükselen devletler, farklı kültürel,
politik ve ekonomik deneyimlere sahip olmalrına ragmen gelişmeiş
ülkeleri normlarıan ve ekonomik modellerine yeterince uyumlu değilleridr.
Bu devletlerin eski blok yapılarını andıracak şekilde hareket ettiklerini
söylemek yanlış olur, ancak belirli bir ortaklık seviyesine sahip olduklarını
da kabul edebiliriz. Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta ise özellikle
Çin ve Rusya’nın liberal dünya düzenini norm olarak baltalayacak ortamı
sağlamalarıdır. Çin, özellikle “ABD’nin tiran olarak görüldüğü bir dünyada”,
yetenek temelli diplomasiyi, ekonomik devlet yönetimini içeren ve kendi
siyasi ve ekonomik kalkınma modelini vurgulayan “asimetrik bir strateji”
benimsemiştir.16 Rusya ise normlar boyutuyla Batı’nın “ortak güvenlik
anlayışına” ve “ortak güvenlik kurumlarına” -revizyonist- sert güç
uygulamalarıyla bir ölçüde zarar vermiştir.
Bununla birlikte, yukarıda belirtilen devletler, özellikle son yirmi
yılda, liberal düzenin sağladığı avantajlardan yararlanarak yükselmişlerdir.
Liberal düzenin bu devletlerin gelişimi üzerinde iki etkisi olmuştur;
birincisi çok taraflı bölgesel veya küresel düzeyde kurulan “kulüpler”,
ikincisi ise “açık ekonomik pazar” mantığıyla sistem düzeyinde ithalat ve
ihracat özgürlüğüdür. Bazı yükselen güçler ve orta ölçekli-bölgesel güçler
(Türkiye, Brezilya, Hindistan), bölgesel, devletlerarası veya uluslarüstü
13
Ziya Öniş ve Mustafa Kutlay, “Rising Powers in a Changing Global Order: The
Political Economy of Turkey in the Age of BRICS,” Third World Quarterly, 34:8, 2013,
s. 1410.
14
Mustafa Kibaroğlu, “Paradigma Yokluğunda Küresel ve Bölgesel Politikalar
Belirlemek,” Stratejist, 23, 2019, s. 22-25.
15
Alperen Kürşad Zengin, “Paradigmasız Uluslararası Sistem ABD’nin Kontrollü
Geri Çekilişinin Bir Sonucu Olabilir”, Asya-Avrupa, 5:50, 2020, s. 57.
16
Fareed Zakaria, The Post-American World, W.W. Norton, New York, 2008, s. 123-129.

Vol: 18 Issue: 42
(BRICS, SCO, G7, G20) kulüplere katılımlarıyla, dünya düzenindeki

etkilerinin bir sonucu olarak küresel yönetişimde rol oynamaktadır. Bu
kulüpler hem küresel hem de bölgesel düzeyde ortaya çıkabilecek kriz
durumlarında ekonomik ve güvenlik odaklıçözümler oluşturmaktadır.17
Söz konusu kulüpler arasında başat aktörlerinden biir olan Çin’in
ekonomik büyümesinde, özellikle son 10 yılda ABD ve Avrupa’dan gelen
yatırımların yeri yadsınamaz. Aynı zamanda Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)
gibi küresel kurumlar da söz konusu ülkenin ekonomik kalkınmasında
önemli bir yere sahiptir.18
Tüm bu gelişmeler, Soğuk Savaş sonrası dünya düzeninin sona
erdiğini ilan etmek ve yenisinin doğacağını iddia etmek için elbette yeterli
değildir. Ancak mevcut düzenin bu şekilde devam etmesi pek olası
görünmemektedir.19 Bu belirsiz ve karmaşık geçiş döneminin temel
nedeni, bölgesel unsurların küresel ekonomi politikasındaki artan
etkisidir. Küreselleşmenin son seviyesi bölgeselleşmeye farklı bir anlam
kazandırmış ve özerk bölgesel güvenlik birimlerinin oluşmasına neden
olmuştur. Buna ek olarak, bölgesel güçlerin yükselişi ve büyük güçlerin
manevra alanının genişlemesiyle devam eden süreç,20 fırsatları ve ortaya
çıkan güç boşluklarından kaynaklanan anarşik bir durumu da beraberinde
getirmiştir. Sonuç olarak, uluslararası sistemin merkezî gücünün
zayıflaması veya bu pozisyondaki sorumluluklarını yerine getirme
konusundaki isteksizliği; fırsatlara, anarşik koşullara ve güç boşluklarına
neden olmaktadır.21
Türkiye ve Rusya’nın büyük stratejileri, yukarıda özetlenen
uluslararası sistemin yapısal dinamiklerinden büyük ölçüde etkilenmektedir.
Aslında, bu durum edinilmiş-planlanmış (deliberate) büyük stratejiden
ziyade ortaya çıkan (emergent) stratejiye doğru eğilim olarak düşünülebilir.
17
Deborah Welch Larson, “New Perspectives on Rising Powers and Global
Governance: Status and Clubs”, International Studies Review, 20:2, 2018, s. 247–254.
18
Ikenberry, “The Future of the Liberal World Order: Internationalism After
America”, s. 57-62.
19
Yeşiltaş ve Pirinççi, Küresel Dönüşüm Sürecinde Türkiye’nin Büyük Stratejisi, s. 13-14.
20
Öniş ve Kutlay, “Rising Powers in a Changing Global Order: The Political Economy
of Turkey in the Age of BRICS,” s. 1410.
21
Kissenger, Dünya Düzeni, s. 398-399.

Cilt: 18 Sayı: 42
Edinilmiş strateji, ulusal kaynakların ve araçların daha önce kesin olarak

tanımlanmış bir amaç için seferber edilmesini ifade ederken, ortaya çıkan
strateji, başlangıçta belirlenen hedeflerin ve araçların uluslararası gelişmelere
göre sürekli olarak revize edildiği bir anlayışı ifade eder.22 Bu bakımdan
her iki ülkenin de büyük stratejinin kasıtlı ve ortaya çıkan strateji
biçimleri arasında bir dengeye sahip olduğunu, ancak ortaya çıkan tipten
yana bir yapı içinde var olduklarını söyleyebiliriz.
2.1. Türkiye’nin Stratejik Özerklik Arayışı
Türkiye’nin büyük stratejisindeki mevcut uygulamaları ve geleceğe
yönelik vizyonu, uluslararası sistemdeki yapısal değişim ve/veya dönüşümün
neden olduğu jeopolitik güç boşluklarını edinilen kapasiteye göre
fırsatlara dönüştürmeye odaklanmıştır. Burada bahsedilen jeopolitik güç
boşluğu sadece askerî anlamda değil, aynı zamanda sıkı disipline dayalı
siyasi etkileşimlerin gevşetilmesi ve buna bağlı olarak aktörlere özerklik
sağlanması olarak da anlaşılabilir.
Türkiye’nin sınır ötesi askerî operasyonlar sonrasında yürüttüğü
diplomasi, güç politikasının yanı sıra adil bir küresel düzen söylemi ve
istikrarsız bölgelerdeki faaliyetleri, büyük stratejisinin işaretleridir.23
Ayrıca Türkiye, sık sık eksen değiştirme tartışmalarına konu olacak şekilde;
ne Batı ile bağlarını koparmış, ne İslam dünyasına, ne de Rusya’ya doğru
yönelmiş: Türkiye’nin “ekseni” kendi ulusal güvenliği ve ulusal çıkarları
üzerine oturmuştur. Yani Türkiye, uluslararası sistemin yapısal değişim
ve/veya dönüşümünün yaşandığı günümüzde, bu yapısal değişkenleri
dikkate alarak kendi jeopolitik tanımını yapmış ve kendi özüyle yakın
çevresine yönelmiştir.
Türkiye’nin sınır dışına yöneliminin ilk iddiası, özellikle bölgesel
siyasette özerklik arayışı olmuştur. Türkiye’nin özerklik arayışı, komşusu
olduğu dünyanın en istikrarsız bölgelerinden birinde kaslarını esnettiğini,
22
Özdemir, “Tasarlanmış ve Beliren Üst Stratejiler: Türkiye ve Diğer Orta
Büyüklükteki Devletler için Alternatifler”, s. 45.
23
Ali Karaosmanoğlu, “Büyük Stratejinin Anlamı ve İşleyişi”, Ali Karaosmanoğlu and
Ersel Aydınlı (ed.), Strateji Düşüncesi: Kuram, Paradoks, Uygulama, Bilgi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul, 2020, s. 39.

Vol: 18 Issue: 42
yeni ve gelişen ulusal kimliğini ve özgüvenini keşfettiğini yansıtmaktadır.24

Stratejik özerklik, “kendi göbeğini kendi kesmek” deyimiyle ifade edilebilir.25
Aynı zamanda, diğer devletlerle ilişkilerin tüm işleyen ve işlemeyen
boyutlarıyla, ulusal çıkarları koruma ve ulusal güvenliği güçlendirme
hedefi olarak da algılanmalıdır. Ancak kavram, bir dizi koşul veya
herhangi bir ittifakın reddi olarak anlaşılmamalıdır.26 Bu durumun getirdiği
en önemli gereklilik, ulusal güvenliğin sağlanması, ulusal çıkarların
korunması ve sürdürülmesi, dış politika hedeflerine ulaşmak için kendi
kaynaklarına dayalı yeterli fırsat ve kabiliyetlerin geliştirilmesidir.27
Türkiye’nin stratejik özerklik arayışının üç unsur çerçevesinde
oluştuğunu söyleyebiliriz; bunlardan birincisi; istikrarsız bölgeleri içeren
yakın jeopolitiğinde askerî güç kullanması ve diplomatik araçlarla siyasi
hedeflerin sağlanmasıdır. Türkiye’nin Suriye krizine müdahalesi ulusal
güvenliği merkeze alırken, çatışmaların (göreli) sona ermesinin ardından
Türkiye, Rusya ve İran’ın başını çektiği Astana platformu, diplomatik
çalışmalarla oluşturulmuştur. Birçok müzakerenin ardından alınan
kararlar sonucunda gelen “ortak açıklama”28, sadece çatışmaları ortadan
kaldırmakla kalmamış, Suriye’nin gelecekte elde edebileceği istikrarlı
yapıya da öngörü oluşturmuştur. Astana üçlüsünün uluslararası gündemde
hâlâ sıcak bir konu olan Suriye krizindeki diplomatik başarısı (tarafların
farklı görüşleri olsa da) hem Türkiye’de hem de uluslararası alanda
oldukça önemli kırılma noktalarını ortaya koymaktadır. Küresel bir
etkiye sahip olan krizin, ABD ve Batı’nın taraf olmadığı bir platformda
(Astana süreci) çözümlenmesi bu kırılmanın tezahürüdür.
24
Graham E. Fuller, “Is Turkey Out of Control?”, December 2020,
https://grahamefuller.com/is-turkey-out-of-control/, Erişim 7.12.2020.
25
Kibaroğlu, “Paradigma Yokluğunda Küresel ve Bölgesel Politikalar Belirlemek”, s. 25.
26
Yeşiltaş ve Pirinççi, age, s. 84
27
Kibaroğlu, age, s. 25.
28
Makaleler için bakınız: Türkiye, Dışişleri Bakanlığı “İran İslam Cumhuriyeti, Rusya
Federasyonu Ve Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlarının Suriye Ihtilafını Sona
Erdirmek Için Siyasi Süreci Canlandırmak Için Üzerinde Mutabık Kalınan Adımlara
Ilişkin Ortak Açıklaması, Aralık 2016, https://www.mfa.gov.tr/rusya-federasyonu_-
turkiye-cumhuriyeti-ve-iran-islam-cumhuriyeti-disisleri-bakanlarinin-suriye-
ihtilafinin-sonlandirilmasina-mat.tr.mfa, erişim 8.12.2020.

Cilt: 18 Sayı: 42
Türkiye’nin Libya’ya müdahalesi ve ardından Doğu Akdeniz’deki

mücadelesi, Suriye krizinden farklı motivasyonlara sahiptir. Suriye
krizine askerî müdahalenin sonuçları itibariyle uluslararası alanda etkileri
olsa da, Türkiye’nin ulusal güvenliğini merkeze almıştır. Ancak Doğu
Akdeniz’deki mücadele Türkiye’nin gelecek vizyonuyla ulusal çıkarlarını
koruması üzerine şekillenmiştir. Enerji kaynaklarına ciddi derecede dış
bağımlılığı olan Türkiye için Doğu Akdeniz’in zengin doğal gaz ve petrol
kaynakları keşfedilmekte ve keşfedilmeyi beklemektedir. Bu meyanda,
bölgedeki diğer ülkeler gibi Türkiye de kıta sahanlığı içinde yer alan
bölgelerde enerji arama faaliyetleri yürütmektedir.29 Libya UMH’sı (diğer
tüm gruplara karşı meşru bir varlığı olan), 30 tarafında yer alan Türkiye,
geleneksel Batılı ortaklarından ve NATO güçlerinden beklediği desteği
alamamış, hatta olayların tırmandığı bir alanda onlarla (ABD, Fransa,
Yunanistan gibi) karşı karşıya gelmiştir. Aynı zamanda Libya özelinde
Rusya ile ayrı taraflarda yer alırken, ulusal çıkarlarını hem askerî hem de
diplomatik yollarla (özellikle zorlayıcı diplomasi) korumuş ve yakın
çevresindeki bir diğer istikrarsız bölgede de çatışmaları durdurmakta
etkinlik sağlamıştır. Bu bağlamda, Doğu Akdeniz’deki başarılı sonuçlar,
Türkiye’nin stratejik özerklik arayışını ve bölgesel bir güç olarak statüsünü
güçlendirmiştir.
Son olarak üçüncü yakın jeopolitik düzlem ise, II. Karabağ Savaşı
sırasında ve sonrasında Türkiye’nin diplomatik araçları minvalindeki
etkinliğidir. Rusya’nın arabuluculuğunda Azerbaycan ile Ermenistan
arasında imzalanan anlaşmanın maddelerinde Türkiye’den bahsedilmese
de, Bakü’nün talebi üzerine, Türk askerinin Rus birlikleriyle birlikte
bölgede bulunması akit taraflarca kabul görmüştür. Bu konunun sonuçları
Türkiye için iki boyutludur; bunlardan birincisi Türkiye’nin bölgesel güç
statüsüdür. 1990’lı yıllarda Karabağ konusunda atılan adımların devamı
olarak, Türkiye’nin yakın çevresindeki olaylara kayıtsız kalmadığı ve
29
Kemal İnat, “Türkiye’nin Doğu Akdeniz Politikası: Hedefler, Araçlar, Yöntemler,”
Kriter, 5:49, 2020, s. 26-27.
30
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye-Libya İkili İlişkiler”,
http://www.mfa.gov.tr/bilateral-relations-between-turkey-and-libya.en.mfa, erişim
27.11.2020.

Vol: 18 Issue: 42
büyük stratejisi sonucunda Minsk Grubu’nun bölgedeki etkinliğinin

azalmasına rağmen Türkiye’nin Rus nüfuzuna denge getirdiği söylenebilir.
İkinci boyut ise Azerbaycan ile Nahçıvan arasında kurulacak
koridorun Türkiye ve Türk Dünyası adına getireceği kazanımlardır. Türk
Dünyası’nın en önemli koridoru yirminci yüzyılın başlarında Rusya
tarafından koparılan Nahçıvan’dır ve tarihin bir tuhaflığı olarak, tam yüz
yıl sonra Rusya’nın girişimiyle başlayan Azerbaycan ve Ermenistan
arasındaki anlaşma ile bu koridorun yeniden açılması, Türkiye’nin Türk
Dünyası ile doğrudan kara bağlantısının kurulması anlamına gelmektedir.31
Bu bakımdan söz konusu durum bölgesel kapsamı aşan özelliklere sahiptir.
Türkiye’nin stratejik özerklik arayışının ikinci unsuru, savunma
sanayine yapılan yatırımlar yoluyla millileşme hareketidir. Türkiye’nin
stratejik silah kapasitesindeki artış iki şekilde gerçekleşmektedir;
bunlardan ilki tedariktir. Bir devletin gerekli silah teknolojisine erişim
kapasitesi yetersizse, bu sistemi ithal etmek makul bir yoldur.32 İkincisi
ise savunma sanayinin Türkiye’nin kendi kapasitesi ve imkânları
dâhilinde millileşmesidir. Türkiye’nin son dönemde geliştirdiği silah
sistemlerinin bir kısmı etkin bir şekilde kullanılırken, bir kısmı da seri
üretime hazır haldedir. Bunlardan bazıları; millî korvet MILGEM, millî
taarruz helikopteri T129 ATAK, millî muharebe tankı ALTAY, millî
piyade tüfeği MPT-76, millî muharebe uçağı TF-X, T625 helikopteri,
silahlı temel eğitim uçağı HÜRKÜŞ, füzeler (CIRIT, Kaplan, Mızrak,
HISAR, Som, Bora), Bayraktar TB2, ANKA ve Karayel, GÖKTÜRK-1
uydusu ve çeşitli zırhlı muharebe araçlarıdır.33 Askerî güç araçlarının bu
kadar çeşitlendiği ve millileştiği Türk Savunma Sanayii’nin uluslararası
yansımaları da ön plana çıkmaktadır. Örneğin, Türk İHA ve SİHA’larının
özellikle Suriye ve Libya’daki faaliyetleri, sadece askerî gücün bir
yansıması olarak değil, aynı zamanda caydırıcılığın siyasi amacı olarak da
hizmet etmektedir.34
31
İlyas Topsakal, “Nahcivan Koridoru: Stratejik İşbirliğinin Lojistiği,” Kriter, 5:52, 2020.
32
Hasan Basri Yalçın, “Stratejik Silah Kapasitesi”, (ed.) Abdullah Erboğa, Türkiye’nin
Stratejik Silah Kapasitesi, SETA, İstanbul, 2019, s. 24.
33
Abdullah Erboğa, “Türkiye’nin Stratejik Silah Kapasitesi ve Silahlanma Stratejisi”,
(ed.) Abdullah Erboğa, Türkiye’nin Stratejik Silah Kapasitesi, 2019, s. 75.
34
Arda Mevlütoğlu’nun çalışmalarıyla bütünleşen ve Türk savunma sanayii ile ilgili

Cilt: 18 Sayı: 42
Türkiye’nin uluslararası sisteme dair önemli bir eleştiri getiren

stratejik özerklik arayışının üçüncü unsuru ise “Dünya 5’ten Büyüktür”
sloganıdır. 24 Eylül 2014 tarihinde Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı
R. Tayyip Erdoğan, BM 69. Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmada bu
konuya değinmiş ve Irak, Suriye, Filistin, Yemen, Libya, Afganistan ve
Ukrayna’daki uluslararası krizlerin çözümsüzlüğü üzerinde durmuştur.
Daha sonra BMGK’nin, yapısı, etkisizliği ve “sadece bir ülke tarafından
alınan kararlar” nedeniyle temsil kriziyle ilgili eleştirilerini dile
getirmiştir.35 Türkiye’nin BM içindeki temsil krizine önerdiği çözüm ise,
“BMGK daimi üye sayısının 5 yerine 20 olması ve kıta, inanç, köken ve
diğer faktörler dikkate alınarak belirlenmesi” şeklindedir.36 Türkiye’nin
BMGK’ye yönelik eleştirisi ve beklentisi, Soğuk Savaş dönemi koşullarına
dayalı güvenlik mimarisinin işleyişinin mevcut dünya düzenine uymadığı
yönündedir. Bu bağlamda tüm normatif yönleriyle birlikte ortaya konan
eleştiri ve öneriler, Türkiye’nin uluslararası arenadaki stratejik özerklik
arayışının bir yansıması olarak değerlendirilebilir.
2.2. Rusya: Çok Kutuplu Bir Dünyada Büyük Bir Güç Olmak
Rusya’nın büyük stratejisindeki gelecek vizyonu, uluslararası sistemin
çok merkezli yapısını ve büyük bir güç olma arzusunu vurgulayan
politikaların bir bileşimini içermektedir. Çok merkezli sisteme yapılan
vurgu ve büyük bir güç olma arzusu ayrı ayrı değerlendirilebilecek unsurlar
değil aksine; her iki unsur da birbirinin hem nedeni hem de sonucudur.
Daha somut bir ifadeyle, çok merkezli uluslararası sistem, Rusya’nın
küresel düzeyde manevra alanını artırırken aynı zamanda bu sistemdeki
merkezlerden biri olarak yerini sağlamlaştırma gayesi getirmektedir.
önemli analizlere ve Türkiye’nin İHA teknolojisi ve kullanımına yansımalarına

ulaşabileceğimiz kaynaklar için bkz: https://www.siyahgribeyaz.com/2020/07/
bloomberg-01.html, erişim 18.12.2020.
35
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, “Birleşmiş Milletler 69’uncu Genel
Kurulu Genel Görüşmelerinde Yaptıkları Konuşma”, Eylül 2014,
https://www.tccb.gov.tr/konusmalar/353/2936/birlesmis-milletler-69uncu-genel-
kurulu-genel-gorusmelerinde-yaptiklari-konusma, erişim 8.12.2020.
36
Recep Tayyip Erdoğan, Yeni Türkiye Vizyonu: Dünya 5’ten Büyüktür,
Cumhurbaşkanlığı Yayınları, Ankara, 2017, s. 13.

Vol: 18 Issue: 42
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in, 43. Münih Güvenlik

Konferansı’nda37 uluslararası sistem adına yukarıda ele aldığımız unsurları
ifade etmesi açısından çok önemli veriler sunmaktadır. Putin konuşmasında,
Soğuk Savaş sonrasında ortaya çıkması beklenen tek kutuplu dünya
düzeninin ortaya çıkmadığını, aksine küreselleşmenin etkisiyle özellikle
ekonomik olarak yeni güçlerin sahneye çıktığını vurgulamıştır. Bu
bakımdan ona göre tek kutupluluk kabul edilemez olmaktan ziyade,
aslında imkânsızdır. Aynı zamanda, küresel güvenlik mimarisinin
BM’den ziyade NATO ve AB’nin çıkarlarına hizmet etmesinin büyük bir
hata olduğunu belirterek BM’nin işlevsiz hale geldiğini savunmuştur.
Rusya’nın yayınladığı ulusal güvenlik stratejisi belgelerinin (UGSB)
neredeyse tamamında çok kutupluluğa yapılan vurgu devam etmiştir. 1997
yılı UGSB’de38 çok kutuplu bir sistemin ortaya çıkışının daha uzun bir
süre içinde gerçekleşeceği vurgulanmıştır. Uluslararası alandaki
sorunların tek taraflı uygulamalarla çözülmesinin oldukça yaygın olduğu
da belirtilmiştir. 2000 yılı USGB’de ise 39 uluslararası sistemin dinamik bir
sürece dönüştüğüne işaret edilmiş ve “önemli sayıda devletin ekonomik ve
siyasi olarak güçlenmesinin, çok taraflı yönetişim ve çok kutupluluk için
uyumlu mekanizmaların ortaya çıkmasını” güçlendirdiği iddia edilmiştir.
2009 yılı USGB’de40 “uluslararası sistemin iki kutuplu sistemden çok
kutuplu sisteme geçişi, Rusya’nın aktif ve pragmatik bir dış politika ile
dünya sahnesindeki etkisini artırmasına izin vermektedir” ifadesi ile, daha
önce bahsedilen “uluslararası sistemdeki yapısal değişim ve/veya dönüşümün
Rusya’ya manevra alanı sağladığı” iddiasını doğrulamaktadır. 2015 yılı
USGB’de ise41 ABD ve NATO ile ilgili eleştiriler devam ederken, çok
kutuplu sistem kesin olarak kabul edilmiştir.
37
President of Russia, “Speech and the Following Discussion at the Munich
Conference on Security Policy”, February 2007, http://en.kremlin.ru/events/president/
transcripts/24034, erişim 11.12.2020.
38
Russian National Security Blueprint, December 1997, https://fas.org/nuke/guide/
russia/doctrine/blueprint.html, erişim 11.12.2020.
39
The Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation, “National Security
Concept of the Russian Federation”, January 2000, https://archive.mid.ru/en/web/
guest/foreign_policy/official_docutoments/-/asset_publisher/CptICkB6BZ29/content/
id/589768, erişim 11.12.2020.
40
National Security Strategy of the Russian Federation to 2020.
41
Russian National Security Strategy 31 December 2015, http://www.ieee.es/

Cilt: 18 Sayı: 42
Rusya’nın ulusal güvenlik belgelerinde çok kutupluluğa yaptığı vurgu,

uluslararası sistemde kendisi için belirlediği rolün kavramsallaştırılması
açısından büyük önem taşımaktadır. Büyük bir güç olarak kabul edilme
yolunda gösterdiği küresel etkinlik, uyguladığı politikaların şekillenmesine
yol açmıştır. Rusya’nın Gürcistan ve Ukrayna’ya askerî müdahalesi, ulusal
güvenliğin ötesine geçen siyasi hedeflerin işleyen süreçlerine bu noktada
dikkat çekmektedir. Açıkça belirtmek gerekirse, bu müdahaleler Rusya’nın
jeopolitik güvensizliğini ortadan kaldırırken, “büyük güç olma” arzusunu
da hayata geçirmiştir. Gürcistan müdahalesinden sonra yayınlanan 2009
USGB’de, “Rusya, çok kutuplu uluslararası sistemde rekabet gücünü
artırmış, önemli bir aktör olarak ulusal çıkarlarını savunma potansiyelini
geri kazandırmıştır... dünya lideri olmak için dinamik bir süreç böylelikle
sağlanmıştır”42 ifadesi: Rusya’nın ulusal güvenliğiyle bağlantılı, ancak
daha üst düzeyde bir amaca hizmet eden büyük strateji vizyonunun bir
tezahürüdür.
Bu bağlamda, Rusya’nın Suriye krizine askerî müdahalesi için ayrı
bir parantezin açılması gerekiyor. Suriye’deki olaylar tırmanırken Esad
rejimini desteklemeye devam eden Rusya, rejimin artık uzaktan ayakta
tutulamayacağını anlayınca askerî müdahale yolunu seçmiştir. Bu
müdahale, diğer askerî müdahalelerinden (Gürcistan ve Ukrayna) farklı
olarak, uzun vadeli ulusal çıkarları gerçekleştirmek için yapılmıştır.
Ukrayna’ya yapılan müdahalenin ardından yayınlanan 2015 yılı
USGB’de:43 “…[Rusya’nın] en önemli uluslararası sorunların çözümünde,
stratejik istikrarın sağlanmasında ve devletlerarası ilişkilerde uluslararası
hukukun üstünlüğünün sağlanmasındaki rolü artmıştır... karşılıklı yarar
sağlayan ortaklıklar sürdürmeyi hedefleyerek, önde gelen bir dünya gücü
olarak statüsünü pekiştirmeyi başardı.” ifadesi; Rusya’nın büyük stratejisinin
bir parçası olarak uluslararası sistemde kendisi için belirlediği rolün önemli
bir yansımasıdır.
Galerias/fichero/OtrasPublicaciones/Internacional/2016/Russian-National-Security-
Strategy-31Dec2015.pdf, erişim 12.12.2020.
42
National Security Strategy of the Russian Federation to 2020.
43
Russian National Security Strategy 31 December 2015.

Vol: 18 Issue: 42
Uluslararası sistemde hâlâ sıcak bir konu olan Suriye krizi konusunda
çeşitli diplomatik adımlarla Rusya liderliğinde Türkiye ve İran’ın
katılımıyla oluşturulan Astana platformu, mevcut çatışmaları durdurmayı
başarmıştır. ABD ve Batı’nın bu sürecin dışında kalması; uluslararası
sistemin yapısal değişim ve/veya dönüşümünün yol açtığı jeopolitik güç
boşluklarının, küresel ölçekte etkinliğini göstermeye çalışan Rusya’nın
manevra alanını nasıl genişletebileceğinin en bariz örneğidir.
Rusya, Libya’da Suriye’de olduğu kadar etkinlik elde edememiştir;
Libya’daki meşru hükûmete karşı çıkan güçlere verdiği desteğin tarihsel
bir arka planı ile varlık göstermiştir. Rusya’nın Libya’ya yaklaşımı, Çarlık
döneminde başlayan ve Sovyetler Birliği döneminde Kuzey Afrika’ya
müdahaleleriyle devam eden bir rutinin yeniden dirilişidir. Rusya’nın
Orta Doğu ve Kuzey Afrika (MENA) bölgelerindeki faaliyetleri, özellikle
Libya topraklarındaki Rus petrol şirketlerinin korunması ve sahalarının
genişletilmesi üzerinedir.44 Bu bağlamda Rusya, hem uluslararası alanda
ABD ve Batı’ya karşı rekabet gücünü artırmış hem de Karadeniz’in
ötesinde varlık göstererek manevra alanını genişletmiştir.
Rusya’nın büyük stratejisi doğrultusunda müdahale ettiği bir diğer
bölge de Güney Kafkasya’dır. Rusya’nın Güney Kafkasya’daki son
gelişmelere dair politikaları, Suriye meselesinden sonra yakın çevresinde
de sorun çözücü aktör statüsünü güçlendirmiştir. Bu bakımdan Rusya,
Türkiye’nin bölgeye müdahalesini gönülsüzce kabul ederek, Batılı
güçlerin ve NATO’nun etkisiz hale gelmesini sağlamıştır. Bu açıdan
bakıldığında Rusya, yakın çevresindeki çatışma durumunda taraflara
bilinçli olarak aşırı taahhütlerde bulunmaktan kaçınmaya çalışan bir dizi
taktik hamle yapmıştır. Bu hamleler Rusya’nın bölgedeki, neo-emperyal
nostaljinin kalıntılarına karşı pragmatizm duygusunu yansıtmaktadır.45 Bahsi
geçen pragmatizm, Rusya’nın yakın çevresine yönelik politikalarındaki yeni
stratejisinin bir parçasıdır.
44
H. Andrew Schwartz and Caleb Diamond, “Exploiting Chaos: Russia in Libya”,
CSIS, September 2020, https://www.csis.org/blogs/post-soviet-post/exploiting-chaos-
russia-libya, erişim 22.12.2020.
45
Laurence Broers, “Perspectives | Did Russia Win the Karabakh War?”, Eurasianet,
November 2020, https://eurasianet.org/perspectives-did-russia-win-the-karabakh-war,
erişim 31.12.2020.

Cilt: 18 Sayı: 42
Bu yeni strateji, mevcut anlaşmalara dayanan meşru iddiaları içeren

bir yapıya bağlı kalırken, aynı zamanda sınırlarına yakınlıklarına göre
bölge ülkelerine müdahaleci politikaları desteklemekle ilgilidir.46
3. Kavramsal Bağlam II: Akıllı Uyum ve Esnek Rekabet
Akıllı uyum kavramı, bir devletin ulusal güvenliğini sağlamak
ve/veya ulusal çıkarlarını ilerletmek için başka bir devlet veya devlet
grubuyla ilişkilerinin yapısını ifade eder. Devletler, yakın müttefikler
bulmak ve/veya ittifak kurmaktan ziyade, uluslararası sistemin yapısal
değişimine veya dönüşümüne dayalı bir koalisyon oluşturabilirler.
Devletler koalisyonlar kurarken ulusal güvenliklerine öncelik verirlerse
ortak tehdide karşı dengeleyici bir stratejiye yönelirken, ulusal çıkarlarını
ilerletmek için revizyonist davranabilirler. Bu tür ilişki modellemelerinde
belirsizlik ve sürdürülebilirlik konuları ön plana çıkarken, uzun vadeli
stratejilerden ziyade orta ve kısa vadeli stratejilere yönelme eğilimi olabilir.
Bu bakımdan, akıllı uyum kavramının teorik bağlamının, saldırgan
ve savunmacı realizmin teorik önermelerinin eklektik bir biçimi olduğu
söylenebilir. Ulusal güvenliğin ön planda tutulduğu bir ortamda, ikili
ilişkilerin gelişmesi ve/veya ortaklık kurma çabalarının temeli tehdit
dengesi teorisi ile açıklanabilir.47 Devletlerin ulusal güvenliklerini
sağlamak için diğer devletlerle ittifak veya ortaklık kurma eğilimlerinde
tehditlerinin ortaklığı belirleyicidir.48 Bu tür devletler genellikle sahip
olduklarından memnundur ve güvenlik ararlar.
46
Vladimir Frolov, “Пусть полыхает. Как изменилась политика России на
постсоветском пространстве”, (Let It Blaze! How Has Russia’s Policy Changed In
The Post-Soviet Space?) Republic Ru., October 2020, https://republic.ru/posts/98310,
erişim 31.12.2020.
47
Stephen M. Walt tarafından “İttifak Oluşumu ve Dünya Gücü Dengesi” adlı
çalışmasında açıklandığında kavramın kendisine doğrudan bir referans yoktur.
(International Security, 9:4, 1985), The Origins of Alliances (İttifakların Kökenleri)
adlı kitabında (Cornell, 1987) “tehdit dengesi” kavramını öne sürer ve güç dengesi
teorisine bir alternatif ortaya koymaya çalışır. Walt, uluslararası ilişkiler disiplininde
neo-realist okulun savunmacı gerçekçileri arasında kabul edilir.
48
Stephen M. Walt, “Balancing Threat: The United States and The Middle East,” Yale
Journal of International Affairs, July 2010, https://www.yalejournal.org/publications/
balancing-threat-the-united-states-and-the-middle-east, erişim 31.12.2020.

Vol: 18 Issue: 42
Ulusal çıkarların geliştirilmesinin ön planda tutulduğu bir ortamda,

başka bir devlet ve/veya devlet grubuyla ortak hareket eden bir devletin
politikaları, çıkarlar dengesi teorisi ile açıklanabilir.49 İttifaklar sadece
tehdit, korku ve tehlike tarafından motive edilmez, aynı zamanda ortaya
çıkan fırsatlar ve kazanımlar tarafından da yönlendirilebilir.50 Böylece
Ulusal çıkarlarını ilerletmek isteyen sınırlı revizyonist devlet(ler) ve
sınırsız revizyonist devletler bir koalisyon oluşturabilir ve bu koalisyon da
bandwagoning olarak adlandırılır.51
Esnek rekabet kavramı ise ulusal çıkar ve ulusal güvenlik
motivasyonlarının örtüştüğü ve çatıştığı alanlardaki ilişkiyi ifade eder.
Olay ve durum temelli koalisyoncu ilişkilerin yoğunlaştığı bu alandaki
rekabette, askerî gücün karşılıklı kullanımı ertelenirken, birbirini caydırmak
için daha savunmacı bir yol izlenmektedir. Bu devletler, ilişkilerinin
boyutlarını farklı alanlarda genişleterek, daha fazla rekabet yerine mümkün
olan her alanda uyumu tercih edebilirler. Bir başka açıdan bakıldığında, iki
devlet arasındaki şiddetli rekabet onları uluslararası sistemin ilerleyişinden
mahrum bırakırsa ve rekabetin maliyeti kar ve zarar açısından avantajlı
değilse, daha esnek bir rekabet modeline yönelebilirler.
Ancak her iki durumda da belirsizlik ve sürdürülebilirlik konuları
ön plana çıkarken, rekabet istikrarlı bir seyir izlemediği için ittifak içinde
güvenlik sorunları ortaya çıkabilir. Bu durumu en iyi açıklayan kavram
“ittifakta güvenlik ikilemi”dir. İttifak bağları, özellikle çok kutuplu
sistemlerde ulusal çıkarların güvence altına alınması ve ilerletilmesi
bağlamında belirsizdir. İttifak ortakları birbirlerini terk edebilir ve/veya
istenmeyen bir savaşa sürükleyebilirler. Böylelikle ittifak üyesi bir devletin
tehditlerden korunması, onu başka bir devlete karşı savunmasız hale
getirdiğinde güvenlik ikilemi ortaya çıkar.52 Saldırı-savunma dengesinde
49
Randall Schweller tarafından geliştirilen konsept, Walt’un “tehdit dengesi” teorisine
bir alternatif sunarak, ittifaklar oluşturmada ulusal çıkarların etkisine dikkat çekiyor.
Schweller, neo-realist okulun saldırgan gerçekçileri arasındadır.
50
Randall Schweller. “Bandwagoning For Profit: Bringing The Revisionist State Back
in,” International Security, 19:1, 1994, s.79.
51
Schweller, “Bandwagoning For Profit: Bringing The Revisionist State Back
Revisionist in,”, s. 93-98.
52
Glenn H. Snyder, “The Security Dilemma in Alliance Politics”, World Politics, 36:3,
1984, s. 466–468.

Cilt: 18 Sayı: 42
saldırı kolaysa ittifaklar sıkı bir yapı içinde kalır ancak savunma durumu
avantajlı ise devletler sorumluluk alanlarını aşarak daha fazla pay almaya
çalışırlar ve bu nedenle dengeleme stratejisi başarısız olur.53
Değerlendirme: Türkiye Rusya İlişkilerinde Akıllı Uyum ve
Esnek Rekabet
Türkiye ve Rusya’nın büyük stratejilerini analiz ederek, uluslararası
sistemi ve bu sistemde oynamak istedikleri rolleri örtüşen kavramlarla
tanımlayarak belli bir örüntü ortaya koymaya çalıştık. Bu örüntünün
gösterdiği gibi, her iki ülkenin ulusal çıkarlarının tamamen örtüştüğünü
veya çatıştığını söylemek oldukça eksik bir yorumdur. Bu bağlamda
tamamen olumsuz ya da olumlu bir ilişki tanımlaması yerine, daha
gerçekçi bir alternatif bakış açısı olarak uluslararası alanda Türkiye ve
Rusya arasındaki akıllı uyum ve esnek rekabete odaklanmak gerekiyor.
Her iki ülkenin de büyük stratejilerini incelediğimizde, mevcut
uluslararası düzenden memnun olmadıklarını ve buna bağlı olarak ulusal
güvenlik sorunlarıyla baş başa kaldıklarını görüyoruz. Bu bakımdan her
iki ülkenin de kendileri için tasarladıkları rolün bir sonucu olarak bir
dünya düzeni arayışında olduklarını söyleyebiliriz. Düzen merkezli
mantık, iki ülkenin zaman zaman yaşadığı güvenlik ikileminin belirli bir
dereceye kadar azalmasına yol açabilir. Bu bakış açısı, devletlerin
seçeneklerinin sıfır toplamlı bir oyundan daha fazlası olabileceğini
göstermektedir. Güvenlik ikilemi yaşayan devletler uluslararası bir düzen
kurmak için seçimler yaparlarsa, karar alıcılar arasındaki karşılıklı anlayış
güvenlik ikilemlerini yumuşatabilir.54 Söz konusu düzenin doğasının
uluslararası bir etkiye sahip olabileceğini kabul etmekle birlikte, bunun
bölgesel boyutta bir arayış meselesi olduğunu söylemeliyiz.
Rusya’nın bölgesel bir güç olan Türkiye ile rekabet ve uyum içinde
olması oldukça mantıklıdır.55 Çünkü ABD’nin çatışma bölgelerinden
53
Thomas J. Christensen and Jack L. Snyder, “Chain Gangs and Passed Bucks:
Predicting Alliance Patterns in Multipolarity”, International Organization, 44:2, 1990,
s. 140-143.
54
Ali Bilgiç, “‘Güvenlik İkilemi’ ni Yeniden Düşünmek Güvenlik Çalışmalarında Yeni
Bir Perspektif”, Uluslararası İlişkiler, 8:29, 2011, s. 132.
55
Alexander Baunov, “Why Russia Is Biding Its Time on Nagorno-Karabakh”,
Carnegie Moscow Center, October 2020, https://carnegie.ru/commentary/82933, erişim

Vol: 18 Issue: 42
dışlanmasını sağlamanın (bu Rusya için çok önemlidir) en iyi yolu bu

alanlarda etkili olan bir devletle çalışmaktır. Türkiye’nin kendi ulusal
çıkarları ve uluslararası alandaki stratejik özerklik arayışının pragmatik
yolları da Rusya’dan geçmektedir. Bu bağlamda, bir düzen yaratmaya
yönelik her adım, bahsettiğimiz akıllı uyum ve esnek rekabetin bir
parçasıdır. Başka bir deyişle, uluslararası sistemin yapısal değişim ve/veya
dönüşüm sürecinde Rusya, Türkiye’yi uluslararası arenadaki etkinliğini
artırmak için yararlı bir araç olarak görürken, Türkiye, Rusya’yı stratejik
özerkliğini güçlendirmek için kullanabileceği bir denge unsuru olarak
görmektedir.
Türkiye ve Rusya’nın Suriye’deki durumunu incelediğimizde; Astana
görüşmeleri ile her iki ülkede diplomatik zeminde “sorun çözücü aktörler”
olarak uluslararası sistemdeki imajını yükseltmiştir. Suriye konusunda ortak
adımlar atmayı öğrenen iki ülke, Libya konusunda ise karşıt tarafları
desteklemelerine rağmen, esnek rekabete ve akıllı uyuma yönelmişlerdir.
Güney Kafkasya’daki çatışmaların Rusya ve Türkiye’nin aktif
katılımıyla çözülmesi, Azerbaycan ile Ermenistan arasında uzun süredir
devam eden bir çatışmanın sonucu olarak görülse de, bu başarılı
politikanın uluslararası sistemin yapısal çıktılarıyla da ilgili olduğunu
söylemek mümkündür. ABD’nin geri çekildiği ya da göreli güç kaybettiği
uluslararası sistemde ortaya çıkan jeopolitik güç boşluğu doldurulabilmiş,
Rusya ve Türkiye’nin öncülüğünde sorun çok taraflılıktan bölgesel çizgiye
taşınmıştır. Her iki devlet son 30 yılın en önemli çatışma alanlarından
birinde en azından çatışmayı durdurmayı başarmıştır. Bu bağlamda, iki
ülke arasında var olduğunu iddia ettiğimiz akıllı uyumun ve esnek
rekabetin, Güney Kafkasya’daki son durumun bir sonucu olarak
kanıtlandığını söyleyebiliriz.
Türkiye ve Rusya ilişkilerindeki asimetrik durumu akıllı uyuma ve
esnek rekabete dönüştüren önemli bir diğer faktörde; Türkiye’nin askerî
kapasitesini artırabilmesiyle ilgilidir.56 Türkiye’nin (S)İHA teknolojisinin,57
31.12.2020.
56
Şener Aktürk, “A Realist Reassessment of Turkish-Russian Relations, 2002-2012:
From the Peak to the Dip?,” Caspian Strategy Instute, January 2013, http://home.ku.
edu.tr/~sakturk/Akturk_2013_Turk_Rus_Relations.pdf, erişim 25.12.2020.

Cilt: 18 Sayı: 42
Rus menşeili hava savunma sistemlerine üstünlüğü, 58 ve böylelikle Suriye

ile Libya’daki başarıları her iki bölgedeki zorlayıcı diplomasi pratiği
karşısında Türkiye’nin elini güçlendirmiştir. Rusya ise bir NATO ve
ABD müttefiki olarak Türkiye’nin geleneksel ortaklarıyla yaşadığı
sorunların yol açtığı durumları, ikili ilişkilerde dengenin yönünü kendi
lehine kurmak için pragmatik bir şekilde kullanmaya çalışmıştır.
Sonuç olarak, Türkiye-Rusya ilişkilerini stratejik ortaklık üzerinden
okumak ve/veya pembe gözlüklerle üst düzey bir iş birliği olarak görmek
veya korku paranoyası içerisinde ontolojik bir güvenlik ikilemi olarak
yorumlamak, ikili ilişkilerin değerlendirilmesinde oldukça dar ve
sürdürülemez bir boyuta yol açmaktadır. “Stratejik Ortak”tan “Tarihsel
Düşman”a (ya da tam tersi) geçişin oldukça kısa sürede gerçekleşebileceği
görülmüştür.
Summary
The main purpose of this study is to provide a better understanding
of Türkiye and Russia’s bilateral relations by reviewing the history of those
relations, especially in light of recent events in Syria, Libya, and the South
Caucasus, and evaluating their grand strategies. In this regard, as a juste
milieu, instead of focusing solely on their fierce competition and hostile
discourse −or on the other extreme− their discourse of “strategic
partnership”, which has emerged through the evaluation of recent events
−we focus on the ‘grey zone,’ where the two extremes come together, in
which smart alignment and flexible competition are found.
The methodology of the study consists of two conceptual parts; in the
first part, the concept of grand strategy has been explained by examining the
literature that addresses Türkiye’s and Russia’s national security and future
57
David Axe, “Turkey Has a Drone Air Force. And It Just Went to War in Syria”,
National Interest, March 2020, https://nationalinterest.org/blog/buzz/turkey-has-drone-
air-force-and-it-just-went-war-syria-128752, erişim 25.12.2020.
58
Seth Frantzman, “Russian air defense systems outmatched by Turkish drones in
Syria and Libya,” Long War Journal, June 2020, https://www.longwarjournal.org/
archives/2020/06/russian-air-defense-systems-outmatched-by-turkish-drones-in-syria-
and-libya.php, erişim 25.12.2020.

Vol: 18 Issue: 42
vision dynamics. Instead of explaining the grand strategies of Türkiye and

Russia separately (which is beyond the scope of this study), a pattern has
been sketched out around two dynamics. The first consists of the
geopolitical insecurity that surrounds the concept of national security and,
accordingly, the self-help phenomenon. The second dynamic is that of the
interplay of opportunities and risks created by the current world order, in
which the structural transformation of the international system is affecting
both countries. In the second conceptual part of the study, the grand
strategy pattern that is traced in the first section in order to explain
Türkiye-Russia relations has been tested through the concepts of “smart
alignment” and “flexible competition”. First, these concepts have been
defined according to the theoretical propositions of offensive and defensive
realism; then an evaluation has been presented, focusing on the regional
events pertinent to the two countries. In the conclusion, the future of
Türkiye-Russia relations has been analysed through alternative scenarios.
Çatışma Beyanı:
Araştırmanın yazarları olarak herhangi bir çıkar çatışması beyanımız
bulunmamaktadır.
Araştırmacıların Katkı Oranı Beyanı:
Yazarların çalışmaya katkı oranı %50’dir.
KAYNAKÇA
Basılı Eserler
ART Robert J. (2004). A Grand Strategy for America, Cornell University Press,
Ithaca.
BİLGİÇ Ali (2011). “Güvenlik İkilemi’ni Yeniden Düşünmek Güvenlik
Çalışmalarında Yeni Bir Perspektif”, Uluslararası İlişkiler, 8:29, 132.
BRANDS Hal (2014). What Good İs Grand Strategy?: Power and Purpose İn
American Statecraft From Harry S. Truman To George W. Bush, Cornell
University Press, Ithaca.
CHRISTENSEN Thomas J. ve SNYDER Jack L. (1990). “Chain Gangs and
Passed Bucks: Predicting Alliance Patterns in Multipolarity”, International
Organization, 44:2, 137-168.

Cilt: 18 Sayı: 42
DENNİS M. Drew ve Donald M. Snow (2006). Making Twenty-First Century

Strategy: A Introduction to Modern National Security Processes and Problems,
Air University Press, Maxwell AFB: Alabama.
ERBOĞA Abdullah (2019). “Türkiye’nin Stratejik Silah Kapasitesi ve
Silahlanma Stratejisi”, (ed.) Abdullah Erboğa, Türkiye’nin Stratejik Silah
Kapasitesi, SETA, 69-104.
ERDOĞAN Recep Tayyip (2017). Yeni Türkiye Vizyonu: Dünya 5’ten Büyüktür,
Cumhurbaşkanlığı Yayınları, Ankara.
GADDİS John L. (2018). On Grand Strategy, Penguin Press, New York.
IKENBERRY G. John. (2011). “The Future of The Liberal World Order:
Internationalism After America”, Foreign affairs, 90:3, 56-68.
İNAT Kemal (2020). “Türkiye’nin Doğu Akdeniz Politikası: Hedefler,
Araçlar, Yöntemler”, Kriter Dergisi, 5:49, 26-27.
KARAOSMANOĞLU Ali (2020). “Büyük Stratejinin Anlamı ve İşleyişi”,
(ed.) Ali Karaosmanoğlu ve Ersel Aydınlı, Strateji Düşüncesi: Kuram,
Paradoks, Uygulama, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 7-43.
KENNEDY Paul (1991). Grand Strategies in War and Peace, Yale University
Press, New Haven.
KİBAROĞLU Mustafa (2019). “Paradigma Yokluğunda Küresel ve Bölgesel
Politikalar Belirlemek”, Stratejist, 23, 20-25.
KISSENGER Henry (2016). Dünya Düzeni, Boyner Yayıncılık, İstanbul.
LARSON Deborah W. (2018). “New Perspectives on Rising Powers and Global
Governance: Status and Clubs”, International Studies Review, 20:2, 247–254.
MARTEL William C. (2015). Grand Strategy in Theory and Practice: The Need
for An Effective American Foreign Policy, Cambridge University Press,
Cambridge.
ÖNİŞ Ziya ve KUTLAY Mustafa (2013). “Rising Powers in a Changing
Global Order: The Political Economy of Turkey in the Age of BRICS”,
Third World Quarterly, 34:8, 1409-1426.
ÖZDEMİR Haluk (2020). “Tasarlanmış ve Beliren Üst Stratejiler: Türkiye ve
Diğer Orta Büyüklükteki Devletler için Alternatifler”, (ed.) Ali
Karaosmanoğlu ve Ersel Aydınlı, Strateji Düşüncesi: Kuram, Paradoks,
Uygulama, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 43-75.
POSEN Barry R. (1984). The Sources of Military Doctrine: France, Britain, and
Germany Between the World Wars, Cornell University Press, Ithaca.
POSEN Barry R. (2014). A New Foundation for U.S. Grand Strategy, Cornell
University Press, Ithaca.
SCHWELLER Randall L. (1994). “Bandwagoning For Profit: Bringing The
Revisionist State Back In”, International Security, 19:1, 72-107.
SNYDER Glenn H. (1984). “The Security Dilemma in Alliance Politics”,
World Politics, 36:4, 461-495.
TOPSAKAL İlyas (2020). “Nahcivan Koridoru: Stratejik İşbirliğinin
Lojistiği”, Kriter, 5:52.
WALT Stephen M. (1985). “Alliance Formation and the World Balance of
Power”, International Security, 9:4, 3-43.
WALT Stephen M. (1987). The Origins of Alliances, Cornell University Press, Ithaca.
YALÇIN Hasan B. (2019). “Stratejik Silah Kapasitesi”, (ed.) Abdullah
Erboğa, Türkiye’nin Stratejik Silah Kapasitesi, SETA, İstanbul, 19-69.
YEŞİLTAŞ Murat ve PİRİNÇÇİ Ferhat (2020). Küresel Dönüşüm Sürecinde
Türkiye’nin Büyük Stratejisi, SETA, İstanbul.
ZAKARIA Fareed (2008). The Post-American World, W.W. Norton, New York.

Vol: 18 Issue: 42
ZENGİN Alperen K. (2020). “Paradigmasız Uluslararası Sistem ABD’nin

Kontrollü Geri Çekilişinin Bir Sonucu Olabilir”, Asya-Avrupa Dergisi,
5:50, 53-60.
İnternet Kaynakları
“National Security Strategy of the Russian Federation to 2020” (2009).
https://www.prlib.ru/en/node/353849 , erişim 25.11.2020.
“National Security Strategy of the Russian Federation”, (1997). https://fas.org/
nuke/guide/russia/doctrine/blueprint.html, erişim 11.12.2020.
“National Security Strategy of the Russian Federation”, (2000),
https://archive.mid.ru/en/web/guest/foreign_policy/official_documents//ass
et_publisher/CptICkB6BZ29/content/id/589768, erişim 11.12.2020.
“National Security Strategy of the Russian Federation”, (2015),
http://www.ieee.es/Galerias/fichero/OtrasPublicaciones/Internacional/2016/
Russian-National-Security-Strategy-31Dec2015.pdf, erişim 11.12.2020.
AKTÜRK Şener (2013). “A Realist Reassessment of Turkish-Russian
Relations, 2002-2012: From the Peak to the Dip?”, Caspian Strategy Instute,
http://home.ku.edu.tr/~sakturk/Akturk_2013_Turk_Rus_Relations.pdf ,
erişim 25.12.2020.
AXE David (2020). “Turkey Has a Drone Air Force. And It Just Went to War
in Syria.”, National Interest, https://nationalinterest.org/blog/buzz/turkey-
has-drone-air-force-and-it-just-went-war-syria-128752 , erişim 25.12.2020.
BAUNOV Alexander (2020). “Why Russia Is Biding Its Time on Nagorno-
Karabakh,” Carnegie Moscow Center, https://carnegie.ru/commentary/
82933, erişim 3.12.2020.
BRANDS Hal (2012). “The Promise and Pitfalls of Grand Strategy”, Strategic
Studies Institute, US Army War College, https://www.jstor.org/publisher/
ssiusarmywarc, erişim 20.12.2020.
BROERS Laurence (2020). “Perspectives | Did Russia Win the Karabakh
War?”, Eurasianet, https://eurasianet.org/perspectives-did-russia-win-the-
karabakh-war, erişim 31.12.2020.
FRANTZMAN Seth (2020). “Russian Air Defense Systems Outmatched By
Turkish Drones in Syria and Libya,” Long War Journal, https://www.long
warjournal.org/archives/2020/06/russian-air-defense-systems-outmatched-by-
turkish-drones-in-syria-and-libya.php, erişim 25.12.2020.
FROLOV Vladimir (2020). “Пусть полыхает. Как изменилась политика
России на постсоветском пространстве”, Republic, https://republic.ru/
posts/98310, erişim 31.12.2020.
FULLER Graham E. (2020). “Is Turkey Out of Control?”,
https://grahamefuller.com/is-turkey-out-of-control/, erişim 07.12.2020.
LAYTON Peter, “Grand Strategy? What Does That Do For Me?”, The
Strategist, Jul 2012, https://www.aspistrategist.org.au/grand-strategy-what-
does-that-do-for-me/, erişim 21.12.2020.
MEVLÜTOĞLU Arda, “Türkiye ‘nin İHA Teknolojisi ve Kullanımının
Literatürdeki Yansımaları”, Kasım 2020, https://www.siyahgribeyaz.com/
2020/07/bloomberg-01.html, erişim 18.12.2020.
President of Russia Official Website (2007). “Speech and the Following
Discussion at the Munich Conference on Security Policy”,
http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/24034, erişim 11.12.2020.
SCHWARTZ H. Andrew and DİAMOND Caleb (2020). “Exploiting Chaos:
Russia in Libya”, CSIS, https://www.csis.org/blogs/post-soviet-post/
exploiting-chaos-russia-libya, erişim 22.12.2020.

Cilt: 18 Sayı: 42
Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı (2016). “İran İslam Cumhuriyeti,

Rusya Federasyonu ve Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlarının Suriye
ihtilafını sona erdirmek ve siyasi süreci canlandırmak için üzerinde
mutabık kalınan adımlara ilişkin ortak açıklaması”,
https://www.mfa.gov.tr/rusya-federasyonu_-turkiye-cumhuriyeti-ve-iran-
islam-cumhuriyeti-disisleri-bakanlarinin-suriye-ihtilafinin-
sonlandirilmasina-mat.tr.mfa , erişim 8.12.2020.
WALT Stephen M. (2010). “Balancing Threat: The United States and The
Middle East”, Yale Journal of International Affairs, July 2010,
https://www.yalejournal.org/publications/balancing-threat-the-united-
states-and-the-middle-east, erişim 31.12.2020.

Vol: 18 Issue: 42
Lübnan Tezkereleri Üzerinden

Türkiye’nin Barışı Destekleme Harekâtlarına
Katılım Motivasyonlarına Yönelik Bir İnceleme*
An Analysis on the Motivations of Türkiye’s Participation

in Peace Support Operations via Lebanon Bills
Fatih AKGÜL**
Öz
Türk Silahlı Kuvvetleri’nin (TSK) yurt dışında kullanılması teklifleri olarak
hükûmet tezkereleri, kimi zaman rutin bir Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) işlemi
olarak yürütülmekte kimi zaman da toplumun tüm kesimlerince günlerce tartışılmakta,
hatta siyasi krizlere neden olabilmektedir. Özellikle tartışmalı tezkereler; ulusal güvenlik
ve dış politika açısından hayati kararlara veya Türk siyasal hayatındaki dönüm
noktalarına dönüşebilmekte, aynı zamanda Türkiye’nin Barışı Destekleme Harekâtlarına
(BDH) katılım politikalarına ilişkin önemli ipuçları verebilmektedir. Bu makalenin
amacı; literatür taraması ve içerik analizi yöntemlerinden ve sosyal inşacı yaklaşımdan
yararlanarak, United Nations Interim Force in Lebanon-II (UNIFIL-II) katılımı örneği
üzerinden, tezkerelerin ve dolayısıyla BDH’na katılım kararlarının arkasındaki karmaşık
yapı ve etkenleri ortaya koymak ve Türkiye’nin BDH’na katılımlarındaki temel
motivasyonlarının neler olduğuna ilişkin çıkarımlarda bulunmaktır. Makale; Türkiye’nin
BM Lübnan misyonuna katılımında başlangıçta dış faktörlerin etkili olduğunu, fakat
sonraki yıllarda iç motivasyonların daha etkili hale geldiğini, hem söylem hem de
eylemlere yansıyan bu değişimin ise sosyal inşacı yaklaşımla daha iyi açıklanabileceğini
iddia etmektedir. Bunun yanında, çok girdili ve hassas dengeler üzerine kurulu katılım
kararlarının iç siyaset konusu haline geldiğinde yanlış yönlendirme ve tehlikeli
ayrışmalara da yol açabildiği görülmektedir.
*
Çalışma, yazarın İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde
hazırladığı “Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Birleşmiş Milletler Tarafından
Gerçekleştirilen Müdahalelere Türkiye’nin Katılım Ölçüt ve Politikalarının Analizi”
isimli yayımlanmamış doktora tezinin bir bölümünün kısaltılması ile oluşturulmuştur.
**
Dr., Albay, Gnkur. MEBS ve Siber Savunma Komutanlığı, Çankaya, Ankara,
Türkiye, ORCID: 0000-0001-9861-9378, e-posta: stratejist99@yahoo.com.tr.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
Anahtar kelimeler: Tezkere, TBMM, Barışı Destekleme Harekâtları,

UNIFIL-II.
Abstract
As proposals for sending military troops abroad, government bills sometimes
proceed as routine works of the Grand National Assembly of Türkiye (GNAT), but other
times they may be widely debated by all segments of society and even cause political crises.
Particularly controversial bills may not only turn into vital national security and foreign
policy decisions but also may give significant clues regarding Turkish peacekeeping
policies. By examining the UNIFIL-II participation as a case study via literature review,
content analysis method, and social constructivism perspective, this article aims, on the one
hand, to present the complicated structure and factors behind the bills and their decision-
making processes and, on the other hand, to infer the basic motivations of Türkiye in
participating peace support operations. The article asserts that the initial participation
decision for Lebanon Mission was mostly affected by external factors, yet domestic
motivations have become more influential in the following years and this change in the
discourse and the implementation can be explained better from the perspective of social
constructivism. Moreover, it is also seen that when bills, which have multiple-input and
delicate decision-making mechanisms, become subjects of internal affairs, they are likely to
cause misunderstandings and dangerous schisms.
Keywords: Bill, Grand National Assembly of Türkiye, Peace Support
Operations, UNIFIL-II.
Giriş
Günümüzde daha çok askerlikle ilişkilendirilen Arapça kökenli
“tezkere” sözcüğü, pusula veya bir iş için izin verildiğini bildiren resmî
kâğıt anlamına gelmektedir.1 En yaygın kullanımıyla tezkere; Anayasa’nın
92’nci maddesi uyarınca, TSK’nin ülke dışında kullanılması veya yabancı
ülke askerlerinin Türkiye’ye davet edilmesi maksadıyla TBMM’ye
sunulan hükûmet teklifleridir. Genellikle bir dış tehdide karşı alınacak
tedbirleri veya Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) ya da üyesi
olunan uluslararası güvenlik örgütlerince başlatılan BDH’na katılımın ana
esaslarını belirleyen tezkere metinleri, Dışişleri Bakanlığı’nca diğer
1
Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/, erişim 23.11.2021.

Vol: 18 Issue: 42
Lübnan Tezkereleri Üzerinden Türkiye’nin Barışı Destekleme Harekâtlarına
Katılım Motivasyonlarına Yönelik Bir İnceleme
kurumlarla koordineli olarak hazırlanmakta, TBMM’de kabul edildiği
takdirde kanun hükmü kazanmaktadır.
Oldukça çeşitli ve karmaşık iç ve dış girdilerin etkisiyle hazırlanan
tezkereler, kimi zaman rutin bir işlem olarak TBMM’den geçmekte ve
medyada haber konusu bile yapılmamakta kimi zaman ise toplumun tüm
kesimlerince günlerce tartışılmakta, hatta siyasi krizlere yol açabilmektedir.
Ulusal güvenlik ve dış politika açısından hayati önemdeki karar teklifleri
olan tezkereler, onaylansın veya reddedilsin uzun yıllar hissedilecek
sonuçlar doğurabilmektedir. Örneğin, 1 Mart 2003’de ABD askerlerinin
Türkiye’de TSK’nin ise Irak’ta konuşlanmasına izin veren tezkerenin
TBMM’den geçmemesi ve ABD’nin o dönemden itibaren Türkiye yerine
Irak’taki Kürt unsurlarla iş birliği yapmaya başlaması bugün bile tartışılan
konulardan biridir. Benzer bir tartışma, Irak ve Suriye’de TSK unsurlarının
kullanımını öngören Ekim 2021 ayındaki tezkere görüşmelerinde yaşanmış,
uzayan tartışmalar içerisinde taraflar birbirlerini vatana ihanetle bile
suçlamışlardır. Bu bakımdan; özellikle tartışmalı tezkerelerin incelenmesi,
Türk siyasal hayatından bir kesitin alınarak, o dönemin siyasi aktörlerinin
güvenliğe ve uluslararası ilişkilere bakış açısını, dönemin gündemini ve
bunlarda yıllar içerisindeki değişimi inceleme imkânı sağlamakta, bunun
yanında dış güvenlikle iç politikanın çakışma noktalarından çarpıcı
örnekler sunabilmektedir.
Tezkereler; TSK’nin yurt dışında kullanılmasının tüm durumlarını
kapsadığından her tezkerenin BDH’na katılım anlamına gelmeyeceği,
fakat her BDH’na katılımın bir tezkereyle başlayacağı söylenebilir.
Bununla birlikte; tezkerelerin TSK’nin BDH katılımlarına ilişkin karar
mekanizmasının tam merkezinde bulunması, BDH katılım politikalarının
incelenmesi için öncelikle bunlara yönelik tezkere metin ve tartışmalarına
odaklanmayı gerekli kılmaktadır. Bu çerçevede makalede; standart bir BM
onaylı BDH özelliği taşıyan, aynı zamanda yukarıda değinilen tartışma ve
ayrışmayı da tüm boyutlarıyla yansıtan Türkiye’nin BM Lübnan Geçici
Gücü (United Nations Interim Force in Lebanon-UNIFIL-II) misyonuna
katılımının 2006-2013 yılları arasındaki süreci tezkere kararları üzerinden
ele alınacaktır. Bu bağlamda; ilk bölümde akademik yazında Türkiye’nin
BDH’na katılım politikaları ve temel motivasyonlarına ilişkin yapılan
çalışmalar gözden geçirilecek, daha sonra söz konusu yazında daha az yer
bulduğu değerlendirilen sosyal inşacı yaklaşımın ülkelerin BDH’na

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
katılımlarına nasıl baktığı ele alınacaktır. Aynı bölümün sonunda,

Türkiye’nin BDH katılım öngören hükûmet tezkerelerinin hazırlama ve
onaylama sürecindeki temel aktör ve etmenler bir araya getirilerek bir
analiz şablonu oluşturulacaktır. İkinci bölümde, bu şablon üzerinden önce
kısaca Lübnan tezkeresi öncesi dış ve iç etkenlerle ana aktörlerin
görüşleri, daha sonra tezkere metinleri ve TBMM’deki karar oturumları
incelenecektir. Üçüncü bölümde, elde edilen bulgular içerik analizi
yöntemiyle tartışılarak teorik çerçevede ortaya konulan etken ve
motivasyonlarla karşılaştırılacaktır. Son bölümde ise Türkiye’nin UNIFIL-II
misyonuna katılımında hangi motivasyonların daha etkili olduğuna ve
genel olarak Türkiye’nin BDH katılım politikalarına ilişkin çıkarım ve
değerlendirmelerde bulunulacaktır.
1. Türkiye’nin BDH’na Katılım Politikaları ve Tezkere Karar
Mekanizması
1.1. Türkiye’nin BDH’na Katılım Ölçüt ve Motivasyonlarına
İlişkin Çalışmalar
Hatırlanacağı üzere Türkiye; 1950 yılındaki Kore Savaşı dışında
hiçbir askerî müdahaleye katılmamış ve 1974’teki Kıbrıs Harekâtı haricinde
yurt dışına asker göndermemişken, Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle radikal
bir değişikliğe giderek BM ve NATO misyonlarının önemli aktörlerinden
biri haline gelmiştir. Buna karşın güvenlik yazını incelendiğinde, gerek bu
değişimin nedenlerini gerekse Türkiye’nin BDH’na artan bu katılımlarındaki
temel ölçüt ve motivasyonlarını inceleyen çalışmaların nispeten sınırlı
sayıda olduğu gözlemlenmektedir. Yapılan çalışmalarda ise çoğunlukla
Türkiye’nin BDH’na katılımlarına genel veya bölgesel dış politika
analizlerinin içerisinde değinildiği ve söz konusu katılımların genellikle
uygulanan dış politikanın bir izdüşümü veya enstrümanı olarak kabul
edildiği görülmektedir. Dolayısıyla, Türk Dış Politikası (TDP) analizinde
kullanılan teorik perspektif BDH katılımlarındaki motivasyonları anlamada
da kullanılmıştır. Örneğin Türkiye’nin 1990’lardaki dış politikasını
neoliberal perspektiften inceleyen çalışmalar, bu dönemdeki katılım
motivasyonlarını Batı Bloğu’na bağlılık, kolektif güvenliğe ve küresel
istikrara katkı veya uluslararası örgütlerde etkinliği artırma gibi
noktalarda aramışlardır.

Vol: 18 Issue: 42
Bu çerçevede; Türkiye’nin BDH’na katılmasındaki amaç veya
motivasyonlarının neler olabileceği sorusuna verilen cevapları, TDP’ndaki
süreklilik ve değişim unsurlarını da yansıtacak şekilde üç gruba ayırmak
mümkündür. Birinci grubu, Türkiye’nin BDH’na katılımında başta ABD
olmak üzere Batı ülkeleriyle ilişkilerini ve yukarıda zikredilen neoliberal
unsurların etkisini önceleyen çalışmalar oluşturmaktadır.2 Hatırlanacağı
üzere Türkiye; Soğuk Savaş’ın bitmesiyle coğrafi, tarihî, ekonomik ve
toplumsal açıdan aynı anda birçok bölgenin parçası olduğu kabul ederek
çok bölgeli ve çok yönlü dış politika kavramlarını tartışmaya başlamıştır.
Çünkü Sovyetler Birliği’nin ortadan kalkması; bir yandan NATO’nun
artık işlevini yitirdiği ve bir kanat ülke olarak Türkiye’nin stratejik
öneminin azaldığı yönünde bir algının ortaya çıkmasına, diğer yandan
Türkiye ile ABD ve Avrupa Birliği’nin (AB) güvenlik anlayışlarının giderek
farklılaşmasına yol açmıştır.3 Bir bakıma, daha önce Batı bloğunun güçlü
bir unsuru olan Türkiye, bir anda sorunlu çevresiyle bir güvenlik yükü
veya “güvenlik tüketicisi” olarak görülmeye başlanmıştır. Tam da bu
noktada; AB’nin çözüm üretmekte zorlandığı Bosna Hersek, Arnavutluk
ve Kosova gibi kriz bölgelerine 1990’lardaki başarılı katkıları, Türkiye’yi
yeniden oyunun içine sokmuş ve güvenlik üreten bölgesel bir güç olarak
AB ile ilişkilerinin yeni bir boyut kazanmasına neden olmuştur.4 Bir başka
deyişle Türkiye; Soğuk Savaş sonrasında oluşan yeni ortama uyum sürecinde
BM ve NATO’nun askerî müdahalelerini araçsallaştırarak bölgesinde barış
ve istikrara yaptığı katkıyı ön plana çıkarmıştır. Aynı motivasyon,
2000’lerde bu kez ABD’nin etkisiyle daha farklı bölgelerdeki katılımlara
2
Örneğin Ali L. Karaosmanoğlu, “The Evolution of the National Security Culture and
the Military in Turkey”, Journal of International Affairs, 54:1, 2000; Tarık Oğuzlu,
“Turkey and the European Union: The Security Dimension”, Contemporary Security
Policy, 23:3, 2002; Uğur Güngör, “United Nations Peace Operations and the
Motivations that Lie at the Root of Turkey’s Involvement”, Center for Strategic
Research, Paper No.11, July 2015. http://sam.gov.tr/tr/the-united-nations-peace-
operations-and-motivations-at-the-roots-of-turkeys-involvement/, erişim 12.01.2016.
3
Gün Kut, “Türk Dış Politikasında Çok Yönlülüğün Yakın Tarihi: Soğuk Savaş
Sonrası Devamlılık ve Değişim”, Boğaziçi Üniversitesi-TÜSİAD Dış Politika Forumu
Araştırma Raporu, 06 Haziran 2011, http://www.dispolitikaforumu.com/wp-
content/uploads/2019/03/TurkDisPolitikas%C4%B1ndaCokYonlulugunTarihi.pdf,
erişim 12.08.2014, s. 5.
4
Güngör, “United Nations”, s. 28-30.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
yansımış; Afganistan, Lübnan, Libya ve Somali Harekâtlarına bir yandan

Batı ile iş birliğinin diğer yandan çok yönlü yeni dış politikanın bir
parçası olarak aktif katılım sağlanmıştır.5
İkinci grup açıklamalar ise Türkiye’nin BDH politikalarında ve
katılım motivasyonlarında genel olarak güç veya denge arayışını, katılımlarla
bölgesel politikaların manevra ve etki alanını genişletmeyi ve Batı’yla
ilişkilerde pazarlık gücü elde etme boyutlarını ön plana çıkarmaktadır. Bu
açıklamalara göre Türkiye; 2000’lerden itibaren siyasi ve ekonomik
istikrarını sağlayarak giderek artan biçimde bölgesinde lider bir küresel
aktör haline gelmeyi amaçlayan bir dış politika değişikliğine gitmiştir ve
BDH’na aktif katılım da ulusal çıkarların ve “yükselen güç” kimliğinin
inşasında önemli bir işlev görmektedir.6 Çünkü BDH’na katılımlar,
Türkiye’nin özellikle eski Osmanlı coğrafyasında bir “uluslararası aktör”
ve “bölgesel güç” olarak hareket etmesinin meşru, uluslararası hukuk
uygun ve uluslararası dayanışmayı destekleyen bir yöntemidir.7 Diğer
taraftan BDH’nın, büyük devletlerin etki alanlarını genişletmek, büyük
aktörler arasında dengeyi sağlamak, krizlerin daha büyük bölgelere
yayılmasını veya geniş çaplı savaşlara dönüşmesini önlemek amacıyla
kullanıldığı da ifade edilmektedir.8 Bu bakış açısıyla yaklaşıldığında;
Türkiye’nin 1990’lardaki Balkanlar ağırlıklı BDH katılımlarının
Yunanistan ve Sırbistan’ı, 2000’li yıllardaki katılımlarının ise Rusya ve
diğer bölgesel güçleri dengeleme stratejisinin bir parçası olarak
görülebileceği, dolayısıyla tüm katılımların mutlaka güvenlik ve ulusal
çıkar boyutlarının olacağı kabul edilmektedir.9
Üçüncü grup olarak, güncel dış politikadan bağımsız olan ve
katılım politikalarında süreklilik arz eden unsurlara yönelik açıklamalara
5
Kut, “Türk Dış Politikasında”, s. 24-33.
6
Şaban Kardaş, “Turkey: Redrawing the Middle East Map or Building Sandcastles?”,
Middle East Policy, 16:1, Spring 2010, s. 118-128; Nil Şatana,”UN Peacekeeping and
Turkey”, Paul D. Williams ve Alex Bellamy (eds.), Providing Peacekeepers: The Politics,
Challenges and Future of United Nations Peacekeeping Contributions, Oxford, Oxford
University Press, February 2013, s. 368-375.
7
Gökhan Koçer, “Türkiye’nin Barışı Destekleme Harekâtlarına Katkıları”,
Uluslararası İlişkiler, 3:11, Güz 2006, s. 59.
8
Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik, 84. Baskı, Küre Yayınları, İstanbul, 2013, s. 225-231.
9
Güngör, “United Nations”, s. 30.

Vol: 18 Issue: 42
değinilebilir. Bu kapsamda ilk olarak; Türkiye’nin ulusal çıkarları ve
güvenliği söz konusu olduğunda NATO ve AB şemsiyesi altındaki
BDH’nı tercih ettiği, bu çerçeve sağlanabildiğinde komşu bölgelere,
Müslüman ülkelere ve eski Osmanlı topraklarındaki harekâtlara öncelik
verdiği ve bunlara çok daha etkin ve büyük kuvvetlerle (ortalama 500-1000
personel) katıldığı tespit edilmektedir. İlgi alanı dışındaki BM misyonlarına
ise uluslararası iş birliğine ve sisteme bağlılığını veya acı çekenlere karşı
duyduğu sempatiyi gösterme amaçlarıyla sembolik seviyede (ortalama 5-10
uzman veya gözlemci personel) katılım sağlanmaktadır.10 Ancak sembolik
katılımların da Türkiye’nin 2009’da Afrika ve Orta Doğu’dan gelen oylar
sayesinde BMGK üyeliğine seçilmesi örneğinde görüldüğü üzere siyasi
getirisi bulunmaktadır.11 Diğer bir sürekli motivasyon olarak; Türkiye
açısından BDH katılımlarının bir güç gösterisi, caydırıcılık ve prestij
kaynağı olarak görüldüğü ve özellikle TSK için modernizasyon ve tecrübe
fırsatı oluşturduğu kabul edilmektedir.12 Son olarak; Türkiye’nin BDH
katılımlarıyla uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklerini yerine
getirdiği, dayanışma gösterdiği ve özellikle arabuluculuk, insani yardım ve
yeniden inşa faaliyetlerini BDH çatısı altına aktararak kendine özgü bir
barışı koruma modeli ürettiği de çeşitli çalışmalarda yer bulmaktadır.13 Bu
açıklamalar ise daha çok katılımların normatif ve idealist boyutlarını
ortaya koymaktadır.
Uluslararası ilişkiler teorileri açısından bakıldığında; yukarıdaki
çalışmaların analitik çerçeve olarak çoğunlukla devletlerin rasyonel
hesaplamalar ve ulusal çıkarları doğrultusunda BDH’na katılım sağlayacağını
öngören neoliberal ve neorealist yaklaşımlardan yararlandığı görülmektedir.
Kısaca hatırlatmak gerekirse; neoliberal yaklaşımlar, katılım kararlarında
10
Nil Şatana, “Peacekeeping Contributor Profile: Turkey”, UN Peacekeeping Web Page,
September 2012, http://www.providingforpeacekeeping.org/2014/04/03/contributor-
profile-turkey/, erişim 23.11.2014.
11
Şatana, “UN Peacekeeping and Turkey”, s. 368.
12
Güngör, “United Nations”, s. 37-38.
13
R. Bayer and F. Keyman, “Turkey: An Emerging Hub of Globalization and
Internationalist Humanitarian Actor?”, Globalizations, February 2012, 9:1, s. 84-87;
Bülent Aras and Pınar Akpınar, “The Role of Humanitarian NGO’s in Turkey’s
Peacebuilding”, International Peacekeeping, 22:3, 2015, s. 234-240; Paul Amar, “Global
South to the Rescue: Emerging Humanitarian Superpowers and Globalizing Rescue
Industries”, Globalizations, 9:1, 2012, s.7; Koçer, “Türkiye’nin Barışı Destekleme”, s. 59.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
ülke içi çıkar gruplarının ve ittifakların etkisini, uluslararası örgütler ve

kolektif güvenlik mekanizmalarından azami yararlanarak devletin gücünü,
uluslararası görünürlüğü ve etkinliğini artırmayı, neorealist yaklaşımlar ise
katılımlarda uluslararası sistemin, küresel aktörlerin, güç dengesinin ve
ulusal çıkarların etkilerini ön plana çıkarmaktadır. Buna karşın;
Türkiye’nin modern, laik ve Müslüman kimliğiyle katılımının, BDH’nın
“haçlı seferleri” görünümünden uzaklaşmasına yardım ettiği, Türkiye’nin
bu kimliğiyle özellikle ihtilaflı bölgelerde hem Doğu hem Batı ülkelerince
talep ve kabul gördüğü ve bu durumu politik etki alanını genişletmek
amacıyla kullandığı da iddia edilmektedir.14 Dolayısıyla, üzerinde fazla
durulmasa da katılım kararlarında ve yoğunluklarında başta din olmak üzere
kimliksel ve kültürel faktörlerin de birer etken olduğu görülmektedir. Bu
noktada, 1990’larda gündeme gelen eleştirel teoriler içerisinde kimlik,
kültür ve tarihsel süreçteki değişimi analizinin merkezine alan sosyal
inşacı yaklaşım üzerinden alternatif bir okumanın yazına yeni katkılar
sağlayabileceği değerlendirilmektedir. Örneğin; Türkiye’nin BDH katılım
kararlarında eski Osmanlı coğrafyasını seçmesi, din, tarih ve kültürel
yakınlığın etkisi veya 2000’li yıllarda görülen politika değişiklikleri gibi
rasyonalist perspektiflerle yeterince açıklanamayan hususlarda sosyal
inşacı yaklaşımın yeni açıklamalar getirmesi mümkündür. Bu bakımdan
Lübnan tezkerelerini incelemeye başlamadan önce, kısaca sosyal inşacı
yaklaşımın BDH’na ve ülkelerin neden katıldıklarına yönelik
açıklamalarına değinmekte yarar vardır.
1.2. Sosyal İnşacı Yaklaşımlarda BDH ve Ülkelerin Katılım
Motivasyonları
1990’lardan itibaren realizm ve liberalizmin bütüncül, pozitivist ve
salt materyalist yaklaşımlarına karşı başlatılan eleştiriler, özellikle o dönemde
ortaya çıkan etnik ve dinsel çatışmaların geleneksel teorilerle yeterince
açıklanamaması, uluslararası politikanın aslında maddi değil, sosyal
temellere dayandığını iddia eden eleştirel yaklaşımları gündeme getirmiştir.15
14
Ünsal Sığrı ve Mustafa Kemal Topçu, “Barış Gücü Operasyonlarında Kullanılan
Kültürlerarası Bütünleştirme Yöntemlerinin Kültürel Boyutlar Bağlamında
İncelenmesi: UNIFIL Örneği”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67/1, Ocak-Mart 2012;
Aras and Akpınar, “The Role of”, s. 239.
15
Alexander Wendt, “Constructing International Politics”, Theories of International

Vol: 18 Issue: 42
Bunların içerisinde; özellikle J. Ruggie, F. Kratochwill ve A. Wendt’le gelişen
sosyal inşacı yaklaşım, geleneksel teorilerde çoğunlukla ihmal edilen kimlik,
tarih, kültür ve algı gibi kavramları analizlerinin merkezine oturtarak
güvenlik ve dış politikanın kanıksanmış anlamlarını yeniden sorgulamıştır.16
Hatırlanacağı üzere realist yaklaşımlar; analizlerinde uluslararası
hukuka, iç etkenlere, etik değerlere ve sosyal gerçeklik kapsamında
gördükleri ideoloji, kültür ve kimlik gibi kavramlara ikincil önem
atfetmişlerdir.17 Liberal yaklaşımlar da realizme benzer biçimde devletlerin
öncelikle beka ve güvenlik sağlamayı, sonra ekonomik çıkarlarını korumayı
temel dış politika amaçları olarak kabul etmiş, aynı paralelde BDH’nı da
BM çatısı altında küresel istikrarı sağlayıcı, maliyeti azaltıcı ve yük
paylaştırıcı karşılıklı kazanç zeminleri olarak görmüşlerdir.18 Bu noktada
belirtmek gerekir ki inşacı yaklaşım, farklı bir ontolojik duruş içeren
sosyal ve eleştirel bir teori olduğundan, her konuda realist veya liberal
okullara alternatif sunmamaktadır. Bununla beraber inşacı yaklaşımın;
materyalizme bir seçenek oluşturması, devletin çıkarlarının inşa edildiği
iddiası ile yapı ve aktörlerin karşılıklı etkileşimde-inşacı olduğu
düşünceleri devletlerin BDH’na katılmasında sürekli etkileşim ve değişim
gösteren yeni bazı motivasyonlara işaret etmektedir.19
İlk olarak sosyal inşacı yaklaşım, devletlerin davranışlarını incelerken
tıpkı bireyler gibi inanç, duygu ve kimlikleri olduğu düşüncesinden
hareket etmektedir.20 Örneğin Wendt; tüm açıklamalarını askerî güç,
petrol rezervi veya ticaret rakamları gibi somut maddi unsurlara
dayandıran neorealizm ve neoliberalizmin neden ABD’nin Kuzey Kore’ye
Relations, Stephen Chan and Cerwyn Moore(Eds.), Vol: IV, Sage Publications,
London, 2005, s. 201.
16
Helin Sarı Ertem, “Kimlik ve Güvenlik İlişkisine Konstrüktivist Bir Yaklaşım:
“Kimliğin Güvenliği” ve “Güvenliğin Kimliği”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, 8:16,
Aralık 2012, s. 180; Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi,
5.Baskı, Der Yayınları, İstanbul, 2012 s. 218.
17
Sönmezoğlu, “Uluslararası Politika”, s. 139.
18
Robert Keohane and Joseph Nye, Power and Interdependence, 3. Ed., Longman, New
York, 2001; Bruce Bueno de Mesquita and George Downs, “Intervention and
Democracy”, International Organization, 60:3, Summer 2006, s. 635-636.
19
Martha Finnemore, The Purpose of Intervention: Changing Beliefs About the Use of
Force, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2003, s. 56.
20
Ertem, “Kimlik ve Güvenlik”, s. 197.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
ait beş adet nükleer füzeyi Britanya’ya ait 500 nükleer füzeden daha büyük
tehdit olarak gördüğünü açıklayamadığını iddia eder. Çünkü bu cevabı
verebilmek için, düşünsel alana geçerek kimlik ve algılarla şekillenen bir
dost-düşman ayrımı yapmak gerektiğini düşünür.21 Dolayısıyla; Wendt’e
göre devletlerin dış politika analizlerinde, tehdit ve ulusal çıkar kavramları
yalnız materyal unsurlarla tasvir edilemez, çünkü tarihsel süreç içerisinde
sosyal olarak inşa edilirler ve sistemle sürekli etkileşim ve de değişim
içerisindedirler.22
Buradan hareketle sosyal inşacı yaklaşım, devletlerin BDH’na
katılımında tarih, kültürel etkenler ve kimliğin özel bir önemi olduğunu
düşünür. Çünkü tıpkı insanlar gibi toplumlar da “öteki” üzerinden
birleşmeye ve güçlenmeye, kendi varlıklarını haklı çıkarmaya çalışırlar;
aynı dili, dini, kültürü veya etnik kökeni paylaştıkları toplumlar yanında
kendilerini daha çok güvende hissederler.23 Kimliklerinin tehlikede
olduğunu hissettiklerinde de ötekine karşı benzerleriyle birlikte hareket
etmek isterler.24 Dolayısıyla devletler; yeri geldiğinde kimliklerinin gereği
olarak savunduğu değerler uğruna belirgin bir çıkar olmasa bile BDH’na
katılabilirler.25 Kimliğin sürekli yeniden üretilmesi ve değişmesi ise
devletlerin güvenlik ve çıkar algılarını değiştirerek dış politika kararlarını
etkiler. Dolayısıyla inşacı yaklaşım, liberalizmde olduğu gibi değerlerin
yaygınlaşmasını kendi başına güvenlik artırıcı bir unsur ve ideolojiyi de
BDH katılımlarında bir motivasyon kaynağı olarak görür, ancak bunların her
toplum için aynı olmayacağını ve sürekli aynı kalmayacağını kabul eder.
İnşacı yaklaşımın BDH katılımları konusunda önem verdiği diğer
iki konu ise meşruiyet ve ulusal saygınlıktır. Devletler, BDH’na asker
gönderme gibi riskli ve istisnai bir kararda politik, ekonomik ve stratejik
çıkarlarını meşruiyetle birlikte düşünürler. Çünkü devletler, tıpkı “iyi ve
saygın” bireyler gibi, davranışlarının diğer aktörler tarafından “meşru”
21
Wendt, “Constructing International Politics”, s. 254-255.
22
John Ruggie, “What Makes the World Hold Together? Neo-Utilitarianism and the
Social Constructivist Challenge”, International Organization, 52:4, 1998, s. 878-881.
23
Ertem, “Kimlik ve Güvenlik”, s. 195-196.
24
Amin Maalouf, Ölümcül Kimlikler, (çev.Aysel Bora), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,
2000, s. 18.
25
Coleman, “International Organisations”, s. 62-63.

Vol: 18 Issue: 42
görülmesini isterler, BDH’na katılımlarda hem kamuoyundan hem
uluslararası toplumdan destek almaya çalışırlar.26 Bu noktada, BM onaylı
BDH, maliyeti azaltma ve devletlerin materyal çıkarlarını elde etme
yanında toplumlar tarafından paylaşılan normları da koruduklarını
göstermesi boyutuyla toplumsal destek ve meşruiyet sağlar.27 Dolayısıyla
meşruiyet ve saygınlık, tüm teorik yaklaşımlarda artı değer olarak görülse
de inşacı yaklaşımın daha çok üzerinde durduğu kavramlardır.
İlave olarak sosyal inşacı yaklaşım, çıkarlar ve kimliklerin sosyal
olarak inşa edildiği düşüncesi paralelinde yapı (structure-kurumlar ve
paylaşılan anlamlar biçiminde) ve aktörlerin (agents-uluslararası ortamda
aktör olarak faaliyet gösteren kimlikler olarak) karşılıklı inşacı olduğunu
savunur. Bir başka deyişle; devletler dış politikalarında, bir yandan
kurallara uyum sağlamaya diğer yandan kendi kurallarını koymaya ve
uluslararası ortamı şekillendirmeye çalışırlar.28 Bu noktadan hareketle
sosyal inşacı yaklaşım, uluslararası örgütleri bağımsız birer aktör ve
kolektif kimliğin ve değerlerin ana kaynağı olarak görür. Devletler de bir
yandan örgütlere ve kurallarına uymaya diğer yandan bunları etkilemeye
çalışır. Örneğin devletler, karar verirken üyesi olduğu örgütün yaptığı
değerlendirmeleri dikkate alır, eğer çok önemli bir karşıtlık yoksa örgütün
aldığı karara uyar, fakat süreç içerisinde bu kararı veya uygulamasını
revize etmeye çalışır.29 Dolayısıyla, BM veya NATO gibi örgütler hem üye
devletlerin tercih ve davranışlarını etkiler hem de onlardan etkilenir.
Özetlemek gerekirse; inşacı yaklaşıma göre ulusal çıkarların ve
materyal etkenlerin yanında kimlik ve kültür, askerî müdahalenin
meşruiyeti, geçerli uluslararası normlara uygunluğu ve ülkenin
saygınlığına yapacağı katkı devletlerin BDH’na katılma kararlarında
temel etkenlerdir. İlave olarak, inşacıların tarihsel bakışı ve süreç analizi
BDH’ndan elde edilen sonuçlar ve geri beslemeler üzerinden değişimi
saptamayı da önemli kılmaktadır.
26
27
Finnemore, “The Purpose”, s. 82; Coleman, “International Organisations”, s. 311-
312.
28
Ertem, “Kimlik ve Güvenlik”, s. 187-189.
29

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
1.3. Türkiye’nin BDH Katılım Karar Mekanizması ve Etkili

Faktörler
Yukarıda yapılan incelemede değinilen iç ve dış aktör ve etkenlerin,
Türkiye Cumhuriyeti anayasası ve yasal mevzuatında öngörülen tezkere karar
mekanizmasının ilgili bölümlerine uygulanmasıyla yazar tarafından
oluşturan analiz şablonu Şekil-1’de sunulmuştur. Şablon oluşturulurken;
devletlerin dış politika analizinde iç ve dış etkenler arasındaki etkileşim,
devletlerin kararlarında, yasama, yürütme ve diğer organların etkisi ile devlet
dışı kuruluşlar ve kamuoyunun yönlendirmesi dikkate alınmıştır. Ayrıca,
inşacı yaklaşımın tarihsel bakış açısı ve süreç analizinden yararlanmak
amacıyla TBMM’deki karar oturumlarına ve uzatma tezkerelerine yer
verilmiştir. Şüphesiz bu şablondaki etkenleri artırmak, azaltmak veya
yerlerini değiştirmek mümkündür. Ancak bize göre bu şablon, Lübnan
tezkerelerinde taraflarca ortaya konulan amaç ve motivasyonları
değerlendirmeye yetecek analitik çerçeveyi sunabilecek niteliktedir.
Şekil-1 Türkiye’nin BDH’na Katılım Karar Mekanizması

ve Etkili Faktörler

Vol: 18 Issue: 42
2. Türkiye’nin Lübnan (UNIFIL-II) Harekâtına Katılımının
İncelenmesi
2.1. BMGK Kararı ve Görevin İçeriği
UNIFIL-I misyonu; 1978 yılında İsrail’le Filistin Kurtuluş Örgütü
arasında çıkan silahlı çatışmalar ve İsrail’in Güney Lübnan’ı işgali
sonrasında, çatışmaların sonlandırılması, İsrail kuvvetlerinin çekilmesi ve
Lübnan hükûmetinin fiili otoritesinin tekrar kurulması amacıyla
oluşturulmuştur.30 Misyon bazı dönemlerde başarı göstermişse de zaman
içerisinde giderek etkisizleşmiş, son olarak 2006 yılında Hizbullah-İsrail
çatışmalarının yeniden artması üzerine dört silahsız BM gözlemcisinin
İsrail saldırılarında öldürülmesini ve bölge insanlarının çatışmalar
nedeniyle temel ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesini engelleyememiştir.
Bunun üzerine BMGK toplanarak 11 Ağustos 2006’da 1701 sayılı kararı
almıştır.31 Kararda özetle; UNIFIL’in asker sayısının 15.000’e çıkarılması
planlanmış, mevcut yönergesine ilave olarak da çatışmaların durdurulmasını
gözlemleme, sivil halka insani yardım ulaştırılması, tampon bölge tesisi
için Lübnan ordusunun desteklenmesi ile silah veya bağlantılı maddelerin
girişine engel olunması görevleri verilmiştir.32
1701 sayılı kararın; İsrail’in Lübnan’da işgal ettiği yerlerden acilen
çekilmesi ve İsrail’de tutuklu olan Lübnan vatandaşlarının durumunun
açıklığa kavuşturulması ifadeleriyle kısmen İsrail’i, fakat daha çok Güney
Lübnan’da devlet otoritesinin tesisi ve tüm grupların silahsızlandırılması
boyutlarıyla Hizbullah’ı ve dolayısıyla Suriye ve İran’ı hedef aldığı
değerlendirilmiştir.33 Ayrıca karar metninde; Barış Gücü’nün bir ihlal
durumundaki yetkilerinin neler olduğu, Hizbullah’ın silahsızlandırılmasının
30
Mehmet Emin Çağıran, “Birleşmiş Milletler Lübnan Barış Gücü: Hukuki Temelleri,
Görev ve Yetkileri ve Türkiye’nin Katılımı Üzerine Bir Değerlendirme”, Akademik
Ortadoğu, 2, 2007, s. 92.
31
Orijinal metin için bkz.: Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Karar Metinleri,
S/RES/1701(2006), 11 August 2006, https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/
GEN/N06/465/03/PDF/N0646503.pdf?OpenElement erişim 12.03.2014.
32
S/RES/1701(2006), s. 3-7.
33
Çağıran, “Birleşmiş Milletler”, s. 103.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
ve sınır kontrolünün nasıl yapılacağı konularının yeterince aydınlatmadığı

iddia edilmiştir.34
2.2. Tezkere Öncesi Dış Politik Girdi ve Etkenler
2.2.1. Uluslararası Sistem ve Aktörler
2006 yılı, ABD’nin tek süper güç olmaya devam ettiği, fakat AB,
Çin ve Rusya gibi diğer küresel aktörlerin etkilerini artırmaya başladığı
çok kutuplu bir uluslararası sisteme geçiş dönemine işaret etmektedir.
Dolayısıyla ABD özellikle müttefikleri üzerinde halen etkili, küresel
sorunlarda ise söz sahibidir. Buna karşın bölgesel denklemde, bir tarafı
İran-Suriye-Hizbullah-Hamas ekseninin, diğer tarafı Ürdün-Suudi
Arabistan-Mısır gibi Batı yanlısı ülkelerin oluşturduğu bir kutuplaşmanın
ortaya çıktığı görülmektedir. Bu kutuplaşmanın oluşmasında ise Soğuk
Savaş döneminde başlayıp 2006’ya kadar artarak devam eden iki etkene
dikkat çekilmektedir. İlki, ülke içerisinde Hizbullah ve Emel örgütlerince
temsil edilen Şii kesimi kısmen dışlayan, Maruni-Sünni dengesine ve
sosyo-ekonomik eşitsizliklere dayanan siyasi bir yapının kurulmuş
olmasıdır. İkincisi ise İsrail ve Irak’a karşı duydukları düşmanlık, ABD ve
Batı hegemonyasından duydukları tedirginlik ve Türkiye’nin bölgedeki
olası etkinliğinin sınırlanması gibi benzer kaygılara sahip Suriye ve
İran’ın giderek birbirine yakınlaşması ve her ikisinin de yine aynı nedenlerle
Hizbullah’ı desteklemesidir.35 Dolayısıyla Lübnan savaşı, aynı zamanda
Irak özelinde gelişip tüm bölgeye yayılan Şii-Sünni gerginliğinde
Lübnan’ın hangi tarafta olacağıyla da ilişkilendirilmiştir.36
Tüm bunlara ilave olarak, küresel ve bölgesel aktörlerin Lübnan
krizine yönelik yaklaşımları da güç mücadelesini genişletmiş ve savaşı
körüklemiştir. Örneğin, İsrail askerlerinin Lübnan topraklarına girmesinden
sonra dönemin ABD Başkanı George W. Bush, İsrail’in kendini
savunduğunu ve asıl sorumluların Hamas ve Hizbullah’a sağladıkları
34
Meliha Benli Altunışık, Lübnan Krizi: Nedenleri ve Sonuçları, TESEV Dış Politika
Analizi Serisi No:5, İstanbul, Artpress, Nisan 2007, s. 15. Talha Köse, “Değişen
Ortadoğu Denkleminde İsrail-Lübnan Krizi ve Türkiye’nin Rolü”, Akademik
Ortadoğu, 2, 2007, s. 79.
35
Benli Altunışık, “Lübnan Krizi”, s. 7-8; Köse, “Değişen Ortadoğu”, s. 71.
36
Benli Altunışık, “Lübnan Krizi”, s. 23.

Vol: 18 Issue: 42
yardım nedeniyle Suriye ve İran olduğunu iddia etmiştir.37 Aynı dönemin
ABD Dışişleri Bakanı Condoleezza Rice’ın Lübnan’daki savaşı “Yeni
Orta Doğu’nun doğum sancıları” olarak betimlemesi ise savaşın ABD’nin
Orta Doğu’yu şekillendirme stratejisinin bir parçası olduğu ve daha
önceden planlandığı şeklinde yorumlanmıştır.38 Bu bağlamda ABD;
Orta Doğu’ya yönelik planlarını uygulamak, Hizbullah’ı yok etmek,
Suriye’yi zayıflatmak ve İran’ı yalnızlaştırmak üzere savaşı genişletmesi
konusunda İsrail’i desteklemiş, Lübnan Hükûmeti’nin başvurusuyla
toplanan BMGK’nin gündemine aldığı ateşkes çağrısını reddetmiştir.39
İsrail ise bu savaşta Hizbullah’ı yok etme yanında Suriye ve İran’ın
etkisini kırmayı da amaçlamıştır. Buna karşın; büyük ümitlerle başlatılan
harekât başarılı olamadığı gibi İsrail’in prestij kaybetmesine ve
Hizbullah’ın güçlenmesine neden olmuştur. Çünkü savaş sonunda İsrail,
orantısız güç kullanmasına ve sivil kayıpları göze almasına rağmen
Hizbullah’ı çökertememiştir.40 Bu aşamadan itibaren BMGK’nin devreye
girmesi ise BM Barış Gücü’nün İsrail’in başaramadığı bir görevi
devralacağı yönünde eleştirilere yol açmıştır.41
Diğer bir küresel aktör olan AB; savaşın başında İsrail’i Lübnan’a
uyguladığı abluka ve orantısız güç nedeniyle kınamış, fakat İngiltere gibi
bazı üyeleri İsrail’in kendini savunduğunu belirtmişlerdir. Savaş sonrasında
AB ülkeleri, her askerî müdahalede hissedilen ABD ve NATO’ya
bağımlılığın ve çok sesli dış politikanın olumsuz etkilerinden kurtulma
isteğinin de etkisiyle yeni bir misyon kurulmasını desteklemişlerdir.42
Rusya Federasyonu, Çin ve Arap Ligi taraflara çatışmayı durdurma
çağrısında bulunan açıklamalarla yetinmişlerdir. İran ve Suriye ise savaşın
ilk gününden itibaren Hizbullah’ı diplomatik ve ekonomik yönden
desteklemiştir. Buna karşın; Suudi Arabistan, Ürdün ve Mısır önce
37
Hamed Mousavi, “The Israel-Lebanon War of 2006 and the Failure of US Foreign
Policy”, Journal of Politics and Law, 8:1, 2015, s. 131.
38
Köse, “Değişen Ortadoğu”, s. 58; Mousavi, “The Israel-Lebanon War”, s. 133.
39
Mousavi, “The Israel-Lebanon War”, s. 133-135.
40
Köse, “Değişen Ortadoğu”, s. 66; Mousavi, “The Israel-Lebanon War”, s. 130-135.
41
Fuat Keyman, “Türkiye Giderken ABD’nin Yanında Olmak Gerekiyor, O Yüzden
Gidelim Görüşünde Olmamalıdır”, Söyleşi, Hukuk Gündemi Dergisi, Eylül-Ekim-
Kasım 2006, s. 55-57.
42
Köse, “Değişen Ortadoğu”, s. 75.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
Hizbullah’ı maceraya kalkışmakla itham etmiş ve çatışmalardan sorumlu

tutmuş, fakat zaman içerisinde artan sivil kayıplar üzerine İsrail’i de
suçlamaya başlamışlardır.
Netice itibariyle, Lübnan Savaşı kısa sürmüş olsa da Orta Doğu’nun
önemli gelişmelerinden biri, hatta “Arap-İsrail savaşlarının son raundu”
olarak nitelendirilmiş ve yankıları uzun süre devam etmiştir.43 Bu kritik
durumda ABD; askerî, siyasî ve ekonomik olarak etkili aktörlerden biri
haline gelen Türkiye’nin de bu misyona katılmasını ve “ılımlı-Batı yanlısı”
blok içinde yer almasını istemiştir.44 Bunun yanında, uluslararası
kamuoyunun ve özellikle Lübnan basınının Türkiye’nin asker göndermesini
desteklediği gözlemlenmiştir.45 Çünkü Türkiye, Batı özellikleri taşıyan,
yüksek askerî gücü ve Müslüman kimliğiyle güç mücadelesinde dengeleri
etkileyebilecek bir ülke olarak görülmektedir.46
2.2.2. İkili İlişkiler ve İttifaklar
Lübnan’da Yavuz Sultan Selim’le başlayan ve dört asır süren
Osmanlı Dönemi 1918’de Fransa’nın işgaliyle tamamen sonlanmış,
modern Türkiye ile siyasi ilişkiler 1943’te başlamıştır. Türkiye, bu dönemde
bağımsızlığını kazanan Lübnan’ın egemenliğini ve siyasi birliğini
desteklemiş ve Lübnan’ı Batı bloğuna yaklaştırmayı hedeflemiştir. Ancak;
1960’lardan itibaren Filistin sorununun etkisiyle artan iç çatışmalar,
istikrarsızlık ve küresel-bölgesel aktörlerin Lübnan üzerinde siyasi ve
askerî etkinlik kurması, Lübnan-Türkiye ilişkilerini olumsuz etkilemiştir.
Diğer taraftan; kuzeyi Suriye, güneyi İsrail tarafından işgal edilen
Lübnan’da ortaya çıkan otorite boşluğu PKK ve Armenian Secret Army for
the Liberation of Armenia (ASALA) gibi terör örgütlerinin barınmasına
imkân sağlamış, Ermeni lobisinin güçlü olduğu Lübnan zamanla
Türkiye’nin ulusal güvenliğini ve çıkarlarını tehdit eder hale gelmiştir.
Lübnan, 1989 Taif Antlaşmasıyla kısmen istikrara kavuşsa da Suriye’den
bağımsız bir dış politika oluşturmayı başaramamış, bu kez Türkiye-Suriye
43
Mousavi, “The Israel-Lebanon War”, s. 131.
44
Şatana, “Peacekeeping Contributor”, s. 77.
45
Örnekler için bkz. Sığrı ve Topçu, “Barış Gücü”, s. 212.
46
Şatana, “Peacekeeping Contributor”.

Vol: 18 Issue: 42
ilişkilerindeki gerginlikler Türkiye-Lübnan ilişkilerini olumsuz
etkilemeye başlamıştır.47
2000’li yıllarda Türkiye’nin bölge politikalarındaki değişim ve
komşularıyla sorunlarını çözümleyerek bölgesinde siyasi ve ekonomik iş
birliğini arttırmayı hedefleyen dış politika stratejisi Lübnan’a yönelik de
yeni açılımlar getirmiştir. Bu kapsamda; 2004’te dönemin Lübnan
Başbakanı Refik Hariri’nin Türkiye ziyareti, aynı yıl dönemin Dışişleri
Bakanı Abdullah Gül’ün ve 2005’te 10. Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet
Sezer’in Lübnan ziyaretleri ilişkilerin seyrinde bir dönüm noktası olmuştur.
Bu ziyaretlerin ardından ilişkiler yeniden gelişmeye başlamıştır.48 Ancak;
Dışişleri Bakanlığı’nın o dönemdeki verileri incelendiğinde ülkede yaşayan
Türk vatandaş sayısı, soydaş sayısı veya ticaret hacmi açılarından Lübnan’ın
Türkiye için kritik önemde olmadığı söylenebilir. Bunun dışında, Türkiye’yi
katılıma zorlayan herhangi bir antlaşma veya üyelik bulunmamaktadır. Hem
Türkiye’nin hem Lübnan’ın üye olduğu BM’den sonraki yegâne kuruluş
olan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) ve dönemin İKÖ Genel Sekreteri
Ekmeleddin İhsanoğlu, Türkiye’nin katılım kararıyla birlikte Lübnan
konusunda aktif bir diplomasi yürütmeye başlamıştır.
2.2.3. Muhtemel Risk ve Tehditler
BMGK’nin 1701 sayılı kararında mevcut durumun “uluslararası
barış güvenliği tehdit ettiği” vurgulanmış, Hükûmetin ilk tezkere metninde
ise Lübnan’daki durumun Türkiye’yi de etkileyecek şekilde yayılma
eğiliminde olduğu teyit edilmiştir. Tarihsel açıdan bakıldığında,
Lübnan’daki Bekaa Vadisi uzun yıllar PKK’ya ev sahipliği yapmış, ASALA
ilk terör eylemini bu ülkede gerçekleştirmiştir. Yine o dönemde Hizbullah’ın
Türkiye’de bağlantılarının bulunduğu bilinmektedir. Lübnan, bu yönüyle
yakın bir coğrafyada istikrarsızlık ve otorite boşluğunun getirdiği çeşitli
tehditleri Türkiye’ye taşıyabilecek konumdadır. Ancak Lübnan krizinde
Türkiye’nin bekasını doğrudan ilgilendiren bir husus bulunmamaktadır.
47
Benli Altunışık, “Lübnan Krizi”, s. 7.
48
Dışişleri Bakanlığı İnternet Sitesi, Türkiye-Lübnan Siyasi İlişkileri,
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-lubnan-siyasi_iliskileri.tr.mfa, erişim 19.10.2014.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
Risk ve tehdit boyutuyla bakıldığında, öncelikle UNIFIL’in görev

geçmişinde BM çalışanlarının öldürüldüğü veya askerî birliklerin kayıplar
verdiği hadiselerin olduğu görülmektedir. Yukarıda belirtilen siyasi
kutuplaşma da göz önüne alındığında; Lübnan’da kurulacak misyona
katılmanın, asker kaybı, bölge ülkeleriyle ters düşerek ikili ilişkilerin
bozulması, ülke içinde Hizbullah ve sempatizanları tarafından terör
saldırısına maruz kalınması veya harekâtın başarısızlıkla sonuçlanması
gibi siyasi ve askerî riskler barındırdığı söylenebilir.
Son olarak, konuya ilişkin yapılan akademik çalışmalarda da
çoğunlukla yukarıda değinilen dış etkenlere dikkat çekildiği görülmektedir.
Bu kapsamda, Türkiye’nin Lübnan katılımını bir yandan Batılı kimliği ve
güvenlik üretici imajını desteklerken diğer yandan Batı ile pazarlık payını
güçlendireceği bir koz olarak gördüğü ifade edilmiştir.49 Bunun yanında
harekâtın riskli ve Türkiye’nin güvenliğiyle doğrudan ilintili olmadığı,50
ancak Orta Doğu’nun yeniden tasarımında söz sahibi olmak bakımından
yararlı olabileceği değerlendirilmiştir.51
2.3. Tezkere Öncesi İç Politik Girdi ve Etkenler
2.3.1. Bürokratik Kurumlar
Hatırlanacağı üzere 2006 yılı, Adalet ve Kalkınma Partisi’nin tek
parti olarak hükûmette ve Recep Tayyip Erdoğan’ın Başbakan olduğu,
Millî Güvenlik Kurulu (MGK) ve Genelkurmay Başkanlığı’nın siyaset
üzerindeki etkisinin sınırlandırılmaya başlandığı güçlü bir iktidar dönemine
işaret etmektedir. Bu bakımdan gerek hükûmet içerisinde gerekse diğer
bürokratik kurumlar arasında önceki yıllara nazaran daha yüksek bir
uyumu gözlemlemek mümkündür. Bu kapsamda; ilk olarak Dışişleri
Bakanlığı’nın Lübnan katılımını desteklediği, bu katılımı Türkiye’nin
uluslararası örgütlerdeki etkinliğini artırmak ve diğer uluslararası sorunlarda
çözüm üretmek amacıyla siyasi bir koz olarak gördüğü söylenebilir.
Örneğin; dönemin BM Genel Sekreteri Kofi Annan’ın 6 Eylül 2006
tarihindeki Türkiye ziyaretinde, kendisinden öncelikle TSK’nin bir
49
Güngör, “United Nations”, s. 39; Benli Altunışık, “Lübnan Krizi”, s. 26; Şatana,
“Peacekeeping Contributor”.
50
Örneğin Sığrı ve Topçu, “Barış Gücü”, s. 212; Çağıran, “Birleşmiş Milletler”, s. 106-107.
51
Örneğin Keyman, “Türkiye Giderken”, s. 58.

Vol: 18 Issue: 42
muharebe görevi almayacağı konusunda güvence, sonra da Kıbrıs ve Irak
konularında ve özellikle Kerkük’te demografik yapının değiştirmesine
karşı hazırlanan bir eylem planı için destek istendiği görülmektedir.52
İkinci olarak, Genelkurmay Başkanlığı’nın da tezkereyi desteklediği
görülmüştür. Bu kapsamda; dönemin Genelkurmay Başkanlarının ülke
içinde görüş birliği oluşmasına, muharebe ve risk barındıran görevler
alınmamasına ve görev bölgesinde emir-komutanın kendi unsurlarımızda
olmasına dikkat çektiği görülmektedir.53 Bunun yanında; TSK’nin genel
olarak BDH’na katılımı desteklediği, bu katılımlardaki temel motivasyonun
ise tehdit algılamalarından çok, Kosova harekâtı sonrası havada yakıt
ikmali yeteneğinin kazanılması veya Afganistan göreviyle birlikte uydu
haberleşmesinin geliştirilmesi örneklerinde görüldüğü üzere kapasite
artırımı, modernizasyon ve birleşik harekât tecrübesi kazanılması olduğu
ifade edilmektedir.54 Son olarak; konunun MGK’da tartışıldığı, yine Millî
İstihbarat Teşkilatı (MİT) Müsteşarlığı ile de tezkerenin koordine
edildiğini ve MİT’in bölgede çalışmaya başladığı basına yansımıştır.
2.3.2. Hükûmet
İlk olarak devletin başı konumundaki Cumhurbaşkanı Sezer;
mevcut BMGK kararının muğlak ve yetersiz olduğunu, insani yardım
değil husumetin giderilmesinin öngörüldüğünü, ciddi çatışma riskinin
bulunduğunu ve katılımın başka devletlerin ulusal çıkarlarını korumayı
amaçladığını belirterek tezkereye karşı çıkmıştır.55 Sezer’in risk faktörünü
ve dış baskıyı ön plana çıkaran bu görüşleri, TBMM’de ve kamuoyundaki
tartışmalarda yankı bulmuş, ancak sonucu değiştirmemiştir. 28 Ağustos
2007’de Abdullah Gül’ün seçilmesinden sonra ise Cumhurbaşkanlığı
52
Dışişleri Bakanlığı İnternet Sitesi, Basın Açıklamaları, http://www.mfa.gov.tr/6-
eylul-2006_-disisleri-bakanligi-sozcucu-namik-tan_in-haftalik-olagan-basin-
toplantisi.tr.mfa, erişim 15.09.2015.
53
“Hiç Kimse Emir Veremez”, Sabah, 9 Eylül 2006, http://arsiv.sabah.com.tr/
2006/09/07/gnd99.html, erişim 11.12.2015.
54
Güngör, “United Nations”, s. 38.
55
“Sezer: Türkiye’nin Lübnan’a asker göndermesine karşıyım”, Hürriyet, 25 Ağustos
2006, http://www.hurriyet. com.tr/sezer-turkiyenin-lubnana-asker-gondermesine-
karsiyim-4980763, erişim 11.12.2015.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
makamının tezkereler konusunda hükûmetle fikir birliği içerisinde

olduğu gözlemlenmiştir.
İnceleme dönemi boyunca Başbakanlık görevini sürdüren Erdoğan,
Dışişleri Bakanı ve sonrasında Cumhurbaşkanı seçilen Gül ve halefi
Ahmet Davutoğlu hükûmet başlığı altında değinilecek diğer önemli
figürlerdir. Öncelikle, dönemin Başbakanı Erdoğan, 28 Temmuz 2006
tarihinde Amerikan CNN televizyonundaki röportajında Lübnan’a
konuşlandırılması planlanan istikrar gücüne “ABD’nin Türkiye’yi davet
ettiğini” ve ateşkesin sağlanması durumunda Türkiye’nin katkıda
bulunabileceğini belirtmiştir.56 Erdoğan, yerel basın karşısında ise
ABD’nin bu davetini paylaşmamış, bunun yerine daha itidalli, tarafsız ve
insancıl bir yaklaşımı yansıtarak katılımın ana esaslarını “Hizbullah’la
karşı karşıya gelinmemesi, ABD ve İsrail’in bölgedeki planlarında yer
alınmaması ve asıl olarak Lübnan halkına insani yardımda bulunulması”
şeklinde özetlemiştir.57 Erdoğan, 31 Ağustos 2006’daki Ulusa Sesleniş
konuşmasında yine Lübnan’a asker gönderme konusuna geniş yer vermiş,
özellikle “Sorumluluklarımızdan geri durmak, tarihimize, geleceğimize ve
milletimizin yüksek menfaatlerine ihanet olacaktır.” sözleri medya ve
siyasetin gündemini uzun süre meşgul etmiştir.58 Bu sözler aslında
tartışmanın ne kadar sertleştiğini ve katılımın büyük bir iç politik
çekişme haline geldiğini de ortaya koymaktadır. Erdoğan, 2008 yılındaki
bir başka röportajında Türkiye’nin Orta Doğu’da etkin ve güçlü olmasının
AB ve NATO için de bir kazanım olduğunu ifade ederek Batı’yla
ilişkilerin en büyük öncelik olduğunu yinelemiştir.59 Dolayısıyla Lübnan
katılımındaki söylemlerde Batı ile ittifakın halen önemli bir etken olduğu
göze çarpmaktadır.
56
“Ateşkesin Ardından Asker Gönderebiliriz”, Sabah, 28 Temmuz 2006,
http://arsiv.sabah.com.tr /2006/07/28/siy100.html, erişim 12.07.2014.
57
“Erdoğan: Askerimizi çekeriz”, Hürriyet, 2 Eylül 2006, http://www.hurriyet.com.tr/
gundem/5020920.asp?top=1, erişim 02.09.2014.
58
Konuşma metninin tamamı için bkz.: AK Parti İnternet Sitesi, Ulusa Sesleniş
Konuşmaları, http://www.akparti.org.tr/site/haberler/basbakan-erdoganin-ulusa-seslenis
-konusmasinin-tam-metni/5916#1, erişim 30.11.2014.
59
“We Are Not Rooted in Religion”, Newsweek, International Edition, 4 May 2008.

Vol: 18 Issue: 42
Dönemin Dışişleri Bakanı Gül, ilk tezkerenin hazırlanması
aşamasında önce Cumhurbaşkanı’nı, sonra TBMM’de grubu bulunan parti
liderlerini ziyaret ederek hükûmetin UNIFIL-II’ye katılım düşüncesini
aktarmış, daha sonra başta Lübnan ve İsrail olmak üzere bölge ülkelerine
bir gezi düzenlemiştir. Tezkerenin TBMM’den geçmesinden sonra da
detayları görüşmek üzere BM Genel Sekreteri’ni Ankara’ya davet etmiştir.
Dolayısıyla hükûmetin, katılım kararı almadan önce iç destek ve dış uzlaşı
aradığı ve katılım kararı verildikten sonra uygun şartlar sağlanana kadar
BM yetkilileriyle müzakerelere devam ettiği görülmektedir.
Gül’den hemen sonra Dışişleri Bakanı olan Davutoğlu’nun ise
Lübnan katılımını TBMM’de daha geniş bir çerçevede ele aldığı
görülmektedir. Davutoğlu’na göre; Türk dış politikasının temel hedefi
Türkiye’nin küresel ve bölgesel alanda etkinliğini ve gücünü artırmaktır.
Bu kapsamda, söz konusu stratejik hedefin temel araçları “diplomatik,
ekonomik, kültürel unsurları kullanarak ülkenin yumuşak gücünü ve
etkinliğini genişletmek”, “askerî kapasiteyi kullanarak barış kurucu, barış
koruyucu misyonlarda yer almak” ve buna paralel olarak uluslararası
örgütlerde etkin rol üstlenmektir. Dolayısıyla, “bölgesinde etkin bir
Türkiye’nin yalnız askeriyle değil, diplomatı, mühendisi ve doktoruyla”
Lübnan’a gitmesi gerekmektedir.60 Yukarıdaki açıklamalar birlikte
değerlendirildiğinde, Hükûmetin dış politikayla bağlantılı ve kapsamlı bir
BDH politikasını ortaya koymaya çalıştığı söylenebilir.
2.3.3. Siyasi Partiler
Ana muhalefet partisi konumundaki Cumhuriyet Halk Partisi
(CHP) genel olarak Türkiye’nin BDH’nda yer almasını desteklerken
TSK’nin ülke dışında kullanılmasında tezkere bazında karar almaktadır.
Lübnan katılımı konusunda CHP, başlangıçta tamamen olumsuz görüş
bildirmiştir. Dönemin CHP lideri Deniz Baykal, katılımın Türkiye’nin
bölgedeki tarafsız ve itibarlı konumunu olumsuz etkileyebileceği ve
Türkiye’nin asli güvenlik sorunu olan terörle mücadeleye katkı
sağlamayacağı nedenleriyle tezkereye olumsuz yaklaşacaklarını belirtmiş,
60
Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, Dönem: 23, Cilt: 47, Yasama Yılı: 3,
108. Birleşim, 23 Haziran 2009, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/
TBMM/d23/c047/tbmm23047108.pdf, erişim 04.01.2022, s. 509-512.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
buna karşın Hükûmet’in 1 Mart tezkeresinde olduğu gibi “baskı altında ve

çoktan söz vermiş” olabileceğini iddia etmiştir.61
CHP’ye benzer bir duruş sergileyen ve BDH’na katılımları prensip
olarak destekleyen Milliyetçi Hareket Partisi’nin (MHP) de başlangıçtaki
tavrı oldukça serttir. Örneğin MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli, 02
Eylül 2006 tarihli basın açıklamasında; tezkerenin amacının ABD’ye ve
AB’ye diyet borcu ödemek olduğunu, katılımın millî çıkarlarla
örtüşmediğini, koşulsuz itaat edilen ABD’nin terörle mücadelede Türkiye’yi
desteklemediğini ve Türk askerini Lübnan yangınının içine atmayı
amaçladığını ifade etmiştir.62 Bu açıklamada da en büyük vurgunun ABD
bağlamında dış etkiye ve katılımın ulusal çıkarlarla örtüşmemesine
yapıldığı görülmektedir.
Sonraki yıllarda TBMM’ye girecek olan Barış ve Demokrasi Partisi
(BDP) veya günümüzdeki uzantısıyla Halkların Demokrasi Partisi (HDP)
ise Türkiye’nin BDH politikasını Osmanlı bakiyesi Türk topluluklar
üzerinden bölgede etkinlik sağlamak ve küresel kapitalist sistemden daha
fazla pay almak olarak değerlendirmekte ve tüm tezkerelere prensip olarak
karşı çıkmaktadır.63 HDP’de, diğer partilerden daha vurgulu biçimde Yeni
Osmanlıcılık eleştirileri ile anti-militarist ve anti-emperyalist bir söylem
söz konusudur. Diğer partilerin görüşlerine ise TBMM oturumları
incelenirken değinilecektir.
2.3.4. Hükûmet Dışı Kuruluşlar, Kamuoyu ve Medya
Kamuoyunun Lübnan misyonuna katılım konusunda ikiye ayrıldığını
söylemek mümkündür. Örneğin TÜSİAD gibi Batı ve AB taraftarı gruplar,
Lübnan katılımını siyasi ve ekonomik istikrarla, Türkiye’nin AB üyeliği
vizyonuyla ve Batı ile dayanışmasıyla ilişkilendirmiş ve desteklemiştir.64
61
“Asker Gönderme Peşrevi”, Radikal, 17 Ağustos 2006, http://www.radikal.com.tr/
haber.php?haberno=195965, erişim 12.12.2014.
62
MHP Resmi İnternet Sitesi, Açıklamalar, https://www.mhp.org.tr/htmldocs/
genel_baskan/konusma/78/ index.html, erişim 24.05.2015.
63
Örneğin bkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 23, Cilt: 73, Yasama Yılı: 4, 123.
Birleşim, 24 Haziran 2010, https://www. tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/
TBMM/d23/c073/tbmm23073123.pdf, erişim 03.01.2022), s. 196-198.
64
“Sabancı: Gerçekler anlatılsın!”, Patronlar Dünyası, http://m.patronlardunyasi.com/
haber/Sabanci-Gercekler-anlatilsin/ 18310, erişim 10.01.2016.

Vol: 18 Issue: 42
Diğer tarafta ise İstanbul Barosu, İşçi Sendikaları, Türk Tabipler Birliği,
Mimarlar Odası, Üniversite Öğretim Üyeleri Derneği, Çağdaş Yaşamı
Destekleme Derneği, Helsinki Yurttaşlar Derneği ve İnsan Hakları
Derneği gibi farklı sektörlerden gelen temsilciler tezkereye karşı çıkmış ve
çeşitli aktivitelerle bunu kamuoyuna duyurmuştur. Örneğin söz konusu
grup, 02 Eylül 2006 tarihinde, Lübnan’da yaşanan insanlık dramı konusunda
ABD, İsrail ve duyarsız kalan uluslararası toplumu eleştiren, Türkiye’nin
insani yardım dışında savaşa dâhil olması halinde suçluların safına
geçeceğini ifade eden bir basın toplantısı yapmıştır.65 Aynı dönemde yine
çeşitli protesto gösterileri ve “Çıkarsa tezkere Bilal gitsin askere” sloganı
da o günlerden akılda kalan ve tezkere konusunun sokaklarda bile
tartışıldığını gösteren çarpıcı örneklerdendir.66
Gazete köşelerinde ise bir yanda katılımı modern ve Batılı ülke
olmanın gerekliliği şeklinde açıklayan, diğer yanda katılıma olumsuz
bakan yazılar, hatta bazı Arap yazarların “Lübnan’ın Türk askeri için yeni
bir Yemen olacağı” şeklindeki yorumları yayımlanmıştır.67 Anketlerde de
katılımcıların çoğunlukla Lübnan’a asker gönderilmesine karşı olduğu
görülmüştür.68 Netice itibariyle; kamuoyu tezkere konusunda ikiye
bölünmüşse de TBMM tartışmalarına ve medyaya yansıdığı üzere,
katılıma karşı olan grubun çoğunlukta olduğu, sesini daha çok duyurduğu
ve kararın buna rağmen alındığı hususu analizimiz açısından önemlidir.
2.4. Tezkere Metinleri ve TBMM Oturumlarının İncelenmesi
2.4.1. İlk Hükûmet Tezkeresi Metni ve TBMM Karar Oturumları
İlk tezkere metninde, önce BM kararı ve UNIFIL-II’ye verilen
görevler kısaca özetlenmiş, daha sonra katkı yapmayı taahhüt eden ve
65
“Lübnan Protestosu”, Hürriyet, 03 Eylül 2006, http://www.hurriyet.com.tr/lubnan-
protestosu-5024265, erişim 11.12.2015.
66
Bu konudaki bazı örnekler için bkz. “Çıkarsa tezkere Bilal gitsin askere”, NTV
Haber, 05 Eylül 2006, http://arsiv.ntv.com.tr/news/384060.asp, erişim 14.03.2015.
67
Örneğin bkz. “Lübnan Türk Askeri İçin Yeni Yemen Olur”, Vatan,
http://www.gazetevatan.com/lubnan--turk-askeri-icin-yeni-yemen-olur-86235-
roportajlar/, erişim 14.03.2015.
68
Örnek olarak, Hürriyet Gazetesi’nin internet anketine 64325 kişi katılmış ve bunlardan
%77,8’i Lübnan’a asker göndermesine karşı olduğunu belirtmiştir. “Lübnan’a Asker
Göndermeye Hayır”, Hürriyet, 05 Eylül 2006, http://www.hurriyet.com.tr/ lubnan-a-asker-
gondermeye-hayir-5033615, erişim 11.12.2015.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
çoğunluğunu AB üyelerinin oluşturduğu 26 ülke sıralanmış, kararın İsrail

ve Lübnan Hükûmetleri tarafından kabul edildiğinin altı çizilmiştir.69
Türkiye’nin konuya ilişkin diplomatik girişimlerinde; “Lübnan’daki tüm
grupların, İsrail, Suriye ve Filistin yetkililerinin, bölge ülkelerinin, BM
Genel Sekreteri ile birçok dost ve müttefik ülkenin” Türkiye’nin BM
Gücüne katkıda bulunmasına büyük önem verdikleri dile getirilmiştir.
Metne göre, bu kadar talep görmenin bir nedeni de TSK’nin BDH
konusundaki başarısı ve tecrübesidir. Tezkere metninin devamında
Lübnan krizinin, geniş bir bölgeye yayılma ve çok ciddi boyutlar kazanma
istidadı gösterdiği söylenerek Türkiye’yi de etkileyeceği belirtilmiş, ancak
Türkiye’nin katkısının çatışmalara değil, barışa destek olacak şekilde
saptandığı ifade edilmiştir.70
Bu kapsamda; Türkiye’nin UNIFIL-II’ye katkısı, Doğu Akdeniz’de
devriye görevi ifa edilmesi, deniz ve havadan ulaştırma desteği sağlanması,
Lübnan ordusunun eğitilmesi ve insanî yardım faaliyetlerinin korunması
olacaktır. Tahsis edilecek kuvvetin hudut, şümul ve miktarı Hükûmetçe
belirlenecektir. Ancak tahsis edilecek bu kuvvet, “bölgedeki silahlı
unsurların silahtan arındırılması dâhil olmak üzere, yukarıda belirtilen
taahhütlerin dışında hiçbir görevde” kullanılmayacaktır.71 Özetle, TBMM
görüşmelerinde sıkça dile getirilecek olan “harekâtın meşruiyeti”, “insani
yardım” ve “tüm tarafların Türkiye’yi de görmek istemesi” olgularına
metinde geniş biçimde yer verildiği görülmektedir.
TBMM’deki karar oturumlarına gelindiğinde; ilk olarak CHP
milletvekilleri, tezkerenin amacının ABD’nin Orta Doğu politikasının bir
parçası olarak Türkiye’nin Müslüman kimliğinden yararlanılması
olduğunu, katılımın askerî açıdan büyük risk taşıdığını, “Müslümanın
Müslümana kırdırılma” ihtimalinin bulunduğunu, Türkiye’nin güvenliğiyle
bir ilgisinin olmadığını ve Lübnan’a değil Kandil Dağı’na asker gönderilmesi
69
Birleşmiş Milletler Geçici Görev Gücü bünyesinde faaliyette bulunmak amacıyla
Türk Silahlı Kuvvetlerinin Lübnan’a gönderilmesine izin verilmesine ilişkin
Başbakanlık Tezkeresi (3/1104), TBMM Tutanak Dergisi, https://www.tbmm.gov.tr/
tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d22/c127/tbmm22127124.pdf, (Erişim Tarihi:05.01.
2022), s. 84-88.
70
Age, s. 87.
71
Age, s. 87-88.

Vol: 18 Issue: 42
gerektiğini dile getirmişlerdir.72 Yalnızca ilk tezkerede TBMM’de
bulunan dönemin Anavatan Partisi (ANAP) ve Doğru Yol Partisi (DYP)
temsilcileri ise bölgeyle tarihsel, kültürel, siyasal ve iktisadî bağların
olduğunu kabul etmek ve sınır güvenliğini bu sınırların ötesinden
sağlama yaklaşımını desteklemekle birlikte ABD’nin baskısı ve ağırlığın
terörle mücadeleye verilmesi gerektiğinden hareketle tezkereyi
reddeceklerini belirtmişlerdir.73 Bunun yanında, tezkerenin “dış politika
tarihindeki kırılma noktalarından biri”, katılımın asıl nedeninin ise dış
güçler ve kırılgan ekonomik yapı olduğu iddia edilerek hükûmet Damat
Ferit Paşa Hükûmeti’ne benzetilmiştir.74
İktidar partisi adına söz alan milletvekilleri ise katılımın tarihî, siyasî,
insanî ve coğrafi birçok gerekçenin bir bileşimi olduğunu savunmuşlar, BM
Kararı ile uluslararası meşruiyetin sağlandığını ve tüm tarafların
Türkiye’yi davet ettiklerini vurgulamışlardır.75 Aynı paralelde; Lübnan
krizinin, Türkiye’nin Doğu ile Batı’yı buluşturan stratejik konumunu ve
Akdenizli kimliğini gündeme getirdiği, katılımın Türkiye’nin saygın
duruşuna, medeniyetler arası köprü niteliğine ve AB üyeliği vizyonuna
katkı sağlayacağı ifade edilmiştir.76
Netice itibariyle ilk tezkere, 192 ret oyu oyuna karşılık iktidar
partisi milletvekillerinin 340 kabul oyu vermesiyle TBMM’den geçmiştir.
Bu karardan sonra Türkiye; UNIFIL-II Deniz Görev Gücü’ne bir fırkateyn,
iki korvet ve bir ikmal gemisi ile Sur şehri yakınında bir istihkâm inşaat
birliği olmak üzere toplam 993 personelini bölgeye sevk etmiştir. İlk yıl
İtalya’nın komutasında bulunan UNIFIL-II’de toplam 13 bin personel
görev yapmış, UNIFIL-II’nin göreve başlamasından itibaren Lübnan-
İsrail sınırındaki güvenlik durumu nispeten düzelmiş ve bölgede istikrar
sağlana-bilmiştir.77
72
TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 127-1, Dönem: 22, Yasama Yılı: 4, 124. Birleşim, 5
Eylül 2006, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d22/c127/tbmm
22127124.pdf, erişim 10.06.2015, s. 89-134.
73
Age, s. 135-141; 160-164.
74
Age, s. 105-108.
75
Age, s. 118-125.
76
Age, s. 125-128.
77
TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 160, 116. Birleşim, s. 19-20.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
2.4.2. Uzatma Tezkereleri ve TBMM’deki Karar Oturumları

2007 yılında TBMM’ye gönderilen ilk uzatma tezkeresi metni
öncekinin aksine konuyu bir sayfada özetlemekle yetinmiştir. Bu metinde,
yeni ifade olarak yalnızca katılımla “gerek BM sistemi içinde, gerek
bölgesel ve küresel ölçekte görünürlüğünün artmasının ve dünyanın diğer
bölgelerinde bundan önce katıldığı barışı koruma operasyonlarındaki
başarılı performansıyla sahip olduğu konumunun pekişmesinin
sağlandığı” bulunmaktadır.78 2008 yılındaki ikinci uzatma tezkeresi
metninde de önceki yıl kullanılan ifadeler tekrar edilmiş, yeni olarak
yalnızca “Lübnan’daki siyasi ve güvenlik ortamının ülkedeki askerî
unsurlarımızın görevlerini sürdürmeleri bakımından uygun olduğu ve
Lübnan makamlarının doğrudan taleplerinin devam ettiği” ilave
edilmiştir.79 2009 ve sonrasındaki uzatma tezkerelerinde aynı metin,
tarihleri güncellenerek TBMM’ye sunulmuştur.
Uzatma tezkerelerinin TBMM oturumlarında, ilk yıl muhalefet
partilerince benzer eleştiriler sürdürülmüş ve tezkereye ret oyu verilmiş,
ancak eleştiri dozunun ve kürsüye sataşmaların azaldığı görülmüştür. Bu
oturumda CHP temsilcileri, Lübnan’da yaptıkları incelemelerde TSK
unsurlarının üstün bir moral ve motivasyonla görev yaptıklarını gördüklerini
belirtmişler, ancak katılımın henüz Lübnan Hükûmeti nezdinde herhangi
bir siyasi getirisinin olmadığını iddia etmişlerdir. Lübnan’ın, 450 milyar
dolarlık petrol rezervi bulunan Doğu Akdeniz’deki ekonomik bölgeyi
paylaşmak için Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’yle anlaşma yapması ve Lübnan
Parlamentosu’nun sözde Er-meni soykırımını kabul etmesini de bu
kapsamda dile getirmişlerdir.80 İlk uzatma tezkeresi görüşmelerinde en
çok vurgulanan husus ABD olmaya devam etmiş, özellikle ABD’nin
Türkiye’nin terörle mücadelesine yeterince destek vermediği ifade edilmiştir.
78
BM Geçici Görev Gücü bünyesinde Türk Silahlı Kuvvetlerinin 5 Eylül 2007 tarihinden
itibaren bir yıl daha UNIFIL Harekâtı’na iştirak etmesine izin verilmesine ilişkin
Başbakanlık tezkeresi (3/1282), TBMM Tutanak Dergisi, https://www5.tbmm.gov.tr/
tutanak/donem22/yil4/bas/b124m.htm, erişim 12.01.2022, s. 5-6.
79
TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 23, Cilt: 24, Yasama Yılı: 2, 127. Birleşim, 08
Temmuz 2008, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d23/c024/
tbmm23024127.pdf, erişim 14.06.2015), s. 300-302.
80
Age, Cilt: 160, 116. Birleşim, s. 9-13.

Vol: 18 Issue: 42
2008 yılındaki ikinci uzatma tezkeresi görüşmelerinde ise ilk
politika değişikliği görülmüş; MHP Grubu temsilcisi, hararetle karşı
çıkılan görevin ikinci yılının oldukça başarılı ve kayıpsız geçtiğinden ve
küresel güçlerin mücadelesine Türkiye’nin kendi coğrafyasında tarafsız
kalamayacağından hareketle katılımı destekleyeceklerini belirtmiştir.81
İktidar partisi milletvekilleri ise icra edilen askerî görevleri sıraladıktan
sonra sivil işler kapsamında toplam 20 milyon dolar acil insani yardım,
10 milyon dolar eğitim ve sağlık projeleri için harcanarak 25 prefabrik
okul ve üç sağlık ocağının yapıldığını duyurmuşlardır. Bunun yanında;
Türkiye’nin NATO üyesi ve AB adayı kimliklerine atıfla bölgedeki
çatışma ve istikrarsızlığın giderilmesine yönelik çalışmalarıyla “bölgedeki
ve dünyadaki gücünü ve saygınlığını” artırdığını belirtmişlerdir.82
Türkiye’nin, 2009-2010 yılları için BMGK Geçici Üyeliğine seçilmesi de
aynı kapsamda dile getirilmiştir.
2009 yılındaki üçüncü uzatma tezkeresinde ikinci politika
değişikliği görülmüş, Demokratik Sol Parti (DSP) temsilcisi bölgedeki
gelişmeleri etkileme fırsatı vermesi ve TSK’nin önemli katkılar yapması
nedeniyle UNIFIL-II katılımının sürdürülmesi gerektiğini belirtmiş ve
olumlu oy kullanacaklarını açıklamıştır.83 İktidar Grubu temsilcisi ise
katılımla Türkiye’nin gücünün ve büyüklüğünün gösterildiğini, Türk
bayrağının gurur ve şerefle Lübnan ve Doğu Akdeniz’de dalgalandırıldığını
ve TSK unsurunun BM yetkililerince “örnek birlik” seçildiğini ifade
etmiştir.84 Oturumlardaki diğer temsilcilerinin benzer söylemlerine
bakıldığında, yıllar içerisinde katılımdan beklenen faydalarının elde
edilirken herhangi bir olumsuzluk yaşanmamasının iktidar kanadında
özgüveni artırdığı ve milliyetçi tonu yükselttiği göze çarpmaktadır.
2010 yılında yeni olan, BDP grubunun TBMM’ye girmesi ve
Türkiye’de iç barışın olmadığını ima ederek tezkereyi kabul etmeyeceklerini
açıklamasıdır. İktidar Grubu adına konuşan milletvekilleri ise daha çok
Türkiye’nin Lübnan’da her kesimin gönlünü ve güvenini kazandığına ve
81
Age, Cilt: 24, Yasama Yılı: 2, 127. Birleşim, s. 302-306.
82
A.y., s. 297-301.
83
84

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
BM görevi dışında Lübnan’ın yeniden inşası ve ekonomisinin

canlandırılmasına yönelik yapılanlara ilişkin örnekler vermişlerdir.85 Bu
kapsamda; örneğin 2009 yılında başbakanlığa seçilen Saad Hariri ilk yurt
dışı gezilerinden birini Türkiye’ye gerçekleştirmiş, bu ziyaret sırasında,
sağlık, tarım, askerî iş birliği, ulaştırma ve eğitim gibi konularda beş
mutabakat zaptı imzalanmıştır. 2010 yılında vize uygulaması karşılıklı
olarak kaldırılmış, 24 Kasım 2010 tarihinde Serbest Ticaret Anlaşması
imzalanmış, bölgedeki olumsuz koşullara rağmen iki ülke arasındaki
ticaret 2012 yılında bir milyar ABD Dolarını bulmuştur. Diğer taraftan,
Beyrut’ta Yunus Emre Kültür Merkezi açılmış ve Türkmenler’in Türkiye
ile bağlarının güçlendirilmesine çalışılmıştır.86 Kısaca, katılım sonrası
Lübnan’la ilişkilerde hem siyasi hem ekonomik hem de kültürel anlamda
giderek artan bir gelişmenin varlığı gözlemlenmiştir.
2011 yılındaki beşinci uzatma tezkeresi görüşmelerinde; CHP
temsilcileri sessiz kalırken, MHP tezkereyi destekleyeceğini, BDP ise
olumsuz oy kullanacağını tekrarlamıştır. Hükûmet adına konuşan
milletvekilleri ise “ana ikmal yollarının yenilenmesi ve bakımı, var olan
bina, su şebekesi ve yapıların rehabilite edilmesi ve sığınak inşası” gibi
toplam 221 projenin tamamlandığını belirtmişlerdir.87 Aynı oturumlarda;
Türkiye’nin tarihi ve coğrafyasıyla barışarak dış politikada paradigma
değişikliğine gittiği ve dünya siyasetinde “oyun kurucu” konuma
geldiğinin iddia edildiği, bu iddianın ise Somali, Bosna-Hersek, Afganistan,
Makedonya, Kosova ve Lübnan’da yapılan katkılar üzerinden
örneklendirildiği görülmektedir.88
2012 yılındaki görüşmelerde, bu kez CHP temsilcisi de hükûmetin
takip ettiği Orta Doğu politikasını eleştirmekle birlikte tezkereye olumlu
baktıklarını ifade etmiş, fakat ikili ilişkilerdeki olumlu gelişmelere rağmen
Lübnan’ın Doğu Akdeniz’de aynı iyi niyeti göstermediğini bir kez daha
hatırlatmıştır.89 Aynı oturumda BDP Grubu ise hükûmetin “Osmanlıcı,
emperyalist ve fetihçi” bir bölge politikası uyguladığını, Lübnan katılımının
85
86
Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye-Lübnan”.
87
88
Age, s. 60-62.
89

Vol: 18 Issue: 42
da bunun bir parçası olduğunu iddia etmiştir.90 Son önemli tezkere,
6 Temmuz 2013 tarihinde BDP dışındaki tüm partilerin desteğiyle
TBMM’den geçmiştir. Hükûmetin bölge politikalarının en sert biçimde
eleştirildiği bu oturumlarda bile TSK’nin, Lübnan’da bölge ve dünya
barışına yaptığı katkının genel olarak kabul edildiği ve konuşmacılar
tarafından sıklıkla dile getirildiği gözlemlenmektedir.91 Bu tezkereden üç
ay sonra İstihkâm İnşa Bölüğü ve bir kısım Deniz Kuvvetleri unsurlarının
görevini tamamlayarak ülkeye dönmesiyle katılımın seviyesi sembolik
düzeye inmiş, fakat UNIFIL-II’ye katılım sonraki yıllarda da devam
etmiştir.
3. Tartışma
İlk tezkere metninde en önemli vurguların; harekâtın meşruiyetine,
Türkiye’nin tüm taraflarca talep edilmesine ve insancıl krize, sonraki
metinlerde ise katılımın uluslararası görünürlük ve saygınlığı artıracağı
hususlarına yapıldığı gözlemlenmektedir. TBMM görüşmelerinde ise ilk
yılda Hükûmet temsilcilerinin en sık tekrar ettiği kavramların “insani
yardım”, “meşruiyet” ve “hukuka uygunluk” olduğu göze çarpmaktadır.
İlk tezkerenin TBMM görüşmelerinde; İktidar Partisi temsilcileri tarafından,
27 kez “insancıl” ifadesinin, 16 kez “meşruiyet ve hukuka uygunluk”
ifadesinin, sekiz kez “uluslararası sorumluluk” ifadesinin tekrar edildiği göze
çarpmaktadır. Meclis’te iktidar partisi temsilcileri dış etkenleri kabul
etseler de doğrudan ABD’yi zikretmekten kaçınmışlardır. Nitekim tezkere
metinlerinde ABD veya AB ifadeleri hiç geçmemiştir. Buna karşın ilk
tezkere oturumlarında, muhalefet kanadınca Amerika veya ABD ifadesi
toplam 79 kere kullanılarak en çok vurgulanan unsur olmuştur. Avrupa
veya AB ifadesi 35 kez, NATO ifadesi 13 kez kullanılmıştır. Aynı meclis
oturumlarında muhalefet temsilcileri tarafından “Kandil Dağı” ifadesi de
26 kez tekrar edilerek, Lübnan katılımının riskli fakat güvenlikle doğrudan
ilişkili olmadığı ima edilmiştir. Sonraki yıllarda, aynı hususların azalarak
da olsa gündeme geldiği gözlemlenmiştir.
90
Age, s. 447-450, 458-460.
91

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
İlk katılım tartışmalarında yukarıdaki tekrar sayıları da dikkate

alındığında en çok vurgulanan hususların, risk ve güvenlik tehditleri, Orta
Doğu güç dengesinde Türkiye’nin konumu ve özellikle küresel aktör
ABD’nin baskısı gibi dış etkenler olduğu görülmektedir. İktidar kanadının
ise uluslararası hukuk, meşruiyet, insani yardım ve sorumluluk gibi normatif
kavramlara vurgu yaparak yoğun muhalefete karşı ABD ve diğer dış
faktörleri örtmeye çalıştığı söylenebilir. Bunun yanında, ilk tezkerenin
tüm tepkilere rağmen TBMM’den net bir farkla geçmesi iç politik girdi ve
karara etki eden aktörler olarak TBMM’nin, hükûmet dışı kuruluşların,
medyanın ve kamuoyunun kararlardaki etkisinin sınırlı olduğunu
göstermektedir. Diğer taraftan; görevden elde edilen geri besleme bilgilerinin
yıllar içerisinde diğer aktörlerin tutumlarını, iktidarın söylemlerini ve
Türkiye’nin katılım motivasyonlarını değiştirdiği göze çarpmaktadır.
Bu bağlamda; tezkere metinleri ve TBMM tartışmaları üzerinden
katılım motivasyonları incelendiğinde, ilk bölümde değinilen akademik
yazındaki unsurların birçoğunu Lübnan katılımı özelinde de izlemek
mümkündür. Örnek olarak muhalefetin, ABD baskısını gündemde tutması
ve Lübnan yerine Kuzey Irak’tan Türkiye’ye yönelen terörist saldırılara
odaklanılması söylemleri katılımı dış etkenlere bağlayan, güvenlik ve beka ile
eşleştiren realist perspektifle örtüşen noktalardır. Uzatma tezkerelerinde ise
Türkiye’nin katılımına karşılık hem Lübnan’dan hem ABD ve AB’den
belli siyasi kazanımlar elde edilmesi beklenilmiş ve eleştiriler bu alana
yöneltilmiştir. Benzer şekilde; Lübnan katılımında gözlemlenen güvenliğin
geniş bir çerçevede, insan güvenliği, ekonomik refah ve istikrarla
ilişkilendirilmesi, kapsamlı bir BDH ve yeniden inşa yaklaşımı
benimsenmesi, yine BDH aracılığıyla uluslararası örgütlerde aktif ve
yönlendirici olma gibi motivasyonlar TDP’nda ve BDH katılımlarında liberal
yaklaşımı öne çıkaran çalışmalarla örtüşmektedir. Ancak; Türkiye’nin
Lübnan’la ticaret hacmi ve ihracatı katılım sonrası iki kat artmış olmasına
rağmen ekonomi hususunun tezkerelerde ve TBMM’de gündeme
gelmemesi, bir motivasyon olarak ekonomik çıkarın öncelikli olmadığı
şeklinde yorumlanabilir. Normatif ve idealist söylemlerin de muhalefeti
ve kamuoyunu ikna etmek üzere kullanıldığı, fakat baskı azaldığında bu
vurguların da azaldığı söylenebilir.
Tüm bunlarla birlikte, sosyal inşacı yaklaşımda değinilen unsur ve
motivasyonların da Lübnan katılımı tartışmalarında önemli bir yeri

Vol: 18 Issue: 42
olduğu değerlendirilmektedir. Örneğin; ilk katılımda BMGK kararının
meşrulaştırıcı rolü, uluslararası toplumun talebi, Orta Doğu halklarıyla
olan tarihî ve kültürel bağlar, sonraki yıllarda ise Türkiye’nin artan
saygınlığı, tarihî rolü ve Batı kimliği yanında Doğu kimliği de sıkça
gündeme gelmiştir. Aynı kapsamda Türkiye, ilk yıldan sonra misyon
görevlerinin dışına çıkarak özgün politikalarını uygulamaya başlamış, bir
bakıma süreç içerisinde misyonu ve çevresini dönüştürmeye çalışmıştır.
Örneğin, bir yandan yeniden inşa ve ikili ekonomik ilişkileri güçlendirici
faaliyetlere girişmiş, diğer yandan İKÖ aracılığıyla Bangladeş, Malezya,
Endonezya, Brunei ve Katar gibi ülkelerin asker göndermesini teşvik
etmiştir. Aynı bağlamda; TBMM görüşmelerinde Lübnan’ın jeopolitik
önemi veya coğrafi yakınlığı güvenlikle değil, toplumun kimliği, akrabalık
bağları ve kültürel sınırları gibi unsurlarla ilişkilendirilmiştir.
Uzatma tezkerelerinde, muhalefet partilerinin katılımı desteklemeye
başlaması ve iktidarın söylemlerinin zamanla değişmesinin de sosyal
inşacı yaklaşımın süreç içindeki değişimi önceleyen teorik yaklaşımıyla
daha iyi açıklanabileceği değerlendirilmektedir. Yukarıda görüldüğü
üzere; yurt dışı ziyaretleri, yıllık sonuç raporları, olumlu siyasi gelişmeler
ve TSK’nin başarısı doğrultusunda önce MHP, sonra DSP, sonra da CHP
yıllar içerisinde pozisyon değiştirerek tezkerelere kabul oyu vermeye
başlamışlardır. İktidar kanadının söylemlerinde ise başlangıçta meşruiyet,
uluslararası sorumluluk, insani yardım ve Batılı kimliği hususları ön
plana çıkarılmışken, zaman içerisinde AB ve ABD ile ilişkilerdeki
gerileme ve sonrasındaki Arap Baharının etkisiyle, Türkiye’nin küresel
bir aktör ve bölgesinin lideri olduğu veya Doğu ile Batı arasında köprü
niteliği söylemlerine ağırlık verilmeye başlanılmıştır. Hatta Lübnan’da
edinilen olumlu tecrübe, aynı yıllardaki Somali tezkerelerinin de
TBMM’de tartışmasız kabul edilmesine katkı sağlamıştır. Dolayısıyla,
bize göre BDH’na katılımların TDP üzerinde sosyal inşacı yaklaşımın
tasvir ettiği “oluşturucu ve dönüştürücü” etkiyi Lübnan örneğinde
gözlemlemek mümkündür. Zira güç ve güvenlik hisleri algılar tarafından,
algılar ise kimlikler ve kültürler tarafından inşa edilmekte, fakat sabit
kalmayıp zaman içerisinde yeniden üretilmektedir. Lübnan katılımına
ilişkin algılar da başlangıçta kültürel unsurlarla şekillenmiş ve yıllar
içerisinde değişmiştir. Ayrıca; Lübnan örneğinde tezkere tartışmalarının,
Enver Paşa ile imgelenen maceraperestlik, Damat Ferit Paşa ile imgelenen

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
teslimiyetçilik veya Yemen’le ilişkilendirilen hezimet gibi yüzyıllık bir

tarihî perspektif içerisinde ve toplumun tüm kesimlerince yapılmış olması
sosyal inşacıların tarihi, kültürü ve kimliği önceleyen çok katmanlı analiz
yönteminin geçerliliğini ortaya koymaktadır.
Diğer taraftan Lübnan örneği, aslında teknik bir konu olan TSK’nin
yurt dışında kullanılmasının iç politika malzemesi haline geldiğinde yanıltıcı
tartışmalara ve tehlikeli ayrışmalara neden olduğunu da göstermektedir.
Örneğin iktidar kanadının zaten anayasal bir zorunluluk olan meşruiyet
ve uluslararası hukuka uygunluk tezlerini öne sürmesi, asıl eleştiri konusu
olan dış etkenleri gizlemeye yönelik siyasi bir manevra olarak görülebilir.
Muhalefetin Lübnan yerine Kandil’e gidilmesi söylemi de siyasi içerikli
görünmektedir. Zira Kandil’e fırkateynle gidilemeyeceği gibi, gönderilecek
birkaç bölük kadar kuvvetin teröristle mücadelede bir eksiklik yaratmayacağı
bilinmektedir. Dikkat çekici bir başka nokta, CHP’nin hükûmetin Orta
Doğu politikalarındaki yabancı etkisini eleştirirken HDP’nin aynı
politikaları Batı’dan uzak ve Osmanlıcı bulmasıdır.
Son olarak; Lübnan örneğinde görülen ayrışmanın yalnız BDH
katılımlarına özgü veya iç politikayla dış güvenliğin çakıştığı tek istisna
olmadığını da hatırlatmak gerekmektedir. Zira benzer bir tablo
2021 yılındaki Suriye-Irak tezkeresinde de görülmüş; bu tezkerede yukarıda
“Batı ittifakı” ve “Kandil’e gitme” ile simgelenen dış ve iç motivasyonlar
yer değiştirmiş olmasına rağmen, iktidar ve muhalefet temsilcileri bir kez
daha birbirlerini “vatana ihanetle” suçlamışlardır. Tartışmalı geçen bu
tezkereyle verilen yetki ise 2022 yılı içerisinde, Irak’ın kuzeyindeki terör
kamplarının temizlenmesi ve Suriye halkı için güvenli dönüş bölgeleri
oluşturulması gibi aslında siyasi partilerin görüş birliğinde olduğu
hususlarda kullanılmıştır. Dolayısıyla tezkere tartışmalarını incelemek, en
başta da belirtildiği üzere, iç siyaset ve güvenliğin çakışma noktalarını
ortaya koyduğu gibi Türk siyasal hayatındaki değişimler konusunda başka
çalışmalarda ele alınabilecek fikirler de vermektedir.
Sonuç
Netice itibariyle, Lübnan katılımında ABD ve AB’nin, Batı ile iş
birliğinin ve katılımın pazarlık unsuru olarak görülmesinin başlangıçta en
önemli etkenler olduğu söylenebilir. Bunun yanında uluslararası
görünürlüğün ve saygınlığının artırılması ile başta BM olmak üzere

Vol: 18 Issue: 42
uluslararası örgütlerde etkin rol oynama motivasyonları diğer önemli
etkenlerdir. Ancak yıllar içerisinde dış faktörlerin etkisinin azalarak, bir
rol model ve bölgesinin lideri bir küresel aktör olmak amaçları güden iç
siyasi faktörlerin katılımları sürdürmede daha ön plana çıktığı
değerlendirilmektedir. Sosyal inşacı yaklaşımda değinildiği üzere, farklı
kimliklerin kesişme coğrafyasında bulunan Türkiye, uzun yıllar bu
kesişmeleri yalnız risk boyutuyla hissetmiş, BDH katılımları ise hem
güçlü ve modern bir Müslüman ülke hem de laik ve Batılı ülke kimliğiyle
bu dezavantajı fırsata dönüştürme potansiyeli ortaya koymuş, Türk
toplumunca da farklı saiklerle desteklenmiştir.
Lübnan örneğindeki tartışmalara bakarak Türkiye’nin BDH katılım
politikaları konusunda bazı genel çıkarımlar yapmak da mümkündür.
Öncelikle; Kafkasya, Orta Asya, Orta Doğu ve Balkanlar hem Türkiye’nin
güvenliğiyle ilişkili hem de tarihî, ekonomik ve kültürel ilgi alanları
içerisindeki bölgeler olarak kabul edilmekte, bu bölgelerdeki misyonlara
büyük birliklerle ve sivil unsurlarla katılım sağlanmaktadır. Bunun
dışındaki bölgelerde ise bayrak göstermek amacıyla sembolik katılımlarda
bulunulmaktadır. Diğer taraftan, risk seviyesi ile tehdidin Türkiye’yi
etkileme potansiyeli de karar almada ve şekillendirmede dikkate
alınmaktadır. Türkiye; katıldığı BDH’da silahlı güç kullanmak istememekte,
fakat yeniden inşaya yönelik proje ve yatırımlarla kendine özgü hedefler
ortaya koyarak misyona zarar vermeden ve diğer katılımcı ülkeleri
ürkütmeden bunlara ulaşmaya çalışmaktadır. Ayrıca askerî birlikler yanında
jandarma, emniyet ve diğer bakanlıkların uzmanlarının eşgüdümlü
katılımıyla modern ve kapsamlı bir BDH modeli benimsenmektedir.
Bu bakış açısıyla Türkiye; bir yandan sınır güvenliği ve teröristle
mücadeleyi sürdürürken diğer yandan Afganistan’dan Afrika’ya hemen
her misyonda bayrak dalgalandıran, gittiği ülkelere hizmet de götüren,
Hint Okyanusu’nda donanma yüzdüren, Balkanlar’da birleşik tatbikatlar
icra edebilen, aynı zamanda milyonlarca mülteciyi konuk eden ve
dünyanın en fazla insani yardımını yapan seçkin bir devlettir. Türkiye’nin
BDH politikalarındaki temel amacın da yukarıda sayılan tüm etkinlikleri
aynı anda yapabilen “güçlü devlet” algısını yaratmak olduğu söylenebilir.
Son olarak; ülke sınırlarında güvenliğin sağlanması, ülke dışında
caydırıcılık, saygınlık veya dış politikaya yardım gibi fonksiyonlar
Türkiye’nin güçlü, etkin ve sınır ötesinde bağımsız harekât icra edebilen

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
bir orduya daima ihtiyaç duyacağını hissettirmektedir. AB’nin kendi

içindeki siyasi görüş ayrılıkları ve askerî yetersizliği, ABD’nin ise
güvenlik çıkarlarındaki farklılaşmalar, TSK’nin mevcut BDH kapasite ve
tecrübesinin sürdürülmesini daha da önemli kılmaktadır. Bununla
birlikte; tezkerelerle ilgili teknik çalışmaların ve söylemlerin mümkün
olduğunca iç siyasetten ayrı tutulmasının, bunların uygulamalarında ise
gerek kamuoyu ile gerekse ülke dışı aktörlerle bilgi paylaşımı ve
koordinasyonun sağlanmasının da önemli olduğu değerlendirilmektedir.
Summary
Under the Constitution of the Republic of Türkiye, bills are
prepared by governments, outline the measures against a security threat or
specify the main principles of participation in UN-authorized peace
support operations and are submitted to the GNAT for approval.
Government bills sometimes proceed as routine works of the parliament,
but other times they may be widely debated by all segments of society and
even cause divisions and political crises. Particularly controversial bills
may not only turn into vital national security and foreign policy decisions
but also may give significant clues regarding Turkish peacekeeping policy.
This article examines Türkiye’s participation in the UNIFIL-II
mission between 2006 and 2013 via the content analysis method and
particularly social constructivism as a case study. In this context, first, a
literature review regarding the main motivations of Türkiye to participate
in peace support operations is given. Second, the motivations and themes
that are mentioned in the earlier studies are integrated into the Turkish
decision-making process and an analysis template is composed to compare
and understand the primary motivations of Türkiye in the Lebanon
Mission, namely UNIFIL-II. Then the impacts of internal and external
factors on the bills and parliament sessions are analysed via the content
analysis method. The last part of the study tries to evaluate and make
some inferences regarding the main motivations for participation in
UNIFIL-II as well as Turkish peacekeeping policies as a whole.
During the period in which the first decision on the subject was on
the table, it was seen that not only the President and the political parties
but also most of the non-governmental organizations and the public were

Vol: 18 Issue: 42
widely opposed to participation because of risk factors, its irrelevancy with
main security concerns, and ambiguities in the resolution. On the other
hand, the United States, the European Union, the United Nations,
Lebanon, and Israeli authorities fully encouraged and even insisted on
Türkiye’s joining UNIFIL-II. Finally, Türkiye decided to join the
mission and it was observed that the Turkish Armed Forces performed
significant duties and provided relief in the daily life of Lebanese in time,
while other Turkish entities accomplished some big substructure projects.
Concordantly, all stakeholders declared appreciation for the Turkish
contribution to the mission. Therefore, other parties in the parliament
changed their positions year by year and started supporting the following
bills. Similarly, the discourse of the government has changed from
humanitarian assistance, international solidarity, and legitimacy to
becoming a regional power and a global actor, based on the success of the
mission.
Consequentially, the article asserts that albeit all International
Relations theories have some level of explanation, such as the importance
of external factors and security concerns of realist approaches or the efforts
to be more active in international organizations and enhancing economic
relations of liberal approaches, social constructivism has also some points
to explain the main motivations of Türkiye’s Lebanon participation.
Precisely, albeit the first decision was mostly affected by external factors
and traditional allies, later on, domestic motivations became more
influential and the aforementioned changes in the discourse and
implementation can be explained better from the perspective of social
constructivism. Likewise, legitimacy, identity, and history have come to
the forefront of the discourses in the GNAT discussions, as depicted in
social constructivism. Additionally, the Lebanon case shows that when
bills become subjects of internal affairs, they are likely to cause
misunderstandings and dangerous schisms in Turkish political life.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
Çatışma Beyanı:
Araştırmanın yazarı olarak herhangi bir kurum, kuruluş ve kişi ile çıkar
çatışması bulunmadığını beyan ederim.
Destek ve Teşekkür Beyanı:
Çalışmanın hazırlanmasında herhangi bir dış finansmandan
yararlanılmamıştır. Bu çalışmaya dolaylı katkı sağlayan; danışmanım Prof. Dr. Faruk
SÖNMEZOĞLU’na, Prof. Dr. Erhan BÜYÜKAKINCI’ya ve Doç. Dr. Özlem
TERZİ’ye teşekkürlerimi sunarım.
KAYNAKÇA
Basılı Eserler
AMAR Paul (2012). “Global South to the Rescue: Emerging Humanitarian
Superpowers and Globalizing Rescue Industries”, Globalizations, 9:1,
2012, 1-13.
ARAS Bülent ve AKPINAR, Pinar (2015). “The Role of Humanitarian NGO’s
in Turkey’s Peacebuilding “, International Peacekeeping, 22:3, 230-247.
BAYER Reşat ve KEYMAN, E. Fuat (2012) “Turkey: An Emerging Hub of
Globalization and Internationalist Humanitarian Actor?”,
Globalizations, 9:1, 73-90.
BENLİ ALTUNIŞIK Meliha (2007). Lübnan Krizi: Nedenleri ve Sonuçları,
TESEV Dış Politika Analizi Serisi No:5, Artpress, İstanbul.
COLEMAN Katharina (2007). International Organisations and Peace
Enforcement, Cambridge University Press, New York.
ÇAĞIRAN Mehmet Emin (2007). “Birleşmiş Milletler Lübnan Barış Gücü:
Hukuki Temelleri, Görev ve Yetkileri ve Türkiye’nin Katılımı Üzerine
Bir Değerlendirme”, Akademik Ortadoğu, 1:2, 90-107.
DE MESQUITA Bruce Bueno ve DOWNS George W. (2006). “Intervention
and Democracy”, International Organization, 60:3, 627-649.
DAVUTOĞLU Ahmet (2013). Stratejik Derinlik, Küre Yayınları, (84.Baskı),
İstanbul.
FINNEMORE Martha (2003). The Purpose of Intervention: Changing Beliefs
About the Use of Force,: Cornell University Press, New York.
GÜNGÖR, Uğur. “United Nations Peace Operations and the Motivations that
Lie at the Root of Turkey’s Involvement”, Center for Strategic Research
(SAM), Paper No.11, July 2015. http://sam.gov.tr/tr/the-united-nations-
peace-operations-and-motivations-at-the-roots-of-turkeys-
involvement/, erişim 12.01.2016, 1-46.
KARAOSMANOĞLU Ali L. (2000). “The Evolution of the National Security
Culture and the Military in Turkey”, Journal of International Affairs,
54:1, 199-216.
KARDAŞ, Şaban (2010). “Turkey: Redrawing the Middle East Map or
Building Sandcastles?”, Middle East Policy, 16:1, 115-136.

Vol: 18 Issue: 42
KEOHANE Robert ve NYE Joseph (2001). Power and Interdependence,
Longman, (3.Eds.), New York.
KEYMAN Fuat (2006). “Türkiye Giderken ABD’nin Yanında Olmak
Gerekiyor, O Yüzden Gidelim Görüşünde Olmamalıdır”, Söyleşi,
Hukuk Gündemi Dergisi, Eylül-Ekim-Kasım 2006, 54-60.
KOÇER Gökhan (2006). “Türkiye’nin Barışı Destekleme Harekâtlarına
Katkıları”, Uluslararası İlişkiler, 3:11, 47-70.
KÖSE Talha (2007). “Değişen Ortadoğu Denkleminde İsrail-Lübnan Krizi ve
Türkiye’nin Rolü”, Akademik Ortadoğu, 2, 57-92.
KUT Gün, “Türk Dış Politikasında Çok Yönlülüğün Yakın Tarihi: Soğuk
Savaş Sonrası Devamlılık ve Değişim”, Boğaziçi Üniversitesi-TÜSİAD
Dış Politika Forumu Araştırma Raporu, 06 Haziran 2011,
http://www.dispolitikaforumu.com/wp-content/uploads/2019/03/Turk
DisPolitikas%C4%B1ndaCok YonlulugunTarihi.pdf, erişim 12.08.2014.
MAALOUF Amin (2000). Ölümcül Kimlikler, (çev. Aysel Bora), Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul.
MOUSAVI Hamed (2015). “The Israel-Lebanon War of 2006 and the Failure
of US Foreign Policy”, Journal of Politics and Law, 8:1, 130-136.
OĞUZLU Tarık (2002). “Turkey and the European Union: The Security
Dimension”, Contemporary Security Policy, 23:3, 61-82.
RUGGIE John (1998). “What Makes the World Hold Together? Neo-
Utilitarianism and the Social Constructivist Challenge”, International
Organization, 52:4, 878-890.
SARI ERTEM Helin (2012). “Kimlik ve Güvenlik İlişkisine Konstrüktivist
Bir Yaklaşım: “Kimliğin Güvenliği” ve “Güvenliğin Kimliği”,
Güvenlik Stratejileri Dergisi, 8:16, 177-236.
SIĞRI Ünsal ve TOPÇU Mustafa Kemal (2012). “Barış Gücü
Operasyonlarında Kullanılan Kültürlerarası Bütünleştirme
Yöntemlerinin Kültürel Boyutlar Bağlamında İncelenmesi: UNIFIL
Örneği”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67:1, 205-235.
SÖNMEZOĞLU Faruk (2012). Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi,
Der Yayınları, (5.Baskı), İstanbul.
ŞATANA Nil (2013). “UN Peacekeeping and Turkey”, (ed.) Paul D. Williams
ve Alex Bellamy, Providing Peacekeepers: The Politics, Challenges and
Future of United Nations Peacekeeping Contributions, Oxford University
Press, Oxford, 355-375.
WENDT Alexander (2005). “Constructing International Politics”, (ed.)
Stephen Chan ve Cerwyn Moore, Theories of International Relations, Vol:
IV, Sage Publications, London.
Resmi Belgeler
Birleşmiş Milletler Geçici Görev Gücü bünyesinde faaliyette bulunmak
amacıyla Türk Silahlı Kuvvetlerinin Lübnan’a gönderilmesine izin
verilmesine ilişkin Başbakanlık Tezkeresi (3/1104), TBMM Tutanak
Dergisi, https://www5.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil4/bas/
b124m.htm, erişim 12.01.2022.
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Karar Metinleri, S/RES/1701 (2006), 11
August 2006, http:// www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?
symbol=S/RES/1701(2006) , erişim 12.03.2014.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi, https://www.tbmm.gov.tr/
Tutanaklar/TutanakMetinleri, erişim 03.01.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Fatih AKGÜL
“Asker Gönderme Peşrevi”, Radikal, 17 Ağustos 2006, http://www.radikal.
com.tr/haber.php?haberno =195965, erişim 12.12.2014.
“Ateşkesin Ardından Asker Gönderebiliriz”, Sabah, 28 Temmuz 2006,
http://arsiv.sabah.com.tr /2006/07/28/siy100.html, erişim 12.07.2014.
MHP Resmi İnternet Sitesi. Açıklamalar, https://www.mhp.org.tr/
htmldocs/genel_baskan/ konusma/78/index.html, erişim 24.05.2015.
“Çıkarsa tezkere Bilal gitsin askere”, NTV Haber, 05 Eylül 2006,
http://arsiv.ntv.com.tr/news/384060.asp, erişim 14.03.2015.
Dışişleri Bakanlığı İnternet Sitesi, Türkiye - Lübnan Siyasi İlişkileri,
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-lubnan-siyasi_iliskileri.tr.mfa, erişim
19.10.2014.
Dışişleri Bakanlığı İnternet Sitesi, Basın Açıklamaları, http://www.mfa.gov.tr/
6-eylul-2006-disisleri-bakanligi-sozcucu-namik-tan_in-haftalik-olagan-
basin-toplantisi.tr.mfa, erişim 15.09.2015.
“Erdoğan: Askerimizi çekeriz”, Hürriyet, 2 Eylül 2006, http://www.hurriyet.
com.tr/gundem/5020920.asp?top=1, erişim 02.09.2014.
ERDOĞAN Recep Tayyip, Ulusa Sesleniş Konuşmaları, AK Parti İnternet
Sitesi, http://www.akparti.org.tr/site/haberler/basbakan-erdoganin-ulus
a-seslenis-konusmasinin-tam-metni/5916#1, erişim 30.11.2014.
“Hiç Kimse Emir Veremez”, Sabah, 9 Eylül 2006, http://arsiv.sabah.com.tr/
2006/09/07/ gnd99.html, erişim 11.12.2015.
“Lübnan’a Asker Göndermeye Hayır”, Hürriyet, 05 Eylül 2006,
http://www.hurriyet.com.tr/lubnan-a-asker-gondermeye-hayir-5033615,
erişim 11.12.2015.
“Lübnan Protestosu”, Hürriyet, 03 Eylül 2006, http://www.hurriyet.com.tr/
lubnan-protestosu-5024265, erişim 11.12.2015.
“Lübnan Türk Askeri İçin Yeni Yemen Olur”, Vatan,
http://www.gazetevatan.com/lubnan--turk-askeri-icin-yeni-yemen-olur-
86235-roportajlar/, erişim 14.03.2015.
Türk Dil Kurumu Sözlükleri, https://sozluk.gov.tr/, erişim 23.11.2021.
“Sabancı: Gerçekler anlatılsın!”, Patronlar Dünyası, http://m.patronlar
dunyasi.com/haber/Sabanci-Gercekler-anlatilsin/18310, erişim 10.01.2016.
“Sezer: Türkiye’nin Lübnan’a asker göndermesine karşıyım”, Hürriyet, 25
Ağustos 2006, http://www.hurriyet.com.tr/sezer-turkiyenin-lubnana-
asker-gondermesine-karsiyim-4980763, erişim 11.12.2015.
ŞATANA Nil, “Peacekeeping Contributor Profile: Turkey”, UN Peacekeeping
Web Page, September 2012, http://www.providingforpeacekeeping.org/
2014/04/03/contributor-profile-turkey/, erişim 23.11.2014.
“We Are Not Rooted in Religion”, Newsweek, International Edition, 4 May 2008.

Vol: 18 Issue: 42
Osmanlı Donanması’ndaki Yerli İmkânlarla

Bir Muharebe Gemisi İnşa Deneyimi:
Abdülkadir
A Battleship Building Experience with Local Capabilities

in the Ottoman Navy: Abdulkadir
Evren MERCAN
Öz
1897 Osmanlı - Yunan Harbi’nin acı deneyimi 93 Harbi sonrası kıyı
savunma odaklı Osmanlı Donanması’nın operasyonel yetersizliğini gün yüzüne
çıkarmıştı. Bu yetersizliğin karşısında Osmanlı devlet ricali iddialı bir donanma
programını hayata geçirerek bununla başa çıkmaya çalıştı. Donanma programının
içeriğinde yurtdışından temin edilecek muharebe gemisi, kruvazör ve muhrip dışında
devletin kendi imkân ve kaynaklarıyla Tersâne-i Âmire bünyesinde inşa edeceği bir
muharebe gemisi projesi de bulunmaktaydı. Daha sonra Abdülkadir ismi verilecek
8,100 tonluk 103 metre boyundaki bu devasa platform, Osmanlı donanma
envanterindeki en güçlü harp gemisi olması hasebiyle iddialı bir projeye karşılık
gelmekteydi. Uzun bir sürenin ardından tersane bünyesinde inşasına girişilen ilk
büyük evsaftaki muharebe gemisi olan Abdülkadir, uzun süren inşa dönemi teknik ve
maddi yetersizliklerin yanında, idari karmaşa ve plansızlık yüzünden
tamamlanamamış; yıllarca gövde iskeletiyle kızakta atıl kalmıştı. Nihayetinde
1906’da inşası durdurulmak zorunda kalınmış, 1909’da gemi hurdaya ayrılmıştı.
İnşası tamamlanabilseydi Osmanlı Donanması’nın caydırıcılığına belirgin katkı
sağlayacak olan Abdülkadir’in bir fiyasko ile sonuçlanan inşa süreci dönemin siyasi,
askerî ve iktisadî durumunun da tecessümü gibidir.
Anahtar Kelimeler: Sultan Abdülaziz, Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı
Donanması, Muharebe Gemisi, Tersâne-i Âmire.
 Dr. Öğr. Üyesi, Millî Savunma Üniversitesi, Atatürk Stratejik Araştırmalar ve

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü, Harp Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul,
Türkiye, ORCID: 0000-0002-4750-9221, eposta: EMERCAN@msu.edu.tr.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
Abstract
The bitter experience of the Greco-Turkish War in 1897 revealed the
operational inadequacy of the Ottoman Navy that focused on coastal defence after the
Russo-Turkish War of 1877–1878. The Ottoman decision-makers tried to deal with
this problem by carrying out a challenging naval program. Apart from the battleships,
cruisers, and destroyers to be purchased from abroad, there was also a battleship
project, which was to be built in the Imperial Arsenal (Tersâne-i Âmire) with the
empire’s means and resources. This naval platform with a weight of 8.100 tons and a
length of 103 meters, which would be named Abdulkadir, was a challenging project
because it would be the most powerful battleship in the Ottoman navy. As the first
battleship to be built in the Imperial Arsenal after a long time, the Abdulkadir could
not be completed because of technical and financial inadequacies, as well as
administrative problems. It remained on the dry dock for years. After all, the
construction program had to be stopped in 1906, and the ship was scrapped in 1909. If
the construction of the Abdulkadir could be completed, it would have made a
significant contribution to the deterrence of the Ottoman navy. The construction
process of Abdulkadir, which resulted in a fiasco, is the embodiment of the military
and economic conditions of the mentioned period.
Keywords: Sultan Abdulaziz, Sultan Abdulhamid II, Ottoman Navy,
Battleship, Imperial Arsenal.
Giriş
Sanayi Devrimiyle birlikte buhar makinesinin kıvılcımı ateşlediği
bilhassa denizcilik alanındaki devrim sayılabilecek teknolojik ilerlemelere
adapte olmaya çalışmak, 19’uncu yüzyıl Osmanlı Devleti’nin varlık yokluk
mücadelesi içerisindeki en büyük imtihanı olmuştu. Özellikle zırhla kaplı
muharebe gemileriyle ve çelikten imal kuyruktan dolma yivli toplarla
birlikte en son teknolojiyi bünyesinde barındıran modern donanmaların
teşkili tamamen mali güce, inşa ve idame altyapısı için ise önemli ölçüde
sınai kuruluşlarına, teknik bilgi ve beceriye ihtiyaç vardı. Osmanlı askerî
tarihinin en kritik dönemeçlerinden biri sayılan 19’uncu yüzyılın son
çeyreği, caydırıcı bir deniz gücünü arkasına alan Büyük Güçler yani Düvel-i
Muazzama’nın emperyalist uygulamalarının doruğunun sembolüydü.

Vol: 18 Issue: 42
Osmanlı Donanması’ndaki Yerli İmkânlarla Bir Muharebe Gemisi İnşa Deneyimi: Abdülkadir
Devlet-i Aliyye’nin de bu çetin şartlar altında askerî ve ekonomik alanda

esaslı reformlara giriştiği bir dönemi temsil etmekteydi.1
19. yüzyılın ikinci yarısında yıpranmaya yüz tutmuş Osmanlı Devleti
modernleşme treninin son vagonuna atlamak ve gelişmiş emperyalist
ülkelerle teknolojik uçurumu azaltmak için bir dizi girişimde bulunmuştu.
Münhasıran Sultan Abdülaziz’in tahta çıkmasıyla başlayan yeni dönemde,
yurtdışındaki tezgâhlardan askerî ve endüstriyel gücün simgesi olan zırhlı
muharebe gemileri tedarik edilerek Osmanlı Donanması’nın kuvvet
yapısında çarpıcı bir sıçrama yaratılmıştı. Gelgelelim, başlı başına Tersâne-i
Âmire bünyesinde modern bir harp sanayisi kurmak, en azından Avrupa
tersanelerinden ısmarlanan gemilerin teçhiz ve tadilinde kendine yeterliliği
sağlamak ve bu dönüşüme ayak uydurabilecek kifayette kalifiye personel
yetiştirmek için hatırı sayılır iktisadî kaynaklara ihtiyaç vardı.2 Sonunda,
Osmanlı deniz gücünü, idari ve materyal nispetinde çağa uydurmanın
bedeli kendi iktisadî kaynaklarının tazmin edemeyeceği düzeyde büyük
bir finansal krize sebep olacaktı. Bir de Sultan Abdülaziz saltanatının
bilançosunun ana gövdesini oluşturan, nicelik bakımından “birçok deniz
gücü nezdinde gıpta edilecek bir kuvvetin” rüştünü ispat edeceği ilk
muharebe olan 93 Harbi sırasında beklenen performansı bir türlü
gösterememesi, finansal çöküntünün yanında halefleri huzurunda büyük
bir hayal kırkılığı da yaratacaktı.3
93 Harbi sonrasındaki süreç, Sultan Abdühamid ve bahriye ricalini
savaş sırasında Rus Donanması’nın torpido ve mayın harekâtının yarattığı
ibret verici tecrübeler karşısında Sultan Abdülaziz’in pahalı ve kısa sürede
etraflı bir modernizasyona ihtiyaç duyan donanması yerine kıyı savunmasını
esas kabul eden, küçük, ucuz ama etkili bir donanma kurma yoluna
sürüklemişti. Yine de 1880’lerden itibaren devletin içerisinde bulunduğu
mali darboğaz ve büyük güçlerin diplomatik baskıları gölgesinde Tersâne-i
Âmire’de sınırlı da olsa gemi inşa girişimlerinden bulunulmuştu. Bu gemi
1
Evren Mercan, II. Abdülhamid Dönemi Deniz Stratejisi, Dergâh Yayınları, İstanbul,
2018, s. 10, 49.
2
Daniel Panzac, Osmanlı Donanması (1572-1923), (çev. Ahmet Madenli ve Sertaç
Canpolat), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2018, s. 330.
3
Quintin Barry, War in the East: A Military History of the Russo-Turkish War 1877-78,
Helion & Company Limited, West Midlands, 2012, s. 97.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
inşa projeleri arasında en göze çarpanı zırhlı firkateyn (İng. ironclad)

olarak sınıflandırılan 8.100 tonluk, 103,6 metre uzunluğunda olması
planlanan Abdülkadir’di. 1890 yılında Tersâne-i Âmire’ye sipariş edilen
geminin inşaatı Ekim 1892’de başlamış, bir dizi sorundan dolayı 1897’de
askıya alınarak nihayet 1911’de uzun süre tezgâhta durduktan sonra
feshedilmek zorunda kalınmıştı. Bu çalışmada Osmanlı deniz harp
tarihindeki en iddialı gemi inşa girişimden biri sayılan Abdülkadir
muharebe gemisinin bir başarısızlık hikâyesine dönüşmesindeki sebepler
aydınlatılmaya çalışılacaktır.
1. Arka Plan
Aslında 18’inci yüzyılın sonuna kadar Batılı ülkelerle Osmanlı
arasındaki denizcilik teknolojilerindeki makas 19’uncu yüzyılın ikinci
yarısındaki kadar açık değildi. Başta pruva hattı kalyonları (İng. ship of the
line) olmak üzere önde gelen harp gemilerinin ahşaptan imal edildiği
Yelken Devri’nin bu son demlerinde Tersâne-i Âmire’nin gemi inşa
performansı küçümsenmeyecek kadar iyiydi. Öyle ki 1789-1798 yılları
arasında Osmanlı tersanelerinde en büyüğü üç ambarlı, 1.200 mevcutlu, 47
metre uzunluğundaki 122 adet top taşıyan Selimiye kalyonu olmak üzere
45 parça gemi denize indirilmişti.4 Dönemin koşullarına göre modern
sayılabilecek bu harp gemilerinin inşası için iki eski ahşap kuru havuzun
yerine üç adet sabit taş havuz, İsveç modeli esas alınarak yeni bir tane
kuru havuz5 dahi inşa edilmişti. Bu hummalı gemi inşa itkisinin
arkasında yabancı uzmanlar nezaretinde Atlantik gemi inşa teknolojisi
kopyalanması yatmaktaydı. Birinci seviyeden Atlantik üreticilerinin icatları6
4
Enver Ziya Karal, “Selim III. Devrinde Osmanlı Bahriyesi Hakkında Vesikalar”,
Tarih Vesikaları, 1941, 3:1, 1941-1942, s. 204.
5
Kuru havuz, gemilerin inşa, tamir, arma donanımlarının yapıldığı, tamamen susuz
bir ortamda çalışılmasına izin veren bir yapıdır. Kuru havuzların her iki tarafı da
kapalı olup gemiler buraya bir kapıdan geçerek girerlerdi. Gemiler içeri alındıktan
sonra kapaklar kapanır ve içerideki su boşaltılırdı. Daha sonra ahşap bloklar üzerine
yerleştirilen gemilerin gövdesi havuzun tabanına göre sabitlenerek yerleştirilirdi.
Osmanlı Donanması için böyle bir yapıya olan ihtiyaç ilk defa 1780’lerde ortaya
atılmıştı. İlk aşamada proje Fransız ekip ile yürütüldüyse daha sonra İsveçli
mühendislerin sunduğu planlar kabul edilmişti. Konuyla ilgili daha detaylı bilgi için
bkz. Tuncay Zorlu, Osmanlı ve Modernleşme: III. Selim Dönemi Osmanlı Denizciliği,
Timaş Yayınları, İstanbul, 2014, s. 112-120.
6
Fransız, İngiliz ve İsveç başta olmak üzere yabancı mühendislerin ya da teknisyenlerin

Vol: 18 Issue: 42
İspanya’dan Venedik’e oradan da Akdeniz üzerinden Osmanlılara ulaşarak

bu yeni icatları kendi filolarına teşkil ettirmekte kullanmışlardı.7
Ne var ki, muharebe gemilerinin neredeyse yeni bir görünüşe
kavuştuğu Kırım Harbi sonrası süreçle birlikte deniz harbinin geleneksel
prensiplerinde köklü değişimler geçirmeye başladı. Buhar makineleriyle
teçhiz edilmiş ironclad olarak tabir edilen dövme demir zırhla kaplı harp
gemilerinin muharebe sahnesinde boy göstermesiyle birlikte ortaya çıkan baş
döndürücü hızdaki değişimler, Osmanlıların yerli üretim kabiliyetlerini
aşamalı olarak kaybetmeye başladığı ve yurtdışından sınırlı teknoloji
transferi ile yetinmek zorunda kaldığı bir dönemin kapısını aralamıştı. Bu
da Sanayi Devrimi sonrası oluşan yeni teknolojik dalgaya ayak uydurma
sorunu yaşayan Osmanlı Devleti’nin 1854 ve 1914 yılları arasında harp
sanayinin tam manasıyla erimeye yüz tutmasıyla sonuçlanacaktı.8
19’uncu yüzyıl Osmanlı askerî denizciliği batılı emsalleriyle aşağı
yukarı aynı teknoloji havuzundan beslense de iktisadî ve ekonomik
imkân-kabiliyetler açısından hiçbir surette kabili kıyas değildi. Başta
Sultan Abdülmecid olmak üzere Osmanlı askerî ekâbiri, endüstriyel
devrimin ilk geniş çaplı çarpışmalarından biri sayılan Kırım Harbi’nden
sonra yeni bir donanmaya ihtiyacın hâsıl olduğunu kavramış ve bu suretle
Avrupa’daki en son teknolojiyi temsil eden harp gemilerini yakından
takip etmişti.9 İktisadi ve sanayi bakımından yeni nesil gemileri inşa etme
kabiliyetinden ve yerleşik bir denizcilik politikasından yoksun sayılan
Osmanlı Devleti’nin elindeki yegâne seçenek acil kodlu mevcut güvenlik
ihtiyaçlarına karşılık gelecek biçimde deniz harp platform ve teçhizatının
yurtdışından doğrudan temin edilmesi yöntemiydi. Sultan Abdülmecid
Osmanlı gemi inşa sektörüne yaptığı katkılar yadsınamazsa da Müslüman ya da

Gayrimüslim Osmanlı tebaası uzmanların da önemli işler yaptıkları ve bilhassa gemi
mimarı, alet/donanım imalatçısı, marangoz, demirci hafif silah tamircisi, oymacı ve kuru
havuz sıvacısı olarak faaliyet gösterdiğini teslim etmek gerekir. Daha geniş bilgi için bkz.
Tuncay Zorlu, “III. Selim Osmanlı Deniz Gücü”, (ed. Ekrem Işın) Osmanlı Donanmasının
Seyir Defteri, Pera Müzesi Yayınları, İstanbul, 2009, s. 39.
7
Jonathan Grant, “Osmanlı ‘Gerilemesini’ Yeniden Düşünmek: Osmanlı Devleti’nde
Askeri Teknolojinin Yayılması (15. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Kadar)” (çev. Salim Aydüz),
Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 2010, 19-20, s. 66.
8
Grant, age, s. 75.
9
Mercan, II. Abdülhamid Dönemi Deniz Stratejisi, s. 60.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
döneminde başlatılan herhangi planlamaya tabi tutulmadan tesadüfi bir

birikimle teşkil edilen donanmanın kuvvet yapısı, Sultan Abdülaziz
döneminde büyük bir ivme kazanmış ve hatta 1874 yılında Avrupa
donanmaları arasında salt materyal bazında üçüncü sıraya yükselmişti.10
Bu minvalde Osmanlı karar alıcıları nazarında yerli harp sanayini
kurup işleterek para ve zaman kaybetmektense en son teknolojiye sahip
harp gemisi ve silahları ülke dışından tedarik etmek çok daha kolay ve
basit bir hâle gelmişti. Böylece Sultan Abdülaziz Dönemi’yle zirve yapan
oldukça iddialı sayılabilecek dış tedarik yöntemi, Osmanlı’yı eldeki ithal
donanmasını faal durumda tutabilmek için gereken yedek parça ve
silahlarda tamamen dışa bağımlı bir ülkeye dönüştürmüştü. Hatta filoyu aktif
hizmette tutabilmek adına Tersâne-i Âmire’ye 200 İngiliz işçinin istihdam
edilmesi, bu dışa bağımlılığın oranını arttırmakta oldukça etkili olmuştu.
Mütemadiyen artan dışa bağımlılığın ortaya çıkardığı bu dezavantajlı
durum istikrarsız bir maliyenin çöküşünü hazırlamakla kalmamış, ayrıca
eldeki deniz gücüyle 93 Harbi’nde Osmanlı’nın bekasına yönelik en büyük
tehdit olarak karşısına çıkan Rusya’ya karşı büyük bir hezimet yaşanmasında
bir pay sahibi olmuştu.11 Bunun yanında yurtdışında donanım ve teknolojik
transferi edinmeye çalışan Osmanlı Devleti, siyasi baskı ve şantajlar dışında
devamlı uyumsuz sistemler, yedek parça ve tersanede gemi inşa zorluklarına
maruz kalmaktaydı. Bu da donanmanın bir harekâtı icra etme noktasında
temel yapı taşlarını oluşturan harp gemileri, üsler, personel ve sair altyapının
teşkilinde eldeki sınırlı sınai ve iktisadî kaynaklarla Osmanlı’nın altından
kalkamayacağı sorunlarla yüzleşmesini beraberinde getirmekteydi.12
Yine de 93 Harbi’nin askerî, mali ve siyasi hezimetiyle yüz yüze kalan
Sultan Abdülhamid’in Düyûn-ı Umûmiye13 üzerinden Demokles kılıcı
10
British Documents on the Origins of the War 1898-1914: The Near East: the
Macedonian problem and the annexation of Bosnia, 1903-9, Ed.: George Peabody Gooch,
Harold William Vazeille Temperley, Vol. V., H.M. Stationery Office, London, 1928, s. 40.
11
Mercan, age, s. 65.
12
Karl Wilhelm Augustus Darr, “The Ottoman Navy 1900-1918: A study of the
Material Personnel and Professional Development of the Ottoman Navy from 1900
through the Italian, Balkan, and First World Wars”, Master Thesis University of
Louisville, 1998, s. 2-3.
13
1881 yılında Osmanlı borçlarının uzun vadeli olarak yeniden düzenlenmesi
(konsolidasyonu) için yabancı alacaklılar konsorsiyumu olarak kabul edilen “Düyûn-u

Vol: 18 Issue: 42
misali Düvel-i Muazzama’nın baskısını her daim ensesinde hissettiği bir

dönemde donanmanın ıslahının bir öncelik olmadığı muhakkaktır. Fakat
bu yeni şartlar içinde küçülmeye yüz tutan Memâlik-i Mahrûse’nin
sınırlarını korumanın gerekliliği, aslan payının orduya verildiği ve
donanmanın da dışında tutulamadığı bir reorganizasyon sürecinin fitilini
ateşlemişti. Osmanlı Devleti’nin mali krizlerle boğuştuğu bu çetin şartlar
altında Sultan Abdülhamid ve askerî ekâbiri, büyük meblağlar yutma
potansiyeline sahip donanmanın kuvvet yapısını daha gerçekçi bir temele
oturtma niyetindeydi. Bunun için o sıralar Yelken Devri’nden beri
kemikleşmiş geleneksel deniz harbi mefhumuna “modern bir yaklaşım”
getiren Fransız menşeili Jeune École doktrini14 tüm dünyayı etkisi altına
almış ve Osmanlı Devleti de bundan etkilenerek torpidobot, muhrip,
denizaltı ve kruvazörlerden müteşekkil kıyı savunma odaklı bir donanma
kurma yoluna gitmişti.
Umûmiye İdaresi” kurulmuştu. Alacaklılar tarafından yönetilen bu idarenin, Osmanlı

bürokrasisi içinde bağımsız bir karaktere sahip olması, askerî harcamaların
denetlenmesi ve gerektiğinde askerî taleplerin dış borçlarla finanse edilmesi sonucunu
ortaya çıkararak Osmanlı karar alıcılarının otoritesini zaafa uğratan bir role
büründüğünü açıkça göstermektedir. Donald Quataert, The Ottoman Empire 1700-1922,
Cambridge University Press, Cambridge, 2000, s. 71.
14
İngiltere’nin kurmuş olduğu sömürge ve deniz tekelini yıkmaya yönelik Fransız
Amiral Théophile Aube’nin uygulamaya koyduğu bu doktrin, O yıllarda popülerliği
zirve doğru giden torpidobot ve kruvazör gibi en modern platformlara bel
bağlamaktaydı. Metaforik olarak yeni bir anlayışı temsil eden Jeune École doktrininin
temeli, yetenekli ve daha büyük savaş gemisi filosu ile mücadele için iyi donanımlı,
küçük birimlerin savunmaya yönelik kullanılması görüşüne dayanıyordu. Her iki tarafı
keskin bir bıçağı andıracak şekilde bir tarafıyla torpidobot filotillalarıyla kıyıların
düşman muharebe gemilerine karşı savunulmasına ilişkin prensip ön plana çıkarılırken
diğer tarafıyla da rakibinin yumuşak karnı sayılan açık deniz ticaret filolarına karşı
“ticaret harbi” (Fr. Guerre de Course / İng. Commerce Raiding) yöntemiyle İngiltere’nin
kolonyal gücünü dize getirmek amaçlanıyordu. 1880’li yıllarda demir zırhlı muharebe
gemilerinin etkinliğinin sorgulanmaya başlandığı “belirsizlik döneminde” (İng. the Era
of Uncertainity) geleneksel deniz harbinin öğretilerini değiştirme potansiyeli taşıyan bu
doktrin, ikincil sıkletteki donanmalar için bir can simidi olarak görülmüştü. Nitekim
Jeune École doktrini, Almanya, İtalya, Avusturya ve hatta Japonya gibi İngiltere’nin
deniz gücü karşısında duramayacak ülkelere sahip oldukları iktisadî ve sanayi kapasitesi
nispetinde kendi jeopolitik tehditlerini bertaraf etme noktasında düşünsel bir arketip
sundu. Osmanlı Devleti de bu düşünsel furyanın kıyı savunma yönünden bir nebze
etkilendi ve kendi ihtiyaçlarına göre bu fikri uyarlayarak torpido, denizaltı ve kruvazör
odaklı bir kuvvet yapısı teşkil etti. Bkz. Arne Roksund, The Jeune École: The Strategy of
the Weak, IDC Publisher, Leiden, 2007, s. 8: Mercan, II. Abdülhamid Dönemi Deniz
Stratejisi, s. 52, 80,89, 92, 93.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
Ne var ki, kıyı savunması merkezli çekirdek bir donanma kurulma

girişimi, Osmanlı donanma kurmaylarını muharebe gemisi temin etmeye
dönük planlamalar yapmaktan alıkoymamıştı. Özellikle 93 Harbi’nden
beri hassasiyetle uygulanan kıyı savunma doktrinine ait korvet, gambot ve
torpidobotlarla Ege Denizi ve Karadeniz’de kurulacak alan hâkimiyeti ve
buna mukabil deniz kontrolünde fark edilir düzeyde yetersiz kalınacağı
kanaati, Bahriye Erkân-ı Harbiye heyeti tarafından göz önünde bulundurulan
bir stratejik açmazdı. Bu yüzden bahriye ricali, uygun şartlar oluştuğu
takdirde Tersâne-i Âmire imkânlarıyla bir zırhlı harp gemisi inşa edilmesi
fikrine daima sıcak bakmıştı.15
2. Abdülkadir Muharebe Gemisi Projesi
Osmanlı Devleti’ni eldeki kısıtlı imkânlarla gemi inşa etmeye iten en
önemli faktörlerden biri aynı jeopolitiğin dinamikleri paylaştığı Rusya ve
Yunanistan’ın16 “…sefain-i harbiye i’mâlâtınca yevmen fe-yevmen iktisâb-ı
terakkiyât ile kuvve-i bahriyelerini teksîr eylemekte oldukları ve kendi
tersânelerinde geceli gündüzlü çalışıldıktan mâ’adâ Avrupa’ya da sipârişleri
vukû’ bulmakta idiği…”17 ile ilgili benzeri istihbaratın Bab-ı Ali’ye
ulaşmasıydı. Osmanlı bahriye ricali eldeki donanmanın harekât yetenekleri
sınırlı kuvvet yapısıyla mücavir deniz alanlarını çevrelemiş rakipleriyle baş
edemeyeceğinin farkındaydı. Bu yüzden donanmanın etraflı bir ıslahattan
geçirilmesi gerektiği kanaati ağır basmaktaydı. Gerçekten de Tersâne-i
Âmire’deki kazanhaneler büyük ve kuvvetli gemi kazanları imal edebilecek
düzeyde değildi. Ayrıca tersanede çelik zerre (zırh) levhaları imal edebilecek
fırın ve fabrikanın bulunmaması bir yana ayrıca yeni sistem zırhlı harp
gemisi için makine yapacak kabiliyete bile erişilememişti. Bu eksiklikleri
ivedilikle kapatmak maksadıyla Avrupa’dan yüz elli takım makine temin
edilmiş ve bunlar sayesinde kazanhanede “kemâl-i sür’at ve suhûletle”
15
Mercan, age, s.200.
16
1885 yılında Yunanistan, Hydra sınıfından 4.800 tonluk üç yeni zırhlı firkateyn (ironclad)
Fransız Société Nouvelle des Forges et Chantiers de la Méditerranée Tersanesi’nden sipariş
etti. Adını Spetsai adasından alan ilk gemi 26 Ekim 1889’da denize indirildi ve 1892’de
Septsai ve kızak kardeşi gemiler olan Hydra ve Psara Yunan Donanması’na teslim edildi.
Gemilerin teknik detayıyla ilgili bkz. Robert Gardiner, Conway’s All the World’s Fighting
Ships 1860–1905, London, Conway Maritime Press, 1979, s. 387.
17
BOA, Y. MTV. 27/106, 15 Eylül 1887.

Vol: 18 Issue: 42
kazanlar imal edilirken, çelik fabrikasında da zırhlı gemiler ve torpidobotlar

için çelik imali gerçekleştirilebilmişti. Lakin birkaç kıta harp gemisinin
inşa edilebilmesi ve akabinde donatılması için Bahriye Nezareti Bab-ı
Ali’den aydan aya 25 bin liralık bir ödeneğin düzenli olarak hazineden
bahriyeye aktarılmasını talep etmekteydi. Bahriye Nezareti ilk etapta
Tersâne-i Âmire’nin inşa yeteneklerini günün şartlarına uyarlamak için
talep ettiği bu meblağı 18 Mayıs 1887 tarihinde Bab-ı Ali’ye bir mazbata
ile iletse de bundan hiçbir surette sonuç alınamamıştı.18 Akabinde Şurayı
Bahriye heyeti, Bab-ı Ali’den bir türlü temin edilemeyen tahsisata ilişkin
15 Eylül 1887 tarihinde yeni bir mazbata tanzim ederek acı reçete halinde
gerekçelerini iletmekten geri durmamıştı. Bahriye Nezareti Tersâne-i Âmire
tezgâhlarında yeni sistemde bir zırhlı harp gemisinin inşa edilebilmesi ve
donatılması için daha önceden bahsi geçen aydan aya 25 bin liranın
“fevka’l-âde suretle” ödenmesi mecburiyeti altı çizilerek vurgulamıştı.19
İçeride ciddi bir bürokratik karmaşa ve mali yetersizliklerle boğuşan
Bahriye Nezareti, dışarıda bilhassa Avrupa’daki yeni nesil harp gemisi
teknolojilerini yakın takibe almayı ihmal etmemişti. Hatta Avrupalıların
en son itibar ettiği sistemde tamamen çelikten inşa edilmiş, oldukça süratli
seyir yapabilen ve su hattında (tavlon güverte) zırh kuşak korumaya sahip
bir zırhlı kruvazör modeli ve resmi Sultan Abdülhamid’e takdim edilmişti.
Ayrıca Bahriye Nezareti’nde bu tarz bir kruvazör modeli çıkarılarak,
Tersâne-i Âmire’de hangi mevkide inşa edileceği ile ilgili fizibilite çalışması
da müzakere edilmişti.20
Bu çalışmaların yanında bir yandan da bahriye erkân ve zabitanından
müteşekkil bir komisyon kurularak Avrupa’daki önde gelen fabrikalardan
yurtdışı tedarik yöntemiyle satın alınacak zırhlı kruvazör arayışına
girilmişti. Bunlar arasında İngiltere’deki Palmers Firması’nın teklifi dikkat
çekiciydi. Geminin evsafını ve detaylı resimlerini içeren bir rapor mezkûr
18
BOA, Y. MTV. 27/106, 15 Eylül 1887.
19
Şurayı Bahriye’de tanzim edilen mazbatanın en vurucu kısmı “…devlet-i müşârün-
ileyhânın terakkiyât-ı bahriyelerine karşı donanma-yı hümâyûnun hâl-i hâzırı gibi acınacak
bir halde kalması ve adedinin tezyîd edilememesi ve müzâyaka idâresinde bunca meşakkat ve
külfet ihtiyârıyla ıslâh ve tanzîm edilmiş olan fabrika-i hümâyûnların iktitâf-ı semeresine
muvaffak olunamaması…”. Detay için bkz. DMA, MKT. 568/28, 15 Eylül 1887.
20
BOA, Y. PRK. ASK. 26/44, 19 Nisan 1885.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
komisyonun tarafından hazırlanarak bizzat Sultan’a takdim edilmişti.

Osmanlı Bahriyesi’nde görevli İngiliz müşavir subay Henry Felix Woods
Paşa21 (1843-1929) ile İngiltere’deki Amiral Hornby’nin22 yürüttüğü süreçte
Palmers Fabrikası’ndan zırhlı kruvazöre ilişkin oldukça detaylı bir tarifname
alınmıştı. Bu tarifnameye göre kruvazör 430 kadem (103,6 metre)
uzunluğunda, 65 kadem (19,8 cm) eninde, güvertesi iki pus (beş cm)
kalınlığında zırh ile kaplı, 11 bin beygirlik makinelerle 18 mil sürat
yapabilmekte ve muhtelif çapta toplamda 30 adet top taşımaktaydı.
Gelgelelim, Palmers Fabrikası tarafından inşa edilecek olan kruvazörün
Bahriye Nezareti’ne sunulan silah, donanım ve sair özellikleriyle birlikte
toplamda 595 bin sterlinlik bir fiyata mâl olması, Osmanlı Devleti’ni
mevcut iktisadî durumu hesaba katıldığında daha uygun bir alternatif
arayışına yöneltmek zorunda bırakmıştı.23
1890’ların başından itibaren Devlet-i Aliye üzerinde denizlerde
artan tehdit algısına paralel olarak ve “kuvve-i bahriyenin tezyidinin” Sultan
II. Abdülhamid nezdinde de önem kazanmasıyla birlikte Tersâne-i Âmire
imkânlarıyla yeni sisteme göre bir zırhlı harp gemisi inşa edilmesine karar
kılınmıştı. Nitekim Bahriye Nazırı Hasan Paşa, Yunanlıların Fransa’dan
aldığı zırhlılardan daha mükemmel surette 340 kadem (129 metre)
21
1869 yılının sonlarında Bahriye Mektebi’nde muallimlik yapmak üzere kaymakam
rütbesiyle Osmanlı Bahriyesi’nin hizmetine giren Henry Woods’a, bir süre “Woods
Bey” olarak anıldıktan sonra amirallik rütbesi tevdi edilerek Sultan Abdülhamid’in en
önemli donanma danışmanlarından biri oldu. Oldukça renkli yaşamıyla ilgili bilgi için
bkz. Sir Henry Felix Woods, Türkiye Anıları Osmanlı Bahriyesinde 40 Yıl 1869-1909,
(Çev. Amiral Fahri Çoker), Yelken Matbaası, İstanbul, 1976.
22
Bahsi geçen kişi İngiliz Kraliyet Bahriyesinde Büyük Amiral rütbesinde görev yapan Sir
Geoffrey Thomas Phipps Hornby (1825-1895) olmalıdır. Kendisi Kraliyet Donanması’nın
modernizasyonu ve nicelik bakımından Fransız Donanması’nı ablukaya alıp imha
edebilecek düzeye erişmesini iştiyakla savunanlardandı. Bilhassa imparatorluğun ulaştırma
hatlarını korumakta çok daha fazla kruvazöre ihtiyaç bulunduğunu her fırsatta dile
getirmekteydi. Detaylı bilgi için bkz. Andrew Lambert, Admirals: The Naval Commanders
Who Made Britain Great, Faber and Faber Ltd, London, 2008, s. 330-372.
23
BOA, Y. PRK. ASK. 64/3, 6 Eylül 1890. Robert Gardiner 1890 yılına gelindiğinde
Osmanlı Devleti’nin harp filosu envanterindeki eski gemilerin modernizasyonunu, iki yeni
10.800 tonluk Fransız Hoche sınıfı zırhlı firkateyn, kruvazör ve daha ufak tonajlı harp
gemilerini içeren geniş çaplı bir donanma programını ilan ettiği iddia etmektedir. Ona göre
bu iddialı program 1897 Osmanlı-Yunan Harbi’nin sınırlılıklarına toslayacak ve hiçbir
surette uygulamaya konulmayacaktı. Bkz. Robert Gardiner ve Randal Gray, Conway’s All
the World’s Fighting Ships:1906–1921, Naval Institute Press, Annapolis, 1985, s. 387.

Vol: 18 Issue: 42
uzunluğunda en az 18 mil sürat yapabilecek “zırhlı kruvazör” sınıfında bir

gemiyi, Tersâne-i Âmire’nin kaynaklarının maksimize edilmesi suretiyle
üç senede 300 bin lira bütçe ile inşa edeceğini öngören bir planı Sultan’a
sundu. Ayrıca Hasan Paşa, Yunan muadiline göre çok daha ucuza mâl
edileceği düşünülen bu zırhlı kruvazörün inşası için de ilk etapta 40 bin
liranın hazinece uygun görüldüğü takdirde karşılanması talep ediliyordu.24
Nihayetinde birçok defa tadil edilecek olan nihai planlama
mucibince 8.100 tonluk, 103,6 metre uzunluğunda, 19,8 metre eninde, 18
knot sürat yapabilecek, Harvey nikel çelik zırhla mukavim, “zırhlı
firkateyn”25 ayarında bir muharebe gemisi inşası için kollar sıvanmıştı.26 3
Ekim 1892 yılında Tersâne-i Âmire’de Camialtı mevkiinde kızağa
24
BOA, Y. PRK. ASK. 83/16, 25 Haziran 1892.
25
İlginç bir biçimde ağırlıklı Bahriye Nezareti’ne ait hem Deniz Müzesi Arşivi hem de
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde tespit edilen belgelerde Tersane-i Amire’de
inşa edilen Abdülkadir harp gemisiyle ilgili “zırhlı firkateyn” ve “zırhlı kruvazör”
tanımlamaları yapılmaktadır. Gerçekte her iki gemi sınıfı da birbirinden oldukça farklı
görev gamı ve teknik özelliklere sahip olması hasebiyle birbirlerine karıştırılmaları pek de
mümkün gözükmemektedir. Zira zırhlı firkateyn, 1860’lardan itibaren açık denize uygun,
dövme demir zırha sahip “ironclad warship” olarak sınıflandırılan ilk nesil zırhlı muharebe
gemisidir. 1890’ların başından itibaren çelik zırhlı muharebe gemilerinin ortaya çıkışıyla
birlikte kısa sürede iptidai hâle geleceklerdi. Diğer yandan zırhlı kruvazör güverteden
omurgaya kadar uzatılan muhtelif kalınlıkta dikey çelik zırh kuşağa sahip, kıyı
savunmasının yanında düşmanın deniz intikal hatlarına sızılması ve ticaretine karşı akın
harekâtı geliştirmesinde kullanılan müstakil platformlardı. Zırhlı kruvazörlerin ilk
örneklerden biri 1888’de Fransa’da inşa edilen 114 metre uzunluğunda ve 6.300 ton
ağırlığındaki Dupuy de Lôme’du. Abdülkadir projesi muhtemelen ilk etapta zırhlı firkateyn
olarak planlandıktan sonra ilerleyen süreçte bir zırhlı kruvazöre dönüştürülmüş olmalıdır.
Ayrıca konuyla ilgili Türkçe ve İngilizce Wikipedia’da verilen bilgileri, belirtilen
dipnotlardaki fahiş hatalar yüzünden sıhhatli olarak ele almak katiyetle mümkün değildir.
Bilgi için bkz. Anthony Preston, Cruisers: An ıllustrated History 1880-1980, Arms and
Armour Press, London, 1980, s. 9-10. Abdülkadir’in zırhlı firkateyn olarak anıldığı belgelere
örnek için bkz. BOA, Y.MTV. 181/5, 20 Ağustos 1897: BOA, BEO. 1297/97265, 27 Aralık
1897: BOA, Y.MTV. 258/48, 23 Mart 1904. Zırhlı kruvazör olarak tanımlananlar için bkz.
BOA, Y.MTV. 71/120, 7 Aralık 1892: BOA, Y.MTV. 73/23, 24 Aralık 1892. Harp gemileri
konusunda geniş çaplı veri tabanına sahip hem Conway’s All the World’s Fighting Ships
1860–1905 kitabında hem de Navypedia inernet sitesinde de Abdülkadir “battleship” yani
“muharebe gemisi” olarak sınıflandırılmaktadır. Bkz. http://www.navypedia.org/ships/
turkey/tu_bb_abdul_kadir.htm, erişim 20.05.2022.
26
Bernd Langensiepen and Ahmet Güleryüz, The Ottoman Steam Navy 1828-1923,
Conway Maritime Press, London, 1995, s. 140: Gardiner, Conway’s All the World’s
Fighting Ships 1860–1905, s. 391.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
konulan ve daha sonra Abdülkadir ismi27 verilecek olan geminin ilk

zamanlarda verimli ilerleyen inşaat süreci Sultan Abdülhamid’e “tezgâhta
hâl-i hazırdaki inşasını gösterir resimlerle” birlikte arz edilmekteydi.28
3. İnşa Sürecini Sekteye Uğratan Etmenler: Mali ve Bürokratik
Yetersizlikler
Bu denli geniş çaplı ve iddialı bir projeyle birlikte eş zamanlı olarak
Tersâne-i Âmire’de Valide Kızağı’nda 4.050 tonluk Hüdâvendigâr
kruvazörü, İzmit Tersanesi’nde ise Medine ve Şadiye adlı iki kıta demir ve
ahşaptan mücehhez kompozit gövdeli kruvazörlerle birlikte ayrıca sekiz
kıta ahşap korvet inşa etme girişiminden bulunulması başlı başına bir
hataydı. Zira ahşap korvetler hariç kızaktaki gemilerin toplamda inşa
bedeli olan 880 bin liralık tutarın “hazîne-i mâliyece” bir türlü havale
edilememesi yüzünden devlet ciddi zarara maruz kalmakta ve hatta bu
mevzunun çözümüne yönelik devamlı “bi’z-zarûre hâkipây-i hümâyûn-ı
hazret-i hilâfetpenâhîyi tasdî’a dahi cür’et” edilmekteydi. Nitekim gemilerin
inşası için gereken ve dışarıdan temin edilen “eşyâ esmânının” peşin
ödenmediği takdirde, tüccarların kendi malına ona göre fiyat talep ettiği,
bu sebeple de devletin yüzde yirmi beş veya daha yüksek oranda daha fazla
para ödediği durumlar sıklıkla vakiydi.29
Bu pürüzlere rağmen kızak üzerindeki Abdülkadir zırhlısının inşa
çalışmaları ilk başta oldukça aktif bir şekilde yürütülürken 1897 Osmanlı-
Yunan Harbi’den sonra ödenek yetersizliği yüzünden mütemadiyen sekteye
uğramaktaydı. İşin gerçeği şu ki Tersâne-i Âmire ve İzmit tezgâhlarında
bulunan zırhlı Abdülkadir ve Hüdâvendigâr firkateynleriyle sekiz kıta
27
Sultan Abdülhamid’in Bidâr Kadınefendi’den olma dördüncü oğlu Şehzade Mehmet
Abdulkadir Efendi’nin (1878-1944) şerefine gemiye Abdülkadir isim verilmiştir. Bkz. J.
Scott Keltie, The Statesman’s Year-Book Statistical And Historical Annual Of The States of
The World For The Years 1902, The Macmillan Company, New York, 1902, s. 1133.
28
BOA, Y. MTV. 73/23. 24 Aralık 1892. Resim için bkz. EK-3. Hakikaten de Mabeyn-i
Hümâyûn ile Bahriye Nezareti arasında cereyan eden yazışmalara bakıldığında
Tersâne-i Âmire’deki ihtiyaçlar ile harp gemilerinin durumunun Sultan Abdülhamid
tarafından yakından takip edildiği anlaşılmaktadır. Envanterdeki harp gemilerinin
teçhiz ve tadilinde ihtiyaç duyulan silah ve teçhizatın cins ve miktarı düzenli olarak
Sultan’a bildirilmekteydi. Daha detaylı bilgi için bkz. Mehmet Korkmaz, Bahriyede Bir
Ömür: Sultan II. Abdülhamid’in Bahriye Nazırı Hasan Hüsnü Paşa, Selenge Yayınları,
İstanbul, 2022, s. 88.
29
DMA, MKT. 913/47, 27 Kasım 1892.

Vol: 18 Issue: 42
korvetin inşası ve sair donanımı için hazineden fevkalade bütçe

nispetinde yıllık olarak ödenmesi adına Sultan Abdülhamid tarafından
irade buyrulan 100 bin liralık tahsisattan tek bir kuruş bile ödenememişti.
Daha henüz ödenmesi gereken tutarı dahi tahsil edemeyen Bahriye
Nezareti’nin kızaktaki gemilerin inşalarının sürdürülebilmesi için hazineden
20 bin lira daha ilave ödenek talep ederek ayda 11 bin liradan toplamda 120
bin liranın ödenmesinde diretmesi, Osmanlı bürokratik yapısındaki kaotik
duruma işaret etmesi bakımından mühimdir.30 Sultan Abdülhamid’in
bilindik kemer sıkma politikasına rağmen kızaktaki gemilerin bir an evvel
inşa edilmesi için irade buyurduğu ödeneklerin kurumlar arası yoğun
yazışma trafiğine takılarak bir türlü çıkarılamaması, iktisadî yetersizlikler
dışında kendi içerisinde sorunlu ve hantal bir bürokrasinin de sonucuydu.
Bahriye Nazarı Hasan Paşa’nın Sultan Abdülhamid’e sunduğu
teferruatlı bir raporda, Osmanlı’nın coğrafyasını kuşatan deniz alanlarında
varlık sürdürebilmesi için mutlaka eldeki donanmanın tadili ve yenilerinin
tedarik edilmesinin gerekliliğine işaret edilmekteydi. İstisnai olarak Çin-
Japonya ve sonrasında İspanya-Amerika harpleri deniz gücünün ne denli
önemli olduğunu sarih surette göstermişti. Hasan Paşa’ya göre Tersâne-i
Âmire’de yeni nesil gemi ve toplarının imalatı pekâlâ mümkündü. Ancak
Osmanlı Donanması’nın elini kolunu bağlayan “tahsîsât-ı bahriyenin hiçbir
düvel-i mu’azzama-i bahriye bütçelerine kıyâs kabul edemeyecek derecede
mikdarı topu beş yüz elli bin liradan ibâret” oluşuydu. Bu meblağdan
bahriyeli askerlerin tayinatı, elbisesi ve bahriye heyetinin maaşları
çıktıktan sonra donanmanın modernizasyonu için sarf edilecek ölçüde
para kalmaması, Tersâne-i Âmire’de bırakın gemi inşayı eldeki gemilerin
tamirinin dahi istenildiği düzeyde yapılamamasına yol açmaktaydı. İlk
etapta Hasan Paşa, eldeki gemilerin ve inşa halindeki Hüdâvendigâr ve
Abdülkadir zırhlıları için top ve mühimmat teminine yönelik İngiliz Vickers
30
BOA, BEO. 1297/97265, 27 Aralık 1897. Tarihler 1903 yılını gösterdiğinde bile
mesele hâlâ açığa kavuşmuş değildir. Öyle ki Tersane-i Amire’de inşa edilmekte olan
Abdülkadir zırhlı firkateyni ile diğer üç kıta geminin inşa masrafları için gerekli olan
100 bin liranın hâlâ ödenmemesi, bunun fevkalade masraflardan olması hasebiyle
Teçhizat-ı Askeriye Nezareti tarafından ödenmesi gerektiğine dair yazışma trafiği
Osmanlı bürokrasisinin trajikomik durumuna iyi bir örnek teşkil eder. Bkz. BOA,
BEO. 2017/151213, 9 Mart 1903.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
ve Maxim fabrikalarının İstanbul’daki vekili Mr. Kapudan Norman’dan

teklif almıştı. Bu teklifin yanında gemilerin kazan, makine ve topların
Tersâne-i Âmire bünyesinde imalinde bu fabrikalardan nezaret etmesi için
mühendisler gönderilmesi üzerine değerlendirmeler de yapılmıştı.31
1903 yılına gelindiğinde bizatihi Sultan Abdülhamid’in kendisinin
dahliyle bile çözüme kavuşamayan bu bürokratik ve mali sorunların
baskısı altında, zırhlı Abdülkadir ve muhafazalı kruvazör olarak inşa
edilmesi planlanan Hüdâvendigâr projeleri, tam anlamıyla bir fiyaskoya
dönüşmek üzeredir. İmalat Komisyonu’nun Şurayı Bahriye’ye 24 Kasım
1903 tarihinde sunduğu bir raporda, 1892 yılında inşasına girişilen
Abdülkadir zırhlısının bu kadar uzun zaman zarfında yalnızca iskeleti inşa
edilebildiği ve kısmen üstü zırh ile kaplandığı gerçeğiyle karşı karşıya
kalınmıştı. İnşa sürecinde kaygı veren bir gelişme ise ağır işleyen
çalışmalarla birlikte gemilerin “inşâatına lâyıkıyla devam olunamamaktan
dolayı mevzû’ bulundukları destgâh, tabak ve dikmeleri mürûr-ı zaman ile
çürümekte olup tebdîl edilmediği takdîrde tehlike ve kaza vukû’u melhûz”
olacağına dönük vahamet kesp eden vaziyetti. Bu tehlike arz eden
durumdan kurtulmanın ise tek yolu tezgâh ve kızakların ivedilikle tamiri
ve gemilerin inşasının devamı için icap eden ödeneğin bir an evvel tahsil
edilmesiydi. Bunun için uzun süredir tahsili geciktirilen toplam kuruş
cinsinden karşılığı 41.374.400 olan meblağın ödenmesi zaruriydi. Oysa bu
zaman zarfında bu meblağın yalnızca 8.288.904 kuruşu “Hazîne-i Celîle”den
alınabilmişti. Bahriyenin hazineden alacaklı olduğu 33.085.496 kuruşun
bir süre daha ödenmemesi gemilerin hâlihazırdaki sıkıntılı durumu
hesaba katıldığında bu zamana kadar sarf edilen meblağından da külliyen
ziyan edilmesi demekti. Şurayı Bahriye heyeti, bu zamana kadarki
harcamaların ve emeğin boşa gitmemesi için her iki geminin teknesinin
31
BOA, Y. MTV. 181/5. 20 Ağustos 1898. 1902 yılında yayımlanan bir başka çalışmada
son zamanlarda Osmanlı Donanması’nın ıslahı ve kuvvetlendirilmesi için ciddi
çalışmalar yapıldığında dair söylentilerin dolaştığı, bunun için Almanya ve
İngiltere’deki gemi inşa firmalarından teklifler alındığından bahsedilmektedir. Aynı
eserde Osmanlı Donanması’nın kuvvet yapısının geliştirilmesinde elle tutulur bir
ilerleme kaydedildiğine dönük kanıt olmadığı, Osmanlı Donanması’nın bu haliyle
dikkate değer bir güç olmadığının altı çizilmekteydi. Şayet Abdülkadir’in inşası
tamamlanırsa 6.700 tonluk Mesudiye’den sonraki en büyük harp gemisi olacağı ifade
edilmekteydi. Detaylı bilgi için bkz. Keltie, The Statesman’s Yearbook, s. 1146.

Vol: 18 Issue: 42
denize indirilecek dereceye gelinceye kadar gerekli olan 8.169.240

kuruşun ivedilikle ödenmesini Maliye Nezareti’nden talep ediyordu.32
Dönemin iktisadî şartları hesaba katıldığında talep edilen tahsisatın
hazine tarafından karşılanmasının mümkün olmayacağı neredeyse kesin
gibidir. Bundan dolayı kızaktaki gemi inşa projelerinin sübvanse edilmesi
için gerekli olan tahsisat, Teçhizat-ı Askeriye Nezareti’ne “fevkalade
bütçe” üzerinden ihale edilmişti. Ancak bu girişimin boşa çıkması
neticesinde ilk olarak İdare-i Mahsusa’nın yıllık hâsılatı düşünülmüşse de
kısa sürede bu gelir kaleminin de yeterli gelmeyeceği anlaşılmıştı. Bunun
üzerine Maden, Ziraat ve hatta Orman nezaretlerine el atıldıysa da yine işe
yarar bir sonuç elde edilememişti.33
Zırhlı gemi inşa meselesinin gittikçe kurumlar arası bir krize yol
açması üzerine Sultan II. Abdülhamid sürece bizzat müdahale ederek
Bahriye Nezareti’nden “Tersâne-i Âmire’de ve İzmid Destgâhları’nda derdest-i
inşâ bulunan sefâinin bir an evvel ikmâl-i inşaatı lâzımeden bulunduğundan ona
göre îcâb-ı keyfiyetin îfâ ve ne vakte kadar hangisinin ikmâl olunabileceğinin
bildirilmesini” talep etmekteydi. Buna karşılık Bahriye Nazırı Hasan Paşa
23 Mart 1904 tarihli raporunda, 12 yıldır kızakta olan gemilerin inşasının
tamamlanması için Sultan’a ihtiyaç duyulan meblağın ödenmesi şartı ile
sonuçsuz bir kısırdöngüye dönüşmek üzerine olan meseleye ilişkin
kendince “bir çıkış yolu” sunmuştu. Hasan Paşa, Tersâne-i Âmire’de inşa
olan zırhlı Abdülkadir ve zırhsız Hüdâvendigâr ve İzmit Tersanesindeki
Medine ve Şadiye kruvazörleri hem tekne ve hem de kazanları için gerekli
olan donanım vakti zamanında tedarik edilmiş ve gerektiği kadar işçinin
de inşa sürecinde muntazam bir şekilde çalıştırıldığını iddia etmekteydi.
Bu zamana kadar bu gemi inşa projelerine ödenen meblağları üstün körü
izahını verirken, kızaktaki gemilerin inşası için gerekli meblağın tahsil
edilememesi yüzünden 1898 yılından beri hiçbir faaliyetin sürdürülemediğini
açık yüreklilikle dile getirmekteydi. Ayrıca bu gemilerin inşaatının daha
fazla ertelendiği müddetçe oturdukları kızakların tabak ve dikmelerinin
yenilenmesi için devamlı beyhude masrafların yapılması devlet adına
büyük bir zarardı. Hasan Paşa, yaklaşık 309.900 küsur liranın üç senede
32
DMA, ŞB. 651/117A, 24 Kasım 1903.
33
BOA, BEO. 2185/163845, 5 Ekim 1903.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
taksitler halinde ödenmesi şartıyla gemilerin inşasının en kısa zamanda

tamamlanabileceği kaziyesini ileri sürmekteydi.34
Tablo 1. Abdülkâdir Zırhlı Fırkateyn-i Hümâyûn’unun

Üç Yılda İtmâm Olunmak Üzere Mesârif-i İnşâiyyesi
Lira-yı Osmânî
2200 tonluk levhalar, köşebent, perçin çivisi, cıvata ve kemerler 22.000
Zırh 80.000
Eşyâ-i hadîdiye yevmiyesi 45.000
Çam koğuş ve dikmelik sert bedeli 2.000
Zerre arkasına konulacak tik, ağaçları bedeli 2.500
Eşyâ-yı ahşabiye yevmiyesi 6.000
12.000 beygir kuvvetinde makine ile kazan fiyatı 60.000

Sitim ile müteharrik dümen ve ırgat ve vinç makineleri, 25.000
elektrik projektörüyle ve dinamosu, telefon ile muhabere,
tulumbalar, kamaralar, kamaraların tenviri ve işaret fenerleri
Boya, çimento ve inşaatta sarf olunmak üzere kömür bedeli 3.000
Göz ve ocaklık ve tonoz demirleriyle zincirleri 1.310
İstimbot sandal ve filikalarıyla bunların teçhizatı 500
Kamaralarına muhtevi sandalye, tırabzan, ayna ve saatler 3.000
Halat, kerdel, emsaliyle âlât-ı rasadiyye ve tenteler ve lokanta 2.000
takımları
TOPLAM 252.310
Kaynak: BOA, Y. MTV. 258/48, 23 Mart 1904.
4. Acı Bilanço ve Altında Yatan Nedenler

Nihayet, 28 Temmuz 1904 tarihinde başta Abdülkadir olmak üzere
uzun süre tezgâhta kalan ve ahvali belirsizliğini koruyan gemilerle ilgili
harekete geçilmişti. Bahriye Nezareti’nde teşkil edilen komisyonun
öncelikli görevi kızaktaki gemilerin hâlihazırdaki durumunun tetkik
edilmesi ve sonrasında “hangisi kâbil ve makbul” ise ya Tersâne-i Âmire’de
veyahut yabancı firmalara götürü usulüyle ne masrafla ve ne kadar süre ile
inşa edilebileceğini bildirmekti. Bunun yanında mezkûr komisyon mevzu
34
BOA, Y. MTV. 258/48, 23 Mart 1904.

Vol: 18 Issue: 42
bahis gemilerin inşası bir şekilde nihayetlense bile harekât kabiliyetlerinin

ne ölçüde verimli olacağını öngörmek durumundaydı. Bunun için icap
ettiği takdirde inşa hâlindeki zırhlıyı çağın şartlarına uyarlamak bakımından
başka sınıfta bir harp gemisine dönüştürülmesinin “masraf ve külfet”
hesabı üzerinden uygunluğunu da değerlendirecekti. İlk etapta “zırhlı
firkateyn” olarak inşasına başlanılan ve akabinde bir “zırhlı kruvazöre”
dönüştürülmesi planlanan Abdülkadir üzerinde yapılan muayene neticesinde
kaleme alınan rapor meselenin özünü yakalamak bakımından çarpıcıdır:
“Abdülkadir nâm zırhlı kuruvazör-i hümâyûnu mu’âyene olundu
mezkûr sefîne zâten toprağı kısmen sağlam olmayan bir mevki’de
kurulmuş ve denize tenzîl olunabilecek derecede i’mâli hâlinde hâsıl
edebileceği sıkletin ancak takrîben beşte birine mevki’in hâl ve
metâneti tahammül edememesinden ve destgâhlarıyla desteklerinin
kısmen çürümesinden nâşî omurgasında kısmen inhinâ hâsıl olduğu
görülmüş ve güzerân eden on iki sene zarfında boyadan ârî kışın ve
yazın ahvâline kâmilen ma’rûz kalan aksâm-ı sâire paslanıp bi’t-
tabi’ cevher zâtîsi haleldâr olmuş ve mezkûr gemiye muktezî kuvve-i
sevkiyye (kazgan ve çarh) yani beheri altı bin yüz bargir kuvvetinde
iki cesîm makinenin ve buhar kazganlarının i’mâline henüz
başlanmamış (…)”
Son tahlilde raporda, Abdülkadir gibi büyük çaplı bir gemi inşa
projesinin inkıtaa uğramasında temel neden tersanedeki bilumum
fabrikaların eldeki gemilerin tamir işleriyle meşgul olmasından dolayı “böyle
cesîm işleri hakkıyla ve bir kısa müddetde vücûda getirmesine mâni’” olduğu
şeklinde gerekçelendirilmekteydi. Nitekim yapılan tetkikler neticesinde
Abdülkadir’in daha henüz makine ve kazan gibi ana donanımlarının dahi
inşa edilmediği gerçeğiyle yüz yüze kalınmıştı. Osmanlı için en değerli olan
zaman, para ve itibar kaybına yol açan bu meşum gelişmeler, gemi inşa
projelerinin manajmanı hususundaki zafiyetleri de açığa çıkarmaktaydı.35
35
Tetkik raporda imzası bulunan komisyon üyeleri Komisyon üyeleri Mekteb-i
Bahriye Nâzırı Hüseyin Hüsnü, Zırhlı Donanmayı Hümâyûn Komodoru Arif Hikmet,
Mühimmât-ı Harbiye-i Bahriye Reisi Ahmed Zühdü, Tersâne-i Amire Me’mûru
Mustafa Şükrü, Erkân-ı Harbiye-i Bahriye Reisi Mehmed Rifat idi. Bkz. DMA, TRS.
753/61A, 28 Temmuz 1904.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
İster bürokratik-mali yetersizlikler isterse teknik imkânsızlıklar

olsun Abdülkadir’in uzun süre tezgâhta kalmasının acı bilançosu omurgası
ile ıskarmozlarının yanlış şekillendiğinin ortaya çıkmasıyla birlikte gözler
önüne serilmişti. Daha önceden birçok defa Bahriye Nezareti’nde tanzim
edilen raporlardaki uyarıya rağmen geminin iskeletini taşıyan kızaklardaki
dabak ve dikmelerin (puntel) çürümesi sonucunda gövdede mühendislerin
kâbusu olan kamburlaşma ve sarkmanın baş göstermesi, ayrıca tuzlu
suyun ve buna bağlı yüksek oranda nemin ortaya çıkardığı korozyonun da
tüm gövdeyi sarması, Abdülkadir projesinin köküne kibrit suyu dökmüştü.36
Meseleye dışarıdan bakan bir göz mahiyetinde bir İngiliz ataşenaval
raporunda da Abdülkadir zırhlısının inşa süreciyle ilgili Osmanlı
Bahriyesi’nin “en son başarısızlığı” (the latest failure) şeklinde müstehzi
ifadeler yer alması dikkat çekicidir. Raporda, Ekim 1892 yılında inşasına
başlanan Abdülkadir’in daha en başında kızak dikmelerinin çamurlu
zeminin üzerinde ve mağazalardan oldukça uzak ancak halk tarafından
görülebilen bir havuza döşenmesi büyük bir hata olduğu teması
işlenmekteydi. Nitekim inşa ilerledikçe, omurganın artan ağırlığıyla birlikte
kızağın oturduğu çamurlu yumuşak temel batma eğilimi göstererek geminin
gövde yapısını bozduğu anlaşılmıştı.37 Bu bilgi, o yıllarda donanma zabiti
görevini deruhte eden Emin Yüce’nin kaleme aldığı hatıratında da teyit
edilmektedir. Kendisi, Abdülkadir’in kızağa konulduğu zeminden su çıktığı
için inşasının terk edildiğinden söz etmekte, ayrıca o da “çamura saplanmış”
Abdülkadir zırhlısının Bahriye Salnamesi’nde topları, sürati, makine
kuvveti gibi tafsilatıyla mevki işgal etmesinden duyduğu rahatsızlığı
açıkça dile getirmekteydi.38
Gerçekten de 1904 yılında yapılan etraflı tetkikten önce Abdülkadir
uzun yıllar kızakta muattal kalmasına rağmen Osmanlı’nın hem içeride
hem de dışarıdaki imajını da bir tarafıyla temsil ettiği muhakkaktır. Zira
36
Hasan Râmi Paşa, Hatırat: Büyük Facia-Büyük Dram 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda
Osmanlı Donanması’nın Durumu, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2011, s. 208-216. Ayrıca
bkz. Gardiner, Conway’s All the World’s Fighting Ships 1860–1905, s. 391.
37
The National Archives (TNA), Admirality (ADM) 231/20. Intelligence Department
Report No: 256, s. 7.
38
Emin Yüce, Abdülhamid Donanması’nda Bir Bahriyeli: Donanma Zâbiti Emin Yüce’nin
Hatıraları, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s. 111.

Vol: 18 Issue: 42
1902 gibi geç bir tarihte bile Abdülkadir zırhlısı Avusturya Donanması’nda
denize indirilen SMS Babenberg muharebe gemisiyle bir kıyası
yapılmaktaydı. Her iki gemi deplasmanı, boyutları, makine gücü, sürat, zırh
koruması ve taşıdığı silah sistemleri kulvarında karşılaştırılarak basbayağı
sınamaya tabi tutuluyordu.39
Doğrusu, Abdülkadir tarzında bir zırhlı firkateyn veyahut zırhlı
kruvazör inşa etme fikri Osmanlı bahriye zabitanı tarafından övünç
kaynağı bir husus olması dışında, Sultan Abdülhamid’in de paye verdiği
önemli bir itibar kaynağıydı. İngiliz istihbarat raporunda yer aldığı
şekliyle Osmanlı’nın halk tarafından kolaylıkla görülebilen Camialtı
mevkiinde Abdülkadir gibi cesametli bir harp gemisini inşasına tevessül
etmesinin arka planında bir itibar arayışı olması ihtimal dâhilindedir.
Ancak burada ağır basan ana neden Devlet-i Aliyye’nin içinde bulunduğu
kronik mali krizin ve bürokratik çarpıklığın yıllara sâri bir türlü rayına
girememesiydi. Keza mali, idari ve teknik aksaklıkların gölgesinde bu tarz
geniş kapsamlı projelerin bir fiyaskoya dönüşmesi beklenebilir bir
sonuçtur. Bu yüzden 1890’ların başında Taşkızak’ta kızağa konan 4.050
tonluk Hüdâvendigâr ve İzmit Tersanesinde inşa edilen 1.600 tonluk
Medine ve Şadiye kruvazör projeleri de Abdülkadir ile aynı kaderi
paylaşarak nihayetinde feshedileceklerdi.40
Bu döneme Akdeniz Umum Filo Komutanı sıfatıyla tanıklık eden,
daha sonra da bahriye nazırlığı görevini yürüten Hasan Râmi Paşa’nın
mesafeli yaklaşılması gereken hatıratında,41 Sultan Abdülhamid’de sunduğu
39
Her iki harp gemisinin karşılaştırması için bkz. EK-6. BOA, BEO. 1961/147044, 11
Aralık 1902. Daha önce benzer biçimde Almanya sefiri tarafından resim ve teknik
teferruatlıyla Bahriye Nezareti’ne sunulan Verft (SMS Wörth ?) adlı zırhlı harp
gemisinin evsafıyla tersanede inşa edilmekte olan Abdülkadir kruvazörü kıyaslanmakta
ve arada pek bir fark olmadığı ileri sürülmekteydi. 112 metre boyundaki, 7.000 tonluk
deplasmana sahip Verft zırhlısı 9.000 beygirlik makineleri sayesinde 12 mil sürate
erişebilmekteydi. Geminin inşa maliyeti 737.000 Osmanlı lirasıydı (550.000 Sterlin).
Gemiyle ilgili daha fazla detay için bkz. BOA, Y. MTV. 71/120, 13 Kasım 1897.
40
Mercan, II. Abdülhamid Dönemi Deniz Stratejisi, s. 222, 224.
41
Hasan Rami Paşa bahsi geçen yıllarda Hasan Hüsnü Paşa’dan sonra gelen en kıdemli
amiral idi. Yıldızının bir türlü barışmadığı ve kendisine büyük bir rakip (hasm-ı cânı)
olarak gördüğü Hasan Hüsnü Paşa’yı yıpratmak ve kendisinin Bahriye Nazırı olmak
istemesi gibi emelleri söz konusuydu. Dolayısıyla yazdıklarının objektif bir
değerlendirmede içerdiği düşünülemez. Bazı hususlarda kendisiyle çelişen bir dizi

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
4 Temmuz 1899 tarihli rapor esas alınarak Abdülkadir projesine olan

olumsuz tutumundan uzun uzadıya bahsedilmektedir. Osmanlı elindeki
en büyük harp sanayi kuruluşu olan Tersâne-i Âmire’de fabrikalar,
mağazalar, baruthane, fişenkhane ve dikimhane gibi kâğıt üzerinde oldukça
kıymetli tesisler vardır. Fakat bu tesislerin büyük tonajlı gemi inşasını
kaldırabilecek bilgi birikimi, deneyim ve kapasiteden yoksun oluşu, Hasan
Râmi Paşa anlatısının ana temasını teşkil etmektedir. Kendisi, sözde “yerli”
imkânlarla Tersâne-i Âmire’de inşa edilecek olan Abdülkadir zırhlısının
gövde inşası dışında neredeyse her türlü donanım ve malzemesinin yabancı
fabrikalardan ithal edilecek olmasının akla yatkın bir tarafı olmadığına
inanıyordu. Bu yüzden sırf “tasarruf etme” bahanesiyle Tersâne-i Âmire’nin
teknik ve imalat kapasitesinin üzerinde bir muharebe gemisi inşa etme
projesine girişilmesi külliyen bir hataydı. En başta geminin inşa hesapları
ne kadar mükemmel olursa olsun tezgâha konulduğunda tutulacak
ölçünün fen, deneyim ve sanat gibi üç önemli hususa dayanmadığı müddetçe,
uygulama aşamasında zorluk yaşanması işten bile değildi. Keza Hasan
Râmi Paşa’ya göre bu hassas teraziyi andıran mühendislik yaklaşımına
Tersâne-i Âmire’de hiçbir surette riayet edilmemişti. Şüphesiz ki bu
maharetsizlik ve ihmalkârlıktan dolayı Abdülkadir dışında birçok harp
gemisinin seyir ve harekât performansının hedeflenenin oldukça altında
kalması veyahut inşa sürecinde zayi olması şaşırılmayacak bir sonuçtu. Bu
yüzden gazetelerde abartılarak anlatılan yerli imkânlarla inşa edilen
gemilerin hiçbirisi bugünkü deniz harbi koşullarına ne silah ne de
donanım olarak uygun değildi.42
Osmanlı Devleti’nin böylesine iddialı gemi inşa projelerine girişip
bir fiyasko ile neticelenmesinde bir diğer neden ise yine İstanbul’daki
İngiliz ataşenavalin yokluğunda HMS Imogene yatında görev yapan
Bahriyeli Yarbay (İng. Commander) Taylor’ın 1907 yılında kaleme aldığı
raporda tahlil edilmektedir. Kendisi donanma adına yürütülen inşa
projelerin sekteye uğramasında baş sorumlu olarak dört yıl önce (1903) vefat
rapor ve yaklaşımların mevcudiyeti II. Meşrutiyet’ten ve 1903’te vefat ettiğinden artık

söz hakkı olmayan Hasan Hüsnü Paşa hakkında hatıratındaki iddialarla yazdıklarına
mesafeli olmayı gerektirmektedir. Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Korkmaz,
Bahriyede Bir Ömür, s. 157, 161-164, 218.
42
Râmi Paşa, Hatırat, s. 213-215.

Vol: 18 Issue: 42
eden, 23 yıldır bahriye nazırlığı görevini yürüten Bozcaadalı Hasan

Paşa’yı görmektedir. Yarbay Taylor’a göre görevi boyunca en az üç milyon
Sterlin değerinde servet yapan açgözlü Amiral Hasan Paşa, donanma
adına inşa edilen gemileri sahtekârlık yapmakta bir fırsat olarak
değerlendirmişti. En büyük sahtekârlığı da Abdülkadir ve Hüdâvendigâr
olmak üzere İzmit’teki Medine ve Şadiye de dâhil büyük evsaftaki harp
gemilerinin inşa sürecinde yapmıştı. Her yıl bu gemilerin inşası için yüklü
miktarda ödenekler almakta ve her seferinde Saray’a yapılan ilerlemeleri,
yapılması gerekenleri gösteren güzel renkli planlar ve resimler
sunmaktaydı. Oysa gerçekte inşa projelerinde neredeyse hiçbir ilerleme
kaydedilmemekteydi. Yarbay Taylor, tüm bu yolsuzlukların hepsinin
1904 yılında bazı yabancı firmalardan kızaktaki gemileri tamamlamaları
için tahmini meblağlar istendiğinde ortaya çıktığını iddia etmekteydi.43
Aslında 1897 yılında hayata geçirilen donanmanın modernizasyon
sürecinde yolsuzluğun yaygın olması, gemi inşa sürecinde hedeflenenin
başarılamamasındaki bir diğer etmen olarak kolaylıkla zikredilebilir.
Özellikle gemi inşası için alınan kredilerin Hasan Paşa’nın şahsi
menfaatine hizmet etmesine dönük İngiliz istihbarat raporlarının yanında
kendisiyle ilgili ustaca hazırlanan güncel bir biyografi çalışmasında da
yolsuzluklar fazlasıyla yer bulmaktadır. Bu eserde, dönemin tanıklarının
getirdiği en büyük eleştiri olarak Hasan Paşa’ya paraya olan düşkünlüğü
ve Tersâne’de yapılacak her iş için ilave tahsisat talep ederek bunlardan
pay alması konu edilmektedir. Hatta Paşa’nın hazineden ilave para
almadan iş yapmadığı veya yaptırılamadığı iddiası dönemin sadrazamı
Mehmed Said Paşa tarafından da açık yüreklilikle dile getirilmesi konuya
açıklık getirilmesi bakımından önemlidir.44
Sonuç
Dönemin Osmanlı Devleti’nin siyasi, askerî, mali, beşeri sermaye ve
hatta bilim-teknik kapasitesi bakımından adeta bir turnusol kâğıdı işlevi
gören Abdülkadir zırhlı projesinin özelinden bakıldığında karşımıza
43
British Documents on the Origins of the War 1898-1914: The Near East: the
Macedonian problem and the annexation of Bosnia, 1903-9, Ed.: George Peabody Gooch,
Harold William Vazeille Temperley, Vol. V., H.M. Stationery Office, London, 1928, s. 40.
44
Korkmaz, Bahriyede Bir Ömür, s. 169-170.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
birden fazla nedene istinat eden, birbirleriyle karmaşık biçimde etkileşime

giren muhtelif etkenler çıkmaktadır. İlk olarak stratejik öngörüden
yoksun yürütülen bu inşa sürecinde, muhtemel değişikliklere imkân
tanıyacak esneklikte olmaması yüzünden planlananın üzerinde meblağlarla
karşı karşıya kalınması ve bunun hâlihazırda mali kriz girdabında olan bir
devlete mâl edilmesi, Abdülkadir projesinin sonu görünmeyen bir çıkmaza
girmesinde önemli bir etmendi. Yetersiz mali kaynakların baskısı altında
ödenmesi gereken meblağların bir türlü tedarik edilememesi,
hâlihazırdaki kısıtlı imkânların bir şekilde eldekini muhafaza etme çabası
içinde bir kısır döngüye girilerek heba edilmesi, Abdülkadir projesinin
mali boyutunun bilançosu olarak kolaylıkla zikredilebilir.
Bir diğer etmen olarak çağın gerekliliklerine uygun, cari sorunlara
hızlı reaksiyon gösterebilecek yetenekten yoksun Osmanlı bürokrasisinden
dem vurmak mümkündür. Zira Osmanlı arşiv vesikalarındaki yoğun
yazışma trafiğine bakıldığında Tersâne-i Âmire ve İzmit Tersanesi’nde
inşa halindeki gemilerin ahvalini anlamakta ve buna göre bir hareket
tasavvuru oluşturulmasında Osmanlı bürokrasisin adeta bir “kara delik”
işlevi gördüğü hemen anlaşılmaktadır. Modern koşullarda mevcut sorunlara
yeni çözümler üretmekteki zorluklar bir yana kurumlar arasında yüksek
yoğunlukta, ciddi zamana mâl olan yazışmalardan herhangi bir sonuç elde
edilememesi, verimliliği düşük ve hantal bir bürokrasiye delalet etmektedir.
Max Weber’in geleneksel otorite tipinin izdüşümü olan “Patrimonyal
bürokrasiye” karşılık gelen Osmanlı örneğindeki bürokratik yapının bir
türlü inisiyatif kullanamaması, sorumluluktan mütemadiyen kaçması ve
Sultan’a ya da bir üst makama danışma seçeneğini dikte ettirmesi,
kırtasiyecilik faaliyetini körükleyerek eldeki sorunlara çözüm getirmekte
aciz kalışı, Abdülkadir zırhlısı ile kızaktaki gemilerin inşa sürecini akamete
uğratmakta hesaba katılması gereken amillerdir.
Son olarak bu çaplı bir gemi inşa projesini bir başarısızlık hikâyesine
dönüştüren mali ve bürokratik etkenler dışında teknolojik altyapı, en
yüksek hassasiyetle şekillenmiş mühendislik bilgi ve becerisine (fen,
deneyim ve sanat) sahip olmayan Tersâne-i Âmire ve ona destek çıkan
İzmit Tersanesi’nde ağırlıklı aktif hizmetteki gemilerin tamir ve bakım
işleriyle meşgul olunması da bir başka etmen olarak değerlendirilmektedir.
Metinde istinat edilen arşiv belgelerinde ifade edildiği üzere tersanenin
sınırlı imkân ve kabiliyetlerinde aslan payının donanma envanterindeki

Vol: 18 Issue: 42
harp gemilerinin işlerliğini muhafaza etmek bakımından düzenli olarak

teçhiz ve tadile ayrılması, büyük çaplı gemi inşa faaliyetlerinin yürütülmesini
zora soktuğu açıktır. Bu yüzdendir ki Tersâne-i Âmire’de daha çok kompozit
usulde gambot tarzı büyük çapta teknik-sınaî alt yapısı gerektirmeyen, ufak
tonajlı gemilerin inşasında bir nebze de olsa başarı elde edilebilmişti.
Summary
The 19th century was an era in which history marked sharp turns
and transformations in military affairs, especially in naval technology.
The most important means of these transformations were the modern
navies that utilized all the possibilities of the industrial revolution. The
Ottomans made great efforts to keep up with technological developments,
which could be considered revolutionary. Despite occasional
modernization and recovery, Ottoman naval power only managed to
survive in the coastal areas surrounding its mainland through the transfer
of technology and procurement of modern warships from Europe.
Apart from buying warships from the largest shipbuilding
companies in Europe, the Ottomans also carried out a series of warship-
building projects to be built in the Imperial Arsenal (Tersâne-i Âmire)
with the Empire’s means and resources. The most important of these
construction attempts, many of which failed, was the Abdulkadir battleship
project. In October 1892, the battleship was laid down at the Imperial
Arsenal in Istanbul. She received her name in honor of “Mehmed
Abdulkadir”, the son of the Sultan Abdulhamid II. At first, work on the
slipway was carried out quite actively and the steel frames of the ship were
installed in 1895. However, after 1897, the financial condition of the
country deteriorated remarkably and the construction of all warships in
both Imperial Arsenal and Izmit Shipyard was slowed down and
eventually stopped. Considering the technical capabilities of the Ottoman
Empire and the problems of its industry, it was certainly inevitable that
the construction of a mighty 8.100-ton battleship would end in a fiasco.
Plans of resuming construction at full capacity in 1904 revealed that
the keel blocks had sunk into the muddy ground, breaking the ship’s
structure in a completely irrecoverable manner. By 1909, the fate of the
Abdulkadir battleship, which was mired in the ground for 17 years, was

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
sealed by breaking up on the slipway. Abandoning the construction of the

Abdulkadir in 1910, the Ottoman government turned to Germany to buy
two old Brandendurg-class pre-dreadnought battleships, namely the
Turgut Reis and the Barbaros Hayreddin, which were delivered on August
31 of the same year.
Çatışma Beyanı:
bulunmamaktadır.
KAYNAKÇA
Arşiv Kaynakları
1- T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA)
Yıldız Perakende Mütenevvia Maruzat Belgeleri (Y.MTV.)
Yıldız Perakende Evrakı Askerî Maruzat (Y. PRK. ASK.)
Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO)
2- Deniz Müzesi Arşivi (DMA)
Mektubî (MKT.)
Şurayı Bahriye (ŞB.)
Tersaneler (TRS.)
3- The National Archives (TNA)
Admiralty (ADM)
Basılı Eserler
BARRY Quintin (2012). War in the East: A Military History of the Russo-Turkish
War 1877-78, Helion & Company Limited, West Midlands.
British Documents on the Origins of the War 1898-1914: The Near East; the
Macedonian problem and the annexation of Bosnia, 1903-9 (1928). Ed.:
George Peabody Gooch, Harold William Vazeille Temperley, Vol. V. H.M.
Stationery Office, London.
DARR Karl Wilhelm Augustus (1998). “The Ottoman Navy 1900-1918: a
study of the material personnel and professional development of the
Ottoman Navy from 1900 through the Italian, Balkan, and first World
Wars”, Master Thesis, University of Louisville.
GARDINER Robert (1979). Conway’s All the World’s Fighting Ships 1860–1905,
Conway Maritime Press, London.
GARDINER Robert (1980). Conway’s All The World’s Fighting Ships 1922-
1946, Conway Maritime Press, London.
GARDINER Robert ve GRAY Randal (1985). Conway’s All the World’s
Fighting Ships:1906-1921, Naval Institute Press, Annapolis.
GRANT Jonathan, (2011). “Osmanlı ‘Gerilemesini’ Yeniden Düşünmek:
Osmanlı Devleti’nde Askeri Teknolojinin Yayılması (15. Yüzyıldan 18.

Vol: 18 Issue: 42
Yüzyıla Kadar)” (Çev: Salim Aydüz), Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları,

19-20, 57-79.
Hasan Rami Paşa (2011). Haturat: Büyük Facia-Büyük Dram 1897 Osmanlı-
Yunan Savaşı’nda Osmanlı Donanması’nın Durumu, Tarihçi Yayınevi,
İstanbul.
KARAL Enver Ziya (1942). “Selim III. Devrinde Osmanlı Bahriyesi
Hakkında Vesikalar”, Tarih Vesikaları, 1941, 3:1, 203-211.
KELTİE J. Scott (1902). The Statesman’s Year-Book Statistical And Historical
Annual Of The States of The World For The Years 1902, The Macmillan
Company, New York.
KORKMAZ Mehmet (2022). Bahriyede Bir Ömür: Sultan II. Abdülhamid’in
Bahriye Nazırı Hasan Hüsnü Paşa, Selenge Yayınları, İstanbul.
LAMBERT Andrew (2008). Admirals: The Naval Commanders Who Made
Britain Great, Faber and Faber Ltd, London.
LANGENSIEPEN Bernd ve GÜLERYÜZ Ahmet (1995). The Ottoman Steam
Navy 1828-1923, Conway Maritime Press, London.
MERCAN Evren (2018). II. Abdülhamid Dönemi Deniz Stratejisi, Dergâh
PANZAC Daniel (2018). Osmanlı Donanması (1572-1923), Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları, İstanbul.
PRESTON Anthony (1980). Cruisers: An Illustrated History 1880-1980, Arms
and Armour Press, London.
QUATAERT Donald (2000). The Ottoman Empire 1700-1922, Cambridge
University Press, Cambridge.
ROKSUND Arne (2007). The Jeune École: The Strategy of the Weak, IDC
Publisher, Leiden.
WOODS Sir Henry Felix (1976). Türkiye Anıları Osmanlı Bahriyesinde 40 Yıl
1869-1909, (Çev. Amiral Fahri Çoker), Yelken Matbaası, İstanbul.
YÜCE Emin (2010). Abdülhamid Donanması’nda Bir Bahriyeli: Donanma Zâbiti
Emin Yüce’nin Hatıraları, Timaş Yayınları, İstanbul.
ZORLU Tuncay (2009). “III. Selim Osmanlı Deniz Gücü”, Osmanlı
Donanmasının Seyir Defteri, Pera Müzesi Yayınları, İstanbul.
ZORLU Tuncay (2014). Osmanlı ve Modernleşme: III. Selim Dönemi Osmanlı
Denizciliği, Timaş Yayınları, İstanbul.
“Abdül Kadir Battleship”, http://www.navypedia.org/ships/turkey/
tu_bb_abdul_kadir.htm, erişim 20.05.2022.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
EKLER:
EK- 1: Kızakta inşa halindeki Abdülkadir, İstanbul Üniversitesi
Nadir Eserler Kütüphanesi, NEKYA779-55/26

Vol: 18 Issue: 42
EK-2: İngiliz istihbarat raporunda Abdülkadir ile ilgili bölüm.

The National Archives, Admirality 231/20. Report No:256.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
EK-3: Zırhlı Abdülkadir Fırkateyn-i Hümâyûnu ile Şahin-i Derya

Torpidogeçer’in resmi, BOA, PLK.s. 6769.

Vol: 18 Issue: 42
EK-4: Tersâne-i Âmire’de Valide Kızağı’nda inşa edilen 4.050 tonluk

Hüdâvendigâr kruvazörü, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler
Kütüphanesi, NEKYA779-55/27.
EK-5: İzmit Tersanesi’nde inşa edilen Medine ve Şadiye kruvazörleri,

İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, NEKYA779-55/24.

Cilt: 18 Sayı: 42
Evren MERCAN
EK-6: Tersâne-yi Âmire’nin Câmi’ altı nâm mevki’nde vaz’-ı dest-gâh

idilüb derdest-i inşâ bulunan zırhlı Abdülkadir fırkateyn-i hümâyûnuyla
Avusturya Donanması’na mensûb olub rûy-i deryâya resm-i tenzîli icrâ
kılınan Babenberg nâmındaki zırhlının eb’âd ve techîzâtı ber-vech-i âtîdir,
BOA, BEO. 1961/147044, 4 Mart 1903.
Zırhlı Abdülkadir Fırkateyn-i Hümâyunun

Eb’âd-ı Esâsiyesi Techîzât-ı Harbîyesi
Santim Metre
Tûlü Aded
70 103
20,5 santimetrelik çelik
Arzı 82 19 4
Top
15 santimetrelik seri’
Ma-i Mahreci 8.100 tonu 10
ateşli çelik top
7.5 santimetrelik seri
6
ateşli çelik top
Bargir 5,7 ve 3,7 santimetrelik
Makineleri 12.000 10
Kuvveti ser’i ateşli top.
Ser’i ateşli maksim
Sür’ati 18-19 Mil-i Bahrî 6
topları
Kömürlükleri 900 ton kömür isti’âbına
elverişli olub bu mikdâr kömür sefîneyi Zırhı 228 milimetre tahtında çelikten
saatte 12 mil sür’atle dört bin elli mil kat bir zırh kuşağı vardır.
ettirecektir.
Babenberg Nâmındaki Zırhlının

Eb’âd-ı Esâsiyesi Techîzât-ı Harbîyesi
Santim Metre
Tûlü Aded
60 107
24 santimetrelik tunç ve
Arzı 80 19 3
çelik top
7 santimetrelik tunç ve
Ma-i Mahreci 8.340 tonu 9
çelik top
Bargir
Makineleri 11.900 12 Mitralyöz
Kuvveti
Muhtelif çapta ser’i
Sür’ati 18-19 Mil-i Bahrî 10
ateşli top
Kömürlükleri 800 ton kömür isti’âbına
kâfidir ve bu mikdâr kömür sefîneyi saatte Zırhı 220 milimetre tahtında çelikten
12 mil sür’âtle üç bin altı yüz mil kat’ bir zırh kuşağı vardır.
ettirecektir.

Vol: 18 Issue: 42
Harp Ceridesine Göre

16’ncı Tümen’in Çanakkale Cephesi’nin
Tahliyesi Sürecindeki Faaliyetleri
Activities of the 16th Division

during the Evacuation of the Çanakkale Front as per War Diaries
Barış BORLAT
Öz
Çanakkale muharebeleri 19 Şubat 1915 günü başlamış ve 9 Ocak 1916 günü
sona ermiştir. Bu dönem kendi içerisinde boğaz muharebeleri ve kara muharebeleri olmak
üzere iki bölümde incelenmektedir. Boğaz muharebeleri 19 Şubat 1915-18 Mart 1915
tarihleri arasında geçen dönemi, kara muharebeleri ise 25 Nisan 1915-9 Ocak 1916
tarihleri arasında geçen dönemi kapsamaktadır. İtilaf devletlerince muharebe sahasının
tahliyesi ise iki ayrı dönemde gerçekleştirilmiştir. Arıburnu ve Anafarta bölgesi 20 Aralık
1915, Seddülbahir bölgesi ise 9 Ocak 1916 tarihinde tahliye edilerek Çanakkale
muharebeleri sona ermiştir. 16’ncı Tümen, Adana-Mersin bölgesinde kurulmuş;
seferberliğin ilanı ile birlikte önce İstanbul’a sonra Çanakkale Cephesi’ne sevk edilmiştir.
Çanakkale Cephesi’nde ise muharebeler sonuna kadar Arıburnu bölgesinde Kanlısırt
başta olmak üzere cephe sol kanadına yanaştırılmıştır. Ve cephenin en kritik
muharebelerinde görev almıştır. Bu görevlerden sonuncusu ise cephenin tahliye süreci
olmuştur. Öyle ki tarafların sonuç getirmez mevzi muharebeleri, Bulgaristan’ın savaşa
katılması, Berlin yolunun açılması, kış şartların yaklaşması ve birçok etken İtilaf
kuvvetleri nezdinde tahliyeyi zorunlu hale getirmiştir. Bu çalışmada, 16’ncı Tümen’in
Çanakkale Cephesi’nin tahliyesi sürecindeki rolü incelenmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede
birliğin harp ceridesi ana kaynağı teşkil etmiş ve Kasım-Ocak 1916 döneminin tamamı
incelenmiştir. Böylece günümüze değin tahliye konusunda devam eden Türk tarafının
tahliyeyi bilip bilmediği, müdahale edebilme ihtimali gibi tartışmalı konulara askerî arşiv
belgeleri ekseninde cevap aranmaya çalışılmıştır.
 Dr.
Öğr. Üyesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü,
Çanakkale, Türkiye, ORCID: 0000-0003-2875-4616, e-posta: barisborlat@gmail.com.

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
Anahtar kelimeler: I. Dünya Savaşı, Çanakkale Cephesi, 16’ncı Tümen,

Tahliye, Harp Ceridesi.
Abstract
The Battle of Çanakkale commenced on February 19, 1915, and concluded on
January 9, 1916. This period can be scrutinized by dividing it into two parts, i.e., naval
battles and land battles. The former covers February 19, 1915 - March 18, 1915, while the
latter covers April 25, 1915 - January 9, 1916. The evacuation of the battlefield was
conducted in two phases by the Allies. Arıburnu and Anafarta area was evacuated on
December 20, 1915, while Seddülbahir on January 9, 1916. These evacuations marked
the end of the Çanakkale Battles. Founded in the Adana-Mersin district, the 16th
Division was first sent to Istanbul and then to the Çanakkale Front after the declaration of
mobilization. The division was positioned near the left flank of the front, especially
Kanlısırt in the area of Arıburnu, until the end of the battles. Moreover, the division
participated in major battles and military missions on the Çanakkale Front. Their last
participation is in the evacuation of the front. The evacuation emerged as a compulsory
action for the Allies because of many factors, such as endless and inconclusive trench
warfare, the involvement of Bulgaria in the Great War, the functionalization of the Berlin
Road, and the forthcoming winter conditions. This study aims to analyse the 16th
Division’s role during the evacuation of the Çanakkale Front. Therefore, the basis for the
study is constituted of war diaries of the division, and November-January 1916 period is
examined. In addition, the study attempts to offer an answer to the long-debated
discussions as per military documents on whether the Turkish side was aware of the
evacuation and could interfere with it or not.
Keywords: First World War, Çanakkale Front, 16th Division, Evacuation,
War Diary.
Giriş
Bu çalışmada, Çanakkale Cephesi’nde görev yapan 16’ncı Tümen’in
cephenin tahliyesi sürecindeki faaliyetleri incelenmektedir. 16’ncı Tümen,
seferberlikle birlikte önce İstanbul’a sevk edilmiş ancak Çanakkale
Cephesi’nin açılması ve birlik ihtiyacından dolayı Çanakkale muharebe
sahasına intikal etmiştir. Çanakkale bölgesinde ise ismini burada yaşanan
muharebelerin şiddetinden alan Kanlısırt bölgesinde tertiplenmiş ve
Tümen’in ileri muharebe hattında yer alması zayiatının da artmasına
neden olmuştur. Makalede Tümen’in faaliyetleri askerî arşiv belgeleri
ışığında ele almaktadır.

Vol: 18 Issue: 42
Harp Ceridesine Göre 16’ncı Tümen’in Çanakkale Cephesi’nin Tahliyesi Sürecindeki Faaliyetleri
1. 16’ncı Tümen’in Kuruluşu ve Çanakkale Cephesi’ne Sevki

16’ncı Piyade Tümeni, 2’nci Ordu Müfettişliğinin 14 Aralık 1913
teşkilatında 6’ncı Kolordu emrinde üçer bölükten kurulu ikişer taburlu
47’nci, 48’inci ve 125’inci Piyade alayları ve 16’ncı Topçu Alayı’ndan teşkil
edilmiştir. 16’ncı Tümen, 125’inci Alay ve 16’ncı Topçu Alayı’nın karargâhı
Adana’dadır. 47’nci Alay’ın Mersin’de, 48’inci Alay’ınki ise Dörtyol’da
bulunmaktadır. Avrupa’da gelişen siyasi olayların etkisi ile 27 Temmuz 1914
günü dört haftalık bir eğitim için bir kısım ihtiyat çağrılmıştır. Kısa bir süre
sonra-2/3 Ağustos 1914- Kolordu’dan seferberlik emri gelmiştir. Buna
istinaden hazırlıklarına başlayan 16’ncı Tümen 9 Ağustos 1914 tarihi itibari
ile seferberliğini kısmen tamamlamış ve İstanbul’a hareket etmek için
hazır hale gelmiştir.
16’ncı Tümen, 27 Ağustos 1914 tarihinden itibaren İstanbul’a hareket
etmiş ve 17 Eylül 1914 tarihi itibari ile tüm bağlıları ile İstanbul’a ulaşmıştır.
6’ncı Kolordu karargâhı Büyükçekmece’de, 16’ncı Tümen karargâhı ise
Ömerpaşa Çiftliği’nde bulunmaktadır. Tümen, 20 Eylül 1914 tarihinden
itibaren talim ve terbiye ile iştigal olmaya başlamış, 17 Aralık 1914’te
Karadeniz’den olası bir çıkarma ihtimaline karşı Ayamama Deresi ile
Çırpıcı Deresi arasındaki bölgede gerekli tertibatı almıştır.1
16’ncı Tümen, 24 Nisan 1915 tarihine kadar sık sık manevra, yürüyüş
ve alarm talimleri yapmıştır. İstanbul bölgesinde yedi ay kadar eğitimle
uğraştıktan sonra 25 Nisan 1915 tarihinde 6’ncı Kolordu Komutanlığı emri
ile 3’üncü Kolordu emrine girmek üzere Gelibolu’ya hareket hazırlıklarına
başlamıştır. 2 Mayıs 1915 tarihinden itibaren vapurlar ve karadan taşınmasına
başlanmıştır. 3 Mayıs 1915 günü birlikler Gelibolu Yarımadası’na gelmeye ve
tertiplenmeye başlamıştır. 125’inci Alay Kumköy’de, 47’nci Alay Akbaş’ta,
48’inci Alay’ın 1’inci Tabur’u Karaburgaz ile Yeniköy arasında, 2’nci ve
3’üncü Tabur Bolayır’da, Süvari, Sıhhiye ve İstihkâm Bölükleri Eceabat’ta,
Kollar ise Gelibolu’da idi. 16’ncı Tümen, 3’üncü Kolordu’nun 4 Mayıs
1915 tarihli emri ile Bigalı Köyü’nün 1,5 km kadar batısında Kocaçimen
Dağı doğu sırtlarında uygun bir yere nakledilerek Kuzey Grubu Komutanlığı
1
ATASE Arşivi, Tarihçe Koleksiyonu, Kutu. 9, Dos. 63, Fih. 1- 25.

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
emrine verilmiştir.2 16’ıncı Tümen buradan başlamak üzere Kuzey

Grubu’nda 19 Mayıs 1915 Türk genel taarruzuna katılmış, bundan sonra 2
Temmuz 1915 tarihine kadar tahkimat, keşif ve gözetleme görevlerini icra
etmiştir.3 6-10 Ağustos 1915 tarihleri arasında Kanlısırt muharebesini icra
etmiştir.4 Buradan başlamak üzere 16’ncı Tümen Gelibolu
Yarımadası’ndan ayrıldığı 17 Ocak 1916 tarihine kadar olan dönemde
keşif, gözetleme görevlerinin yanı sıra gece baskınlarına iştirak etmiştir.
Ancak bu görevlerinin en önemlilerinden birisi de hiç şüphesiz Gelibolu
Yarımadası’nın tahliyesi sürecinde üstlenmiş olduğu rol olmuştur.
2. Gelibolu Yarımadası’nın Tahliye Edilmesi Kararına Giden Süreç
Çanakkale muharebelerinde İtilaf Devletleri istedikleri hedeflere
Ağustos 1915 ortalarına gelinmesine rağmen ulaşamamıştır. Bu duruma bir
de yaklaşan kış şartlarının baskısı eklendiğinde durum içinden çıkılmaz
bir hâl almıştır. İngiliz komuta kademesindeki isteksizlik her geçen gün
artmaya başlamıştı.5 Buna karşın Hamilton, Tekke Tepe ve Kavaktepe’ye
yeni bir taarruz yapılmasında ısrarcı davranmıştı. Öyle ki Londra’ya,
45.000 kişilik takviye kuvvet ve 50.000 kişilik yeni birlik gönderilmesi
durumunda Türklere karşı üstünlük sağlanabileceğini bildirmişti.6
İngiltere’de devam eden tartışmalar bir yana Çanakkale’de 26 Kasım
1915 günü yaşanan hava şartları günlük yaşamı ve daha da önemlisi
Yarımada’da kalma inancını önemli oranda tartışılır hale getirmeye
başlamıştı. Çanakkale’de, 26 Kasım 1915 günü öğleden sonra rüzgâr hızını
artırmaya başladı ve saat 16.00 civarında fırtınaya dönüştü.7 Yarımada’nın
tamamında sel ve su taşkınları yaşandı ve siperler su ile doldu.8 Bir de
2
3
4
ATASE Arşivi, Tarihçe Koleksiyonu, Kutu. 9, Dos. 63, Fih. 1- 29-30.
5
Ian Hamilton, Gelibolu Hatıraları 1915, Örgün Yayınları, İstanbul, 2005, s. 262.
6
Ahmet Yurttakal, Türk Kaynaklarına Göre Çanakkale Muharebeleri’nde Gelibolu
Yarımadası’nın Tahliyesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart
Üniversitesi, Çanakkale, 2020, s. 13.
7
Mithat Atabay, “Çanakkale Savaşları’na Hava Şartlarının Etkisi”, 100. Yılında
Çanakkale Savaşları Uluslararası Kongresi, Çanakkale-Türkiye (21-24 Mayıs 2015) 2015,
s. 592-593.
8
Yurttakal, Türk Kaynaklarına Göre Çanakkale Muharebeleri’nde Gelibolu Yarımadası’nın
Tahliyesi, s. 21.

Vol: 18 Issue: 42
buna geceleri -8 dereceye inen soğuk eklenmişti.9 Bu soğuklar kara dönmeye

başladığında siperlerde ve daha da önemlisi muharebe hattında doğa ile
mücadele etmek gerekiyordu.
Gelibolu Yarımadası’nda başlayan kar ve soğuk hızla etkisini
göstermişti. Anafartalar bölgesinde üç gün etkili olan fırtınadan 5.000’den
fazla asker etkilenmişti. İngiliz 9’uncu Kolordusunda ilk gün 200 asker donarak
ölmüştü. Donma vakaları nedeniyle 6.500 asker tahliye edilmişti. Fırtına etkisi
ile yolunu kaybeden kimi askerler Türk tarafına esir düşmüştü.10 Fırtınanın
etkisi Türk tarafında da çok farklı değildi. Birçok asker sel sularına kapılarak
boğuldu. Soğuktan birçok asker hayatını kaybetti ve yaklaşık 5.000 kişi
etkilendi.11 Sadece Anafartalar Grubu’nda 556 asker zayiat verildi.12
Gelibolu Yarımadası’ndaki olumsuz şartlara bir de iklim eklenmişti.
Ve bu durum İngiltere’deki Çanakkale tartışmalarına daha da dikkat
çekmeye başlamıştı. Tartışmalar basın aracılığı ile kamuoyu önünde
yapılıyordu ve önemli bir konu daha vardı. Harekâtın maliyeti.13
Çanakkale Komitesi 20 Ağustos 1915 tarihindeki toplantısında ilk defa
tahliyeyi konuşmaya başlamıştı. Lord Kitchener, Gelibolu’dan vazgeçilmesi
gerektiğini ancak tahliyenin zor olacağını ve daha da önemlisi çekilme
esnasında verilecek zayiatın Mısır ve Hindistan Müslümanları üzerinde
menfi bir tesir yapacağına dikkat çekmiştir.14
Bulgaristan’ın Osmanlı Devleti yanında savaşa dâhil olması, Selanik
seferi için kuvvet kaydırılmaya başlanması tüm dengeleri değiştirmeye
başlamıştı. Yine de şartlar İngiltere’deki karışıklığı sona erdirmemişti. Bu
şartlar altında Çanakkale Komitesi 9 Ekim 1915 tarihli toplantısında Gelibolu
Yarımadası’nın boşaltılmasını görüştü.15 Ancak İngiltere’de bu konuda henüz
9
Charles Roux, Çanakkale Seferi, (Çev. Mehmet Nihat, Asım), İlhami Fevzi Matbaası,
İstanbul, 1926, s. 221.
10
Yurttakal, age, s. 23.
11
Tahsin Çelebican, Çanakkale’de Nasıl Kazandık, Vakit Matbaası, İstanbul, 1937, s. 157.
12
Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik
Etüt Başkanlığı Yayınları, c. V, k. III, Ankara, 2012, s. 439.
13
Serpil Sürmeli, “İngiliz Savaş Muhabiri Ellis Ashmead Bartlett’in Gözüyle Çanakkale
Seferi Başarısızlığı ve Gelibolu’da Sıradışı Mücadelesi”, Atatürk Dergisi, 5:1, 2006, s. 95.
14
Yurttakal, a.g.e, s. 29.
15
Figen Atabey, “İngiliz Savaş Konseyi’nin Çanakkale Stratejisi”, Çanakkale
Muharebelerinin İdaresi Komutanlar ve Stratejiler, (Ed. Lokman Erdemir, Kürşat Solak),

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
bir netlik yoktu ve 11 Ekim 1915 tarihli toplantıda da konu birçok farklı
görüş içerisinde tartışılmıştı.16 Bu arada Çanakkale’deki İtilaf Devletleri
komuta kademesinde de değişime gidilmiş ve Hamilton’un yerine
Fransa’daki 3’üncü Ordu komutanı General Charles Carmichael Monro
atanmıştı. Monro’yo verilen talimat Çanakkale’ye giderek yerinde incelemede
bulunması idi. Cevaplaması gereken önemli bir soru da vardı: Yarımada
tahliye mi edilmeli idi? Harekâta devam mı edilmeli idi?17 Monro bunun
için bizzat 30 Ekim 1915 günü Gelibolu Yarımadası’na çıkmıştı. Muharebe
sahasını tüm gerçekliği ile görmüştü ve bunlar raporunda tahliye kararı
almasını önemli oranda etkilemişti.18
Monro’nun raporu19 İngiltere’deki tahliye kararsızlığını sona
erdirmediği gibi yeni tartışmaları da beraberinde getirmişti. Bunun üzerine
İngiltere Hükûmeti 3 Kasım 1915’te toplanan Savaş Konseyinde bu kez
Lord Kitchener’in Gelibolu’ya gönderilmesini istemişti. Kitchener,20
Çanakkale’ye gitmeden önce Fransa Başbakanı Briand ve Savunma Bakanı
Gallieni ile görüşmüştü. Kitcher’in ilk icraatlarından birisi de Monro’nun
görevden alınması olacaktı.21 Ve Çanakkale’yi tahliye etmek için yerine
Anzak Kolordusu Komutanlığı yapan Birwood getirilmişti.
Kitchener, 12 Kasım’da Seddülbahir’de, 13 Kasım’da Arıburnu
bölgesinde incelemelerde bulundu.22 Lord Kitchener’in 12-13-14 Kasım
1915 günlerinde yapmış olduğu incelemelerde İngiliz ve Fransız komuta
kademesinin fikirlerini dinledi.23 Bu son yerinde tetkik, tahliye kararı ile
sonuçlanacaktı. 30 Kasım 1915 tarihli toplantı ile öncelikle Arıburnu ve
Çanakkale Valiliği Yayınları, Çanakkale, 2015, s. 65.

16
Tim Travers, Gelibolu 1915, (çev. Fırat Asya), Elips Kitap, İstanbul, 2008, s. 269.
17
Robert Rhodes James, Gelibolu Harekâtı, (çev. Haluk V. Saltıkgil), Belge Yayınları,
İstanbul, s. 468.
18
C.F. Aspinal Oglander, Büyük Harbin Tarihi Çanakkale, Gelibolu Askerî Harekâtı, (haz.
Metin Martı), Arma Yayınları, İstanbul, 2005, s. 446.
19
Monro’nun raporu için bkz. Çanakkale (Ümitleri Yanılgılar, Gerçekler), Yay. Haz.
Burhan Sayılır, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2003, s. 163-186.
20
Kitchener’in raporu için bkz. Çanakkale (Ümitleri Yanılgılar, Gerçekler), Yay. Haz.
Burhan Sayılır, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2003.
21
Ahmet Yurttakal, a.g.e, s. 41.
22
Henry Wood Nevinson, 1915 Çanakkale Seferi, Çev. Sebahattin Şenol, İz Yayıncılık,
İstanbul, 2019, s. 316.
23
Robert Rhodes James, a.g.e, s. 483.

Vol: 18 Issue: 42
Anafartalar’ın tahliye edilmesi kararlaştırıldı.24 Bu kapsamda Arıburnu ve

Anafartalar’daki tümen ve tugay komutanlarına 12 Aralık’ta tahliye olacağı
bilgisi verildi. Haber askerler arasında hızla yayıldı.25
3. Çanakkale Cephesi’nin Tahliye Sürecine Kadar 16’ncı Tümen’in
Keşif ve Gözetleme Faaliyetleri
Çanakkale Cephesi’nde Ağustos 1915’te yaşanan muharebeler,
Avrupa’da yaşanan gelişmeler, Bulgaristan’ın savaşa Osmanlın Devleti’nin
yanında katılması gibi birçok gelişme İtilaf Devletleri’nin Gelibolu
Yarımadası’nı tahliye etme ihtimallerini daha çok ön plana çıkarmıştı. Bu
noktada yaşanan gelişmeler de bunu doğrulamıştı. Osmanlı Devleti olası bir
tahliyeye karşı keşif ve gözetleme faaliyetlerini yoğunlaştırmıştı. Nitekim bu
amaçla 16’ncı Tümen tarafından 16/17 Kasım gecesi çıkarılan keşif kolundan
istenilen sonuç alınamamıştır.26
Yapılan keşiflerde İtilaf kuvvetlerinde görülen hareketlilik bağlamında
olası bir baskın hazırlığı değerlendirmesi Arıburnu kuvvetlerini teyakkuza
geçirmişti. Kuzey Grubu Komutanlığı, 19 Kasım 1915 tarihinde saat 15.15’te
bir emir göndermiştir. Bu emre göre “düşmanın aldığı takviyelerle 19’uncu
Tümen cephesinde ve özellikle de Bombasırtı bölgesinde 27’nci ve 28’inci
Alay hatlarına” taarruz ihtimalinin olduğu bildirilmiştir. Bu nedenle
16’ncı Tümen’den ileri hatların takviye edilerek “müteyakkız” şekilde silah
başında bulunulması istenilmiştir. Ayrıca İtfaiye Alayı’nın ikinci taburu
ile 63’üncü Alay’ın ihtiyatta bulunan taburunun her an harekete hazır
olması istenilmiştir.27
5’inci Ordu Topçu Komutanlığı, bağlısı olan tüm topçulara 19 Kasım
1915 günü bir emir yayınlamıştır. Bu emirde; her topçu grubu komutanının
bağlı bulunduğu tümen cephesindeki İtilaf kuvvetlerinin vaziyetini ve
topçusunun mevzileri ile mümkün olduğu kadar toplarının cinslerini,
çaplarını ve kamufle edilip edilmedikleri bilgisinin öğrenilmesini istemiştir.
Benzer şekilde İtilaf kuvvetlerinin makineli tüfek mevzileri ve geri
24
Ahmet Yurttakal, a.g.e, s. 46.
25
Alan Moorehead, Çanakkale Geçilmez, Çev. Günay Salman, Milliyet Yayınları,
İstanbul, 1972, s. 452.
26
ATASE Arşivi, BDH, Kls. 4882, Dos. H-15, Fih. 1-8.
27

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
mevzilerdeki ihtiyatları ile karargâhlarının yerlerinin tespiti emredilmiştir.

Ayrıca her topçu grubu mıntıkasında bulunan piyade mevzilerine bir
topçu subayı gönderilerek ilerideki piyade kıtaları ile irtibatın sağlanması
ve bu şekilde topçu atışlarının tesirinin tespiti ile bundan hareketle bir
kroki çizilmesi talep edilmiştir.28
16’ncı Tümen tarafından yapılan keşifler, karşısındaki askerî
birliklerin değerlendirilmesinde önemli paya sahipti. Birlikler, karşılarında
bulunan İtilaf kuvvetlerinin ateş kabiliyetlerini zaman içerisinde kendi
silah arkadaşlarınınkisi kadar iyi öğrenmeye başlamıştır. Bu durum, doğal
olarak İtilaf unsurlarının muharebe hattı hareketliliğinin fark edilmesi için
de önemli bir yere sahiptir. Öyle ki 47’nci Alay 3’üncü Tabur’dan 20 Kasım
1915 günü gelen raporda İtilaf kuvvetlerinin yeni değişmiş olması ya da
makineli tüfek kullandığı yönünde değerlendirilmede bulunulmuştur.
Buna gerekçe olarak ise harcanan fazla mermiler gösterilmiştir. Acemi
olduğuna kanat edilen İtilaf unsurlarının “gözünü yıldırmak” için bolca
bomba atılması istenilmiştir. Bu emir ilk hatta bulunan tüm taburlara
verilmiştir. Buna ek olarak İtilaf kuvvetleri unsurlarının hareketlerinin de
gözlenmesi istenilmiştir.29 Bu gözetlemelerin etkisi ile olası bir siper
mücadelesi ihtimali için hazırlıklar da planlanmıştır. 16’ncı Tümen
Komutanı Albay Şükrü Bey [Sakarya], 21 Kasım 1915 tarihinde Kuzey
Grubu Komutanlığı’na gönderdiği emirde siperler dâhilinde “boğaz
boğaza” mücadelenin devam ettiği bunun için hançer, kama benzeri
bıçaklara olan ihtiyacın arttığını belirterek bunlardan talep etmiştir.30
İtilaf Devletleri’nin 25 Kasım 1915 günü hareketsizliği merak ve
tedirginlik yaratmıştır. Bu nedenle 25 Kasım 1915 günü saat 19.30’da
yayınlanan emirde İtilaf kuvvetlerinin derin sükûnetinin keşif kolları ile
mâhiyeti anlaşılacak şekilde ihlal edilmesi emredilmiştir.31 Bu tedirginlik
büyük oranda haklı çıkmıştır. 26 Kasım 1915 günü sabah 16’ncı Tümen
Topçu Grubu komutanı İsmet Bey tarafından yapılan gözetlemede İtilaf
kuvvetlerinin hareketliliğine dair önemli bilgiler vermiştir. Buna göre
28
ATASE Arşivi, BDH, Kls. 4882, Dos. H-15, Fih. 1-11a.
29
ATASE Arşivi, BDH, Kls.4882, Dos. H-15, Fih.1-14a.
30
31

Vol: 18 Issue: 42
İtilaf kuvvetleri siperlerine yönelik yapılan gözetlemede Şehitler Tepesi ve

Abdülvahap Sırtı’nda hiçbir İtilaf kuvveti gözlemcisi ve nişancısının
olmadığı ve geceden İtilaf kuvvetlerinin ateşinin kesilmiş olduğundan
siperlerin tahliye edildiği rapor edilmiştir. Bunun üzerine 16’ncı Tümen
topçusu tarafından Yeşiltarla istikametine atış yapılmasına rağmen karşılık
verilmemiştir. Bu ateşe Palamutluk bataryaları da katılmıştır. Ancak buna
da mukabele olmadığı görülmüştür. Cebel topçu komutanlarından alınan
raporda İtilaf kuvvetlerinin daima Palamutluk’a atış yapan Yeşiltarla
gerisindeki toplarının çekilerek aşağı indirilmekte olduğu bildirilmiştir.
Bu durumun topçu ile sınırlı olmadığı anlaşılmıştır. Nitekim topçu
efradının cephane sandıklarını naklettikleri, Yeşilsırt’ta -250 kadar
piyadenin ağırlıklarıyla- hatta subay eşyaları ile çekildikleri görülmüştür.
Arıburnu’ndan hareket eden bir vapurun cephane ve asker dolu olarak
Bozcaada’ya gittiği görülmüştür. 16’ncı Tümen Topçu Grubu Komutanı
İsmet Bey raporunun son bölümünde yaptığı gözlem ve değerlendirmeler
sonucunda İtilaf kuvvetlerinin geri çekilmekte olduğu kanısını taşıdığını
bildirmiştir.32
16’ncı Tümen Topçu Komutanlığı’nın vermiş olduğu rapora
istinaden 5’inci Ordu Komutanlığı’nın talebi üzerine 21 numaralı kolordu
emri yayınlanmıştır. Bu emirde topçu komutanlığının keşfinin detayları
öğrenilmeye çalışılmıştır. Durumun tam olarak anlaşılabilmesi için Kuzey
Grubu Komutanlığı tarafından bütün cephe hattında, tümenlerce önemli
görülen noktalara karşı keşif taarruzu yapılması emredilmiştir. Bu keşif
taarruzu için “zeki zabitanın” komutası altında seçilmiş efrattan oluşan
kuvvetli keşif kollarının oluşturulması emredilmiştir. Ayrıca bu askerlerin
yanlarında tahrip malzemesi bulunması ve istihkâm askerleri ile birlikte
hareket etmeleri istenilmiştir. Yine keşif kollarının birlikler arası sınırda
görevli askerler ile de irtibat hallinde olmalarının bilgi akışı için önemli
olduğu bildirilmiştir. Keşif esnasında İtilaf hatlarının işgal edilmemiş, ya
da bir iki asker ile tutulduğu görülüyorsa kuvvetli keşif kollarının geriden
de takviye edilerek siperlerin ele geçirilmesi emredilmiştir. Bunun için
birliklerin el bombaları ile donatılması istenilmiştir. Bu tip keşifte
haberleşmenin önemi üst seviyede olacağı için irtibat askerlerinin iki kişi
32

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
olmasına dikkat edilmiştir. Son olarak da keşif esnasında tüm birliklerin

hazır olmaları ve topçu ateş desteği için de hedef tanzimi yapılması
emredilmiştir.33
16’ncı Tümen tarafından 27 Kasım 1915 günü Kuzey Grubu
Komutanlığına saat 20.30 itibari ile akşam raporu gönderilmiştir. Bu
raporda İtilaf kuvvetlerinin sessizliğini koruduğu, Kanlısırt’ta birkaç defa
ayna çıkarttığı ve düzensiz bir şekilde keşif yapmaya çalıştığına dikkat
çekilmiştir. Ayrıca keşif esnasında Kanlısırt’tan düzensiz surette toprak
atıldığı fark edilmiştir. Bunun üzerine saat 15.00’dan sonra 83 nolu siperin
soluna, 79 nolu siperin sağ yanına topçu atışına başlanmıştır. Buradaki
İtilaf kuvvetlerine ait çelik mazgallı siperler tahrip edilmiştir. Bu ateşe
İtilaf kuvvetlerinin karşılık vermediği görülmüştür.34
Cephedeki bu durum Ordu Komutanlığı nezdinde de şüphe
uyandırmıştır. Öyle ki 5’inci Ordu Komutanı Liman von Sanders 27/28 Kasım
1915 gecesi birliklere göndermiş olduğu emirde tüm kıtaların son derece
hazır bulunmalarını emretmiştir. Emrin devamında İngilizlerin Gelibolu
Yarımadası’nda ya esir olmalarını ya da burada “ölüp kalarak terk etmek”
zorunda kalmalarını istemiştir. Bunun için sınırlı keşif kollarından gelen
bilgilerin yeterli olamayacağına dikkat çekerek İtilaf kuvvetlerinin kendi
siperleri içerisinde az sayıda makineli tüfek tutarak ve az asker bırakarak
Türk birliklerini aldatmaya çalışacağını ve böylece toplarını gemilerine
yükleyebileceklerini bildirmiştir. Buna engel olmak için uygun yerlerdeki
cebel toplarının daha ileriye sokulmasını ve bunlara ek olarak makineli
tüfeklerin yerleştirilmesini ve kuvvetli kıtaların ileri hatlara yanaştırılmasını
emretmiştir. Ancak bu şartlarda İtilaf kuvvetlerinin mevcut durumu
hakkında esaslı bilgi alınabileceğini ifade etmiş ve ordu topçusunun
piyadeye bütün kuvveti ile yardımcı olmasını istemiştir.35
16’ncı Tümen tarafından 28 Kasım 1915 günü verilen sabah
raporunun cephedeki sakinliğin devam ettiği yönünde olması dikkat
çekicidir. İtilaf kuvvetlerinin ateş hatlarının tam olarak tespit edilemediği
görülmektedir. Ayrıca 27/28 Kasım gecesi Kırmızısırt’ta Gedik noktasının
33
34
35

Vol: 18 Issue: 42
güneyindeki İtilaf kuvvetleri üzerine gönderilen keşif kolu sağ ve sol

istikametinde makineli tüfek ateşine maruz kalarak ilerleyememiştir.
Diğer yandan Kırmızısırt’ta altıncı lağımdan çıkarılan keşif kolu ve İtilaf
askerlerinin siperlerin üzerine çıkarak gözetleme yaptığını gördüğü esnada
bomba ateşine maruz kalmıştır. Keşif kollarından bir şehit ve beş yaralı
verilmiştir.36 Keşif kolundan bir asker siperler önüne dizilmiş birçok
tahrip kalıbı görerek bunlardan birisini almış diğerini alırken düşürmüş ve
ses çıkararak fark edilmiştir. Bunun üzerine İngiliz nöbetçileri mevzilerini
terk ederek kaçmışlardır. Daha sonra ayak sesleri fazlalaşmış bu da
siperlerdeki askerlerin çok olduğu yönünde kanaat oluşturmuştur.37 16’ncı
Tümen bölgesinde gerçekleştirilen başarılı keşif faaliyetlerine istinaden,
Tümen tarafından İtilaf kuvvetlerinin mevcut durumunu göstermek için
hazırlanan kroki 9 Aralık 1915 tarihinde Kuzey Grubu Komutanlığı’na
gönderilmiştir. Komutanlık, bu krokideki tespitleri önemli oranda başarılı
görmüş ve bölgedeki diğer tümenlere de aynı krokiyi göndermiştir.38
16’ncı Tümen mıntıkası, Çanakkale Cephesi’nin tahliyesinden iki gün
önceye kadar İtilaf kuvvetlerinin top atışlarına maruz kalmıştır. 18 Aralık
1915’te Kırmızısırt’a hafif piyade ateşi yapılırken, Kanlısırt’a hafif bomba
ve şiddetli piyade ile makineli tüfek ateşi yapılmıştı. Bu süreçte Türk keşif
kolları net bir bilgi sahibi olamamıştır.39 Buna karşın Türk siper
hatlarındaki bazı intizamsızlıklar komuta kademesince şiddetle ve ısrarla
dile getirilmiş ve gerekli uyarılar yapılmıştır.
Kuzey Grubu Komutanlığı 18 Aralık 1915’te bağlı olan tümenlerine
yayınlamış olduğu emirde bazı siperlerin İtilaf kuvvetlerinin bomba atışı
ve lağım hazırlığından dolayı boşaltıldığının görüldüğü, emir alınmadıkça
buna asla izin verilmemesi istenilmiştir. Buna istinaden alaylara gönderilen
emire verilen cevapta 47’nci Alay bölgesindeki bazı siperlerin az sayıda
nöbetçi ile tutulduğu anlaşılmıştır.40
36
37
38
39
40

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
Kuzey Grubu Komutanlığı son keşif harekâtını tahliyeden sadece bir

gün önce yapmıştır. Komutanlık 19/20 Aralık 1915 akşamına kadar yapılan
keşfin hangi alaylarca yapıldığını, komutanlarının kimler olduğunu, ne
kadarlık bir kuvvet ile gerçekleştirildiğini, hangi istikametlerde yapıldığını
ve sonuçlarını detaylı olarak talep etmiştir. Bu amaçla 16’ncı Tümen
Komutanlığı yapmış olduğu keşfin raporunu üç madde halinde telefon ile
yazdırmıştı. Rapora göre 125’inci Alay muharebe sahasında Gedik Dere’de
görevli bir onbaşı nezaretinde dört askerden oluşan keşif kolu çıkarılmış
ve bu askerler bir haber getirememiştir. Altıncı lağımdan İtilaf kuvvetleri
hattındaki M siperi istikametine Osman Çavuş komutasında altı askerden
oluşan bir kol ve Cemal Deresi’ne Abdülkadir Onbaşı komutasında kademeli
siperlerin önüne dört askerlik bir keşif kolu çıkarılmış ancak haber
alınamamıştır. 47’nci Alay muharebe hattında Cemal Dere’sine Abbas
Onbaşı komutasında beş askerlik bir keşif kolu çıkarılmıştır. Sol kanatta
Ahmet Onbaşı komutasında dört askerlik bir keşif kolu daha çıkarılmıştır.
Her iki kol da hatların yakınlığından dolayı sürünerek 5-10 adım uzaktan
gözetleme postası görevini icra etmiştir. Ancak gece yarısında fark
edilmelerinden dolayı üzerlerine şiddetli bomba ateşi çekmiştir ve keşiften
sonuç alınamamıştır.41
3.1. 16’ncı Tümen’in Taarruz Hazırlıkları
16’ncı Tümen’in, Kasım 1915’te yaptığı keşif ve gözetleme faaliyetleri
İtilaf kuvvetlerinin tahliye hazırlığında olduğu yönünde idi. Dolasıyla
böyle bir ihtimale karşı taarruz hazırlıklarına başlanmıştır. Bu çerçevede
Kuzey Grubu Komutanlığı 27 Kasım 1915’te saat 20.00’dan sonra 16’ncı
Tümen Komutanlığı’na göndermiş olduğu “çok acil” kodlu yazılı emrinde,
28 Kasım 1915 sabahına kadar, tümenler nezdinde icra edilecek bir mevzi
taarruzunda; taarruzun nereden ne şekilde icra edileceği ve ne kadarlık bir
kuvvete ihtiyaç duyulacağı [piyade, makineli tüfek, cebel topçusu],
bunlara ilave olarak ne gibi bir topçu ateş desteği gerektiği yönünde bilgi
istenilmiştir.42
41
42

Vol: 18 Issue: 42
16’ncı Tümen Komutanlığı, 5’inci Ordu komutanlığı tarafından

istenilen taarruz hazırlık planlamasına dair cevabını ivedi olarak Kuzey
Grubu Komutanlığı’na göndermiştir. Buna göre, 16’ncı Tümen bölgesinde
yapılacak olası bir taarruz için taarruz bölgesi olarak Kanlısırt tespit
edilmiştir. Bu amaçla iyi eğitimli bir tabur piyade, iki makineli tüfek
bölüğü -maksim olmak şartıyla- ve iki cebel topundan oluşan birlik ön
görülmüştür.43 Piyade taburunun Kanlısırt’ta “düşman” hatlarına en yakın
olan Boyun noktasından İtilaf kuvvetleri siperlerine hücuma kalkması
planlanmıştır. Makineli tüfek tertibatı ise iki makineli tüfek Kırmızısırt’ta,
iki makineli tüfek İngiliz siperlerine, iki makineli tüfek Boyun noktası
doğusuna ve iki makineli tüfek ise Kanlısırt’a tayin edilmiştir. Cebel
toplarının da benzer şekilde bu hatlara yakın olarak yerleştirilmesi
planlanmıştır. Böyle bir tertibat neticesinde yapılacak taarruzda İtilaf
kuvvetleri siperlerinin büyük oranda ateş altına alınabileceği, makineli
tüfek mevzi ve çelik mazgallı siperleri ve bomba mevzileri doğrudan
doğruya tahrip edilebileceği düşünülmüştür. Ayrıca böyle bir tertiplenme
ile mukabil İtilaf kuvvetleri taarruzuna ateşle karşılık verilebilirdi.
Hücumun başarılı olabilmesi için İtilaf kuvvetlerinin mevzilerinin büyük
oranda tahrip edilmesi gerektiği de raporda ayrıca vurgulanmıştır.44
Diğer yandan harekâtın başarısı için tümen topçusunun desteğine
ihtiyaç duyulmuştur. Ayrıca hücum kuvvetlerinin İtilaf kuvvetlerinin
diğer mevzilerini ateş altına almaları için tümen topçularının Cemaldere
güneyindeki kademeli siperleri, Aldülvahap siperlerini ve Yeşildere
civarındaki makineli tüfek mevziisini ateş altına almaları zorunlu
görülmüştür. Hücum esnasında ortaya çıkacak makineli tüfekler görülürse
bunları ilk gören Türk topçusu tarafından ateş altına alınması emredilmiştir.
Piyadenin İtilaf kuvvetleri siperlerine girmesi durumunda ise Boyun
noktasındaki makineli tüfek takımının ele geçirilen sipere taşınması
istenilmiştir. İtilaf kuvvetleri mevzilerinin ele geçirilmesinde el bombaları
da dâhil olmak45 üzere bütün araç gereçlerden istifade edilmesi gerektiği,
taarruz için piyade taburunun 16’ncı Tümen’den seçilmesi durumunda
43
44
45

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
bu birliklerin talim ve terbiyeden geçirilerek siperlere alıştırılması

gerektiği de vurgulanmıştır.46
5’inci Ordu Komutanlığı’nın olası taarruz hazırlığı emrine istinaden
16’ncı Tümen Komutanlığı da bağlılarına emir vermiştir. Buna göre
tümen 47’nci ve 125’inci Alay’a aynı gün gönderdiği emirlerde birliklerin
topçu alay komutanı nezdinde seçilecek mevziler için gerekli hazırlıkların
yapılmasını emretmiştir. Bir yandan da 47’nci Alay Komutanlığından,
Boyun Noktası ve çevresinin savunma ve saldırı için yakından etkili şekilde
ateş altına alınması için makineli tüfek mevzilerinin hızla seçilmesini,
33’üncü ve 125’inci Alay’ın makineli tüfek bölük komutanlarına gerekli
talimatlarının verilmesini emretmiştir. Mevzi seçimi konusunda yardım
edilmesi istenilmiştir. 125’inci Alay komutanlığına gönderdiği emirde ise
Kırmızısırt’tan Kanlısırt’a ve Boyun noktası ile çevresindeki İtilaf
kuvvetleri siperlerini ateş altına almak üzere ivedi olarak iki adet makineli
tüfek mevziisi seçilmesi emredilmiştir.47
İtilaf kuvvetlerinin çekilme ve tahliye emarelerine karşı 5’inci Ordu
Komutanlığı nezdinden yürütülen hazırlıklardan birisi de topçu
komutanlığında olmuştur. Buna göre piyadenin araziyi iyi şekilde
öğrenebilmesi için topçu subaylarının gerisindeki gözetleme mevkileri
yeterli görülmemiştir. Bu noktada topçu batarya komutanları en ileri piyade
hatlarına giderek buradaki dost ve düşman mevzilerini detaylı olarak
öğrenmesi gerekli görülmüştür. Böylece topçu birlikleri ve piyade arasındaki
irtibat tesisi de sağlanmış olacaktır. Hücum, piyadenin topçu birliklerine
aktaracağı bilgi ile olacaktır. Bu nedenle topçu ve piyade arasındaki
irtibatın tesisi oldukça önemliydi. Bu irtibat kurma işini 5’inci Ordu
komutanı Liman von Sanders işaret fişekleriyle çözüleceği kanaatine
varmıştır. Bu amaçla işaret fişeklerinin batarya tarassut mevkilerinde
gündüzden hazırlanması istenilmiştir.
İşaret tabancalarından atılacak fişekler ve renklerine göre
anlamlarını şöyle açıklamıştır:
- Beyaz işaret fişeği: Piyade buraya kadar ilerledi,
46
47

Vol: 18 Issue: 42
- Kırmızı işaret fişeği: Topçu ateşi düşen nokta,

- Yeşil işaret fişeği: Burada topçu himayesi gerekmektedir.
26 Kasım 1915 gününden itibaren İtilaf kuvvetlerinin çekilme
emarelerine karşı 29 Kasım 1915’te baskın şeklinde topçu ateşi yapılmıştır.
Sabah saat 10.00’da Türk topçu ateşi başlamıştır. Topçu ateşi Yükseksırt’a
sınırlı bir etki yapmıştır. Nitekim 12’lik adî obüslerin gözetleme mevkileri ile
olan kablo irtibatı sağlam olmadığı için istenilen ateş tanzimi yapılamadan
atış icra edilmiştir. Kırmızısırt’a karşı ateş etmesi gereken 15’lik obüsler geç
kalmış batarya mesafe tayini 700 metre olup istenilen sonuç alınamamıştır.
Buna rağmen Kanlısırt’a karşı yapılan atışlar etkili olmuştur. Bu bölgede
birçok korunaklı alan tahrip edilebilmiştir. 24’lük havanların oldukça
etkili olduğu görülmüştür. Abdülvahap sırtındaki dört makineli tüfek
mevziisi tahrip edilmiştir. Bu etkinin yanı sıra asıl önem arz eden konu
ise İtilaf askerlerinin mevcudu ve hareketliliği konusunda elde edilen bilgi
olmuştur. Buna göre 19’uncu Tümen bölgesinde birkaç gündür devam
eden sessizliğin aksine karşı ateş ile bazı Türk askerlerine ait gözetleme
aynalarını kırmıştır. 16’ncı Tümen bölgesindeki topçu ateşinin etkisi nedeni
ile başlarını çıkaramamışlardır. Ancak çok az tüfek ateşi ile karşılık
verilebilmiştir. Buna rağmen Kanlısırt’ın güney kısmı ve Abdülvahap Sırtı
boş değildir.48 Yine de bölgedeki topçusunun ateş gücü düşünüldüğünde
ateş miktarı 1/2 veya 1/4 oranında az olduğu anlaşılmıştır. Yaylatepe’deki
obüslerin atışları takip edilmiş ise de eski mevzilerinde olmadıkları
anlaşılmıştır. Bütün bunlardan farklı olarak bugüne kadar yapılan bütün
topçu ateş baskınlarında İtilaf kuvvetleri topçu mevzileri son ana kadar
karşılık vermişken bu defa mevzilerinden azami birkaç el ateş açıldığı
görülmüştür. Öyle ki Türk topçusunun Kanlısırt’a yoğun ateşine rağmen
ancak dört mermi ile karşılık verilebilmiştir. Diğer yandan karargâhlarında
atış anında görülen telaş bugün görülmemiştir. Kuzey Grubu Komutanlığı
raporunda bu durumu “ahval-i umumiyesinde büyük bir sükûnet ve intizar
hissolunur” şeklinde yazmıştır. Ayrıca söz konusu raporun devamında piyade
kuvvetleri hakkında tam olarak bir bilgi edinilmediği ordugâhlarında ve
geri hizmet kıtalarında birkaç gündür eskisine göre daha az sessizlik
48

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
olduğu ve atış tecrübelerinden anlaşıldığına göre yeni bir birlik takviyesi

olduğuna işaret ettiğine dikkat çekilmiştir. Topçu kuvvetleri noktasında
ise “kati surette bir sükûn ve sükûnet içinde bulundukları” bunun cephane
tasarrufu izleminin yanı sıra bir miktar topçu çekilmiş olduğuna ihtimal
verilmiştir. Benzer şekilde donanması da sınırlı bir hareket alanı yaratmıştır.
Arıburnu açıklarında bir nöbetçi gemisi hastane gemilerinin yanına gelmiş
başka gemilerine rastlanılmamıştır.49
3.2. 16’ncı Tümen’in Eğitim Faaliyetleri
16’ncı Tümen tarafından Çanakkale Cephesi’nin tahliye sürecinde
icra edilen eğitimler iki ana yaklaşımda değerlendirebilir. Bunlardan
birincisi rutin eğitim ve talimler, ikincisi ise olası bir tahliye esnasında
icra edilecek hücum eğitimleri. Özellikle Kasım 1915’ten sonra harp
ceridelerine yansıyan eğitimler incelendiğinde rutin eğitim ve talimlerin
hücum hazırlığı içerdiği görülmektedir. Nitekim 18 Kasım 1915’te 125’inci
Alay Keklik Dere’de, 47’nci Alay Karayörük Deresi’nde, 48’inci Alay
Mersin Dere’de talim gerçekleştirmiştir. Ayrıca bölgenin nazik durumundan
dolayı bu kıtaların eğitim amacıyla uzak bölgelere gönderilmemesi
emredilmiştir.50 Bu çerçevede birlikler “hızlı nişangâh tanzimi, nişan,
ateş, gözetleme, süratle süngü takma, düşmana saplama, bomba atma,
düşman gözetlemesine mani olma, süratle yere yatma, süratle koşma, geniş
ve derin engellerden atlama, düşman siperini işgal etme, bomba ile
hücum, süngü ile hücum, baskın tarzında hücum, gözetlemede bomba
kullanma, düşman taarruzunu süngü hücumu ve bomba ile def etmek ve
karşı taarruz” icra etme eğitimleri gerçekleştirmiştir.51
Kasım ayında yapılan keşiflerde elde edilen bilgiler İtilaf kuvvetlerinin
Çanakkale Cephesi’ni tahliye etmelerine yönelik idi. Bu nedenle 5’inci Ordu
Komutanlığınca 1 Aralık 1915 günü “hücum talimlerinin suret-i icrası
için emir” yayınlanmıştır. Bu emire göre kolordu tarafından daha önce
verilen talim emrinde avcı siperlerinin ve hendeklerinin inşası işinin hemen
bitirilmesi istenilmiştir. Bununla birlikte her tabur kendi talimgâhında
iki mangalık ve her tümen ise kendi büyük talimgâhında bir bölüklük
49
50
51

Vol: 18 Issue: 42
siperler yaptırması emredilmiştir. Talim için bu hendeklerin etraflarının

kazıklar ile üzeri örülmüş ve dallarla takviye edilmesi istenilmiştir. Her
gece icra edilecek bu eğitimlerin programı ise şu şekilde belirlenmiştir.
- Yarım saat ava çıkarak hızla ileri gitmek, ileri gidildiği esnada
her askerin sağ ve soluna doğru açılması ki böylece toplu olarak
ileri gidilmenin toplu olarak şehit olma tehlikesine neden
olacağının öğretilmesi, süngü muharebesi için askerlerin aynı anda
“düşman hendeklerine” ulaşması, bu amaçla “süratle ileri”
gitmek için askere koşma talimleri yaptırılması,
- Askerlerin yere yatarak silah doldurma ve hedefe nişan alarak
tetik çekme talimleri yaptırılması, yapılacak eğitimler için “efradın
gayet çabuk silahını doldurmasına ve gayet sükûnet ile nişan
alarak ateş etmesi,
- Sahra usulünde yapılmış olan tel ve hendeklerin üzerinden
sıçramak ve derin hendeklere girerek yukarıya doğru sıçrama
talimleri yapılması, hendeklere girip çıkma esnasında iki askerin
bir birine yardımcı olması,
- Eğitim sonrasında yirmi dakikalık dinlenme ve sonrasında bir
buçuk saatlik teorik eğitim planlamıştır.
- Eğitimin son bölümünü ise hücum oluşturmuştur. Buna göre
hendeklerin askerler tarafından işgali esnasında gürültü edilmemesi
ve ses çıkarılmaması hatırlatılmıştır. Birinci hücum hattının her an
hazır olması ve subayların işareti ile hendeklerinden fırlamaları
ve takım ile manga komutanlarının askerden önce hendeklere
ulaşmaları istenilmiştir. Diğer yandan askerlerin siperlerinden
çıkmalarını müteakip hızlı ve düzenli bir şekilde seri olarak
düşmana doğru ilerlemeli, ilk hat askerleri silahları boş ve
süngülerini takmış bir şekilde sol ellerinde taşıyarak sağ
ellerinde de el bombalarını taşıyarak hücuma hazırlanmaları
emredilmiştir. İlk sıçrayışın Türk siperlerinden İtilaf kuvvetlerinin
siperlerinin içine girmesine kadar devam edilmesi istenilmiştir.
Diğer yandan hücum eden Türk askerlerinin İtilaf kuvvetlerinin
siperlerinin önünde yatarak ateşe başlamalarının kesinlikle
menedilmesi emredilmiştir. Ayrıca topçu ateşi ile etkisiz hale
getirilemeyen makineli tüfeklerin el bombaları aracılığıyla tahrip

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
edilmesi planlanmıştır. Hücum esnasında ihtiyaç duyulacak

merdiven ve hücum köprüleri istihkâm birliğine bildirilmiş
buna mukabil hazır olur olmaz birliklere dağıtılması istenilmiştir.
Bir yandan da köprüleri taşıyacak dört askerin güçlü olmasına
dikkat çekilirken eğitimleri de hatırlatılmıştır. Köprü taşıyacak
askerler silahsız olarak hazır bulunacaktı ve el bombaları ile
teçhiz edilecekti. Hücum dalgalarında ise çabukluk azami olarak
öne çıkmış ve ilk siperlerin ele geçirilmesi itibari ile ileriye
doğru her hattın takibine özen gösterilmiştir.52
Çanakkale Cephesi’nde Arıburnu’nun 20 Aralık 1915 tarihinde
tahliye edilmesinden sonra bölgede bulunan birlikler rutin eğitimlerine
devam etmiştir. Bu bağlamda 5’inci Ordu Komutanlığı tarafından verilen
emir gereğince Kuzey Grubu Komutanlığı’na bağlı birlikler talim ve terbiye
ile meşgul olmaya başladılar. Buna göre piyadeler ileri karakollarında
bulunan ve her hafta değişen bölükleri dışındaki birlikleri ile öğleden önce ya
da sonra günde üç saat eğitim ile uğraşmaları istenilmiştir. Eğitimler bölükler
ya da taburlar nezdinde yapılacak ve bunun için tahsis edilen talimgâhlar
kullanılacaktır. Eğitim esnasında temel tehlikelerden olan uçak saldırılarına
karşı gözetleme için asker bulundurulacaktır. Eğitimlere dair de günlük
rapor talep edilmiştir. Makineli tüfek eğitimlerinde uçaktan korunmak
için kullanıldığı için boşta olanlar ile eğitimin devamı planlanmıştır.
Muharip birliklerin tümen bombacıları ile birlikte eğitimlerine devamı
istenilmiş ve bomba kursları devam etmiştir. Topçuların buldukları
mevkilerde kalması ve uçaksavar görevi alanlar dışındaki bataryalar ile
talimleri esas kabul edilmiştir. İstihkâm birlikleri tümenlerinin istihkâm
işleri için birer takımlarını yanlarında bulunduracak ve bunlar sürekli
olarak değiştirilecektir. Kalanları da bulundukları cephe gerisinde talim
ve terbiye meşgul olmaya devam edecektir.53
3.3. 16’ncı Tümen’in Tertiplenmesi ve Yaşanan Değişimler
16’ncı Tümen’in Çanakkale Cephesi’ne intikali ile birlikte kısa süre
içerisinde Arıburnu’na sevki gerçekleşmiş ve Tümen muharebeler boyunca
52
ATASE Arşivi, BDH, Kls. 4882, Dos. H-16, Fih. 1-24-25.
53

Vol: 18 Issue: 42
Kanlısırt merkez olmak üzere konuşlanmıştır. Buna rağmen farklı tarihlerde

tertiplenmesinde değişimler yaşanmıştır. Bu çerçevede 16’ncı Tümen
mıntıkasında 26 Kasım 1915 günü görev değişimi yaşanmıştır. Buna göre
126’ncı Alay; 19’uncu Tümen’in sağ kanadı ile 48’inci Alay’ın 1’inci, 2’nci ve
3’üncü Taburları tarafından tutulan siperlerini işgal edecektir. Bu durum
siperlerin değişimi için verilen emir çerçevesinde yürütülecektir. 48’inci
Alay böylece geri hatta alınarak Mersin Deresi’nde karargâhına çekilmiş ve
eğitim ile iştigal etmeye başlamıştır.54 16’ncı Tümen’in tertiplenmesinde
yaşanan ikinci değişim ise Arıburnu bölgesinin tahliyesi sonrasında
olmuştur. 16’ncı Tümen’in ileri hat konuşunda 22 Aralık 1915 günü yeni
bir düzenlemeye gidilmiştir. Buna göre;
- 63’üncü Alay’ın Güney Grubu’na katılması nedeniyle
Keltepe’den başlayan hat 16’ncı Tümen’e iltihak etmiştir.
- 125’inci Alay’ın Kikirik Deresi’ne [hariç] kadar olan mıntıkası
47’nci Alay’ın ileri karakol bölüğünü değiştirecektir.
- Keltepe [hariç] Azmak Dere’ye kadar olan mıntıka Mürettep
Tümen sorumluluğunda olacaktır.
- 47’nci Alay, 63’üncü Alay’ın boşalttığı mahfuz alanlara
yerleşecektir.55
Aynı günlü diğer bir emirde ise 16’ncı Tümen’e bağlı topçu birliklerinin
bir bölümü Güney Grubu’na kaydırılmıştır. Buna göre; 12’lik seri ateşli obüs
takımı, 16’ncı Sahra Topçu Alayı’nın Birinci Taburu, 7’nci Sahra Topçu
Alayı’nın avcı taburu, 39’uncu Sahra Topçu Alayı’nın Yedinci Bataryası,
3’üncü Sahra Topçu Alayı’nın Yedinci Batarya’sı cephane arabaları ile
birlikte sevk edilmiştir. Ayrıca 10,5’luk hafif obüs bataryası ile Kayalı Tepe
mıntıkasında bulunan Bulgar topu da Güney Grubu’na sevk edilmiştir.56
Arıburnu bölgesinin tahliyesi sonrasında kıyı hattını tutan birlikler
nezdinde ikinci değişim 29 Aralık 1915 tarihinde yaşanmıştır. Buna göre;
19’uncu Tümen Sazlı Dere [dâhil] Azmak Dere’ye [dâhil] kadar sahil hattını
muhafaza edecektir. 72’nci Alay Sazlı Dere’den [dâhil] itibaren Korku
54
55
56

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
Dere’ye [dâhil] kadar, 57’nci Alay Korku Dere’den [hariç] Kel Tepe’ye
[dâhil] kadar, 77’nci Alay Kel Tepe’den itibaren Azmak Dere’ye kadar
olan sahil kısmını teslim alacaktır. Sahil muhafazasını üstlenen alayların
önemli bir bölümü bulundukları mahallerde kalacaklardır. 27’nci ve 126’ncı
Alaylar kendi ordugâh mahallerinde toplu olarak bulunacaklardır. 19’uncu
Tümen sahilin muhafazasına ait tertibatın krokisini 16’ncı Tümen’den alarak
şimdiye kadar yapılan görevi teslim almış olacaktır. 16’ncı Tümen görevini
teslim ettikten sonra birliklerini geriye çekerek toplu halde bulunduracaktır.
Ve bu değişim 30 Aralık 1915 akşamına kadar tamamlanacaktır.57
3’üncü Kolordu Komutanlığı 6 Ocak 1915 günü 16’ncı Tümen’e
“gayet mahrem” bir emir göndermiştir. Bu emire göre 16’ncı Tümen Güney
Grubu’nda yapılacak olan bir hücumda bölgeye intikal edecek ve 1’inci
Tümen’i takviye edecekti. Bu amaçla üst komutanlık tümenin hücum
talimlerini yoğunlaştırmasını istemiştir. Ayrıca taarruzun gece yapılması
ihtimaline karşı gece eğitimlerini öncelemesi emredilmiştir. Bu amaçla 16’ncı
Tümen Komutanlığı Alay komutanlarına emri bildirmiştir. Bu kapsamda
48’inci Alay, Albayrak Sırtı, Yeşil Sırt, Kemal Tepe kuzeyinde eğitim
yapacaktı.58 16’ncı Tümen 7 Ocak 1916 günü saat 13.00’da Kolordudan gelen
emir gereğince Güney Grubu’na hareket etmesi emredilmiştir. Bunun
üzerine tümen komutanlığı aynı gün bağlılarına hareket emri vermiştir.
Buna göre askerin üç günlük yemeği ile birlikte harekete hazır olması,
muharebe ağırlıklarının alınması, büyük ağırlıkların ikinci bir emre kadar
beklemesi, portatif çadır ve yağmurlukların alınması emredilmiştir.59
4. Arıburnu Bölgesinin Tahliyesi ve 16’ncı Piyade Tümeni
Çanakkale Cephesi’nin tahliyesi iki ayrı tarihte olmuştur. Arıburnu
ve Anafartalar bölgesi 20 Aralık 1915’te İtilaf Devletleri tarafından tahliye
edilmiştir ve tahliye ancak İtilaf Devletlerinin çekilmesi sonrasında fark
edilmiştir. 16’ncı Tümen bölgesinde saat 07.40 itibari ile 47’nci Alay Şüheda
Tepesi’ni tam olarak ele geçirmiştir. Saat 07.30’da 16’ncı Tümen komutanı
Kırmızısırt’ta bulunan topçu komutanlığına gönderdiği emirde piyadenin
Süvari Tepe ve Şüheda Tepe hattında sahile kadar ineceğini, buna istinaden
57
58
59

Vol: 18 Issue: 42
denizden yapılacak bombardımandan korunmak için sahra topçuları için

mahfuz alanların seçilerek hazırlanmasını emretmiştir. Bir cebel bataryasının
da ileri mevziiye alınabileceği bildirilmiştir. Bu emir verilmeden önce
47’nci Alay Komutanı’na o ana kadar Kırmızısırt’a geçemediği için telefon
ile bildirildi. Ve cebel bataryası yeni mevkiine geçmek için hemen hareket
etti. Saat 8.30’dan önce 47’nci Alay iki taburu ile ileri hatta ve bir taburu
ile geri hattaki mevkiini almış ve keşif kolları denize kadar ulaşmıştı. Aynı
saatlerde topçu komutanı İrfan Bey’den gelen raporda “düşman kâmilen
defolmuştur. Deniz sahiline kadar (Arıburnu dâhil) piyademiz düşman
sahilini işgal etmiştir. Düşman on buçukluk60 bir kıyı topunu terk etmiştir.
Cebel topunun Sivri Tepe’ye tayin edildiği maruzdur” denilmektedir.61
Aynı saatlerde-08.45- 16’nci Tümen’e bağlı diğer bir birlik olan 125’inci
Alay da Büyük Arıburnu İskelesi’ni iki taburu ile tutmuş ve bir taburunu
da Korku Deresi’ne ihtiyatta bırakmıştı. 16’ncı Tümen kıyı hattını tutan
her iki alayına gönderdiği emirde İtilaf kuvvetlerinden kalan eşyaların
çeşit ve miktarını öğrenmenin oldukça önemli olduğu bildirilmiştir.62
Arıburnu’nda bulunan Türk kuvvetleri, İtilaf Devletlerinin tahliyesi
ile birlikte hızla kıyı hattına inmişlerdi. Ancak bu durum birlikler nezdinde
bazı düzensizlikleri de beraberinde getirebilirdi. Bunun için tümenler
arasında iletişim sağlanmaya başlamıştır. 16’ncı Tümen önce 125’inci ve
47’nci Alay’a gönderdiği emirde hiçbir alayın diğer birliklerin sorumluluk
sahası içerisine girmesinin doğru olmayacağı ifade edilmiş ve 27’nci
Alay’dan 47’nci Alay mıntıkasına ve sahile inen askerlerin çekilmesi
gerektiği bildirilmiştir. Bu emir daha sonra 19’uncu Tümen’e yazılarak
16’ncı Tümen’in Süvari Tepe ve Şehit Tepe hattını tuttuğu ve ileriye
giden taburlarının denize kadar ulaştığı bu hali ile 27’nci Alay’ın
sorumluluk sahası güneyine doğru yapmış olduğu açılmanın bir karışıklığa
mahal vermesi ihtimalinden dolayı engellenmesi istenilmiştir.63
60
Daha sonra bu topun 7,5’luk olduğu anlaşılmıştır.
61
62
63

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
16’ncı Tümen bir yandan da sorumluluk sahası içerisinde

mevzilenmesini kuvvetlendirmeye çalışmıştır. Bu amaçla 8’inci Cebel
Bataryası Sivri Tepe’ye, Cemal Deresi’nin üst kısmına konumlanmıştır.64
Tüm bu faaliyetler İtilaf Devletlerinin gemi ateşi altında devam
etmiştir. Öyle ki 125’inci Alay’ın saat 9.10’da gönderdiği raporda Arıburnu
iskelelerinin ateş altında olduğu ve İtilaf donanmasının iki zırhlı ile
Korku Deresi’ne ve Süvari Tepe’yi ateş altına aldığı bildirilmiştir. Bu durum
16’ncı Tümen tarafından Kuzey Grubu Komutanlığı’na sorulmuştur.65
Kıyı hattının tutulmasındaki disiplinin sağlanabilmesi için Kuzey
Grubu Komutanlığı’ndan 20 Aralık 1915 günü saat 16.20’de bir emir
yayınlanmıştır. Bu emre göre:
- 19’uncu Tümen Sazlı Dere’den Hain Tepe’ye [dâhil] kadar; Çakal
Tepe, Serçe Tepe, Hain Tepe bir bölük tarafından tutulacak,
- 16’ncı Tümen Hain Tepe’den [hariç] geçerek Kikirik Deresi’nin
kuzeyindeki tepeye kadar aynı alaydan iki bölük ile mümkün
olduğu kadar sahile yanaşacaktır.
- Mürettep Tümen Kikirik Deresi’nden [dâhil] Azmak Deresi’ne
[dâhil] kadar Çakal Deresi’nin kuzeyindeki tepe ile Kel Tepe’yi
bir bölük ile tutacaktır.66
77’nci Alay mevcut konumunda kalacaktır. Bununla birlikte ileride
bulunan kıta ile telefon irtibatı temin edilecektir. Diğer yandan birlikler
şimdiye kadar bulundukları ordugâhlarında kalacaklardı ve ileri karakol
bölükleri ile kıtalar arasında irtibat tesisine azami özen gösterilecekti.
Arıburnu iskelelerini tahrip görevi ise 19’uncu Tümen’e verilmiştir.67
İtilaf kuvvetlerinin Arıburnu bölgesini boşaltması ile geride çok
miktarda ganimet bırakmıştır. Burada önemli olan şeylerden bir tanesi de
bu malzemenin güvenli olarak Kolordu’ya taşınması idi. Bu amaçla Kuzey
Grubu Komutanlığı 20 Aralık 1915 günü 16’ncı Tümen’e göndermiş
olduğu emirde tümenler için tayin edilen mıntıkalar dâhilinde bulunan
64
65
66
67

Vol: 18 Issue: 42
ganimetlerin toplanması için tümenlerce subayların görevlendirilmesi ve

subaylar marifetiyle belirlenecek toplanma mahallerine kalan malzemelerin
getirilerek hızla kolorduya bildirilmesi emredilmiştir. Ayrıca siperler
içerisindekiler de dâhil olmak üzere ele geçen her türlü kitap, evrak,
mektup ve defter gibi yazılı malzemenin toplatılarak bunların üzerine
nerelerde ve hangi siperin içerisinde bulunduğunun yazılmak şartı ile
gönderilmesi istenilmiştir. Diğer yandan sahil mıntıkası ve bölge birlikler
nezdinde sorumluluk sahalarına ayrılmış ve askerlerin izinsiz olarak bu
alanlar içerisinde dolaşmaları yasaklanmıştır.68
Arıburnu bölgesindeki Türk birlikleri 21 Aralık 1915 günü mevkilerini
güçlendirmek için ilk emirlerini de almaya başlamıştır. Bu noktada 16’ncı
Tümen 125’inci ve 47’nci Alay’a sabaha karşı saat 5.30’da gönderdiği emirde
birer bölüğün kıyının savunulması ve gözetlemesi için görevlendirilmesini
talep etmiş bu amaçla kıyıya oldukça yaklaşılmasını istemiştir. Bir yandan
da sahil boyunca keşif kollarının geceleri düzenli olarak çıkarılması
emredilmiştir. Bu amaçla 125’inci Alay, Hain Tepe’de ileri karakol
bulunduracaktır.69
İtilaf Devletlerinden sahilde kalan ve taşınamayan malzemenin
daha fazla kalması tahrip edilme ihtimalini de ortaya çıkardığı için 21 Aralık
1915 günü taşınması zorunlu görülmüştü.70 Ayrıca kalan bu malzeme
birçok kazaya da sebebiyet vermiştir. Nitekim 125’inci Alay’dan bir asker
21 Aralık 1915 günü kırmızı bakırdan iki kutu dinamit bulmuş, bunları
karıştırırken patlamış ve üç arkadaşı ile birlikte yaralanmıştır.71 Arıburnu
bölgesinin tahliyesi sonrası önemli konulardan birisi de İtilaf kuvvetlerine
ait hatların korunması olarak görülmüştür. Kuzey Grubu Komutanlığı
22 Aralık 1915 günü saat 10.25’te 16’ncı Tümen’e gönderdiği emirde
“düşman ileri mevzilerinin bozulmamasını”, asli halleri ile muhafaza
edilmesini, bu durumun “tarih-i harp noktai nazardan da mezkûr mevzilerin
tahrip edilmeden kalmalarının” gerektiğini vurgulamıştır.72 Ancak bu
durum İtilaf donanmasının Arıburnu bölgesine denizden yaptığı saldırılar
68
69
70
71
72

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
ile çok da kolay görülmemektedir. 23 Aralık 1915 saat 9.30’dan sonra İtilaf
kuvvetlerine ait bir torpido ışıkları kapalı şekilde Seddülbahir’den Arıburnu
açıklarına gelerek iskele civarına birkaç mermi atarak Bozcaada istikametine
gitmiştir. Yine bir gün sonra İtilaf kuvvetlerine ait bir kruvazör ile bir
torpido 24 Aralık 1915 günü saat 22.30’dan sonra Seddülbahir’den Anafarta
açıklarına doğru geçerken Palamutluk’a birkaç mermi atmıştır. Bir
yandan da bir uçakları ile Örenardı Deresi’ndeki 48’inci Alay 1’inci Tabur
ağırlıkları civarına bir bomba atmak sureti ile bir askeri hafif şekilde
yaralamıştır.73
4.1. 16’ncı Tümen Anıtı
16’ncı Tümen, Çanakkale Muharebeleri süresince vermiş olduğu
şehitler adına Kanlısırt’a “basit bir abide” inşa etmiştir. Bu abidenin
resmî açılışının 12 Ocak 1916 günü saat 18.00’da yapacağını Kolordu
Komutanlığı’na bildirilmiştir. Bu kapsamda her piyade alayından birer
mürettep bölük istenilmiştir. Bu abide her iki tarafın ara hattını teşkil
eden bir noktada “alelacele çimento ve ahşap” ile yapılmıştır. Abide 16’ncı
Tümen’in bölgeden hareketinden iki gün önce açılmıştır. Abidenin
üzerindeki kitabede şu yazmaktadır;
“(Türk’ün Zûrı İngilizleri Kaçırdı)
İngilizlerin otuz sekizlik kadar mermi atan gemisi gökten bomba ve
çivi saçan tayyaresi yer altından lav püsküren lağmı, yer yüzünden
ateş, çelik fırlatan obüs ve bombası vardı. Türk’ün ancak bir Allah’ı
vardı bir de sekiz aydır fedasından çekinmediği canıyla, kanını
(Türk’ün Zûrı İngilizleri Kaçırdı) kaçan İngiliz kalan Türklere şeref
ve şan bıraktı. Bunu en çok şu (Kanlı Sırtta) gömülmüş kalmış
binlerce kahramanlara borçlu olduğunu unutma ey Zâir!
Bu hatıra-i muvaffakiyet, Yiğit Türk şehitlerine On Altıncı Fırkanın
– Cephesinde en kanlı noktasında şükran ve ihtiram nişanesidir.
Kanlı Sırtta Harp Eden Kıtaat
İkinci Fırka Emrinde: 6. Alay
19’uncu “ “ : 27, 77, 33, 72, 77. Alaylar.
73

Vol: 18 Issue: 42
16’ıncı Fırka Emrinde: 125, 47, 48, 57, 13, 15, 12, 33. Alaylar ve
72, 33, 15, 13, 125’,nci ve irsal ganimet ganimet makineli tüfenkleri
ve topçu 3. Alay 7. Bölük seri cebel ve istihkâm 6. Tabur 1. Bölük
Edirne Kala İstihkâm 3. Bölük, 3. Tabur istihkâm 4. Bölüğü 16.
Fırka Humbaracı Bölüğü”74
İngilizler, Çanakkale muharebe alanını 9 Ocak 1916 tarihinde
tamamen tahliye etmiştir. Böylece Çanakkale Cephesi Türk Ordusu’nun
zaferi ile sonuçlanmıştır. Bunun üzerine bölgede bulunan birliklerin diğer
cephelere kaydırılması için hazırlıklar başlamıştır. 16’ncı Tümen, 13 Ocak
1916 tarihi itibari ile 11’inci Kolordu Komutanlığı emrine girmiştir. Bu
kapsamda 17 Ocak 1916 günü Tümen’in Çanakkale Cephesi’nden ayrılması
için hareket etmesi emredilmiştir.75 16’ncı Tümen’e, amele bölükleri ile
15 Ocak 1916 günü hareket etmesi ve 20 Ocak 1916 günü Kadıköy’de
bulunması emredilmiştir.76 Buradan da Uzunköprü’ye kadar yürüyüş
yapılması istenilmiştir.77 Bu kapsamda 16’ncı Tümen, 17 Ocak 1916 günü
Gelibolu Yarımadası’ndan ayrılmak üzere yürüyüşe başladı.78
Sonuç
16’ncı Tümen, Osmanlı Devleti’nin seferberliği sonrasında önce
İstanbul’a sevk edilmiştir. Burada Rusların olası saldırılarına karşı kıyı
gözetleme görevini icra etmiştir. Ancak kısa süre sonra Çanakkale
Cephesi’nin açılması ve bölgenin hızla birlik ihtiyacından dolayı Çanakkale
muharebe sahasına intikal etmiştir. Çanakkale bölgesinde ise ismini
burada yaşanan muharebelerin şiddetinden alan Kanlısırt bölgesinde
tertiplenmiş ve muharebeler sonuna kadar görev yapmıştır. Tümen’in ileri
muharebe hattında yer alması zayiatının da artmasına neden olmuştur.
Çanakkale Cephesi’nin tahliye edilmesi kararı şüphesiz ki birçok
gelişme ile ortaya çıkmıştır. Bunların arasında Bulgaristan’ın Birinci Dünya
Savaşı’na Osmanlı Devleti ile aynı tarafta girmesi ve bundan hareketle Berlin-
İstanbul yolunun açılması, İngiltere’de yaşanan iç gelişmeler, Çanakkale
74
75
76
77
78

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
Cephesi’nde Ağustos taarruzlarından beklenen sonucun alınamaması,

yaklaşan kış şartları bunda etkili olmuştur. Buna karşın Cephenin tahliyesi
kararını almak hiç de kolay olmamıştır. Ve Cephe, yapılan planlama
dâhilinde iki ayrı dönemde tahliye edilmiştir. Buna göre önce Arıburnu ve
Anafarta bölgesi daha sonra ise Seddülbahir bölgesi tahliye edilmiştir.
Osmanlı Ordusu ve karar alıcıları, İtilaf Devletlerinin her türlü askerî
ve siyasi hareketliliğini çok yakından takip etmiştir. Bu haliyle Çanakkale
Cephesi’nin olası tahliye edilmesi ihtimaline dair değerlendirmeler nerede
ise İngiltere’de yapılan görüşmeler ile aynı dönem içerisinde gerçekleşmiştir.
Bu nedenle Çanakkale Cephesi’nin tahliye edileceği bilgisi, Kasım ayı gibi
erken sayılabilecek bir dönemde Türk Ordusu’nda vardı. Ancak sorun şu
idi; ne zaman? Bunun cevabını bulmak maalesef mümkün olmadı.
16’ncı Tümen’in çok erken dönemde yapmış olduğu keşif ve
gözetlemelerde gönderdiği raporlara bakıldığında “kıyıdan azalan askerler”
bilgisi dikkat çekmekte ve bu durumu teyit etmek için keşfi taarruzlar
gerçekleştirilmiştir. Ancak bu noktada dikkat çeken kısım ise nerede ise
birçok keşif taarruzun başarısız olmasıdır. Ki tahliye gününün tam olarak
öğrenilememesinde önemli paya sahiptir. Buna karşın 16’ncı Tümen
kendi sorumluluk sahasında gerçekleştirdiği keşifler ile üst komutanlığın
çekilmeye dair ilk bilgilerini edinmesini sağlamıştır.
Çanakkale Muharebe sahasında, Çanakkale zaferi için yapılan ilk
anıtlardan birisini de 16’ncı Tümen yapmıştır. Bu anıt mütareke
döneminde işgalciler tarafından yıkılmıştır. Ve yerinde yoktur. Ancak anıtın
yapım sürecinde üzerine yazılan ifadelere dikkat edildiğinde Kanlısırt
merkez olmak üzere 16’ncı Tümen’in önemi görülecektir.
Summary
The 16th Division consisted of the 47th, 48th, and 125th infantry
regiments and was attached to the 6th Corps. After the Ottoman State
declared mobilization, the 16th Division arrived in İstanbul on September 17,
1914, and in Çanakkale on May 3, 1915. The Division was given the
command of the Northern Group Command at the Çanakkale Front and
participated in the May 19, 1915 Offensive and the Lone Pine Battles between
6 and 10 August. After that, it performed reconnaissance and surveillance
duties and took part in the evacuation process.

Vol: 18 Issue: 42
The goal of reaching Istanbul by forcing the Dardanelles to the passage

of the navy for the Entente Powers in the Çanakkale Front could not be
realized in the August battles either. This situation caused the emergence of
different thoughts among the British decision-makers about continuing the
battles in Çanakkale. Furthermore, the winter conditions in Çanakkale and
the storm, flood, and frost on November 26, 1915, not only affected the
combat motivation of the soldiers of the Entente Powers but also
strengthened the idea of evacuating the front.
The 16th Division Artillery Group Commander included important
findings in the surveillance report he prepared on November 26, 1915. In this
report, it was stated that the Entente forces emptied the trenches and reduced
their strength in the Kanlısırt line, some of their guns were taken back, they
were preparing to evacuate their military ammunition, and it was seen that
their infantry was withdrawn with their weights. This report was submitted
to the higher commands, and they decided to carry out a detection attack on
the entire front line to understand the possible withdrawal situation. In this
context, an artillery fire raid was carried out in the Arıburnu region on
November 29, 1915.
In the artillery raid and reconnaissance activity on November 29, 1915,
in which the 16th Division also participated, it was determined that the
Entente forces were preparing to evacuate. Consequently, they shifted some of
their forces and withdrew their artillery. Although it was obvious that
preparations for evacuation have been made on the Çanakkale Front, it was
not known when the evacuation would take place. Under these conditions,
the 16th Division started preparations for a destruction attack with its troops
in a possible evacuation and increased its training in this direction.
The Allies evacuated the Arıburnu region on December 20, 1915.
Although the preparations for the front evacuation were known, the
evacuation was only realized after the withdrawal of the Allied forces.
Thereupon, Turkish troops were assigned to ensure coastal security up to the
coastline and the Allied forces were pushed to the coast.
Allied Powers had to leave military supplies behind while evacuating
the Çanakkale Front. Preparations for recording these materials, ensuring
their safety, and transporting them to other fronts have been started. In this
context, measures were taken by dividing the Arıburnu coast into areas of

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
responsibility between the divisions. The 16th Division began construction

on a memorial in honour of the fallen soldiers soon after Arıburnu was
evacuated. The monument was quickly finished, and a dedication ceremony
took held on January 12, 1916. It was one of the earliest memorials honouring
the Battle of Çanakkale to be built in this state. However, this monument was
destroyed by the invading troops of the Allied armies during the armistice
period. The expressions on the monument are important in terms of
reflecting the spirit of the period.
Çatışma Beyanı:
bulunmamaktadır.
KAYNAKÇA
Arşiv Belgeleri
ATASE Arşivi, Tarihçe Koleksiyonu, Kutu. 9, Dos. 63, Fih. 1- 29-30.

Vol: 18 Issue: 42

ATASE Arşivi, BDH, Kls. 4882, Dos. H-16, Fih. 1-24-25.
Basılı Eserler
ATABAY Mithat (2015). “Çanakkale Savaşları’na Hava Şartlarının Etkisi”, 100.
Yılında Çanakkale Savaşları Uluslararası Kongresi, Çanakkale-Türkiye (21-24
Mayıs 2015).
ATABEY Figen (2015). “İngiliz Savaş Konseyi’nin Çanakkale Stratejisi”, (ed.),
Lokman Erdemir ve Kürşat Solak, Çanakkale Muharebelerinin İdaresi
Komutanlar ve Stratejiler, Çanakkale Valiliği Yayınları, Çanakkale.
Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi (2012), Genelkurmay Askerî Tarih ve
Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, c. V, k. III, Ankara.
Çanakkale (Ümitleri Yanılgılar, Gerçekler) (2003). Yay. Haz. Burhan Sayılır, Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara.
ÇELEBİCAN Tahsin (1937). Çanakkale’de Nasıl Kazandık, Vakit Matbaası,
İstanbul.
HAMILTON Ian (2005). Gelibolu Hatıraları 1915, Örgün Yayınları, İstanbul.
James Robert RHODES (1965). Gelibolu Harekatı, (çev.Haluk V. Saltıkgil), Belge
MOOREHEAD Alan (1972). Çanakkale Geçilmez, (çev. Günay Salman), Milliyet
NEVINSON Henry Wood (2019). 1915 Çanakkale Seferi, (çev. Sebahattin Şenol),
İz Yayıncılık, İstanbul.
OGLANDER C. F. Aspinal (2005). Büyük Harbin Tarihi Çanakkale, Gelibolu
Askerî Harekatı, (haz. Metin Martı), Arma Yayınları, İstanbul.
ROUX Charles (1926). Çanakkale Seferi, (çev. Mehmet Nihat, Asım), İlhami
Fevzi Matbaası, İstanbul.

Cilt: 18 Sayı: 42
Barış BORLAT
SÜRMELİ Serpil (2006). “İngiliz Savaş Muhabiri Ellis Ashmead Bartlett’in

Gözüyle Çanakkale Seferi Başarısızlığı ve Gelibolu’da Sıradışı Mücadelesi”,
Atatürk Dergisi, 5:1.
TRAVERS Tim (2008). Gelibolu 1915, (çev. Fırat Asya), Elips Kitap, İstanbul.
YURTTAKAL Ahmet (2020). Türk Kaynaklarına Göre Çanakkale
Muharebeleri’nde Gelibolu Yarımadası’nın Tahliyesi, Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale.

Vol: 18 Issue: 42
YAYIN İLKELERİ
Güvenlik Stratejileri Dergisi’ne gönderilen çalışmalar daha önce yayımlanmamış ve ilgili

alana katkı sağlayacak özgün çalışmalar olmalıdır. “Yayın Etiği ve Değerlendirme
Süreci”nde yer alan parametreler dışında deskriptif ya da ilgili konuda mükerrer olan
çalışmalar değerlendirme safhasına alınmayacaktır. Bilimsel toplantılarda sunulmuş
bildiriye dayanan çalışmalar, ilgili bildiri kitabında yayımlanmamış olması ve bu
durumun Editörler Kuruluna belirtilmesi koşuluyla kabul edilebilir.
Güvenlik Stratejileri Dergisi’nin etik ilkeler ve yayın politikası Committee on
Publication Ethics (COPE) tarafından yayınlanan rehberler ve politikalar dikkate
alınarak hazırlanmıştır. Yayın ilkeleri, yazarlar ile ilişkiler ve hakemlerle ilişkiler
konularında ayrıntılı bilgiye dergimizin internet sitesindeki ilgili başlıklar altından
erişilebilir. Yayımlanmak üzere https://dergipark.org.tr/tr/pub/guvenlikstrtj üzerinden
Güvenlik Stratejileri Dergisi’ne iletilen makale metinleri, aşağıda belirtilen biçimsel
özellikleri haiz ve konu/alan açısından uygun bulunmaları halinde alan uzmanı (en az)
iki hakeme gönderilir. Yazarlar, Yayın Kurulu tarafından reddedilen çalışmalarını
hakem raporları çerçevesinde gözden geçirerek Güvenlik Stratejileri Dergisi
editörlüğüne gönderir. Bu çalışmalardan yeterli değişiklik yapılmadığı tespit edilenler
yazarlarına iade edilir ve süreç sona erer. Yeterli değişiklik yapıldığı tespit edilen
çalışmalar ise tekrar değerlendirme sürecine alınır. Hakem raporları tavsiye
niteliğindedir ve yayın kararı Editör Kurulu tarafından alınır.
Güvenlik Stratejileri Dergisi’ne yabancı dilde makale gönderen yazarlar, çalışmalarını
makale yazım dili anadili olan ve alanında yetkinliği bulunan bir
akademisyene/uzmana “son okuma” yaptırıp bunu ibraz etmekle yükümlüdür.
Güvenlik Stratejileri Dergisi’nde yayımlanan çalışmalarda ifade edilen görüşler
yazarların şahsi bilimsel değerlendirme ve görüşleri olup, mensubu oldukları kurum
ve kuruluşlar ile derginin yayımcısı olan Atatürk Stratejik Araştırmalar ve Lisansüstü
Eğitim Enstitüsü’nün ve Millî Savunma Üniversitesi’nin kurumsal kimliğini bağlamaz
ve bu kurumların görüşü olarak lanse edilemez.
Dergide yayın yapmış tüm yazarlar, Güvenlik Stratejileri Dergisi’nin doğal hakemleri
sayılmaktadır. Yayın Kurulu’nun talebi üzerine yazarlar en az bir defaya mahsus
hakemlik yapmakla mükelleftir.
Makale Metin Şekil Esasları
1. Güvenlik Stratejileri Dergisi’nin yayın dili Türkçedir. Ancak İngilizce, Almanca ve
Fransızca makale ve değerlendirme yazıları da yayımlanabilir. Türkçe makalelerin
imla ve noktalamasında Türk Dil Kurumu kurumsal web sayfasında yer alan güncel
sözlük ve yazım kuralları esas alınır. Gönderilen makaleler dil ve anlatım açısından
bilimsel kıstaslara uygun, açık ve anlaşılır olmalıdır.
2. Gönderilen makale metni (öz, abstract, kaynakça, geniş özet-summary- ve dipnotlar
dâhil) asgari 6000, azami 10.000 kelime olmalıdır. Belirtilen sınırların üzerinde veya
altında olan çalışmalar değerlendirilmeden yazara iade edilir.
3. Makalelere Türkçe ve İngilizce olarak hazırlanmış azami 200 kelimelik öz ve beş
anahtar kelime (İngilizce abstract ve keywords) eklenmelidir. Öz, makalenin kaleme

Cilt: 18 Sayı: 42
alınma amacını, yöntemini, hipotezini/araştırma sorusunu, bulguları ve sonucunu
kısaca belirtmelidir. Öz yazımında “bir kısa, iki uzun cümle” prensibine riayet
edilmelidir. (Almanca veya Fransızca olarak hazırlanan makalelerde Türkçe ve
İngilizce öz/abstract ve anahtar kelime/keywords yanı sıra makalenin yazıldığı dilde de
yukarıdaki ilkelerle öz ve anahtar kelime eklenmelidir.) Ayrıca makalenin sonunda
750 kelimeyi geçmeyecek şekilde geniş özete (summary) yer verilmelidir. Geniş özet, öz
kısmında yer verilen hususlara ilave olarak vurgulanması gerekli görülen noktaları,
tartışmaları ve makalenin genel akışını içermelidir. Türkçe hazırlanan makalelerde söz
konusu geniş özet İngilizce; İngilizce hazırlanan makalelerde geniş özet Türkçe
yazılmalı; Almanca ve Fransa hazırlanan makalelerde ise geniş özet hem İngilizce hem
Türkçe olarak hazırlanmalıdır.
4. Güvenlik Stratejileri Dergisi’ne gönderilen makaleler Microsoft Word programında
Times New Roman karakteri kullanılarak 11 punto yazılmalıdır. Dipnotlar ise 9 punto
yazılmalıdır. Metnin paragraf özellikleri hizalama iki yana ve satır aralığı 1,5 iken
dipnotlarda paragraf özellikleri iki yana hizalı ve 1 satır aralığında olmalıdır. Sayfa
numaraları sayfa altında verilmelidir.
5. Yazar adı, İngilizce ve Türkçe olarak yazılan makale başlığının altına yazılmalı;
yazarın unvanı, görev yeri ve elektronik posta adresi dipnotta (*) işareti ile 9 punto
yazılarak belirtilmelidir. Diğer açıklamalar için yapılan dipnotlar metin içinde ve sayfa
altında numaralandırılarak verilmelidir. Makalelerde ikili alt başlık sistemi
kullanılmalıdır. Alt başlıklar koyu yazılmalı ve (giriş ile sonuç dışında) rakam ile
numaralandırılmalıdır.
6. Metnin içindeki alıntılar çift tırnak ile gösterilmeli; üç satırı geçen alıntılar yeni bir
paragraf olarak, içerden, tek aralık ve iki yana yaslı şeklinde yazılmalıdır. Alıntı
içerisindeki alıntılar tek tırnak içerisinde gösterilmelidir. Metin içinde vurgulanmak
istenen kelimeler koyu veya altı çizili yapılmamalı, çift tırnak içerisinde yazılmalıdır.
7. Makalelerin hazırlanmasında kullanılan kaynaklara yapılacak atıflarda aşağıdaki
Yazım Kurallarına uyulmalıdır. Bu kurallara riayet etmeyen çalışmalar, doğrudan
reddedilecektir.
8. Birden fazla kez aynı kaynağa atıfta bulunulduğunda; ilk atıfta künye tam olarak
verilmeli, ikinci atıfta yazarın soyadı ve çalışmanın kısaltılmış başlığı kullanılmalıdır.
Birbirini takip eden dipnotlarda aynı kaynağa yapılacak atıflarda ise soyadı ile birlikte
“age” kullanılmalıdır. (Yabancı dildeki makalelerde “Ibid.” kullanılmalıdır.)
9. Dipnotlarda atıflar şu şekillerde verilmelidir:
9.1. Kitaplara yapılan atıflarda yazar adı ve soyadı, eser adı, (varsa cilt numarası),
(varsa çeviren), yayınevi, yayımlandığı yer, yayımlandığı tarih ve sayfa numarası
aşağıdaki örneklere uygun olarak sırayla verilmelidir.
1
Morris Janowitz, The Professional Soldier: A Social and Political Portrait, Free Press,
New York, 1964, s. 210.
2
John J. Mearsheimer and Stephen M. Walt, The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy,
FSG Adult, 1st edition, New York, 2008, s. 92.
3
Mustafa Aydın, Mitat Çelikpala vd., Uluslararası İlişkilerde Çatışmadan Güvenliğe,
Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2015, s. 79.

Vol: 18 Issue: 42
4
Janowitz, The Professional Soldier, s. 155.
5
Age, s. 156.
9.2. Makalelere yapılan atıflarda yazar adı ve soyadı, “makale adı” (varsa çeviren),
yayımlandığı süreli yayının adı, yayımlandığı yıl, sayı ve cilt numarası, alıntının yapıldığı
sayfa numarası aşağıdaki örneklere uygun olarak sırayla verilecektir. Ansiklopedi
maddelerine yapılan atıflarda da makalelere atıf şekli kullanılacaktır.
Adam Grissom, “The Future of Military Innovation Studies”, Journal of Strategic
Studies, 29:5, 2006, s. 910.
Özlem Durgun ve Mustafa Caner Timur, “Savunma Harcamaları ve Ekonomik
Büyüme İlişkisi: Türkiye Analizi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 54,
2017, s. 119.
Lütfi Sürücü, Fehiman Eminer ve Murat Sağbaş, “The Relationship of Defense
Expenditures and Economic Growth Examples of Turkey and China (2000-2020)”,
Güvenlik Stratejileri Dergisi, 18:41, 2022, s. 175.
Dört ve daha fazla yazarlı makalelerde birinci yazardan sonra Gültekin Yıldız vd.
şeklinde kısaltma yapılır.
Derleme kitaplar ve bildiri kitaplarında bölüm/makale:
Engin Avcı, “Ceza Adalet Sistemi Çerçevesinde Şiddet İçeren Radikalleşmeyle
Mücadele: Terörist Rehabilitasyonu ve Yeniden Topluma Kazandırma”, Gökhan Sarı
ve Cenker Korhan Demir, (ed.), Uluslararası Güvenlik Kongresi, Kuram, Yöntem,
Uygulama, Jandarma ve Sahil Güvenlik Akademisi Yayınları, Ankara, 2019, s. 433.
İnternette Makale:
George F. Kennan, “The Sources of Soviet Conduct”, Foreign Affairs Magazine, July
1947, https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/1947-07-01/sources-
soviet-conduct, erişim 21.11.2019.
Kaan Kılıç, “Türk Hava Sanayinin Gelişiminde Polonyalıların Etkisi”,
https://savasarastirmalari.com/turk-hava-sanayinin-gelisiminde-polonyanin-etkisi/,
erişim 21.05.2022.
“War in Ukraine”, www.internetkaynak.com, erişim 10.05.2022.
9.3. Tezlere yapılan atıflarda, yayımlanmamış tezlerin başlıkları için italik
kullanılmayacaktır. Yazar adı ve soyadı, tezin adı, tezin derecesi, tezin yapıldığı kurum
ve enstitü, yapıldığı yer ve tarih, sayfa numarası aşağıdaki şekilde verilecektir.
Tolga Öz, Reverse Logistics and Applications in the Defense Industry,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, 2007, s.60.
10. Ekler yazının sonunda verilmeli ve altında belgenin içeriği ve kaynağına dair kısa
bilgi yer almalıdır. Tablo, Grafik ve şekiller, Ekler kısmında verilebileceği gibi metin
içerisine de yerleştirilebilir. Metin içerisinde verilmeleri durumunda tablo ve şekiller
kendi içinde sıralanarak numaralandırılmalı (Tablo: 1, Şekil: 2 gibi) ve gerek bu
numara gerekse tablo veya şeklin içeriğine dair tanıtıcı başlık tablo ve şeklin üst orta
kısmında verilmelidir. Tablo, şekil, grafik ve resim için alıntı yapılmış ise mutlaka
kaynak belirtilmelidir.
11. Aday makale metinlerinin sonlarında, alfabetik sıraya göre tasniflenmiş kaynakça
yer almalıdır. İnternet kaynakları kaynakçanın sonuna eklenmelidir. Kaynakça

Cilt: 18 Sayı: 42
düzenlenirken yazarın önce soyadı (BÜYÜK HARFLERLE) ve ardından adı
yazıldıktan sonra, metin içindeki dipnotlarda yer alan bilgiler aynen aktarılmalıdır.
Kaynakça Örneği
KAYNAKÇA
Arşiv Kaynakları(Varsa)
İlgili arşivin kendi atıf kuralları dikkate alınmalıdır.
Basılı Eserler
AVCI Engin (2019). “Ceza Adalet Sistemi Çerçevesinde Şiddet İçeren Radikalleşmeyle
Mücadele: Terörist Rehabilitasyonu ve Yeniden Topluma Kazandırma”, (ed.) Gökhan
Sarı ve Cenker Korhan Demir, Uluslararası Güvenlik Kongresi, Kuram, Yöntem,
Uygulama, Jandarma ve Sahil Güvenlik Akademisi Yayınları, Ankara, 429-444.
GRISSOM Adam (2006). “The Future of Military Innovation Studies”, Journal of
Strategic Studies, 29:5, 905-934.
KALELİOĞLU Uğur Berk (2022). “Alman Askerî Sosyolojisi: Gelişim,
Kurumsallaşma ve Sınırlılıklar”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, 18: 41, 201-224,
MEARSHEIMER John J. ve WALT Stephen M. (2008). The Israel Lobby and U.S.
Foreign Policy, FSG Adult, 1st edition, New York.
ÖZ Tolga (2007). Reverse Logistics and Applications in the Defense Industry,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
SCHELLING Thomas C. (2008). Arms and Influence, Yale University Press, Revised
edition, New Haven.
YILDIZ Gültekin (ed.) (2017). Osmanlı Askerî Tarihi: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri
1792 – 1918, Timaş Yayınları, İstanbul.
İNALCIK Halil (2002). “Barbaros’tan İnebahtı (Leponto)’ya Akdeniz”, (ed.) Bülent
Arı, Türk Denizcilik Tarihi, T.C. Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı Yayınları,
Ankara, 141-154.
İnternet
KENNAN George F. (1947). “The Sources of Soviet Conduct”, Foreign Affairs
Magazine, https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/1947-07-01/
sources-soviet-conduct, erişim 21.11.2019.
KILIÇ Kaan, “Türk Hava Sanayinin Gelişiminde Polonyalıların Etkisi”,
https://savasarastirmalari.com/turk-hava-sanayinin-gelisiminde-polonyanin-etkisi/,
erişim 21.05.2022.
“War in Ukraine”, www.internetkaynak.com, erişim 10.05.2022.

Vol: 18 Issue: 42

a042007f17

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

a042007f17

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

a042007f17

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Güv. Str. Derg.

2022, 18(42): 265-293 Araştırma Makalesi

Reading the USA through Strategy Documents:

ABD’yi Strateji Belgeleri Üzerinden Okumak:

Güvenlik Stratejileri Dergisi 265

oranlarda da olsa payları bulunmaktadır. Bugün katılmayanların sayısı artmış da olsa,

266 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 267

1. The Understanding of Hegemonic Security: A Conceptual and

268 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 269

organization, defence technologies, and decision-making.

270 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 271

272 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 273

are either with us or with terrorism”. The American security understanding

274 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 275

276 The Journal of Security Strategies

Table 1. Historical Course of the Hegemonic Power of the USA

Güvenlik Stratejileri Dergisi 277

2. Change in Hegemonic Security Understanding: A Comparative

278 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 279

280 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 281

Figure 1. Concept Clouds from the NSS Documents

282 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 283

of others.39 It is observed that the concept of “terrorist” as a security term

284 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 285

286 The Journal of Security Strategies

Trump’s NSS, which rejects Obama’s policies and cancels many

Güvenlik Stratejileri Dergisi 287

drew the limits of hegemony. If a “global sovereignty” is attributed, it can

288 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 289

ardında yatan bir kabullenişe; daha açık bir ifadeyle “hegemonyadaki

290 The Journal of Security Strategies

Conflict of Interest Statement:

Güvenlik Stratejileri Dergisi 291

BAUER Walther (2001). A Greek-English Lexicon of the New Testament and

292 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 293

Back to the Past: Is the West

Geçmişe Dönüş: Batı Kriz Yönetiminden Nükleer Kuvvetler

Power is the currency of great power politics and

Güvenlik Stratejileri Dergisi 295

Güvenlik Stratejileri Dergisi 297

NATO subsequently adopted a new security concept focused on collective

298 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 299

300 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 301

alliances became significant during the Cold War, which was

Contemporary Security Policy, 2012, 33:1, p. 94. https://www.tandfonline.com/doi/pdf/

302 The Journal of Security Strategies

Güvenlik Stratejileri Dergisi 303