Gaan na inhoud

Bloedlating

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
Bloedlating in 1860.
'n Antieke Griekse skildery op 'n vaas wat wys hoe 'n dokter bloedlating toepas.

Bloedlating is die onttrekking van bloed van 'n pasiënt om 'n siekte te voorkom of genees. Bloedlating, óf deur 'n geneesheer óf deur bloedsuiers, is gebaseer op 'n antieke mediese praktyk waarin bloed en ander liggaamsvloeistowwe as "humores" beskou is en in balans moes wees om goeie gesondheid te verseker. Dit was na bewering die algemeenste mediese praktyk van antieke tye tot laat in die 19de eeu, 'n tydperk van meer as 2 000 jaar.[1]

In Europa was die praktyk redelik algemeen tot aan die einde van die 19de eeu.[2] Die praktyk is in moderne tye laat vaar buiten in 'n paar spesifieke mediese gevalle.[3] In verreweg die meeste historiese gevalle van bloedlating was dit nadelig vir die pasiënt.[4]

Vandag verwys die term flebotomie na die trek van bloed vir laboratoriumontleding of 'n bloedoortapping.[5] "Terapeutiese flebotomie" verwys na die trek van 'n eenheid bloed in spesifieke gevalle om die getal rooibloedselle te verminder.[6][7] Die tradisionele mediese praktyk van bloedlating word vandag as 'n skynwetenskap beskou.[8]

In die antieke wêreld

[wysig | wysig bron]
'n Kaart wat wys watter dele van die liggaam gebloei moes word vir verskillende siektes, omstreeks 1310-'20.

Die idee om 'n pasiënt te laat bloei om hom gesond te maak is geskoei op die proses van menstruasie. Hippokrates het geglo die doel van menstruasie is om 'n vrou "te suiwer van slegte humores". Tydens die tyd van die Romeinse Ryk het die Griekse geneesheer Claudius Galenus, wat deur Hippokrates beïnvloed is, die idee van bloedlating deur geneeshere verkondig.[9]

Die gewildheid van bloedlating in die klassieke Mediterreense wêreld is deur die idees van Galenus versterk nadat hy ontdek het nie net die are is vol bloed nie, maar ook die slagare. Tot in daardie stadium is geglo die slagare is vol lug.[10][11] Daar was twee sleutelidees oor bloedlating. Die eerste was dat boed geskep en dan opgebruik word; dit het nie gesirkuleer nie en kon dus in die liggaam "stagneer". Die tweede was dat die vier humores se balans die basis van siektes of gesondheid was; die vier humores was bloed, slym, swart gal en geel gal (urine), en dit het ooreengestem met die klassieke elemente: lug, water, aarde en vuur. Galenus het geglo bloed is die oorheersende humor en dat dit veral beheer moes word. Om die humores te laat balanseer moes 'n geneesheer óf "oortollige" bloed verwyder óf die pasiënt 'n middel gee wat hom laat vormeer of laat urineer.

Galenus het 'n ingewikkelde stelsel geskep om te bepaal hoeveel bloed verwyder moes word, gegrond op die pasiënt se ouderdom en gestel, asook die seisoen, weer en plek. Daarna is "selfdoen"-instruksies vir bloedlating ontwikkel.[12] Die bloed wat gelaat moes word, is deur die siekte bepaal: Dit moes naby die liggaamsdeel wees wat geraak is. Hy het verskillende bloedvate met verskillende organe verbind. So sou bloed uit die regterhand gelaat word vir lewerprobleme en bloed uit die linkerhand vir probleme met die milt. Hoe erger die siekte was, hoe meer bloed is gelaat. Veral vir koors is baie bloed gelaat.

Deur die 19de eeu

[wysig | wysig bron]
Jacob Franszn (omstreeks 1635-1708) in sy barbierswinkel besig om bloed te laat. Op die agtergrond skeer 'n assistent iemand (Egbert van Heemskerck I, 1669).

Bloedlating was een van die belangrikste metodes in 'n reeks traumatiese, destruktiewe mediese praktyke wat in die 18de eeu begin het.[13]

Selfs nadat die humorstelsel in onbruik verval het, is bloedlating steeds uitgevoer deur geneeshere en barbier-chirurge. Hoewel bloedlating dikwels deur dokters aanbeveel is, is dit deur barbiere uitgevoer. Die rooi-en-wit gestreepte pale voor barbierswinkels, wat vandag nog gebruik word, kom van dié praktyk: Die rooi simboliseer die bloed en die wit die verbande. Bloedlating is gebruik om 'n groot verskeidenheid siektes te "behandel", en dit het 'n standaardbehandeling vir feitlik elke kwaal geword. Verskeie metodes is gebruik, na gelang van die soort aar. Ook glase met verhitte lug, wat 'n vakuum geskep het, is gebruik, asook spesifieke instrumente en bloedsuiers. Dit is as voordelig beskou om so baie bloed te laat dat die pasiënt flou geword het. Baie sessies het eers geëindig wanneer die pasiënt begin flou word het.

William Harvey het in 1628 die basis van die praktyk verkeerd bewys,[2] en die bekendstelling van wetenskaplike medisyne het Pierre-Charles-Alexandre Louis in staat gestel om in die 1830's te demonstreer dat dit heeltemal ondoeltreffend is in die behandeling van longontsteking en verskeie soorte koors. Tog het 'n dosent aan die Britse koninklike mediese skool in 1838 nog verklaar "bloedlating is 'n geneesmetode wat, wanneer dit oordeelkundig aangewend word, "onmoontlik is om te hoog aan te skryf".[14] Louis is ook teengegaan deur die bloeddorstige François-Joseph-Victor Broussais, wat die gebruik van 50 bloedsuiers per keer aanbeveel het. Sommige dokters het Louis se werk afgekeur omdat hulle in bloedlating geglo het.[15]

In dié tyd is bloedlating vir die behandeling van feitlik enige siekte of kwaal aanbeveel. Een Britse mediese geskrif beveel dit aan vir aknee, asma, kanker, cholera, 'n koma, sametrekkings, diabetes, epilepsie, gangreen, jig, herpes, slegte spysvertering, waansin, geelsug, melaatsheid, oogontsteking, plaak, longontsteking, skeurbuik, pokkies, 'n beroerte, klem-in-die-kaak, tuberkulose en vir omtrent 100 ander siektes. Selfs bloedings is daarmee behandel, soos 'n neus wat bloei, 'n oormaat menstruasie en aambeie. Voor chirurgie of geboortes is bloed verwyder om ontsteking te voorkom. Voor amputasies is die hoeveelheid bloed wat vermoedelik in dié liggaamsdeel sirkuleer, verwyder.[16]

Daar was ook teorieë dat bloedlating 'n kuur vir 'n gebroke hart is. Die Franse dokter Jacques Ferrand het in 1623 'n boek daaroor geskryf. Hy het bloedlating aanbeveel tot op 'n punt van hartversaking (letterlik).[17]

Bloedsuiers het veral in die vroeë 19de eeu gewild geword. In die 1830's het die Franse sowat 40 miljoen bloedsuiers per jaar ingevoer vir mediese doeleindes, en daarna het Engeland net van Frankryk alleen 6 miljoen bloedsuiers per jaar ingevoer. In die vroeë eeue van die dekade is honderd miljoene bloedsuiers in Europa deur dokters gebruik.[18]

'n Tipiese mediese behandeling het op die oggend van 13 Julie 1824 begin. 'n Franse sersant is in die bors gesteek tydens 'n skermutseling; binne minute het hy flou geword weens bloedverlies. Toe hy by die plaaslike hospitaal aankom, is hy dadelik vir 20 minute laat bloei (570 ml) "om ontsteking te voorkom". In die nag is nog 680 ml bloed getap. Vroeg die volgende oggend het die hoofchirurg nog 285 ml getap; in die volgende 14 uur is bloed nog vyf keer gelaat. Mediese personeel het dus met opset meer as die helfte van die sersant se bloed verwyder, benewens die aanvanklike bloedverlies wat hom laat flou word het. Bloedlatings het oor die volgende paar dae voortgeduur. Teen 29 Julie was die wond ontsteek. Die dokter het 32 bloedsuiers op die sensitiefste deel van die wond geplaas. Oor die volgende drie dae het nog bloedlatings gevolg en is nog 40 boedsuiers op die pasiënt geplaas. Die sersant het herstel en is op 3 Oktober ontslaan. Sy dokter het geskryf "deur die groot hoeveelheid bloed wat verloor is (4,8 liter), benewens dié wat deur bloedsuiers onttrek is [miskien nog 1,1 liter], "is die lewe van die pasiënt gered". Volgens 19de-eeuse standaarde was 6 liter bloed oor so 'n kort tydperk baie, maar nie buitensporig nie. Mediese geskrifte bevat baie soortgelyke voorvalle – sommige was suksesvol en ander nie.[19]

Bloedlating was ook gewild in die beginjare van die VSA. Benjamin Rush (wat die Amerikaanse Onafhanklikheidsverklaring onderteken het) het die kondisie van die slagare beskou as die sleutel tot siektes en het vlakke van bloedlating aanbeveel wat selfs vir dié tyd hoog was. George Washington het in 1799 'n groot bloedlating versoek nadat hy 'n keelinfeksie opgedoen het weens blootstelling aan die weer. Binne 10 uur is altesaam 3,75 liter bloed onttrek voordat Washington aan die keelinfeksie gesterf het.[20]

Een rede vir die voortgesette gewildheid van bloedlating is dat min in die 17de eeu in Europa bekend was oor die genesing van siektes, al het anatomiese kennis en cirurgiese en diagnostiese metodes verbeter. Die onderliggende geloof was dat enige behandeling beter is as geen behandeling. Die sielkundige voordele van bloedlating was soms belangriker as die fisiologiese probleme wat dit veroorsaak het.

Bloedlating het in die 19de eeu stadigaan ongewilder begin raak nadat die Franse dokter Pierre Louis 'n eksperiment gedoen het oor die uitwerking van bloedlating op longontstekingpasiënte.[21] Verskeie ander metodes van ondoeltreffende en skadelike behandeling was in dié tyd beskikbaar, maar bloedlating het deur die 19de eeu gewild gebly deels omdat dit geredelik beskikbaar was aan pasiënte van enige sosio-ekonomiese status.[22]

Omstredenheid in die 20ste eeu

[wysig | wysig bron]

Bloedlating het deur die loop van die 19de eeu geleidelik in gewildheid afgeneem en in die meeste plekke taamlik ongewoon geraak voordat die geldigheid daarvan deeglik gedebatteer is. In die mediese gemeenskap van Edinburg is bloedlating laat vaar voordat dit in teorie verkeerd bewys is, veral deur die werk van die geneesheer John Hughes Bennett.[23] Ondersteuners van bloedlating het Bennett se standpunt betwis dat bloedlating nie meer gebruik word nie omdat dit nie werk nie.[24][25]

Sommige navorsers het statistiese metodes vir die doeltreffendheid van behandelings gebruik om bloedlating te ontmoedig.[21] Die praktyk het tot in die 20ste eeu voortgeduur en is nog aanbeveel in die uitgawe van 1923 van die handboek The Principles and Practice of Medicine.[26] Die boek is oorspronklik deur sir William Osler geskryf en is ná sy dood in 1919 onder nuwe skrywers herpubliseer.[27]

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ "Bloodletting". British Science Museum. 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 April 2009. Besoek op 12 Julie 2009.
  2. ↑ 2,0 2,1 B.) Anderson, Julie, Emm Barnes, and Enna Shackleton. "The Art of Medicine: Over 2,000 Years of Images and Imagination [hardeband]." The Art of Medicine ISBN 978-0226749365: The Ilex Press Limited, 2013.
  3. ↑ Mestel, Rosie (6 Augustus 2001). "Modern Bloodletting and Leeches". Los Angeles Times. Besoek op 12 Julie 2009.
  4. ↑ "Why fair tests are needed". jameslindlibrary.org. 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Januarie 2007. Besoek op 8 Januarie 2017.
  5. ↑ Phlebotomy (book). Bonnie K. Davis. 2001. ISBN 978-0-7668-2518-5. Besoek op 12 Julie 2009.
  6. ↑ "The Basis of Therapeutic Phlebotomy". James C. Barton, M.D. 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 April 2011. Besoek op 12 Julie 2009.
  7. ↑ "Therapeutic Phlebotomy". Carteret General Hospital. 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Julie 2009. Besoek op 12 Julie 2009.
  8. ↑ Williams, William F. (2013). Encyclopedia of Pseudoscience: From Alien Abductions to Zone Therapy. Routledge. ISBN 978-1135955298.
  9. ↑ Coutinho, Elsimar M. (1999). Is Menstruation Obsolete?. Oxford University Press. ISBN 0-19-513021-9.
  10. ↑ Western medical thought from antiquity to the Middle Ages. Mirko D. Grmek, Bernardino Fantini, Antony Shugaar. Cambridge, Ma.: Harvard University Press. 1998. ISBN 0-674-40355-X. OCLC 39257545.{{cite book}}: AS1-onderhoud: ander (link)
  11. ↑ The Western medical tradition : 800 B.C.–1800 A.D. Lawrence I. Conrad, Wellcome Institute for the History of Medicine. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. 1995. ISBN 0-521-38135-5. OCLC 31077045.{{cite book}}: AS1-onderhoud: ander (link)
  12. ↑ Conrad, Lawrence I. (1995). The Western Medical Tradition: 800 B.C.–1800 A.D. Cambridge, Eng.: Cambridge UP. ISBN 0-521-38135-5.
  13. ↑ Ehrenreich, Barbara; English, Deirdre (2005). For her Own Good. Anchor Books. pp. 49–52. ISBN 1400078008.
  14. ↑ Clutterbuck, Henry (1838). Dr Clutterbuck's Lectures On Bloodletting: Lecture 1. The London Medical Gazette.
  15. ↑ Rangachari, P. K. (1997). "Evidence-based medicine: old French wine with a new Canadian label?". J R Soc Med. 90 (5): 280–84. doi:10.1177/014107689709000516. PMC 1296268. PMID 9204029.
  16. ↑ Carter (2005) p. 6
  17. ↑ Lydia Kang MD & Nate Pederson, Quackery: A Brief History of the Worst Ways to Cure Everything "Bleed Yourself to Bliss" (Workman Publishing Company; 2017)
  18. ↑ Carter (2005) p. 7
  19. ↑ Delpech, M (1825). "Case of a Wound of the Right Carotid Artery". Lancet. 6 (73): 210–13. doi:10.1016/S0140-6736(02)83521-8. quoted in Carter (2005):7–8
  20. ↑ The Permanente Journal Volume 8 No. 2: The asphyxiating and exsanguinating death of president george washington Geargiveer 22 Oktober 2017 op Wayback Machine, p. 79, Spring, 2004, besoek op 11 November 2012
  21. ↑ 21,0 21,1 Greenstone, Gerry (Januarie–Februarie 2010). "The history of bloodletting". British Columbia Medical Journal. 52 (1). Besoek op 17 Februarie 2017.
  22. ↑ Upshaw, John (2000). "The medicinal leech: Past and present". The American Surgeon. 66 (3): 313–14. doi:10.1177/000313480006600318. PMID 10759207. S2CID 2028394.
  23. ↑ Warner, John Harley (Julie 1980). "Therapeutic explanation and the Edinburgh bloodletting controversy: Two perspectives on the medical meaning of science in the mid-nineteenth century". Medical History. 24 (3): 241–58. doi:10.1017/s0025727300040308. PMC 1082653. PMID 6997652.
  24. ↑ Anders, Eli Osterweil (2016). "'A Plea for the Lancet': Bloodletting, Therapeutic Epistemology, and Professional Identity in Late Nineteenth-century American Medicine". Social History of Medicine. 29 (4): 781–801. doi:10.1093/shm/hkw026.
  25. ↑ "Bloodletting". British Medical Journal. 1 (533): 283–91. 18 Maart 1871. doi:10.1136/bmj.1.533.283. PMC 2260507.
  26. ↑ "Bloodletting". UCLA Library: Biomedical Library History and Special Collections for the Sciences. 12 Januarie 2012. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Maart 2012. Besoek op 5 Januarie 2012.
  27. ↑ Ryan, Terence J (2015). "Osler and his teaching: relevant today". Postgraduate Medical Journal. 91 (1080): 540–41. doi:10.1136/postgradmedj-2015-133677. PMID 26404786. S2CID 41284621.

Bibliografie

[wysig | wysig bron]
  • Carter, K. Codell; Barbara R. Carter (2005). Childbed fever. A scientific biography of Ignaz Semmelweis. Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-0467-7.
  • Carter, K. Codell (2012). The Decline of Therapeutic Bloodletting and the Collapse of Traditional Medicine. New Brunswick & London: Transaction Publishers. ISBN 978-1-4128-4604-2.
  • Kang, Lydia; Nate Pederson (2017). Quackery: A Brief History of the Worst Ways to Cure Everything. Workman Publishing Company.

Skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Bloedlating&oldid=2645705"