Vlermuis
| Vlermuis | |
|---|---|
| |
| Corynorhinus townsendii | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Infraklas: | |
| Superorde: | |
| Orde: | Chiroptera Blumenbach, 1779
|
| Subordes | |
|
Sien artikel. | |
| |
| Wêreldwye verspreiding van vlermuise | |
'n Vlermuis is 'n soogdier wat kan vlieg. Hulle behoort tot die orde Chiroptera. Vlermuise is almal skemer- of nagdiere. Omdat sommige spesies nie goed in die donker kan sien nie, het hulle 'n soort natuurlike sonar ontwikkel (eggolokalisering) waarmee voorwerpe in vlug geïdentifiseer en gelokaliseer kan word.
Vlermuise word gejag omdat hulle skade in vrugteboorde aanrig en siektes aan vee oordra. Die vergiftiging van insekte en die uitroeiing van die natuurlike habitat hou 'n groot bedreiging vir dié soogdiere in. Hoewel daar ander soogdiere is wat met behulp van groot velplooie deur die lug kan beweeg, byvoorbeeld die vlieënde maki's (orde Dermoptera), word vlermuise as die enigste soogdiere beskou wat werklik kan vlieg omdat hulle in die lug kan bly deur hulle vlerke te klap.
Daar word algemeen aanvaar dat die besondere vermoë geleidelik ontwikkel het en dat vlermuise, net soos die landlewende insekvretende soogdiere (orde Insectivora), van die uitgestorwe boombewoners Trituberculata afstam. Fossiele dui bowendien daarop dat vlermuise reeds gedurende die Eoseen (50 miljoen jaar gelede) geleef het.
Liggaamsbou en voortbeweging
[wysig | wysig bron]Vlermuise kan van 3,5 g tot 900 g weeg, terwyl die vlerkspan tussen 20 cm en 1,5 m kan wees. Die vlerke bestaan uit 'n dubbele, elastiese velmembraan wat oor die arm en 4 vingers van die voorpote span. Die armbene, middelhandbeentjies en vingerlitte is spesiaal verleng en aangepas sodat ingewikkelde vliegbewegings uitgevoer kan word. Sommige spesies kan selfs op een plek in die lug bly hang.
Net soos by voëls vlieg vlermuisspesies met lang, smal vlerke beter as spesies met kort, breë vlerke. Vlermuise vlieg met 'n snelheid van tussen 15 en 50 km/h. Die vlerk se velmembraan strek tot by die agterpote en daarvandaan dikwels verder tot by die stert. Die duim van die voorpote het 'n sterk, krom nael wat gebruik word om mee te klim en steek buite die voorkant van die vlerk uit.
Die tone van die agterpote is ook vry en van groot, krom naels voorsien. Die vlermuis hang hieraan wanneer hy in sy rusposisie verkeer. Hy het geen inspanning nodig om onderstebo te hang nie, omdat die spiere in die tone outomaties sluit.
Lewenswyse en verspreiding
[wysig | wysig bron]Die meeste vlermuise is net snags aktief en rus bedags in verborge skuilplekke. Op die manier het hulle weinig las van natuurlike vyande en mededingers vir kos, soos voëls, wat bedags aktief is. Met uitsondering van Antarktika kom vlermuise oral in die wêreld, maar veral in warm streke, voor.
In gematigde streke hiberneer baie spesies. Die metabolisme word stadiger en die liggaamstemperatuur daal tot dit dieselfde is as die van die omgewing. Vlermuise hou dan in skuilplekke, meestal ondergronds, waar die temperatuur nie laer as 3 tot 8 °C daal nie. Daar is ook enkele spesies wat in die winter na warmer plekke migreer.
Sintuie
[wysig | wysig bron]Omdat die meeste vlermuise snags aktief is, is hulle sintuie so aangepas dat hulle maklik voedsel in die donker kan opspoor. Die meeste vrugtevlermuise (orde Megachiroptera) het besonder groot en goeie oë, maar die Microchiroptera het meestal swak ontwikkelde oë en moet van 'n bykomende hulpmiddel gebruik maak, naamlik eggolokalisering of sonar.
Die vlermuis stuur klankgolwe uit met 'n toonhoogte wat so hoog is (tussen 25 en 150 kHz) dat 'n mens dit nie kan hoor nie, maar waarvoor hulle eie ore baie gevoelig is. Wanneer die klankgolwe teen 'n voorwerp bots, word dit na die vlermuis teruggekaats en hy vorm 'n "geluidsbeeld" van die voorwerp. Op die manier bepaal die vlermuis hoe die omgewing daar uitsien en of daar enige prooidiere, hindernisse of ander vlermuise aanwesig is.
Die hoefystervlermuis maak byvoorbeeld lang, eentonige geluide deur sy neus en beheer die breedte en rigting van die klankgolwe met behulp van aanhangsels in sy neus. Ander vlermuise stuur via hul bekke nie-gerigte klankgolwe van verskillende toonhoogtes uit. Die reuksintuig van vlermuise is oor die algemeen goed ontwikkel. Vleiseters en bloedsuiers is skynbaar baie gevoelig vir die bottersuur wat in die sweet van warmbloedige diere voorkom. Vlermuise het ook 'n fyn waarneming van temperatuurveranderinge: dié wat in grotte oorwinter, reageer selfs op temperatuurveranderinge van minder as 'n halwe graad Celsius.
Voortplanting
[wysig | wysig bron]Voor die geboorte van die kleintjies versamel al die wyfies in sogenaamde kraamkolonies. Vlermuise wat in koue streke leef, paar in die herfs, maar die spermselle word in die wyfie bewaar en bevrugting vind eers in die lente plaas wanneer sy na haar winterslaap ontwaak. So nie vind bevrugting in die herfs plaas, maar die embrio heg eers in die lente aan die uteruswand vas.
Vlermuise wat in tropiese dele van die wêreld leef, plant deur die hele jaar voort en wyfies kan al 'n volgende kleintjie verwag terwyl die vorige een nog gesoog word. Al die kleintjies in 'n kraamkolonie word binne 'n tydsbestek van 'n paar dae gebore. Die wyfie gee geboorte terwyl sy aan haar duime hang en "vang" die kleintjie met haar vlieghuid. Daar word meestal net een kleintjie gebore, maar sommige spesies baar soms ook tweelinge. By die meeste spesies dra die wyfie die kleintjie saam terwyl sy kos soek, maar wanneer hulle te swaar word, word hulle in die kolonie agtergelaat.
Vlermuise word skynbaar nie soos by voëls vooraf geleer om te vlieg nie. Omdat vlermuise ook nie maklik van die grond af kan vlieg nie, maar van 'n hoogte moet "wegspring", is baie kleintjies se eerste vliegpogings fataal. Die kleintjies is egter na 6 tot 10 weke selfstandig en verlaat dan die kolonie. Hulle is kort daarna ook geslagsryp.
Vlermuise en die mens
[wysig | wysig bron]Die vlermuis is vanweë sy grieselrige voorkoms en naglewe 'n simbool van siekte en kwaad in Europa en Suid-Asië. In sommige dele van Europa word vlermuise nog lewend teen die mure van huise gespyker "om bose geeste weg te hou".
Die Chinese, daarenteen, beskou vlermuise as gelukbringers. In die Midde-Ooste, Afrika en die Soenda-eilande word die groter spesies deur verskeie volke geëet, terwyl die Jode vlermuisvleis as onrein beskou. Verder word vrugtevlermuise gejag omdat hulle skade in vrugteboorde aanrig. Al die faktore het egter nie so 'n groot invloed op die vermindering in vlermuisgetalle gehad as die vernietiging van hulle natuurlike habitat nie.
Verder veroorsaak insektedoders ook baie vrektes omdat vlermuise baie meer gevoelig vir gifstowwe is as byvoorbeeld muise en rotte. Die guanovlermuis (Tadarida brasiliensis) se getalle in Arizona het byvoorbeeld van 25 miljoen na 30 000 afgeneem nadat die gif DDT in die omgewing gespuit is.
Indeling
[wysig | wysig bron]Vlermuise kan in 2 groepe ingedeel word, naamlik die vrugtevlermuise (suborde Megachiroptera) en die inseketende vlermuise (suborde Microchiroptera) wat ook as die klein vlermuise bekend staan. Alle vrugtevlermuise eet egter nie vrugte nie, terwyl sommige klein vlermuise wel vrugte eet. Die 2 subordes bevat altesaam sowat 850 spesies. Vrugtevlermuise kom in tropiese gebiede van Afrika, Asië, Australië en tussenliggende eilande voor en het meestal geen sonar nie.
Bekende verteenwoordigers is die kalongs (familie Pteropidae), wat ook die vlieënde vosse genoem word. Die familie bevat ook die grootste spesie van alle vlermuise, naamlik Pteropus vampyrus, wat in die Oos-Indiese eilande voorkom. Die bekendste genera in Suid-Afrika is Eidolon, Epomophorus en die Rousettus. Vrugtevlermuise kan bedags dikwels in vrugtebome gesien word waar hulle in swerms aan hulle agterpote hang. Die epouletvlermuise (subfamilie Epomophorinae) en die rosetvlermuise (genus Rousettus) het sowel goeie oë as sonar. Die langtongvlermuise (familie Macroglossidae) leef veral van nektar en stuifmeel en speel dikwels 'n belangrike rol in die bestuiwing van blomme.
Dit staan bekend as chiropterofiele bestuiwing; die blomme gaan snags oop en lok die vlermuise met reukstowwe. Die insekvretende vlermuise (suborde Microchiroptera) is kleiner diere met uiteenlopende eetgewoontes: die meeste spesies eet insekte, maar sommiges eet vis, vrugte of nektar en sekeres leef selfs van bloed. Bekende verteenwoordigers in Suid-Afrika is die blaarneusvlermuise (familie Hipposideridae), die hoefystervlermuise (familie Rhinolophidae), die langoorvlermuise (familie Nycteridae) en die gladdeneusvlermuise (familie Vespertilionidae).
Verteenwoordigers van eersgenoemde 2 families het dikwels bizarre neusaanhangsels en beweeglike ore. Die Amerikaanse blaarneusvlermuise (familie Phyllostomatidae) kom in die Nuwe Wêreld voor en is bekend daarvoor dat hulle uiteenlopende eetgewoontes het. Benewens 'n groot aantal vrugtevreters is daar ook spesies in die familie wat soos kolibries voor 'n blom in die lug hang om die nektar en stuifmeel met hulle lang tonge te lek.
Die groot haaslipvlermuis (Noctilio leporinus) vang visse en krewe. Die merkwaardigste voedingswyse word egter by die vampiers (familie Desmodontidae) aangetref. Die gewone vampier (Desmodus rotundus) maak klein bytwonde aan soogdiere en voëls en lek dan die bloed op (let wel, hulle suig nie). Vampiers is gevaarlik omdat gedomestiseerde diere dikwels die prooi is en siektes soos hondsdolheid deur die vlermuis oorgedra kan word.
Families
[wysig | wysig bron]Daar is verskeie families onder die orde Chiroptera:
- Pteropodidae – Hulle is die vrugtevlermuise en het hondagtige gesigte met groot oë. Die twee vlerkkloue onderskei hulle van insekvretende vlermuise.
- Emballonuridae – Hulle is die skedestertvlermuise en hul sterte word gedeeltelik ingesluit met 'n membraan. Hulle het groot oë en die driehoekige ore sit ver uitmekaar.
- Molossidae – Hulle is die losstertvlermuise met bulhondagtige gesigte. Hulle sterte word ook gedeeltelik ingesluit met 'n membraan, maar die res is los van die agterkant van die membraan.
- Vespertilionidae – Hulle is die vespervlermuise met muisagtige gesigte sonder neusblaaie. Hulle sterte is lank en hulle ore is baie prominent en wyd uitmekaar.
- Nycterridae – Hulle is die spleetneusvlermuise met lang ore en 'n lang spleet in die middel van die gesig, waar die neusblaaie sit. Die ultrasoniese klanke vir eggo-navigasie word hier geproduseer.
- Rhinolophidae – Hulle is die saalneusvlermuise met ingewikkelde neusblaaie in die vorm van 'n hoefyster tussen die mond en voorkop.
- Hipposideridae – Hulle is die bladneusvlermuise wat lyk soos die saalneusvlermuise, maar het nie die agterste driehoekige blad op die neus nie. Die ore is groot en wyd uitmekaar.
Kyk ook
[wysig | wysig bron]- Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere
- Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere volgens wetenskaplike name
- Suider-Afrikaanse soogdiere en hul ordes
- Wahlbergse vrugtevlermuis
- Egiptiese vrugtevlermuis
- Witlyfvlermuis
- Kaapse dakvlermuis
- Piesangvlermuis
- Schreibers se Grotvlermuis
- Peters-witkolvrugtevlermuis
- Egiptiese losstertvlermuis
- Klein losstertvlermuis
- Egiptiese spleetneusvlermuis
- Geoffroy-saalneusvlermuis
- Sundevall-bladneusvlermuis
- Reusebloedsuiervlermuis
Bron
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 186 - 190
- Die Soogdiergids van Suider-Afrika. Burger Cillié. ISBN 978 1 875093 46 5. 2009
- Rothmann, Anna: Klaasneus-hulle. Kaapstad: Tafelberg, 1975. ISBN 0-624-00479-1
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Eick, G.N.; Jacobs, D.S.; Matthee, C.A. (2005). "A Nuclear DNA Phylogenetic Perspective on the Evolution of Echolocation and Historical Biogeography of Extant Bats (Chiroptera)". Molecular Biology and Evolution. 22 (9): 1869. doi:10.1093/molbev/msi180. PMID 15930153.
Several molecular studies have shown that Chiroptera belong to the Laurasiatheria (represented by carnivores, pangolins, cetartiodactyls, eulipotyphlans, and perissodactyls) and are only distantly related to dermopterans, scandentians, and primates (Nikaido et al. 2000; Lin and Penny 2001; Madsen et al. 2001; Murphy et al. 2001a, 2001b; Van Den Bussche and Hoofer 2004).
