Ablut

Dialäkt: Undermarkgreflerisch

E Ablut (Pl. Ablyt) isch e reegelhafde Wägsel zwische Vokal im glyyche Lexem, wù im Geegesaz zem Ùmlut nid phonologisch bedingd isch.

Dr dydsch Uusdrùg Ablaut isch ane 1819 in d Schbroochwiseschafd yygfierd woore vùm Jacob Grimm, wù doodermid dr Wägsel vù dr Vokal in dr Konjugation vù dr schdaarche Verbe im Germanisch bezaichned hed.

In dr indogermanische Schbrooche isch dr Ablut e wichdigi Erschyynig in dr Flexion ùn in dr Woordbildig.

Qualitative ùn quantitative Ablut

S wird ùnderschiide zwisch em quantitative Ablut ùn em qualitative.

• Im qualitative Ablut wägsle maischdens idg. *e (Grùndstapfle) ùn idg. *o (Abteenigsstapfle): lat. tego „ich decke“, toga „Toga, Decke“, dernääbe gid s au dr Wägsel zwische *ē ùn *ō (got. lētan „lassen“, lailōt „er ließ“) ùn dr Wägsel zwische idg. *a ùn idg. *o (griech. ago „ich treibe“, ogmos „Furche)“.
• Im quantitative Ablut wägsled d Lengi vù dr Vokal. Wän d Grùndstapfle e chùùrze Vokal hed, no chaa dr Ablut e lange Vokal syy (Deenstapfle: ahd. neman „nehmen“, nāmun „sie nahmen“) oder ganz gschwùnde syy (Schwùndstapfle: griech. petomai „ich fliege“, eptomen „ich flog“). Wän in dr Grùndstapfle vùn eme lange Vokal uusgood, erschyynd d quantitativ Ablut im Indogermanisch as *ə (Diefstapfle). Die Schwa wird in dr maischde indogermanische Schbrooche zue a, im Indoiranisch zue i, im Griechisch zem Dail zue e oder o (lat. stāre „stehen“, Part Prät. lat. status „gestanden“, altindisch sthitas)

Ablut in andere Schbrooche

Byyschbel vùm Ablut us indogermanische Schbrooche:

• Änglisch: sing - sang - sung, find - found - found, give - gave -given
• Niiderländisch: spreken - sprak - gesproken, geven - gaf - gegeven
• Isländisch: stela -stal - stolið (dt. stehlen), gefa - gaf - gefið (dt. geben)
• Ladyynisch: homō - hominis (dt. Mensch), caput - capitis (dt. Kopf), tegere - toga (dt. bedecken - Obergewand)
• Griechisch: ballein (dt. werfen) - beblēka (dt. ich habe geworfen) - belos (dt. Wurfgeschoss), bolē (dt. Wurf)
• Litauisch: lūžti (dt. zerbrechen, intrans.) - laužti (dt. zerbrechen, trans.)
• Sanskrit: śrutaḥ (dt. gehört), śrotā (dt. Hörer), aśrauṣīt (dt. er hörte)

Nääbe dr indogermanische Schbrooche hän au z. B. di semitische e Ablutsyschtem.

• Byyschbel: im Afar, ere kuschitische Schbrooch, wù z Äthiopie, z Eritrea ùn z Somalia gschwäzd wird, lute d Konjugationsforme (1. Sg.) vùm Verb „verschlinge“: Perfekt: undu’-e, Imperfekt: andu’-e, Subjunktiv: anda’-u

Ablut in dr dydsche Schbrooch

Fir d Gschiichd vù dr di dydsche Schbrooch sin zwoo idg. Ablutzyylede am wichdigschde: idg. *e ùn idg. *a.

Idg. *e wägsled normaalerwyys esoo:

• Grùndstapfle: idg. *e
• Abteenigsstapfle (qualitativ): idg. *o
• Deenstapfle (quantitativ): idg. *ē
• abteendi Deenstapfle (qualitativ + quantitativ): idg. *ō
• Schwùndstapfle (quantitativ): idg. -

Idg. *a wägsled normaalerwyys esoo:

• Grùndstapfle: idg. *a
• Abteenigsstapfle (qualitativ): idg. *o
• Deenstapfle (quantitativ): idg. *ā
• abteendi Deenstapfle (qualitativ + quantitativ): idg. *ō
• Schwùndstapfle (quantitativ): idg. -

In dr germaanische Schbrooche sin bi dr schdaarche Verbe segs Ablutzyylede endschdande, d. h. as die idg. Vokal (Grùndstapfle: *e, *a, *o) in dr germanische Schbrooche in verschiidene Kombinatione mid andere Lut ùnderschiidligi Ablyt zaige.

• I: idg. *e + i
• II: idg. *e + u
• III: idg. *e + NK (Nasal + Konsonant) bzw. idg. *e + LK (Liquid + Konsonant)
• IV: idg. *e + N (Nasal) bzw. idg. *e + L (Liquid)
• V: idg. *e + K (Konsonant user Nasal oder Liquid)
• VI: idg. *a ùn idg. *o sin im Germanisch zämegfale

Im Aldhoochdydsch ùn schbeeder im Midelhoochdydsch sin die segs Ablutchlasse dùr reegelhafdi Lutveränderige deno wyder ùfgschbalde woore.

Ablutchlass I (idg. *e + i)

urgerm. ai in dr Abteenigsstapfle isch im Ahd. zue ei woore, vor r, h, w dùr di ahd. Monopththongierig zue ē (vgl. got. gaits, ahd. geiz „Geiß“, aber got. maiza, ahd. mēro „mehr“).

Ablutchlass Ia (germ. ai > ahd. ei)

		indogerm.	urgerm.	ahd.	mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*ei	*ī	ī snîdan	ī snîden
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*ei	*ī	ī snîdu	ī snîde
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*oi	*ai	ei sneit	ei sneit
Schwùndstapfle	1. Pl. Prät.	*Øi	*i	i snitum	i sniten
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*Øi	*i	i gisnitan	i gesniten

Ablutchlass Ib (germ. ai > ahd. ē)

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*ei	*ī	ī zîhan	ī zîhen
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*ei	*ī	ī zîhu	ī zîhe
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*oi	*ai	ei zêh	ei zêh
Schwùndstapfle	1. Pl. Prät.	*Øi	*i	i zigum	i zigen
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*Øi	*i	i gizigan	i gezigen

Ablutchlass II (idg. *e + u)

Germ. eu isch im Ahd. dùr d Brächig zue io woore, vor i, j ùn u in dr Folgesilb zue iu. D Ablutchlass IIb isch endschdande, wel in dr aldhoochdydsch Monophthongierig germ. au vor Dental oder germ. h zue ō wooren isch (vgl. got. augō, ahd. ouga „Auge“, aber got. ausō, ahd. ōr „Ohr“).

Ablutchlass IIa (germ. au > ahd. ou)

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*eu	*eu/iu	io biogan	ie biegen
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*eu	*eu/iu	iu biugu	iu biuge
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*ou	*au	ou boug	ou bouc
Schwùndstapfle	1. Pl. Prät.	*Øu	*u/o	u bugun	u bugen
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*Øu	*u/o	o gibogan	o gebogen

Ablutchlass IIb (germ. au > ahd. ō)

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*eu	*eu/iu	io biotan	ie bieten
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*eu	*eu/iu	iu biutu	iu biute
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*ou	*au	ō bōt	ō bôt
Schwùndstapfle	1. Pl. Prät.	*Øu	*u/o	u butum	u buten
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*Øu	*u/o	o gibotan	o geboten

Ablutchlass III (idg. *e + NK bzw. idg. *e + LK)

Ablutchlass IIIa (idg. *e + NK)

Vor Nasalverbindig isch idg. e scho im Germanisch zue i ghoobe woore.

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*eNK	*iNK/iu	iNK bindan	iNK binden
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*eNK	*iNK	iNK bintu	iNK binde
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*oNK	*aNK	aNK bant	aNK bant
Schwùndstapfle	1. Pl. Prät.	*ØNK	*uNK	uNK buntun	u bunden
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*ØNK	*uNK	uNK gibuntan	uNK gebunden

Ablutchlass IIIb (idg. *e + LK)

Vor Liquidverbindig isch idg. e in dr Grùndstapfle bliibe, nume vor i, j ùn u in dr Folgesilb isch s zue i ghoobe woore (ahd. helfan, aber: ih hilfu).

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*eLK -	*eLK/iu -	eLK helfan	eLK helfen
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*eLK -	*iLK	iLK hilfu	iLK hilfe
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*oLK	*aLK -	aLK half	aLK half
Schwùndstapfle	1. Pl. Prät.	*ØLK -	*uLK -	uLK hulfun	uLK hulfen
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*ØLK -	*oLK -	oLK giholfan	oLK geholfen

Ablutchlass IV (idg. *e + N/L)

Nääbe dr Verbe mid aifachem l, m, n, r ghèère doo au no d Verbe derzue ùf ch (< germ. k) ùn ff mid r vor em Vokal: bräche, dräffe. Vor i, j ùn u in dr Folgesilb isch idg. e in dr Grùndstapfle zue i ghoobe woore (ahd. brehhan, aber: ih brihhu).

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*eN/L	*eN/L/iu	eN/L brehhan	eN/L brechen
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*eN/L	*iN/L	iN/L brihhu	iN/L briche
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*oN/L	*aN/L	aN/L brah	aN/L brah
Deenstapfle	1. Pl. Prät.	*ēN/L	*ēN/L	āN/L brâhhun	āN/L brâchen
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*ØN/L	*u/oN/L	oN/L gibrohhan	oN/L gebrochen

Ablutchlass V (idg. *e + K)

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*eK	*eK	eK geban	eK geben
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*eK	*iK	iK gibu	iK gibe
Abteenigsstapfle	1. Sg. Prät.	*oK	*aK	aK gab	aK gab
Deenstapfle	1. Pl. Prät.	*ēK	*ēK	āK gâbun	āK gâben
Schwùndstapfle	Part. Prät.	*eK	*e/iK	eK gigeban	eK gegeben

Ablutchlass VI (idg. *a bzw. *o)

		Idg.	Germ.	Ahd.	Mhd.
Grùndstapfle	Inf.	*a/*o	*a	a (e) graban	a (e) graben
Grùndstapfle	1. Sg. Präs.	*a/*o	*a	a (e) grabu	a (e) grabe
Deenstapfle	1. Sg. Prät.	*ā/*ō	*ō	uo gruob	uo gruob
Deenstapfle	1. Pl. Prät.	*ā/*ō	*ō	uo gruobun	uo gruoben
Grùndstapfle	Part. Prät.	*a/*o	*a	a (e) gigraban	a (e) gegraben

Ablutchlass VII

As sibdi Ablutchlass wääre vyylmool Verbe zämegnùù, wù im Idg. reduplizierti Forme ghaa hän (got. lētan „lassen“, lailōt „er ließ“, lat. cadere „falen, cecidi „er ist gefallen“). Die Reduplizierig isch im Ahd. gschwùnde ùn die Verbe hän derno e aigeni Ablutzyylede uusbilded.

Inf.	haltan	râtan	heizan	loufan	stôzan	ruofan
1. Sg. Präs.	haltu	râtu	heizu	loufu	stôzu	ruofu
1. Sg. Prät.	hialt	riat	hiaz	liof	stioz	rief
1. Pl. Prät.	hialtium	riatum	hiazum	liofun	stiozun	riefen
Part. Perf.	gihaltan	girâtan	giheizan	giloufan	gistôzan	giruofan

Ablut in dr alemanische Dialäkt

Wel in alene alemanische ùn au alne oberdydsche Dialäkt s Präteritum gschwùnden isch, sin di germanische Ablutchlasse im Alemanisch chuum no aidydig usenander z halde, wel vyyl Verbe derbyy in anderi Ablutzyylede iibergange sin. Zem Dail sin Zyylede zämegfale, wel s kai Ùnderschaidig me in dr Präteritumforme gid.

As Byyschbel sin d Ablutzyylede mid der Ùnderdailige im Dialäkt vù Obfige ùfgfierd. Dooderbyy wääre di ainzelne Zyylede ùnderdaild no dr Vokal in drèi Forme (Infinitiv, 1 Sg. Präs. Ind., Part. Perf.).

Ablutchlass I

• (y - y - i): blyybe, blyyb, bliibe
• (èi - èi - ii): verzèie, verzèi, verziie (d Ludig im Präsens chùnd uus em Hoochdydsch)
• (ai - ai - ii): schaide, schaid, gschiide (uurschbringli zuer Ablutchlass VII, drum s Präsens ùf ai)

Ablutchlass II

• (ie - ie - o): fliege, flieg, gflooge
• (u - u - o): sufe, suf, gsofe
• (au - au - o): laufe, lauf, glofe (uurschbringli zuer Ablutchlass VII, drum s Präsens uf au)
• (èi - èi - öu): schrèie, schrèi, gschröue (uurschbringli zuer Ablutchlass I, drum s Präsens ùf èi)
• (ie - ie - öe): riefe, rief, gröefe (uurschbringli zuer Ablutchlass VII, drum s Partizip ùf öe)
• (i - i - o): wiige, wiig, gwooge (e nej bildets Woord, drum bassts doo nid rächt yyne)

Ablutchlass IIIa

• (i - i - ù): binde, bind, bùnde

Ablutchlass IIIb

• (ä - i - ù): hälfe, hilf, ghùlfe
• (e - i - o): verschrege, verschrig, verschroge (uurschbringli e schwachs Värb, drum bassts doo nid rächt yyne)
• (e - i - ù): schmelze, schmilz, gschmùlze (aigedli e Mischig vùmene schwache ùn eme schdarche Värb, drum bassts doo nid rächt yyne)

Ablutchlass IV

• (ä - i - o): bräche, brich, broche

Ablutchlass V

• (ä - i - ä): äse, is, gäse
• (i - i - ä): liige, liig, glääge

Ablutchlasse VI ùnd VII

Dr Vokal isch in alene drèi Forme glyych.

• (a): bache, bach, bache
• (aa): faare, faar, gfaare
• (ai): haise, hais, ghaise
• (au): haue, hau, ghaue
• (oo): bloose, bloos, bloose
• (öu): böue, böu, böue

Ablut im Saleytitsch

S Saleytitsch isch dr ainzig alemanische Dialäkt, wù no bis in di zwood Hälfdi vùm 20. Jh. e lääbig Präteritum ghaa hed. Wäg däm sin di germanische Ablutzyylede no gued z sää. D Forme fir d 1. Sg. Prät. sin im Saleytitsch uusgliche noch dr Pluralforme.

Ablutchlass I

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	snîdan	schniidä
1. Sg. Präs.	snîdu	schniidù
1. Sg. Prät.	sneit	schnìt
1. Pl. Prät.	snitum	schnìtùn
Part. Prät.	gisnitan	kschnìtä

Ablutchlass IIa

Im Saleytitsch zaigd si d Halbbrächig vù ahd. io zue ei.

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	fliogan	fleigä
1. Sg. Präs.	fliugu	fleigù
1. Sg. Prät.	floug	flùg
1. Pl. Prät.	flugun	flùgùn
Part. Prät.	giflogan	kflogä

Ablutchlass IIb

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	biotan	biätä
1. Sg. Präs.	biutu	biätù
1. Sg. Prät.	bōt	bùt
1. Pl. Prät.	butum	bùtùn
Part. Prät.	gibotan	pottä

Ablutchlass IIIa

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	spinnan	spinnä
1. Sg. Präs.	spinnu	spinnù
1. Sg. Prät.	span	spùn
1. Pl. Prät	spunnum	spùnnùn
Part. Perf.	gispunnan	kspùnnä

Ablutchlass IIIb

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	helfan	hälfä
1. Sg. Präs.	hilfu	hìlfù
1. Sg. Prät.	half	hùlf
1. Pl. Prät	hulfum	hùlfùn
Part. Perf.	giholfan	kholfä

Ablutchlass IV

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	brehhan	brächä
1. Sg. Präs.	brihhu	brìchùn
1. Sg. Prät.	brah	braach
1. Pl. Prät	brâhhum	braachùn
Part. Perf.	gibrohhan	prochä

Ablutchlass V

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	essan	ässä
1. Sg. Präs.	issu	ìssùn
1. Sg. Prät.	ass	aass
1. Pl. Prät	âssum	aassùn
Part. Perf.	gigessan	kässä

Ablutchlass VI

Im Präteritum isch dr Ablut zämegfalle mit em Ablut vù dr VII. Chlass.

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	graban	grabä
1. Sg. Präs.	grabu	grabùn
1. Sg. Prät.	gruob	griäb
1. Pl. Prät	gruobum	griäbùn
Part. Perf.	gigraban	krabä

Ablutchlass VII

	Ahd.	Saleytitsch
Inf.	fallan	fallä
1. Sg. Präs.	fallu	fallùn
1. Sg. Prät.	fial	fiäl
1. Pl. Prät	fialum	fiälùn
Part. Perf.	gifallan	kfallä

Literatur

• Helmut de Boor: Mittelhochdeutsche Grammatik. Von Helmut de Boor und Roswitha Wisniewski. 10. Aufl. durchgesehen in Zusammenarbeit mit Helmut Beifuss. de Gruyter, Berlin 1998 (Sammlung Göschen 2209)
• Gertrud Frei: Walserdeutsch in Saley. Wortinhaltliche Untersuchung zu Mundart und Weltsicht der altertüpmlichen Siedlung Salecchio/Saley (Antigoriotal). Verlag Paul Haupt, Bern und Stuttgart 1970 (Sprache und Dichtung. Sonderreihe Berner Arbeiten zur Dialektologie und Volkskunde 18)
• Eckhard Meineke: Einführung in das Althochdeutsche. Unter Mitarb. von Judith Schwerdt. Schöningh, Paderborn/Zürich 2001 (UTB für Wissenschaft 2167)