Mozambik

Mozambik
República de Moçambique  (por.) Jamhuri ya Msumbiji  (suah.)
Bayraq Gerb
Come to where it all started, Dewch i'r fan lle cychwynwyd y cyfan
Himn: Pátria Amada (Sevgili Vətən)
Rəsmi dilləri	portuqal dili
Paytaxt	Maputu
İdarəetmə forması	Respublika
prezident	Filipe Nyusi
baş nazir	Adriano Maleiane
Sahəsi	Dünyada 35-ci
• Ümumi	801590 km²
• Su sahəsi (%)	2,2
Əhalisi
• Əhali	30 066 648 nəfər (55-ci)
• Sıxlıq	25 nəf./km²
• Ümumi	15.776.757.420 $, 17.851.491.428 $
Valyuta	Mozambik metikalı
İnternet domeni	.mz
ISO kodu	MZ
BOK kodu	MOZ
Telefon kodu	+258
Saat qurşaqları	UTC+02:00
Nəqliyyatın yönü	sol[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Mozambik — Afrikada dövlət.

Adın etimalogiyası

Bir çox qaynaqda Mozambik (Moçambique-okunuşu: musambiki) adının bir Ərəb sultanı olan Muça Alebique (Musa Alibiki)dan gəldiyi ayrıca tədavüldəki pul vahidi olan metikal adının da bir ağırlıq formas(n)ı olan مطقال miṭqāl'den gəldiyi söylənilməkdədir.

Coğrafiyası və İqlimi

Mövqe: cənub-Şərq Afrikada Hind okeanının qərbində, Tanzaniyanın şimalında, Malavi və Zambiyanın şimal batısında, Zimbabvenin şərqində, Esvatini və Cənubi Afrikanın şimal şərqindədir.

Coğrafi mövqes(n)i: 18–15 Cənub dərəcəsi, 35 00 Şərq meridianı

Xəritədəki mövqes(n)i: Afrika

Sahə: 801,590 km²

Sərhədləri: cəmi: 4,571 km

Sərhəd qonşuları: Malavi 1,569 km, Cənub Afrika 491 km, Esvatini 105 km, Tanzaniya 756 km, Zambiya 419 km, Zimbabve 1,231 km

Sahil şeridi: 2,470 km

İqlimi: tropikdən subtropikale keçiş iqlimi.

Ərazi quruluşu: Sahil düzənlikləri, mərkəzdə yüksək ərazilər, şimal-qərbdə yüksək platolar, qərbdə dağlar iştirak edər.

Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi: ən alçaq nöqtəsi: Hind Okeanı 0 m ən yüksək nöqtəsi: Monte Binga 2,436 m

Təbii qaynaqları: Kömür, titanyum, təbii qaz, hidro enerji, tantal, grafit, gümüş, boksit.

Ərazi istifadəsi: əkinçiliyə uyğun torpaqlar: %4 daimi əkinlər: %0 otlaqlar: %56 meşəlik ərazi: %18 digər: %22 (1993 məlumatları)

Sulanan ərazi: 1,200 km² (2000 məlumatları)

Təbii fəlakətlər: Quraqlıqlar, su basqınları, yox edici siklonlar

Ölkənin əhəmiyyətli şəhərləri; Beira, Quelimane, Nampula, Xaixai, Chimoi, Inhanbane, Pemba və Tetedir. Hind Okeanı boyunca uzun və incə uzanan ölkənin sahil uzunluğu 2515 kmdir. Bu sahilləri limanların yanında turistik sahillərə malikdir. Qonşuları : Tanzaniya, Malavi, Zambiya, Zimbabve, Cənub Afrika və Esvatini. Bu ölkələrə gələn mallar ümumiyyətlə Mozambik limanlarından keçərək içəri girməkdədir.

İqlimi okeandan ötəri nəmli və isti tropik bir iqlimdir. Şimaldakı Chimoi bölgəsi rakımdan ötəri daha ılıman bir iqlimə malikdir.

Tarix

Bantu dilində danışan insanların indiki Mozambik ərazisinə köç etməsi eramızdan əvvəl IV əsrə təsadüf edir.

IX və X əsrlərdə Ərəb və İranlı dənizçilər tərəfindən bilinməkdə idi. Avropalıların bura gəlişləri 1498-ci ildə Vasco da Qəmənin Hind səyahəti əsnasında olmuşdur. Avrapadan ilk gələnlər portuqaliyalılardır. Sahil bölgəsindən iç sahillərə giriş XVI əsrin sonlarında olmuşdur. Portuqaliyalılar başlıca rəqibləri Hollandiyalıları və Asiyalı Ərəbləri çətin də olsa bölgədən uzaqlaşdırmışlar. Sonra, XIX əsrdə Angola ilə buranı birləşdirmək istəmiş, amma İngilis müdaxiləsiylə qarşılaşmışlar. II Dünya Müharibəsini izləyən dövrdə müstəqillik uğrunda mübarizə aparmışdır. Portuqaliya rəhbərliyinə qarşı verilən döyüş nəticəsində və Portuqaliyada 1974-cü ildə reallaşan Qərənfil İnqilabıyla birlikdə FRELIMO təşkilatı öndərliyində müstəqilliyini qazanmışdır.

Su və enerji

Ölkədə 60 çay vardır. Bu çayların debisi yüksəkdir. Zambezi 8 ölkədən keçən və dünyadakı əhəmiyyətli çaylardan biridir. Dünyanın ən böyük anbarlarından biri olan Cahora Bass da Zambezi Çayı üzərindədir. Ölkənin 13%-ni çay və göllər təşkil edir.

Ölkədə elektrik enerjisi çətinliyi yoxdur. Ancaq iç seqmentlərə qeyri-kafi infrastrukturdan ötəri tam çatmamışdır.

Din

Roman Katolik Kilsəsinin qurduğu başlıca 20 başpsikoposluk bölgəsi mövcuddur (Beira, Chimoio, Gurue, Inhambane, Lichinga, Nampula, Pemba, Qeulimane, Tete və Xai-Xai; ayrıca Maputo və Nampula Başpsikoposluğun ana rəhbərlik bölgəsidir).

Müsəlmanlar xüsusilə, şimal bölgələrində məskundur. Müxtəlif təriqət və camaatlar olaraq mütəşəkkil olmuşlar (xüsusilə Qədr/qadiri və Şadhili qolları olaraq). Bunun yanında bəzi digər böyük islami təşkilatlar bunlardır: İslahatçı olan Mozambik İslam Şuras(n)ı (Conselho Islamico da Moçambique) və Sufilik yanlısı Mozambik İslam konqresi və Müsəlman Komitəsi (Comunidade Muçulmana). (Congresso Islamico da Moçambique). Aynı zamanda İsmayılılar, Şiələr və hind-Pakistan mənşəli islami təşkilatlarda əhəmiyyətli təşkilatlardandır.

Əhali və dil

Əhali: 19,371,057 (İyul 2001 məlumatları), Əhali artım nisbəti: %1.3 (2001 məlumatları), Mühacir nisbəti: 0 mühacir/1,000 əhali (2001 təxmini), Körpə ölüm nisbəti: 139.2 ölüm/1,000 doğan körpə (2001 təxmini), Ortalama həyat sürəsi: Cəmi əhali: 36.45 il, kişilərdə: 37.25 il, qadınlarda: 35.62 il (2001 məlumatları), Ortalama uşaq sayı: 4.82 uşaq/1 qadın (2001 təxmini), HIV/AIDS – xəstəliklərinə tutulan yetkin sayı: %13.22 (1999 məlumatları), HIV/AIDS – xəstəliyi olan insan sayı: 1.2 milyon(1999 məlumatları), HIV/AIDS – xəstəliklərindən ölənlərin sayı: 98,000 (1999 məlumatları), Xalq: Mozambikli, Əhalinin etnik dağılımı: Yerli qəbilə qrupları %99.66 (Shangaan, Chokwe, Manyika, Səna, Makua və digərləri), Avropalılar %0.06, avropa-Afrikalı qarışığı %0.2, Hindlilər %0.08, Dillər: Portuqalca (rəsmi), təxminən 26 yerli dil və ləhcələr (Xangana, Ronga, Macua, Cisene vs.)Güney Afrika və qonşu ölkələrin rəsmi dillərinin İngiliscə olması və o dövlətlərlə olan ticari və ictimai əlaqələr səbəbiylə İngiliscə etibarlı bir dildir. Oxucu yazar nisbəti: 15 yaş və üzəri üçün məlumatlar, cəmi əhalidə: %42.3, kişilər: %58.4, qadınlar: %27 (1998 məlumatları)

Təhsil

Oxuma-yazma nisbəti olduqca aşağı olan ölkədə yeni yeni məktəblər açılmaqdadır. Paytaxt Maputoda xüsusi məktəb olaraq Cənub Afrika, Portuqaliya, Amerika, Filipin, Fransız, İtalyan və Aga Khan məktəbləri kimi 65 ətrafında xüsusi məktəb vardır. Türk iş adamları və təhsil könüllüləri tərəfindən açılan Uluslararasi Söyüd Kolleci (Willow International School) da ölkənin təhsilinə qatqı təmin etməkdədir. 2003-cü ildə təhsilə başlayan Willow, 2008-ci ildə ikinci binasıyla ibtidai təhsil və orta təhsil olmaq uzere iki məktəb binasında xidmət etməkdədir. Təhsil dili İngiliscə olan bu məktəb, Portuqalca və Türkcə təhsiliylə də ölkənin üç dildə təhsil verən tək məktəbidir. Amerika, Rumıniya və Polşadakı proyekt olimpiadalarında al/götürdüyü medallarla, ölkə diametrində hər il təşkil edilən Kompüter Olimpiadalarında ilk üç dərəcəni əldə etmişdir. İkisi dövlət universiteti olmaq üzrə (Universidade Eduardo Mondlane (UEM) Universidade pedagogica cəmi 7 universitet və peşə yüksək məktəbi var. Ölkənin ən böyük universiteti olan Universidade Eduardo Mondlane (UEM) Mühəndislik, Tibb, Hüquq, Təhsil, İqtisadiyyat, Uluslararasi Əlaqələr kimi hissələrdə təhsil etməkdədir. Universidade Pedagogica isə daha çox pedaqoji sahələrində təhsil etməkdədir.

Turizm

Mozambik, turizm baxımından potensialı yüksək olan bir ölkədir. Ölkənin şimal cənub istiqamətində uzanan Hind okeanı sahilindəki təxminən 2500 kilometr uzunluğundakı sahil şeridi hər istiqamətiylə turistlər üçün fürsətlər təqdim etməkdədir. Təmiz dənizi və beynəlxalq sahədə ün etmiş dalış nöqtələri dəniz turizmi sevənləri bu ölkəyə çəkməkdədir. Paytaxt 'Maputoda' 5 ulduzlu otel sayı dörddür. 4 ulduzlu otellər də vardır. Med-cezirin ən gözəl izlənilə bilən yerlərdən biri Maputoda 'Costa Do Sol' (Günəş Kürəyi) mövqesindədir.

Nəqliyyat

Dəmiryolları: 3,131 km (1994) Karayolları: 30,400 km (1996) Kanallar: 3,750 km Boru xətləri: Xam neft 306 km; neft məhsulları 289 km Limanları: Beira, Inhambane, Maputo, Nacala, Pemba, Quelimane Aeroportlar: 168 (2000 məlumatları)

• A) Aerodromlar: Ölkədə beynəlxalq 3 havalanını vardır. Bunlar paytaxt Maputo, Beira və Nampulada var.
• B) Limanlar: Ölkənin ən böyük limanı paytaxt Maputoda var. Liman ölkənin sahili ol/tapıldığı Hind Okeanı üzərindədir. Bu istiqamətiylə qiymətləndirildiyində Türkiyədən Mozambikə çatmaq asandır. Aralıq dənizi, Qırmızıdanıq və Hind Okeanı yoluyla bu ölkəyə nəqliyyat edilə bilər. Maputo limanının illik tutumu təxminən olaraq 12 milyon tondur. Bu liman üzərindən başda Cənub Afrika Respublikas(n)ı, Zimbabwe və Esvatini olmaq üzrə ətraf ülkelerede nəqliyyat edilməkdədir.

Beira Limanı: Beira limanı mövqes(n)i etibarilə hinterlandında olan ölkələrin ixracat və idxalatında əhəmiyyətli bir yer tutmaqdadır. Bu liman xüsusilə dənizə sahili olmayan və qitənin iç bölgələrində qalan Zimbabwe, Zambiya, Malawi, Botswana və Zaire kimi ölkələrə edilən nəqliyyatda əhəmiyyətli bir yer tutmaqdadır. Limanın illik tutumu 7,5 milyon tondur.

Bu iki əhəmiyyətli limanın xaricində Nacala, Quelimane və Pemba da nisbətən daha kiçik limanlar var.

• c)Quru yolu: Johanessburg ya da Durbandan avtobuslarla paytaxt Maputoya çatmaq mümkündür.

Viza Əməliyyatları; Mozambikə Azərbaycandan gəlişdə quru və hava sərhədində viza alınamalıdir. Ancaq Cənub Afrika yoluyla Avtobus vasitəsiylə gəlmək istenildiyinde Johannesburgda olan Mozambik konsulluğundan viza almanıq lazımdır. Səyahət şirkətləri vizasız yolçu qəbul etməməkdədir. 25 dollar 30 gündəlik viza ödənişi alınmaqdadır. Ölkə içində iç xətlərdən uçaraq istənən yerlərə ulaşılabilir. Johennesburga Maputodan hər gün səhər, günorta və axşam 3–4 təyyarə gediş-çevril səfər etməkdədir.

Üzv olduğu təşkilatlar

ACP (Afrika – Karib – Pasifik Ölkələri), AfDB (Afrika İnkişaf Bankı), C, CCC (Gömrük Əməkdaşlıq Şuras(n)ı), ECA (Birləşmiş Millətlər Afrika İqtisadi Komissiyası), FAO (Əkinçilik və Qida Təşkilatı), G-77, IBRD (Beynəlxalq Abadlıq və İnkişaf Bankı), ICAO (Beynəlxalq Vətəndaş Havaçılıq Təşkilatı), ICFTU (Beynəlxalq Sərbəst Ticarət Birlikləri Konfederastonu), ICRM (Beynəlxalq Kızılhaç və Qızıl aypara Hərəkəti), IDA (Beynəlxalq İnkişaf Birliyi), IDB (İslam İnkişaf Bankı), IFAD (Beynəlxalq Əkinçilik İnkişaf Fondu), IFC (Beynəlxalq Maliyyə Təşkilatı), IFRCS (Beynəlxalq Kızılhaç və Qızıl aypara Birlikləri Federasiyası), IHO (Beynəlxalq Hidrografi Təşkilatı), ILO (Beynəlxalq İş Təşkilatı), IMF (Beynəlxalq Pul Fondu), IMO (Beynəlxalq Dənizçilik Təşkilatı), Inmarsat (Beynəlxalq Dənizçilik Peyk Təşkilatı), Intelsat (Beynəlxalq Telekommunikasiya və Peyk Təşkilatı), Interpol (Beynəlxalq Polis Təşkilatı), IOC (Beynəlxalq Olimpiada Komitəsi), IOM (Beynəlxalq İmmiqrant Təşkilatı), ISO (Beynəlxalq Standartlar Təşkilatı), ITU (Beynəlxalq Xəbərləşmə Birliyi), AD, OAU (Afrika Birliyi Təşkilatı), OIC (İslam Konfransı Təşkilatı), OPCW (Kimyəvi Silahları Qadağan etmə Təşkilatı), SADC, UN (Birləşmiş Millətlər), UNCTAD (Birləşmiş Millətlər Ticarət və İnkişaf Konfransı), UNESCO (təhsil elm və Mədəniyyət Təşkilatı), UNHCR (BM Mühacirlər Yüksək Komissarlığı), UNIDO (Sənaye İnkişaf Təşkilatı), UNTAET (BM Şərq Timor Keçiş Rəhbərliyi), UPU (Dünya Məktub Birliyi), WFTU (Dünya İşçi Peşələri Federasiyası), WHO (Dünya Sağlamlıq Təşkilatı), WIPO (Dünya Fikri Mülkiyyət Təşkilatı), WMO (Dünya Meteorologiya Təşkilatı), WToO (Dünya Turizm Təşkilatı), WTrO (Dünya Ticarət Təşkilatı)

Ünsiyyət məlumatları

İstifadə edilən telefon xətləri: 65,354 (2000) Telefon kodu: 258 Radio nəşr stansiyaları: AM 13, FM 16, qısa dalğa 12 (2000) Radiolar: 730,000 (1997) Televiziya verilişi edən stansiyalar: 1 (2000) Televiziyalar: 67,600 (2000) İnternet qısaltması: .mz İnternet xidmət təmin ediciləri: 8 (2000) İnternet istifadəçiləri: 6,250 (2000)

Həmçinin bax

• Mozambikdə COVID-19 pandemiyası