Pleistocen

Pleistocen je epoha je kenozoika. Imenovan je po grčkim riječima pleistos (= većina) i ceno (= nov). Pleistocenu je prethodila epoha pliocen, a nastavlja se u recentnu holocensku. Treća je epoha geološkog perioda neogen, odnosno 6. epoha ere kenozoik. Trajao je od prije oko 1,81 milion do prije 11.550 godina.^[1]^[2]

U arheologiji, kraj pleistocena odgovara kraju starijeg kamenog doba (paleolit)

Datiranje pleistocena

U 2005. je Međunarodna komisija za stratigrafiju (tijelo Međunarodne unije geoloških nauka) odredila da se kaopočetak pleistocena uzima 1,81 milion, tj. 11.550 godina prije današnjice, pri čemu je kraj izražen u radiougljičnim godinama. Pokriva veći dio razdoblja učestalih glacijacija, sve do konačnog zahlađenja zvanog Mlađi Dryas, čiji je je datiran na oko 9.600. godinu p.n.e., odnosno prije 11.550 kalendarskih godina.

GSSP za početak pleistocena je u referentnoj sekciji u Vrici, 4 km južno od Crotonea na Kalabriji u južnoj Italiji, lokaciji čije je točno datiranje nedavno bilo potvrđeno analizom izotopa stroncijuma i kisika, isto kao i planktonskim foraminiferama. Kao i u primjerima drugih geohronoloških kategorija, naslage stijena koje definiraju početak pleistocena, dobro su definirane, ali pouzdano datiranje njihovih početaka i kraja perioda nije sasvim sigurni. Naziv ove epohe je trebao pokrivati period učestalih glacijacija, ali je početak datiran prekasno, a poznato je da je zahlađenja i glacijacija bilo i prije oko 100 miliona godina, tj. u pliocenu. Neki klimatolozi smatraju da bi se ta odrednica mogla pomjeriti na oko 2,5 miliona prije našg vremena.

Za opis posljednjeg ledenog doba, u upotrebi je termin plio-pleistocen.

Konstante u historiji pliocenskih i pleistocenskih klimatskih promjena u pliocena i pleisticenu, jedan su od razloga zašto je Međunarodna komisija za stratigrafiju obeshrabrila korištenje izraza "Kvartar". Nakon toga, pleistocen se smatra epohom neogena.

Pleistocenska klima i geografija

Maksimum ledenog pokrova na Sjevernoj hemisferi tokom pleistocena.

Recentni kontinenti su suštinski bili na današnjim pozicijama već tokom pleistocena, otkada se nisu pomjerili više od 100 km.

Pleistocenska klima je bila obilježena pojavov devet manjih ledenih udara koji se grupiraju u četiri poznate glacijacije, između kojih su trajali kraćia razdoblja otopljavanja (interglacijacije) klimu su Za vrijeme oledbi, kontinentalni ledenjaci su, mjestimice, napredovali sve do 40. paralele. Na vrhuncu glacijalnih udara, oko 30% Zemaljske površine je bilo pod ledom, a se zona vječnog leda se, u Sjevernoj Americi i Evroaziji prostirala nekoliko stotina kilometara južno od ledenog pokrivača.

Svaki od pomenutih prodora leda je velike količine vode vezao u kontinentalne ledenjake, koji su dosezali debljinu i do 1500–3000 m, što je dovelo do privremenog pada razine mora od 100 m ili više na cijeloj površini Zemlje. Između oledbi vladala je klima slična današnjoj, sa čestim je poplavljenjem obala.

Glacijalni učinci su bili globalni. Antarktik je, cijelim tokom pleistocena, bio pokrivena ledom, isto kao i u prethodnom pliocenu. Ande i Patagonija su također bile pokrivene polarnom kapom. Ledenjaci su bili i na Novom Zelandu i Tasmaniji. Danas nestajući ledenjaci na Mount Kenyiji, Kilimanjaru i Gorju Ruwenzori na istoku i središtu Afrike bili su daleko veći, a postojali sum i oni na planinama Etiopije i na zapadu, na masivu Atlasa.

Veći broj ledenih ploha Sjeverne hemisferej stopio se u jedan veliki. Cordillerski ledeni pokrov se prostirao na sjeverozapadu Sjeverne Amerike, dok je istok jbio pokriven Laurentideom. Skandinavski ledeni pokrivač je bio pritisnuo sjevernu Evropu, uključujući Britaniju, a led je okovao i Alpe. Manji kompleksi ledenjaka su bili i u Sibiru i na arktičkoj plohi, a sjeverna mora su bila zamrznuta. Zbog blokade vodenih tokova i smanjenog isparavanja usljed hladnijeg zraka, južno od ledenog pokrivača akumulirala su se ogromna jezera. Sjeverni dio središta Sjeverne Amerike je u potpunosti bio pokriven jezerom Agassiz. Na zapadu Amerike, oko 100 bazena, sada uglavnom isušenih, bilo je ispunjeno vodom. Jezero Bonneville, na primjer, je bilo tamo gdje je danas Veliko slano jezero. U Evroaziji su također nastala velika jezera, kao posljedica prodora ledenjaka. Rijeke su bile veće, sa više pritoka, a sve su i imale stabilniji tok. Afrička jezera su također bila veća, vjerovatno zbog smanjenog ispravanja. S druge strane, pustinje su bile suhlje i prostranije. Zbog smanjenja okeanskog i drugog ispravanja, bilo je manje kiša.

Palaeociklusi

Rezultanta povremenih činitelja koji djeluju na Zemljinu površinu ponavlja se u određenim ciklusima, što se osobito odnosi na klimu, okeaske strujei, vjetrove, temperaturu i druge. To je posljedica cikličnih promjena u kretanju planeta i njihovog odnosa prema Suncu, uključujući i Zemlju. Smatra se da je poklapanje u ciklusima tih faktora uvjetovalo učestale glacijacije u pleistocenu (vidi: Apsolutna geohronologija)

Milankovićevi ciklusi

Klimatske promjene u pleistocenu odedilo je devet glacijacijalnih udara svrstanih u četiri velike glacijacije i tri interglacie. Hladni udari tokom glacijacija označavaju se kao stadijali, a topliji periodi između njih –⁠ inetrstadijali. Iako je bilo više pretpostavki om uzrocima ovih promjena, danas se vjeruje da su njihova glavna odrednica bili Milankovićevi ciklusi. To su periodičkle varijacije u regionalnoj solarnoj radijaciji uzrokovane promjenama u kretanju Zemlje, tj. dužine perihela, ekscentričnosti Orbite i nagiba ekliptike.

Također se vjeruje, da Milankovićevi ciklusi nisu mogli biti jedini faktor tih promjena, jer oni ne mogu objasniti početak ni kraj pleistocenskog ledenog doba, kao ni učestala ledena doba. Najbolje služe kao model unutar pleistocena te se na temelju njega mogu odrediti ledena doba svakih 100.000 godina. Kao zanimljiv detalj, prema zapisima hroničara, može biti činjenica da je ideja o poklapanju pomenutih ciklusa Milankoviću došla u jednoj beogradskoj kafani, uz čašu crnog vina.^[3]

Ciklusi razine izotopa kisika

Kao dijagnosički postupak za utvrđivanje promjena okeanske temperature oristi se analiza razine izotopa kisika, na osnovu varijacije u odnosu dva izotopa kisika O-18 prema O-16 spektrometrijom mase) prisutnih u kalcitu s okeanskih temeljenih uzoraka, a samim tim i promjene klime. Hladniji okeani su bogatiji s O-18, prisutnim u školjkama mikroorganizama koje luče kalcit.

Novija verzija uzimanja uzoraka koristi današnje ledene pokrove. Iako siromašniji u kisiku O-18 od morske vode, snijeg koji je pada na ledenjake svake godine je svejedno sadržavao O-18 i O-16 u razini ovisnoj o srednjoj temperaturi.

Ako se kreira temperaturni grafikon, uočava se cikličnost promjena klime. Temperaturne koordinate se pojavljuju u obliku devijacije od današnjih srednjih godišnjih temperatura, koje predstavljaju nulu. Ovakav oblik grafikona se temelji na drugoj razini izotopa tokom vreemena. Razine se pretvaraju u procentne razlike (δ) od odnosa pronađenog u stanardnoj srednjoj okeanskoj vodi(SMOW).

Grafikon u oba oblika se pojavljuje kao val s alikvotnim tonovima. Jedna polovina perioda je morski izotopni stadij (MIS, koji označava glacijaciju (ispod nule) ili interglacijal (iznad). Alikvotni tonovi su stadijali ili interstadijali.

Prema ovih nalazima, na Zemlji su se zbila 44 MIS stadija, počevši od prije 2,4 miliona godina, u pliocenu. Pliocenski stadiji su bili plitki i česti. Kasniji su bili intenzivniji i duži.

Stadijali se obično numeriraju od holocena, koji predstavlja MIS1; dobijaju parni, a interglacijali neparni broj. Prva veća glacijacija bila je MIS22 prije 850.000 godina, a najveće se glacijacije su bile 2., 6. i 12., dok su najtoplija inetrglacijacije 1., 5., 9. i 11.

Fauna

Za pleistocen ili holocen nisu određeni nikakvi faunski stadiji. I morska i kontinentalna fauna je u suštini bila kao i današnje. Postoje nedvojbeni dokazi da je čovjek, u recentni oblik, evoluirao tokom pleistocena.

Masovno izumiranje krupnih sisara (megafauna|megafaune), koje je uključivalo mamute, mastodonte, sabljozube tigrove, gliptodonte i kopnene ljenivce je započelo krajem pleistocena i nastavilo se u holocenu.

Masovna izumiranja su bila posebno oštra u Sjevernoj Americi gdje su nestali nestali domaći konji i kamile.

Datiranje i glavna obilježja

U raspoloživim izvorima sa područja bivše Jugoistočne Evrope, pleiston se obično dijeli na:

Gornji ili Kasni,
Srednji, i
Donji ili Rani.

U zapadnoj literaturi, ova epoha je najčešće podijeljena na doba ili stadije:

Tarantian: 0,126–0,0117
Ionian: 0,781–0,126
Calabrian: 1,80–0,781
Gelasian: 2,58–1,80
(u milionima godina).

Pleistocen	Glavna obilježja	Datiranje (milioni godina)
Gornji (Kasni)	Procvat, a zatim, i izumiranje velikog broja krupnih sisara (pleistocenska megafauna). Evoluiraju primati i pojavljuju se prvi pripadnici roda Homo; Kvartarno ledeno doba (Dunav) nastavlja se tokom devet glacijalnih udara, koji se svrstavaju u četiri velike pleistocenske glacijacije: Günz, Mindel, Riss i Würm; koje su razdvojene nterglacijacijama (praćeno porastom količine ugljik dioksida u zraku). Posljednji glacijalni maksimum (prije 30.000 godina); Posljednji glacijalni period (prije 8.000—12.000 godina); Početak i gašenje ljudskih kultura iz kamenog doba, povećanje tehničke složenosti u odnosu na prethodne kulture iz ledenog doba, pogotovo na Mediteranu i u Evropi; Supervulkan Toba eruptirao je prije 75.000 godina, što je izazvalo vulkansku zimu, koja je ljudski rod (Homo) dovela na ivicu izumiranja.	0,126 ± 0,005*
Srednji		0,500?
Donji (Rani)		1,806 ± 0,005*
Gelasian		2,588 ± 0,005*

Reference

^ Hadžiselimović R. (1986): Uvod u teoriju antropogeneze. Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.
^ Campbell B. G. (1992): Humankind Emerging. HarperCollins Publishers, New York, ISBN 0-673-52170-2.
^ Imbrie J., Imbrie K. P. (1994): Ice ages - Solving a mistery. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London Emgland, ISBN 0-674-44075-7.

Također pogledajte

Vanjski linkovi

Vrica

Commons logo

Commons ima datoteke na temu: Pleistocen

[1] Hadžiselimović R. (1986): Uvod u teoriju antropogeneze. Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.

[2] Campbell B. G. (1992): Humankind Emerging. HarperCollins Publishers, New York, ISBN 0-673-52170-2.

[3] Imbrie J., Imbrie K. P. (1994): Ice ages - Solving a mistery. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London Emgland, ISBN 0-674-44075-7.

[1]

[2]

[3]