Papers by Harm Jan Pierik
Van Lanen et al. 2024. De logica van het landschap, 2024
Dekzandvormen zijn alom aanwezig in het pleistocene zandlandschap. Ze zijn gevormd tijdens de laa... more Dekzandvormen zijn alom aanwezig in het pleistocene zandlandschap. Ze zijn gevormd tijdens de laatste ijstijd en van groot belang voor de archeologie en het historische landschap. In dit artikel wordt ingegaan op de grote diversiteit in dekzandreliëf in Nederland – van kleine lage kopjes tot lange ruggen met hoge duinen. Hun variatie biedt een venster op de klimaatovergang die zich voltrokken heeft aan het einde van de laatste ijstijd. Vanwege verschillen in hoogteligging, omvang, oriëntatie en isolatie valt voor elke type dekzandvorm net weer een andere mogelijkheid voor (pre)historisch landgebruik en vroegere bewoning te verwachten.
PALAIOS
The sedimentary-stratigraphic record is regularly considered only in the context of regional clim... more The sedimentary-stratigraphic record is regularly considered only in the context of regional climate, tectonic configuration, and sea-level. In this study we provide examples of how biotically influenced autogenic processes may come to be overprinted on these extrinsic, allogenic controls. A sedimentological analysis is given for the Mississippian (Visean) siliciclastic strata which crop out in counties Donegal and Mayo in NW Ireland. Eleven sedimentary facies record deposition of dominantly clastic and humic organic sediments which accumulated in alluvial, fluvial, estuarine, and fully marine environments. The preserved architecture of the sedimentary deposits is shown to be dependent on local autogenic dynamics, processes that were in turn modified or entirely controlled by biota (“biosphere signatures”). Sedimentological criteria, specifically the type and distribution of preserved biosphere signatures, suggests deposition occurred in a dominantly wet, humid environment in keepin...
This dataset contains a new national overview of the occurrence of drift sand activity in the Net... more This dataset contains a new national overview of the occurrence of drift sand activity in the Netherlands from ca. 5000 BC to AD 1700. The dataset has been compiled from overview studies, field studies and new data.
River landscapes are, since they are cultivated and inhabited by humans, among the most densely p... more River landscapes are, since they are cultivated and inhabited by humans, among the most densely populated areas in the world. These landscapes provide fertile substrates, natural resources (e.g. food, raw materials), and abundant water routes for long-distance transport. However, these wet and dynamic landscapes often pose challenges to the people. In the past this sometimes even led to the relocation of production areas and settlements to more suitable areas.
Levees are geomorphological units consisting of sand, silt and/or mud that form along channels an... more Levees are geomorphological units consisting of sand, silt and/or mud that form along channels and slope towards the floodplain. They are common and pronounced features in river, delta and tidal landscapes in which they form elevated areas in further low-relief plains. Levees influence the hydraulics and distribution of sediment within river, delta and tidal systems, consequently influencing their evolution. Despite the relevance of levees for delta evolution and future delta management, research on levees is sparse and commonly limited to fluvial case-studies. Which causes a lack in general understanding and implications of levee evolution and morphology on a larger scale. Thereby, the limited amount of research on levees formed in tidal environments causes a gap in knowledge on the effects of tidal boundary conditions on levees. Hence, the objective of this study is to assess the influence of boundary conditions and hydromorphological feedbacks on the evolution, morphology and sedimentology of levees in the fluvial-tidal realm. The findings presented in this thesis add to our understanding of the evolution of river, delta and tidal systems under changing boundary conditions and hydromorphological feedback mechanisms. Furthermore, the results provide a first step towards the development of a sustainable management strategy for building new land in sinking deltas. The results of this thesis have shown that levee-crevasse complexes become larger if more sediment is transported out of the main channel, that their width is negatively affected by large flow velocities in the floodplain and that especially a low concentration of fine sediment can limit their growth. These conclusions have implications for the implementation of natural land-building projects in delta areas. In fluvial-sediment starved deltas as the Rhine-Meuse delta in The Netherlands, the fine sediments will have to come from a marine source (tidal import), which implies allowing the sea to influence the land; a sensitive topic in the country that battled against the water for centuries
In a geological GIS-data recombination project, a digital map was produced that contains informat... more In a geological GIS-data recombination project, a digital map was produced that contains information on the Netherlands’ former coastal and delta plain landscapes over the last 14,000 years: the Holocene and the very end of the Pleistocene. The polygon map product is accompanied by a set of palaeoDEMs (Digital Elevation Models) indicating the attention depth for buried land surfaces and aquatic deposits for four time slices. This paper provides conceptual background information on the legend and construction principles behind the polygon maps and the palaeoDEMs, i.e. the decisions taken during the making of. It also provides a basic overview of the map product: landscape structure, burial depth and preservation, visualised for the four time slices in the RCE’s Archaeology Knowledge Kit. The text links coastal plain buried landscape mapping for four time slices to the other Knowledge Kit activities described in this volume, notably that of the Archaeological Landscapes map (for the m...
A landscape-archaeological reconstruction of long-distance riverine communication routes in the L... more A landscape-archaeological reconstruction of long-distance riverine communication routes in the Low Countries, presenting initial results of the Dark Age of the Lowlands in an Interdisciplinary Light project
Netherlands Journal of Geosciences, 2020
Geological, geomorphological and soil maps provide important information on the substrate as well... more Geological, geomorphological and soil maps provide important information on the substrate as well as on the past and present physical landscape. For the intensely studied Netherlands coastal plain and Rhine–Meuse delta, many such map datasets have been compiled over the last two centuries. These mapping materials comprise older and younger legacy datasets, often fragmented over regions. They have been compiled within various research traditions and by various parties, involving geologists, soil scientists, geomorphologists and landscape archaeologists. The maps and datasets summarise overwhelming amounts of underlying data accumulated over the last few centuries, and are therefore valuable for reconstructing past landscapes.Digital-infrastructure developments have enhanced possibilities for recombining existing and new data over the last few decades, e.g. through GIS solutions such as palaeogeographical base maps, from which multiple derived map products can be generated. Integratio...
Netherlands Journal of Geosciences, 2018
In this study we apply an evidence-based approach to model population-size fluctuations and their... more In this study we apply an evidence-based approach to model population-size fluctuations and their corresponding impact on land use during the Roman and early-medieval periods in the Rhine–Meuse delta in the present-day Netherlands. Past-population numbers are reconstructed based on Roman and early-medieval settlement patterns. Corresponding impacts of these demographic fluctuations on potential land use are calculated by integrating the newly developed demographic overviews with archaeological and geoscientific data using a new land-use model termed ‘Past Land-Use Scanner’ (PLUS). The primary aims are to reconstruct first-millennium palaeodemographics and to explore the potential of simulation modelling for testing the feasibility of archaeological hypotheses regarding past land use. Results show that in the study area the first millennium AD was characterised by two periods during which major population growth occurred: the middle-Roman period (AD 70–270) and early-medieval period ...
Mud plays a pivotal role in estuarine ecology and morphology. However, field data on the lateral ... more Mud plays a pivotal role in estuarine ecology and morphology. However, field data on the lateral and vertical depositional record of mud is rare. Furthermore, numerical morphodynamic models often ignore mud due to long computational times and implications of mixed depositional processes. This study aims to understand the spatial distribution, formative conditions, and preservation of mud deposits in the intertidal zone of bars in high-energy sand-dominated estuaries, and to elucidate the effects of mud on morphology, ecology and stratigraphic architecture. To meet these objectives, field data (historic bathymetry, bio-morphological maps and sediment cores of the Shoal of Walsoorden, Western Scheldt estuary, the Netherlands) was combined with complementary hydro-morphodynamic numerical modelling (Delft3D). Based on the field observations, two types of mud deposits were distinguished: 1) mudflat deposits, which are thick (>10 cm) mud beds at the surface associated with high elevati...
Geology, 2018
Although the shifting of deltaic river branches (avulsion) is a natural process that has become i... more Although the shifting of deltaic river branches (avulsion) is a natural process that has become increasingly influenced by humans, the impact of early human activities as a driver of avulsion success has remained poorly explored. This study demonstrates how two important avulsions in the downstream part of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands, were stimulated by human activities in the first millennium CE, before historic embankment constrained the river courses. Peatland reclamation induced land subsidence in the lower delta. This effect, together with a human-induced increase in suspended fluvial sediments and tidal backwater effects, allowed for a gradual ingression of tidal creek channels and progradation of fluvial crevasse channels into human-occupied and drained peatlands, where they eventually connected. We reconstructed the initial situation and identified the feedback loops among overbank sedimentation, tidal incursion, and land drainage subsidence that led to avulsion success. The processes and feedbacks resulting from human activities are generic and hence relevant to many other deltas today where humaninduced subsidence results in tidal ingression, potentially connecting to rivers and causing unexpected avulsions.
The Depositional Record, 2018
The long-term morphodynamic evolution of estuaries depends on a combination of antecedent topogra... more The long-term morphodynamic evolution of estuaries depends on a combination of antecedent topography and boundary conditions, including fluvial input, sea-level change and regional-landscape interactions. Identifying effects of such boundary conditions on estuary evolution is important to anticipate future changes in specific boundary conditions and for hindcasting with numerical and physical models. A comprehensive synthesis of the evolution of the former Old Rhine estuary is presented here, together with its boundary conditions over its full lifespan from 6500 to 1000 cal. yr BP. This system formed during a period of sea-level high stand, during which the estuary served as the main River Rhine outlet. The estuary went through three stages of evolution: a maturation phase in a wide infilling back-barrier basin, a stable mature phase and an abandoning phase, both in a laterally confined setting. The Old Rhine River formed by a river avulsion around 6500 cal. yr
Earth-Science Reviews, 2018
This paper demonstrates the decisive role of natural preconditions on the formation of large late... more This paper demonstrates the decisive role of natural preconditions on the formation of large late Holocene sea ingressions in peaty coastal plains along the North Sea's southern shores. Geological and archaeological evidence shows that these sea ingressions (expansion of new tidal systems) were mainly caused by land subsidence, which occurred due to intensified agricultural use of artificially drained peatlands since the Late Iron Age (250–12 BC). This made the coastal plain sensitive to storm-surge ingression through weak spots, e.g., at the location of existing creeks, in the coastline. Using The Netherlands as a case study, we show that natural preconditions (i.e., the geological setting at the time of ingression) played a key role in the pacing and extent of tidal area expansion. Ingressive tidal systems eventually reached most far inland in coastal segments with wide peaty back-barrier plains. In contrast, sea ingression formation was hampered in coastal segments with well-developed natural ingression-protecting geomorphic features (e.g., beach-barriers, supratidal levees). Feedback mechanisms , such as additional peat subsidence by loading of sediment imported into the new tidal area, caused further tidal volume increase and created accommodation space for tidal deposits. These combined effects caused irreversible sea ingression over large areas that consequently became unsuitable for habitation for many centuries. Improved understanding of such sea-ingression mechanisms and their facilitating conditions are essential for the assessment of the sensitivity of many densely populated coastal plains, which experience major human-induced subsidence, eventually leading to coastal plain drowning.
Quaternary International, 2017
River landscapes can be regarded as amongst the most densely populated regions in the world. Desp... more River landscapes can be regarded as amongst the most densely populated regions in the world. Despite their dynamic nature and their susceptibility to natural hazards, pull factors such as fertile soils and trade connections always have attracted people to these regions. During the Roman (12 BCE e 450 CE) and early-medieval periods (450 CEe1050) the Rhine-Meuse delta in the Netherlands underwent significant simultaneous cultural and environmental changes such as changing settlement patterns, the collapse of the Roman limes, changing flooding regimes and river avulsions. Past route networks are influenced by both cultural and natural dynamics and are therefore a useful tool to better understand the complex interaction between these dynamics. By applying and enhancing recently-developed methods of modelling route networks in dynamic lowlands, this study reconstructs connectivity patterns in the Rhine-Meuse delta. Based on newly-available high-resolution geoscientific and archaeological data, network-friction maps and route networks were calculated for three time slices: 100 CE, 500 and 900. These modelled networks were validated using archaeologically-excavated infrastructural and isolated finds. Additionally the amount of network stability between these networks was calculated. Results show that for each of the route zones a clear correlation exist between the modelled network and the occurrence of infrastructural and isolated finds. Although clear periodic differences between these correlations percentages are visible. Despite the dynamic nature of the research area the routes show clear signs of network stability, with 80% of the 500 CE network being persistent with their 100 CE counterparts. Between 500 CE and 900 CE the persistence percentage slightly rises to 81% indicating a similar level of network stability. This shows that large parts of the Rhine-Meuse delta were persistently used during the Roman period and Early Middle Ages despite local settlement dynamics and changing natural settings.
Quaternary International, 2017
Settlement locations in delta landscapes change through time because of cultural and natural dyna... more Settlement locations in delta landscapes change through time because of cultural and natural dynamics. We assessed the impact of natural-landscape dynamics on settlement-location shifts for the Rhine-Meuse delta in the Netherlands during the Roman and early-medieval periods (12 BCEe450 CE and 450e1050 CE respectively). During this time interval major landscape and cultural changes occurred in this area, with river avulsions and changes in flooding frequency coinciding with changing settlement patterns. In the delta plain, the relatively high and dry alluvial ridges of abandoned or active rivers were most favourable for habitation. Settlement location and elevation patterns were reconstructed in these landscape units using a high-resolution elevation map of the alluvial ridges. By integrating high-resolution palaeo-environmental and archaeological datasets for this period, we were able to spatially analyse the trends and to assess the effect of environmental changes on habitation. Results show that settlements progressively shifted towards higher areas between 250 and 750 CE, on average by 20 cm over this period deltawide, which was coeval with an increased frequency of severe Rhine floods. The observed spatial differences demonstrate that this trend is most notable in the least-elevated segments of the study area. In areas where new large river branches developed, settlements show a strong shift towards higher-elevated parts of the landscape or even became completely abandoned. The river probably caused floods to be more frequent and more severe in these areas. Despite the clear link between changing settlement positions and floods during the studied time interval, floods do not seem to have caused long-term abandonment of major parts of the study area.
Uploads
Papers by Harm Jan Pierik
ENGLISH: This dataset contains a new national overview of the occurrence of drift-sand activity in the Netherlands from ca. 5000 BC to AD 1700. The dataset has been compiled from overview studies, field studies and new data. It was compiled for the PhD thesis of Harm Jan Pierik (Pierik, 2017) for ‘The Dark Ages in an interdisciplinary light’ project (www.darkagesproject.com; Jansma et al., 2014) funded by NWO (project nr. 360-60-110).
---------
NEDERLANDS: Deze dataset bevat een nieuw landelijk overzicht van stuifzandvoorkomen en activiteit voor de periode ca. 5000 voor Chr tot ca. 1700 na Chr in Nederland. De dataset is gebaseerd op diverse overzichtsstudies, losse veldstudies en nieuwe gegevens. Omdat de mens een belangrijke rol speelde bij het ontstaan van stuifzanden in deze periode in Nederland, is dit nieuwe overzicht nuttig om het samenspel tussen mens en landschap in het verleden beter te begrijpen. De dataset bevat up-to-date informatie waaruit afgeleid kan worden wanneer en waar de mens het stuifzand zou hebben kunnen veroorzaakt en wanneer het stuifzand mogelijk een bedreiging vormde voor de landbouw of nederzettingen. Daarnaast kan deze dataset fungeren als historische context bij huidige stuifzanden die als waardevolle natuurgebieden worden beschouwd. De dataset is geproduceerd voor het proefschrift van Harm Jan Pierik (Pierik, 2017) in het kader van het project ‘The Dark Ages in an interdisciplinary light’ (www.darkagesproject.com; Jansma et al., 2014) gefinancierd door NWO Geesteswetenschappen (project nr. 360-60-110).
ENGLISH: This dataset contains landscape reconstructions of the Rhine-Meuse delta for the first millennium AD, which is the last millennium before large-scale river embankment. The dataset is an expansion of the Digital Basemap for Rhine-Meuse Delta palaeogeography (Cohen et al., 2012 - easy-dataset:52125) and provides a detailed integrated reconstruction of the landscape of natural levees (alluvial ridges) and residual channel landforms throughout the delta (Pierik et al., 2017). The natural levees were relatively high and dry areas in a wet delta, that affected flood dynamics and formed suitable places to live before embankment. 98% of the settlements in the national archaeological database is positioned on the levees, especially in the higher parts of it (Pierik & Van Lanen 2017). The mapped levees and channels furthermore formed transport routes and affected flood propagation in the delta (Jansma et al., 2017; Pierik et al., 2017; Van Lanen & Pierik, 2017).
The palaeogeographical geomorphological reconstruction maps in this dataset were compiled for AD 100, 500 and AD 900. Furthermore, for AD 100 and 900 palaeoDEMs were made, storing a reconstruction of past surface elevation. Construction of the maps made use of (i) borehole data, (ii) LiDAR data, (iii) existing detailed soil maps and regional reconstructions. The dataset has been compiled for the PhD thesis of Harm Jan Pierik (Pierik, 2017) within the project ‘The Dark Ages in an interdisciplinary light’ (www.darkagesproject.com; Jansma et al., 2014), funded by NWO (project nr. 360-60-110). The maps are made for analysis at superregional scale (e.g. Pierik et al., 2017). For smaller study areas they provide the context of the past landscape, to which local investigation (e.g. as part of archaeological prospective surveying) might well add further detail.
-------------
NEDERLANDS: Deze dataset bevat kaartreconstructies van het landschap in de Rijn-Maas delta in het eerste millennium na Christus, de jongste periode voordat de mens het landschap volledig bedijkte. De dataset is een uitbreiding van het Digitaal Basisbestand Paleogeografie van de Rijn-Maas Delta (Cohen et al., 2012 - easy-dataset:52125) en laat de oeverwallen en restgeulen in het landschap zien. Deze oeverwallen vorm(d)en subtiel hogere ruggen in de van nature drassige delta, waarop bewoning zich concentreerde. 98% van de nederzettingen uit ARCHIS ligt binnen de oeverwalgrens van deze kaart, met name op de hogere delen van de oeverwallen (Pierik & Van Lanen, 2017). Ook vormen de stroomruggen en open geulen in het landschap de locaties van transportcorridors in de delta (Van Lanen & Pierik 2017; Jansma et al., 2017). Daarnaast is de positie en hoogte van oeverwallen en geulen van belang geweest voor overstromingsdynamiek in de delta (Pierik et al., 2017).
De kaarten zijn gemaakt voor de tijdstappen AD 100, 500 en 900, daarnaast is een reconstructie van de hoogteligging van de oeverwallen voor AD 100 en 900. De oeverwalkartering is gebaseerd op (i) boorgegevens, (ii) het actueel hoogtebestand Nederland (www.ahn.nl), (iii) bestaande gedetailleerde bodemkaarten en regionale paleogeografische reconstructies. Dit is de eerste dataset die een gedetailleerd overzicht geeft van de positie van de rivierlopen, oeverwallen en komgebieden voor de hele delta. De kartering is uitgevoerd voor het proefschrift van Harm Jan Pierik (Pierik, 2017) in het kader van het project ‘The Dark Ages in an interdisciplinary light’ (www.darkagesproject.com; Jansma et al., 2014), gefinancierd door NWO Geesteswetenschappen (project nr. 360-60-110). De kaarten is ontworpen voor analyse op deltaschaal. Op de schaal van individuele plangebieden zijn de kaarten bruikbaar als context van het omliggende vroegere landschap.
- ENGLISH -
This digital dataset and brief explanation contains an updated reconstruction of successive channel belts in the subsurface of the Rhine-Meuse delta in the Netherlands. These channel belts were formed and abandoned by natural processes, starting ca. 9000 years ago, and affected by humans in the last two millennia. The channel belts are shallow-subsurface sand bodies that are important substrate architectural elements in the delta plain, both hydrologically and archeologically. Since 1999, Utrecht University has maintained a GIS system (K.M. Cohen, Utrecht University) storing the reconstruction. The mapping is based on borehole data (Utrecht University; Geological Survey of the Netherlands), lidar imagery (www.ahn.nl) and sedimentological and geomorphological principles. The dating is based on 14C, archaeological findings, historical sources and maps, and geological cross-cutting principles. See references for research history. The current version, produced in 2011-2012 is a completely revised and expanded 2.0 edition. It now also integrates the paleogeographic reconstruction of the valley reaches of Rhine and Meuse since the Last Glacial Maximum, both the part buried below the Holocene delta and the parts feeding it from upstream, in The Netherlands and adjacent parts of Germany. A science valorization grant of NWO-ALW made this effort possible. UU, TNO Geological Survey of the Netherlands and Deltares supplied co-funding. This map succeeds earlier versions produced and partially revised since 2001. This shapefile is produced as a query from the original GIS (method: Berendsen, Cohen, Stouthamer, 2007).
-- NEDERLANDS --
Deze dataset en beknopte toelichting bevat de reconstructie van de ontwikkeling van het netwerk van stroomgordels in de Rijn-Maas delta in het Holoceen. Vanaf 9000 jaar geleden werden nieuwe riviertakken gevormd, weer verlaten en opgevolgd door jongere takken. Ook de mens heeft de vorming van het netwerk beinvloed, in de jongste millennia. De zandbanen zijn hydrologische en archeologisch belangrijke elementen in de bovenste meters van de ondergrond van de delta. Het zijn zandige grondwatervoerende zandbanen die pakketten klei en veen in de delta versnijden. Deze vorm(d)en subtiel hogere ruggen in de van nature drassige delta, waarlangs bewoning zich concentreerde en verplaatste en van waar uit ontginning begon. Op de Universiteit Utrecht wordt sinds 1999 een GIS bijgehouden waarin de reconstructie van het riviernetwerk door de tijd wordt bijgehouden (K.M. Cohen, UU; Berendsen & Stouthamer, 2001; Berendsen, Cohen & Stouthamer, 2001; 2007). Anno 2012 baseert de kartering van beddinggordels zich op (i) boorgegevens, (ii) het actueel hoogtebestand Nederland (www.ahn.nl) en (iii) sedimentologische en geomorfologische interpretatie principes. De datering ervan volgt met name uit (i) 14C dateringen, (ii) archeologische vondst complexen, (iii) historische bronnen, en (iv) geologische versnijdingsprincipes. De hier gedeponeerde versie is geproduceerd in 2011-2012. Het betreft een volledige herziening en aanzienlijke uitbreiding van het eerder gekarteerde gebied. Het paleogeografische basisbestand integreert nu ook de reconstructie van rivierlopen van Rijn en Maas sinds het 'LGM' in de laatste ijstijd, zowel het deel dat onder de delta begraven ligt als bovenstroomse delen in Nederland en aangrenzende delen van Duitsland. Een valorisatie subsidie van NWO-ALW, aangevuld met financiering vanuit UU, TNO Geologische Dienst van Nederland en Deltares, hebben het herzieningsproject mogelijk gemaakt. De kaart volgt eerdere publieke versies (uit 2001) en interne versies van de UU (2003-2007) op.
-- REFERENCES --
Precursor versions, Original Method, Research history:
Berendsen, H.J.A. & Stouthamer, E. (2000: Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 161: 311-335),
Berendsen, H.J.A., Cohen, K.M. & Stouthamer, E. (2001: Maps and Cross-sections, Chapter and addendums in Berendsen & Stouthamer, 2001: Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands, Assen: Koninklijke Van Gorcum, 268 p.),
Berendsen, H.J.A., Cohen, K.M. & Stouthamer, E. (2007: Use of GIS in paleogeographical reconstruction of the Rhine-Meuse Delta; International Journal of GIS, 21:589-602).
te reduceren.
De kartering bestrijkt het Holoceen begraven deel van Nederland voor vier tijdsneden (T0 tot en met T3), de Archeologische Landschappenkaart levert de laatste tijdsnede (T4). De geactualiseerde kartering verwerkt bestaande digitale geologische en archeologische kaartbestanden, zoals die door verschillende partijen (RCE, UU, TNO, Deltares) zijn aangelegd en worden onderhouden. In een serie selectie- en combinatiebewerkingen, zijn uit die ‘uitgangsbestanden’ nieuwe ‘kaartbeelden per tijdsnede’ gemaakt met een op archeologisch gebruik gerichte opbouw, gebiedsindeling en legenda.
De vervaardigingsmethode en een eerste versie van het kaartproduct werden in 2015-2017 ontwikkeld. Met het oog op toekomstige herziening en uitbreiding is gekozen voor een semi-automatische opzet. In 2020 gaven gebruik en ontwikkelingen in het werkveld aanleiding de kaarten andermaal door te rekenen (deelgebieden #51-#60), en ze uit te breiden met de twaalfmijlszone offshore (als deelgebied #50) en rivierdallandschappen bovenstrooms (Maasdal en Liemers, als gebied #60).
De uitbreiding voor het offshore gebied is uitgevoerd als deelopdracht door Deltares (Hijma, van Onselen). De technische rapportage van dit deelproject is in Deltares memo vastgelegd, die als bijlage is meegeleverd. De actuali-satie van het onshore kaartbeeld en de incorporatie van de offshore uitbreiding is uitgevoerd door de Universiteit Utrecht (Cohen, Pierik, Moree).
Deze rapportage beschrijft de totstandkoming van de actualisaties van het kaartbeeld op technisch procesniveau. Ze is daarmee de opvolger van het vervaardigingsrapport uit 2017 (Deltares-rapport 1210450-000-BGS-0013), dat dezelfde insteek had. De rapportage beschrijft het verloop van het project, de wijzigingen in uitgangsbestanden en automatische productiewijze, en de manier van opleveren. Het rapport is geen beschrijving van kaartbeeld-wijzigingen per tijdsnede. Conclusies en aanbevelingen betreffen de werk-processen achter de Begraven Landschappenkaart als digitaal product.
Over the last two centuries, channel volumes (below NAP ~MSL) have decreased by 1 to 4.6 Mm3 /yr on average, this trend was interrupted in the 1960ies and 1970ies when sediment was extracted from the system. Gas-extraction induced subsidence and especially sea-level rise will cause morphological changes the coming century. Assuming that channel and shoal morphology do not change, 1.5 to 5.3 Mm3/yr of sediment would be needed (for 0.25 and 1.2 m respectively sea-level rise in 2100). Although this is in the same order of magnitude as natural sediment import in the channels over the last two centuries, it is unknown whether the sediments can be provided. Because the estuary needs sediment, sand extraction can best be avoided. Stimulating saltmarsh growth, as has been done in the past, could help flood protection and at the same time reduce suspended sediment concentrations. We recommend to study the effect of this measure on the shoals and channels.
een groot aantal van de kadedelen een hoge archeologische verwachting bestond, diende voorafgaand aan de ingrepen in kaart te worden gebracht of de ontwikkeling tot verstoring van de in het plangebied eventueel aanwezige behoudenswaardige archeologische waarden zullen leiden. Vestigia heeft daarom in opdracht van het Hoogheemraadschap van Delfland voor het plangebied een archeologisch bureauonderzoek en een inventariserend veldonderzoek uitgevoerd.1 Het doel van het
bureauonderzoek was om op basis van de bestaande gegevens inzicht te verkrijgen in de bodemkundige, geo(morfo)logische, historisch-geografische, cultuurhistorische en archeologische kenmerken van het plangebied. Op basis van deze resultaten is een specifiek archeologisch verwachtingsmodel voor het
plangebied opgesteld. Vervolgens is een verkennend en karterend booronderzoek uitgevoerd, dat tot doel
had de specifieke archeologische verwachting te toetsen. Hiermee is bepaald of zich binnen het onderzoeksgebied behoudenswaardige archeologische resten (zouden kunnen) bevinden, die door de geplande bodemingrepen met verstoring worden bedreigd. In de ondergrond van het plangebied ligt op drie plekken een uitloper van de Gantel, een getijsysteem
dat actief was tot kort voor het begin van de Romeinse Tijd. Deze hoger gelegen zandige rug vormde in de Romeinse Tijd, de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd een interessante droge vestigingsplek in de nattere omgeving. Uit de Groeneveldse Polder zijn archeologische vindplaatsen uit deze drie perioden bekend. Voor de kadevakken bestond daarom voorafgaand aan het veldonderzoek een middelhoge tot
hoge verwachting op het aantreffen van sporen en vondsten of zelfs vondstlagen uit de Romeinse Tijd, de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd. Deze konden vanaf direct onder de bouwvoor tot in de top van de Gantelafzettingen worden aangetroffen.
Het karterende booronderzoek heeft een duidelijk inzicht geboden in de huidige bodemopbouw en de bewoonbaarheid van het plangebied in het verleden. Bij alle in het plangebied geplaatste boringen waren de natuurlijke lagen goed intact. Verstoring van de bovenlaag als gevolg van het huidige landgebruik beperkt zich tot de bouwvoor. Op vermoedelijk een kleine zijkreek van de Gantel in kadevak 4 is over
een afstand van circa 30 meter op circa 80 centimeter –mv een laag met fosfaat en grind gevonden, direct onder het onverstoorde jongere overstromingsdek. In één boring binnen deze zone is een secundaire archeologische indicator gevonden: op ongeveer 80 centimeter onder maaiveld werd in groengekleurde klei een coprolietfragmentje aangetroffen. Hierdoor kan met enige zekerheid worden vastgesteld dat
activiteit heeft plaatsgevonden op het Romeinse of vroegmiddeleeuwse niveau. Directe archeologische
indicatoren hiervoor ontbreken echter. Zogenaamde off-site sporen of structuren, zoals landinrichtingssporen uit de Romeinse Tijd of de Middeleeuwen zijn, hoewel niet aangetoond bij tijdens het veldonderzoek, wel te verwachten in de Groeneveldse Polder. Dergelijke sporen zijn goed bekend uit de omgeving. Gezien de lage dichtheid van dergelijke sporen in combinatie met de aard en oppervlakte van de ingrepen is het niet aannemelijk dat deze bij de geplande werkzaamheden zullen worden aangetroffen. Daarbij dient te worden aangemerkt dat wanneer deze sporen zich wel binnen de nieuw te graven teensloten zich aftekenen, bestudering
ervan op een dergelijk klein oppervlak niet tot kenniswinst zal leiden.
Het aardewerk uit de periode Middeleeuwen – Nieuwe Tijd dat tijdens de veldkartering in slootkanten en op het maaiveld rondom boerderij Harteveld is waargenomen, is hoogstwaarschijnlijk terug te voeren op het gebruik van het gebied in het verleden: mogelijk werd organisch materiaal uit afvalkuilen of beerputten gebruikt om het land vruchtbaarder te maken. Anorganisch materiaal dat zich eveneens in
deze kuilen bevond raakte hierdoor verspreid over de weilanden. Hoewel in de boringen binnen kadevak 2 geen scherven of andere primaire indicatoren zijn waargenomen, hebben het bureauonderzoek en de veldinspectie uitgewezen dat rond boerderij Harteveld vondsten uit de Nieuwe Tijd kunnen worden aangetroffen en sporen uit de Late Middeleeuwen kunnen worden verwacht.
Voor de uitvoering van de archeologische begeleiding is, conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.2) een Plan van Aanpak (PvA) opgesteld, gebaseerd op een door het bevoegd gezag goedgekeurd Programma van Eisen (PvE). Bij dit PvE is uitgegaan van een archeologische begeleiding conform ‘protocol opgraven’. De doorgraving van de Maassluissedijk is getrapt’ aangelegd en uitgevoerd met behulp van een graafmachine met gladde bak. Vanaf de kruin is zo een diepte van circa 7,5 m gerealiseerd. De werkwijze was zodanig dat elke ‘trede’ in principe direct op niveau is gebracht; van een laagsgewijze verdieping was dus geen sprake. Het (zuid)profiel en het vlak van de ontgraving opgeschaafd (machinaal en met de schep) en vervolgens gedocumenteerd. Bij de aanleg van de vlakken en profielen is eventueel vondstmateriaal verzameld en ingemeten. Tijdens de begeleiding zijn tevens enkele archeologische boringen verricht om voor de dieper gelegen bodemopbouw in kaart te brengen.
Op basis van de resultaten van onderhavig onderzoek is het dijklichaam met behulp van verschillende onderscheidende factoren ingedeeld in de volgende opbouwfasen (zie afbeelding 11, bijlage 1-3 ):
Fase 0: betreft de natuurlijke ondergrond (onder de dijk), die bestaat uit zandige/siltige klei met zandlagen, op een dunne veenlaag, op een kleipakket. De bovenste kleilagen zijn geïnterpreteerd als oeverwalafzettingen behorend bij een kreek, vermoedelijk gelegen ten zuidoosten het plangebied. De natuurlijke lagen liggen richting het noordwesten (onder de dijkkruin) steeds dieper, als gevolg van compactie onder de druk van het dijklichaam. Aan de noordwestflank van de dijk, zijn deze lagen aanmerkelijk dunner en ligt de veenlaag vrij ondiep. Op basis van de verrichte 14C-datering (203-107 v.Chr.) kan het bovenste natuurlijke kleipakket chronostratigrafisch gecorreleerd worden met het onderste deel van de Binnenpolderlaag (199 v.Chr. en 217 n.Chr.), gekarteerd ongeveer 1,0 km ten westen van het plangebied bij de Vergulde Hand. Deze ouderdom komt overeen met de vroege Duinkerke I afzettingen. De veenlaag en de kleilaag die hieronder
zijn aangetroffen, zijn nog ouder: mogelijk Late Bronstijd - Vroege IJzertijd.
Fase 1: de lagen van fase 1, aangetroffen in het oosten van het huidige dijklichaam, markeren vermoedelijk de kern en oudste generatie van de dijk. De kern bestaat uit humeuze zandige klei, vergelijkbaar met de aangetroffen natuurlijke ondergrond. De dijk is dus vermoedelijk aangelegd met materiaal uit de zeer directe omgeving. Fase 1 onderscheidt zich met name op basis van de structuur (geen plaggen) van de bovenliggende lagen. Indicatoren voor materialen of methoden gebruikt voor het funderen van de dijk zijn niet aangetroffen. Door het ontbreken van archeologische indicatoren kan de kern van de dijk alleen op basis van eerder historisch brononderzoek worden gedateerd in het tweede kwart van 12e eeuw.
Fase 2 en 3: de lagen van deze twee fasen hebben een opbouw waarin de plaggen duidelijk waarneembaar zijn. De lithologie en textuur van de plaggen komt overeen de natuurlijke ondergrond, zoals aangetroffen in het bovenste kleipakket. Mogelijk heeft het gat in en het grillige verloop van de natuurlijke ondergrond aan de buitendijkse zijde van fase 2 en 3 te maken met afgravingen voor de ophoging van de dijk. Buitendijks van fase 3 is mogelijk een vulling van een greppel aangetroffen die vermoedelijk aanwezig was tijdens fase 3.
Qua structuur, textuur en lithologie zijn fase 2 en 3 moeilijk te onderscheiden. De overgang tussen deze twee fasen is daarom bepaald op basis van het gradiënt verschil. In fase 2 en 3 is de top van de dijk richting het zuidoosten verplaatst, vermoedelijk door het aanbrengen van grond aan deze zijde. Op basis
van de het aardewerk van vondstnummer 3, aangetroffen in de lagen van fase 3, kan worden bepaald dat fase 2 dateert uit de periode tussen 1150 en 1250 n.Chr en dat fase 3 dateert van na 1250 n.Chr. Fase 4 en 5: op de ophogingen met plaggen van fase 2 en 3 liggen de homogenere kleilagen van fase 4 en 5. De structuur, textuur en lithologie van fasen 4 en 5 zijn wederom zeer vergelijkbaar. De bodemvorming in spoor 21 vormt echter een duidelijke scheiding tussen fase 4 en 5. Aan de top van fase 5 is op de kruin van de dijk een verharding van het oppervlak in de vorm van grind (S9) aangetroffen. Dit zou een oud wegdek kunnen voorstellen. Op basis van de baksteen van vondstnummer 2 kan worden vastgesteld dat fase 5 in ieder geval dateert uit de Nieuwe Tijd. Door het ontbreken van vondsten in de lagen van fase 4, kunnen deze niet nader worden gedateerd dan de periode tussen 1250 n.Chr. en de Nieuwe Tijd (1500-1950 n.Chr.).
Fase 6: boven de grindlaag aan de top van fase 5 bevinden zich tot aan het huidige maaiveld / wegdek de meest recente ophoging, bestaande uit wegdek, talud, greppels en de huidige bouwvoor. Deze lagen zijn gedurende de laatste 50 jaar aangebracht. In zijn algemeenheid is het opvallend dat de lagen / sporen van fase 2 tot en met 5 allen worden afgesneden door de bouwvoor in het noordwesten van het dijklichaam. Dit toont aan dat de dijk ter plekke van de afgraving gedurende zijn bestaan niet alleen steeds buitendijks is versterkt, maar dat hij tevens enigszins is verlegd in zuidoostelijke richting. Tijdens het verleggen zijn de oudere lagen aan de binnendijkse zijde vergraven / opgeruimd en wellicht (her)gebruikt voor het ophogen van het dijklichaam aan de buitendijkse zijde.
De stabiliteit wordt onder andere bepaald door de erodibiliteit en de kans op het ontstaan van zettingsvloeiing. De erodibiliteit is afhankelijk van de samenstelling van de oevers en onderwatertaluds tot op de diepte van de geulbasis en de samenstelling van het sediment waarin de basis van de riviergeul is ingesneden. De lithologische opbouw van de oevers, onderwatertaluds en het materiaal waarin de basis van de watervoerende geul van de Lek is ingesneden, is bepaald in lithologische dwars- en langsprofielen. De ruimtelijke verbreiding en de diepteligging van zand in de ondergrond is ook weergegeven in een zanddieptekaart.
In stroomafwaartse richting van Hagestein naar Kinderdijk neemt de diepte van de pleistoceen daloppervlak toe en ook het verschil met de gemiddelde bodemligging van de Lek. In het stroomopwaartse deel kruist de Lek veelvuldig oudere holocene stroomgordels. Stroomafwaarts van Vianen neemt dit significant af. Stroomopwaarts van Schoonhoven worden zandige meeropvullingen aangesneden. In het meest stroomafwaartse gedeelte kruist de Lek enkele grote rivierduincomplexen. Het voorkomen en de diepte van de erosiekuilen is positief gerelateerd aan het voorkomen van deze Holocene zandbanen, zandige meervullingen en Pleistocene rivierduinen in de ondiepe ondergrond.
Het was mogelijk om voor lithologische eenheden (10 typen zand, klei en veen) de erodibiliteit te karakteriseren. De erodibiliteit van zand is vastgesteld op basis van de relatie tussen de mediane korrelgrootte en de kritieke Shields'-waarde. De erodibiliteit van klei en veen is bepaald op boring/sondering combinaties. De kans op het ontstaan van zettingsvloeiing als gevolg van belasting van de oevers en onderwatertaluds van de Lek is bepaald voor dezelfde boring/sondering combinaties.
NW Germany (Saalian Drenthe Substage). This left many geomorphological features in the landscape,
e.g. ice-pushed ridges, sandurs and glacial basins. Throughout the 20th century extensive research has
been revealed on this geomorphological assemblage and produced interpreted sequence of glacial
events, known as glaciation phase models. The successive competing phase models of the 1960ties to
the 1990ies each appear biased to specific features, subregions and types-of-data. At present, new data
and insights exist that have risen since the construction of the currently established models.
In this research the sequence of events was newly reconstructed, aiming to unify the evidence in NW
Germany with that in the Netherlands. I collected geological-geomorphological evidence (literature
inventory) and newly interpreted high-resolution elevation data in an inventory GIS. The conceptual
phase models and related glaciological processes during the glaciation were reviewed, responsible for
the eventual ice-margin landscape. Elements of ‘classic’ knowledge and new lines of reasoning are
each outlined. The newly constructed phase model recognises three phases towards maximum icesheet
extent, one transition phase and two deglaciation phases. The GIS stores the preferred phase
model, as well as earlier interpretations.
lived in the region of Deventer-Zutphen. In this time some major hydrological and
vegetational developments occurred, which most likely affected behavior and living conditions of the
Mesolithic people. This study offers a palaeo-hydrological and palaeo-vegetational reconstruction of
the Deventer-Zutphen area for the Mesolithic. Due to the uncertainties involved in the groundwater
level reconstruction, several scenarios are outlined for the palaeo-hydrological development of the
region. In most of the scenarios, succession caused the vegetation to become very dense during the
Mesolithic, whereas the groundwater level probably raised. These factors all have their implications
for the vegetation development and the food resources and accessibility of the area. Most likely, the
amount of resources decreased and the landscape became more challenging to cross for the Mesolithic
hunter-gatherers, implying that the area became less attractive to live in. The preferred scenario, together
with the other scenarios will serve as input for new studies that can improve the understanding of the
relation of palaeo-landscape and archaeology.
flood basins is known in exceptional high detail. This is due
to a long history of intensive geological, geomorphological,
and archeological research by various universities and knowledge institutes and archaeological consultancy companies.
A first reconstruction showing the build-up and palaeogeographical development of the delta in 500 year
time-slices was published by Berendsen & Stouthamer (2001). The mapping and the GIS to maintain it turned out to be of great value for academic and applied studies in archaeology,
hydrology and sedimentary geology. Now, more than a decade later, knowledge of the evolving delta river network
has majorly grown in both coverage and accuracy. This was reason to majorly update and expand the reconstruction
and GIS database of the Rhine-Meuse delta. With the expansion of the mapping, the reconstruction of the palaeogeographical
development and avulsion history have also been updated. Our contribution shows the new reconstruction
and embedded avulsion history, and highlights the most important controls and lessons learned since 2001.
population. This contribution explores landscape dynamics of the Dutch coastal area in the first millennium AD and its possible influences on occupation patterns.
Our research programme focuses on analysing and reconstructing the complex and dynamic interplay between cultural, landscape and vegetation changes during Roman and early-medieval periods. These reconstructions take place within three complementary PhD-projects, in the realms of archaeology (subproject A), physical geography (subproject B) and palaeoecology (subproject C). Subproject A focuses on occupation patterns (e.g. historical route networks, long-distance trade relations, settlement patterns) and land use in the river and Pleistocene sandy regions. Subproject B studies natural geomorphological landscape dynamics in the Netherlands, and subproject C focuses on vegetation developments and climatic changes during these periods. The interaction between these subprojects is not only achieved by comparing synthesised datasets, but also by studying common and complementary research questions.
For both the delta plain and the coastal area an innovative GIS was built including all deposits of Late Holocene age. Using this GIS, new detailed palaeogeographical maps of the delta plain area were made and combined with surface elevation reconstructions. When these maps were combined with settlement data, they showed that settlements preferentially persisted on the higher elevated areas in the landscape. Additionally, a palaeogeographical GIS was used to visualise storm surge sea ingressions in the Dutch coastal area during different time steps. Again these detailed landscape reconstruction were combined with settlement patterns (subproject A), this comparison demonstrated that anthropogenic induced flooding occurred at a dramatic scale. By comparing different sections along the coast it is shown that areas with wide peat areas and few beach barriers faced the most dramatic consequences ofthese flooding events.
The palynological records reflects the Late Roman period as a reforestation phase. This reforestation is most pronounced in the southern part of the Netherlands. Not only is this reforestation the result of a decrease in population, less intensive farming practices seem to be an additional factor. Using all available palynological data and abiotic landscape maps vegetation reconstructions are made for three time slices showing the shifting vegetation patterns (van Beek et al., 2015; Bouman et al., 2013) .
On a supra-regional scale historical route networks in the Netherlands both in the Roman period and Early Middle Ages have a clear link to landscape settings. As such these networks can be modelled using detailed geoscientific and archaeological data (Van Lanen et al., 2015a). Validation of these models using archaeological data showed that over 89% of the Roman and 83% of the early-medieval routes could be correctly modelled (Van Lanen et al., 2015b) and almost 25% of these routes are persistent to at least the period around AD 1600 (Van Lanen et al., submitted).
The final results of the project will be synthesized in an interdisciplinary reconstruction of the dynamic interactions between cultural and landscape factors between AD 300 and 1000 in the Lowlands and a broader northwest-European context. The study will greatly improve our understanding of the development of the early-medieval Lowlands and strongly enhance the scientific framework for future research to this key period.
We consider processes from the marine realm and from the hinterland, with natural and human-induced forcings. Feedbacks between these protecting landscape elements, the degree of peat land loss and human occupation are evident from details in the Late Holocene evolution.
From 5 to 2.5 ka, the coastal evolution in most coastal segments was essentially characterised by stabilisation. Under steadily decreasing rates of sea level rise a matured barrier system protected a wide back-barrier area that saw extensive peat formation. In the last 2.5 ka however, large areas of the coastal plain area became ingressed and marine inundated, mainly as a consequence of human reclamation. Especially the peat lands in coastal segments with narrow beach barriers were more sensitive to flooding and ingression. These saw series of new tidal inlet systems develop that partly silted up again.
Coastal segments that had received abundant fluvial and marine sediment supply in times before, were much less affected by Late Holocene ingressions. The wide barrier complex and tidal-river levee systems in the back-barrier area helped preventing ingression. In the Northern Netherlands, accretion of salt marsh ridges took place half way in the back-barrier area, while regional ingression and loss of peat land occurred in further inland areas.
To achieve this, we developed a GIS containing geological-geomorphological elements from tidal systems (channels, tidal flats and salt marshes). Knowledge on the geological development of the tidal systems is documented in the GIS allowing mapping of coastal evolution. By comparing these coastal-evolution maps with archaeological data, interaction between landscape changes and settlements can be hypothesized.
At the onset of the Early Middle Ages, first results suggest silting up of tidal inlets along the Dutch coast coinciding with an increased settlement density in the waning tidal areas. Meanwhile, large-scale extension of tidal systems at the expense of habitable land occurred in the SW part of the Netherlands. Adversely, at the end of the Early Middle Ages the SW part of the Netherlands silted up and some large sea ingressions took place in the northern part of the Netherlands. In both of these regions the current archaeological data does not yet reveal a clear pattern.
Geological mapping of Holocene deposits of coastal plains, such as that of The Netherlands can reach high resolution (dense population, diverse applied usage) and good time control (14C dating, archaeology). The next step is then to create time sliced reconstructions for stages in the Holocene, peeling of the subrecent and exposing past relief situation. This includes winding back the history of sea-level rise and delta progradation etc. etc. So far, this has mainly be done as 2D series of landscape maps, or as sea-level curve age-depth plots.
In the last decade, academic and applied projects at Utrecht University, TNO Geological Survey of The Netherlands and Deltares have developed palaeoDEMs for the Dutch low lands, that are a third main way of showing coastal plain evolution. Importantly, we produce two types of palaeoDEMs: (1) geological surface mapping using deposit contacts from borehole descriptions (and scripted 3D processing techniques – e.g. Van der Meulen et al. 2013) and (2) palaeogroundwater surfaces, using sea-level and inland water-level index-points (and 3D kriging interpolations – e.g. Koster et al. 2016). The applications for the combined palaeoDEMs range from relative sea-level rise mapping and assessment of variation in rate of GIA across the coastal plain, to quantification of soft soil deformation, to analysis of pre-embankment extreme flood levels.
Koster, K., Stafleu, J., & Cohen, K.M. (2016). Generic 3D interpolation of Holocene base-level rise and provision of accommodation space, developed for the Netherlands coastal plain and infilled palaeovalleys. Basin Research. DOI 10.1111/bre.12202
Van der Meulen, M.J., Doornenbal, J.C., Gunnink, J.L., Stafleu, J., Schokker, J., Vernes, R.W., Van Geer, F.C., Van Gessel, S.F., Van Heteren, S., Van Leeuwen, R.J.W. & Bakker, M.A.J. (2013). 3D geology in a 2D country: perspectives for geological surveying in the Netherlands. Netherlands Journal of Geosciences, 92, 217-241. DOI 10.1017/S0016774600000184