Yiɣi chaŋ yɛligu maŋamaŋa puuni

Siliminsili

Diyila Dagbani Wikipedia
Siliminsili
Country
ISO 639
ISO 639-1 en
ISO 639-2 eng
ISO 639-3 eng

E-Class


Silimiinsili (English language)[1]Silimiinsili nyɛla West Germanic balli shɛli din be Indo-European balli daŋ ni ka bɛ booni ninvuɣ' shɛba ban yɛri lala balli ŋɔ Anglophones, di daa pilli la England zaŋ n-ti Great Britain.[2][3][4]Ninvuɣ' so yuli bɛ ni zaŋ n-ti balli ŋɔ nyɛ Angles, Germani ninvuɣ shɛba ban daa yi labi Britain ninvuɣ' yino.

Silimiinsili nyɛla bal' shɛli niriba pam ni yɛri dunia zaa, di daa na nyɛla balli shɛli British Empire mini United States nima ni tuui yɛra.[5] Silimiinsili nyɛ din pahiri ata balli shɛŋa niriba pam ni yɛra bahindila Mandarin Chinese mini Spanish nyaaŋa;[6] Di ni lahi nyɛ balli shɛli din pahiri ayi niriba ni bɔhim balli shɛŋa ni duniya zaa ka ban bɔhin li ŋɔ gari balli ŋɔ bilichininima.

Silimiinsili nyɛla balli shɛli bee di nyɛla din pahi balli shɛŋa ni tiŋgbana pam ni saɣi n-ti ka yɛra kamani India, Ireland n-ti pahi Canada). Tiŋgbani shɛŋa ni di ni nyɛ balli shɛli bɛ ni yɛri gari ballli kam kamani United States mini United Kingdom.[7] Di nyɛla din pahi balla zaŋ n-ti United Nations, European Union n-ti pahi tiŋduya tiŋgbani shɛŋa. Di lahi nyɛla din leei de facto lingua franca zaŋ n-ti tabibi, tiŋduya dabiligu niŋbu, binyɛra laasabu malibu, diɛma diɛmbu shee n-ti pahi pohim zuɣu .[8] Ninvuɣ shɛba ban yɛri silimiinsili Germanic balli ni nyɛla kɔbigi puuni vaabu pisopɔin ka lahabali daa yina wuhira ni ninvuɣ shɛba ban yɛri silimiinsili duniya zaa kalinli nyɛla din gari 2 billion.[9] Silimiinsili kurili nyɛla din laɣim West Germanic bachinima kumsim.[10][11][12]

Anglic languages
  English
  Scots
within the Anglo-Frisian languages, which also include within the North Sea Germanic languages, which also include
  Low German/Saxon;
within the West Germanic languages, which also include
  Dutch in Europe and Afrikaans in Africa
...... German (High):
  Upper
...... Yiddish
A family tree of the West Germanic language family

Silimiinsili nyɛla Indo-Europenima balli ka nyɛ din yina West Germanic laɣingu zaŋ n-ti Germanic balla.[13] Silimiinsili kurili din daa piligi Germanic balli ni mini "linguistic continuum" nyɛla balli shɛŋa din leei Anglic balli din be British Isles ka di gba leei Frisian balla puuni shɛli mini Low German /Low Saxon. Frisian balla ŋɔ mini Anglic balla nyɛ din leei Anglo-Frisian balla ka nyɛ din ŋmani siliminsili. Low German/Low Saxon gba nyɛla din ŋmani silimiinsili, Frisian balla mini Low German nyɛla bɛ ni laɣim shɛli leei North Sea Germanic balla amaa di laɣimbu ŋɔ nyɛla shɛba ni na ŋmɛri shɛli nangbankpeeni .[11] Silimiinsili kurili nyɛ din leei "Middle English" ka di gba leei Modern English.[14] Bachinima kumsim zaŋ n-ti Old mini Middle English gba nyɛla din leei Anglic balla kamani Scots [15] ka Fingallian Mini Yola balli zaŋ n-ti Ireland gba nyɛ din ŋmani taba.[16]

Walinginsim shɛli din daa be silimiinsili balli ni nyɛ bɛ ni daa booni shɛli silimiinsili kurili bee "Anglo-Saxon", di nyɛla din yina laɣingu zaŋ n-ti North Sea Germanic balli ni ka daa zaŋ li kpɛ Britain 5th century saha. Silimiinsili kurili balli ŋɔ nyɛla bɛ ni daa taɣi shɛli bela 8th mini 9th centuries. "middle English" nyɛla bɛ ni daa piligi shɛli 11th century, di daa piligimi Norman Conquest zaŋ n-ti England nyaaŋa ka bɛ daa zaŋ French kurili pahi silimiinsili zuɣu.[17][18]

Saha ŋɔ silimiinsili nyɛla bɛ ni daa piligi shɛli 15th century ka daa piligi li ŋɔ ni "Great Vowel shift", di nyaaŋa ka daa nyari di bachinima Latin mini Greek bachinima ni. Bɛ daa sabi balli ŋɔ niŋ King James Bible mini William Shakespeare tuma nima ni.[19][20] Ninvuɣ shɛba ban sabiri paari binyɛra zuɣu nyɛla ban sabiri silimiinsili.[21]

Three circles of English-speaking countries

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]
Percentage of London residents for whom English was their primary language as of 2021
Braj Kachru's Three Circles of English
Braj Kachru's Three Circles of English

Indianima balli bɔhinda Braj Kachru nyɛla ŋun daa waligi tiŋgbani shɛŋa ban yɛri silimiinsili "three circle models".[22]

Kachru yɛigu zaŋ jandi taarihi zaŋ n-ti silimiinsili wuligi kpɛ tiŋgbani koŋkoba. Lala "three circle model" ŋɔ nyɛla din taɣiri saha kam.[23]

Tiŋgbana shɛŋa ban nyɛ bilichini zaŋ n-ti silimiinsili balli nyɛ United States, Australia, Canada, Ireland n-ti pahi New Zealand, ni ka niriba pam yɛri silimiinsili ka South Africa niriba pirigili gba nyɛ ban yɛri silimiinsili. Tiŋgbani shɛŋa din nyɛ bilichininima zaŋ n-ti silimiinsili balli nyɛ din doli na ŋɔ United States (kamani 231 million),[24] United Kingdom (60 million),[25][26][27] Canada (19 million),[28] Australia (kamani 17 million),[29] South Africa (4.8 million),[30] Ireland(4.2 million) n-ti pahi New Zealand (3.7 million).[31] Lala tiŋgbana ŋɔ ni, bihibihi nyɛla ban bɔhindi silimiinsili bɛ lammba sani mini bɛ ʒilɛli ni nima sani.[32] Silimiinsili balli ŋɔ nyɛla din wuligi yina lala tiŋgbana ŋɔ ni.[23]

Vihigu nyɛla din wuhi ni tiŋgbani shɛŋa ban gba yɛri silimiinsili ŋɔ pam pahi ayi nyɛla ban gba paai 470 million zaŋ chaŋ 1 billion.[7] Balli bɔhindi baŋda David Crystal nyɛla ŋun yɛli ni ninvuɣ shɛba ban pa silimiinsili balli bilichinima zaŋ n-ti ninvuɣ shɛba ban nyɛ silimiinsili balli bilichinima nyɛla 3:1.[33] Kachru "three-circles model" ŋɔ wuhiya ni "outer circle" tiŋgbana nyɛ Philippines,[34] Jamaica,[35] India, Pakistan, Singapore,[36] Malaysia n-ti pahi Nigeria[37][38] Lala tiŋgbana ŋɔ pirigili nyɛla ban bɔhim silimiinsili ka tooi nyɛ ban yɛri li bɛ shikuruti ni, yiŋ, daabiligu shee.[39]

Pie chart showing the percentage of native English speakers living in "inner circle" English-speaking countries.[citation needed][when?] Native speakers are now substantially outnumbered worldwide by second-language speakers of English (not counted in this chart).

  US (64.3%)
  UK (16.7%)
  Canada (5.3%)
  Australia (4.7%)
  South Africa (1.3%)
  Ireland (1.1%)
  New Zealand (1%)
  Other (5.6%)

Silimiinsili nyɛla din ka yɛligu shee ka di wuhiri ni ka tiŋgbani yini koŋko zali di yunsibu zalikpana.[40][41][42][43] Niriba tooi mali silimiinsili wuligiri lahabali ka yɛri li tamdi di bolibu zalikpana zuɣu.[44] Amaa lahabalitiriba gba nyɛla ban sabiri bɛ lahabali tamdi silimiinsili zalikpana zuɣu ka di wuhiri ni lala zalikpana ŋɔ nyɛla din be tiŋgbani kam amaa ka tiŋgbani yini koŋko.[45]

Americanima nyɛla ban tooi wumdi British yɛlitɔɣa ka British nima gba nyɛ ban tooi wumdi Americanima yɛltɔɣa. Ninvuɣ shɛba zaa ban yɛri silimiinsili nyɛla ban tooi wumdi duniya zaa ladio mini telivisa zuɣu silimiinsili yɛltɔɣa.[46] [47]

Taarihi zaŋ jandi silimiinsili yɛriba tiŋgbana nyɛla din be Britain sambani ka nyɛ ban sɔŋ tiŋgbani shɛŋa ka bɛ gba baŋ silimiinsili balli tiŋgbana kamani South Africa, Australia n-ti pahi New Zealand.[48] Ninvuɣ shɛba ban chaŋ kpɛ United States ka pa British bilichinima nyɛla ban gba bɔhim silimiinsili. Saha ŋɔ United States salo ban gari bɛ kalinli pirigili nyɛla ban yɛri silimiinsili koŋko .[24][49]

  • Australia nyɛla ban ka balli yini koŋko.[50]
  • Canada, silimiinsili mini French nyɛ bɛ ni yɛri balli shɛŋa .[51][52] Silimiinsili nyɛla balli shɛli koŋko tiŋgbani shɛŋa ni amaa Quebec's nima zaa nyɛla ban yɛri French.[53]
  • Silimiinsili nyɛ balli shɛli din pahi ayi Irelandnima ni yɛri balli shɛŋa pam ni ka Irish nyɛ tuuli balli shɛli bɛ ni yɛra ni.[54]
  • New Zealand nyɛ luɣishɛli niriba pam ni yɛri silimiinsili tiŋgbani shɛli, di balla ayi shɛŋa din pahi ka sokam yɛri nyɛ Māori[55] mini New Zealand buɣisibu balli.[56]
  • United Kingdom nima nyɛla ban ka balli yini shɛli bɛ ni saɣi n-ti ka sokam yɛra. Wales mini Northern Ireland, silimiinsili nyɛ balli shɛli bɛ ni yɛri pahiri Welsh[57] mini Irish. [58] Scotland mini England gba nyɛla ban ka balli yini shɛli sokam ni saɣi n-ti ka yɛra.
  • United States gba nyɛla ban ka balli yini shɛli sokam ni saɣi n-ti ka yɛra ni bɛ tiŋ'kara ni .[59][60] Silimiinsili nyɛla balli yini shɛli sokam ni saɣi n-ti shɛli bee ka bɛ yɛra tiŋgbani maa yaɣa pihita ni ayi ni.[61]

English as a global language

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]
Countries in which English language is a mandatory or an optional subject[62]
  English is a mandatory subject
  English is an optional subject
  No data
English Proficiency Index by country as of 2014[63]
  Very high proficiency (80–100%)
  High proficiency (60–80%)
  Moderate proficiency (40–60%)
  Low proficiency (20–40%)
  Very low proficiency (0.1–20%)
  No data

Silimiinsili balli nyɛla balli shɛli zaŋ n-ti silimin bilichinima.[64][65] Silimiinsili nyɛla din wuligi kpɛ tiŋgbani kam ka niriba pam tooi yɛri bɛ tiŋgbana ni mini tiŋduya fiila dibu ni. Niriba pam nyɛla ban bɔhim silimiinsili balli ŋɔ.[66] Niriba pam ban yɛri silimiinsili Afirika nyɛla ban pahi "Afro-Saxon" balli ni ka di nyɛ din zaŋ Afirika tiŋgbana laɣim taba ka bɛ zaa wumdi taba yɛltɔɣa.[67]

Maŋsulinsi deebu British Empire sani bin din gbaai yuuni 1950s mini yuuni 1960s, lala tiŋgbana ŋɔ nyɛla ban daa bi zaɣisi silimiinsili amaa ka daa kuli tuɣi silimiinsili ŋɔ bɔhimbu mini zaŋ tum tuma maŋsulinsi deebu nyaaŋa.[68][69][70]Ŋmahinli kamani Indianima nyɛla ban daa baŋ silimiinsili saha shɛli gbaŋpiɛlla ni daa gbubi ba hali ni zuŋɔ silimiinsili nyɛla balli shɛli sokam ni saɣi n-ti ka yɛri India.[71] Silimiinsili lahi nyɛ balli shɛli din niŋ bayana pohim zuɣu mini sabibu ni ka silimiinsili balli buku shɛŋa Indianima ni sabi zaŋ wuhi salo nyɛ din dɔ buta zuɣu duniya zaa bahindila US mini UK.[72] Din pahira, ka silimiinsili nyɛ tuuli balli zaŋ n-ti India amaa ka salo pam nyɛ ban yɛri li ka kɔbigi puuni vaabu dibaa anu nyɛ ban ni tooi yɛlli viɛnyɛla India.[73][74] David Crystal nyɛla ŋun daa yɛlli yɛltɔɣa yuuni 2004 wuhiri ni ti yi zaŋ ninvuɣ shɛba ban nyɛ silimiinsili bilichinima mini ban pa di bilichinima ka yɛri silimiinsili India kalinli yi laɣim taba nyɛla din gari tiŋgbani kam duniya zaa,[75] amaa ninvuɣ shɛba ban nyɛ ban ni tooi yɛlli silimiinsili India kalinli nyɛla niriba ni bɛ tooi mi shɛli ka baŋdiba pam nyɛ ban yɛlli ni United States nyɛla din mali ninvuɣ shɛba ban yɛri silimiinsili gari India.[76]

Saha ŋɔ silimiinsili, nyɛla bɛ ni buɣisiri shɛli saha shɛŋa duniya zaa tuuli "lingua franca",[77][78] di ni lahi nyɛ tuuli duniya zaa balli.[79][80] Silimiinsili nyɛ balli shɛli lahabalitiriba ni sabiri shɛli wuhiri salo, di ni ka bɛ lahi tooi mali sabiri niŋdi bukunima wuhiri salo, tiŋduya fiila dibu, tabibi yɛltɔɣa zaŋ wuhi salo ni gba silimiinsili ni ka bɛ tooi sabiri li n-ti pahi tiŋduya dabiligu shee di ni ka bɛ yɛra.[80] Silimiinsili nyɛla balli shɛli tiŋgbani kam din be duniya zaa ni yɛra.[81] Seaspeak mini Airspeak nyɛla tiŋduya balla zaŋ n-ti ninvuɣ shɛba ban chani kom ni [82] mini aleepili ni bee pohim zuɣu.[83] Silimiinsili nyɛla balli shɛli niriba ni daa bɛ tooi yunsiri shɛli French mini German tabibi vihisi ni amaa silimiinsili ka bɛ pa mali niŋdi bɛ binshɛɣu kam saha ŋɔ.[84] Di nyɛla balli shɛli niriba pam ni daa bɛ yɛri French yuuni 1919.[85] Saha shɛli bɛ ni daa piligi United Nations saha shɛli duniya zaa tɔbu din pahiri ayi ni daa naai, silimiinsili nyɛla din daa na bi niŋ bayana[86] amaa saha ŋɔ di ni pa nyɛ balli shɛli duniya zaa ni yɛra tiŋduya daabilim shee.[87] Di nyɛla din pahi United Nations balla ayobu shɛŋa sokam ni yɛra la puuni.[88]

Tiŋduya laɣinsi kamani European Free Trade Association, Association of Southeast Asian Nations (ASEAN),[89] mini Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC) nyɛla ban yɛri silimiinsili bɛ laɣinsi hali ni ninvuɣ shɛba ban be di ni maa gba yi pa silimiinsili bilichinima. Ka European Union (EU) nyɛ ban tiri niriba soli ka bɛ piiri tiŋgbani maa ni balli yini yɛra bɛ laɣinsi ni.[90]

Siliminsili bachinima ni booni shɛm mini di ni kumdi shɛm malila waliginsim zuliya kam zilinli zuɣu, amaa ka di lee bi tooi chirimdi di alizam dibu. Bachinima bolibu taɣirila bachinima kumsi (i.e. yɛltɔɣa kumsim din tiri di gbunni waliginsim), ni bachinima ŋmebu kumsim bɔlibu.[91] Lahabali ŋɔ buɣisirila bachinima ni kumdi shɛm United Kingdom mini United States.

Bachinima dalima din tum tuma gbunni ŋɔ yimina "International Phonetic Alphabet" (IPA) ni.[92][93][94]

Siliminsili konsonantinima bachinima ŋmebu pam malila bachi pishi ni anahi (bee pshi ni ayɔbu /x/ n-ti pahi (/ʔ/)) . Konsonantinima nambu din doli ŋɔ na nyɛla California Silimisili ni saɣiti shɛli,[95] n-ti pahi RP ni zani ti shɛli.[96]

Konsonantinima bachinima ŋmebu
Bilabial Labiodental Dental Alveolar Post-
alveolar
Palatal Velar Glottal
Nasal m n ŋ*
Plosive p b t d k ɡ (ʔ)
Affricate
Fricative f v θ ð s z ʃ ʒ (x) h
Approximant Central ɹ** j w
Lateral l

* The sound /ŋ/ can only occur as a coda.

** Conventionally transcribed /r/

Teebuli maa puuni, binyɛra kamani (zanibu bihi) yi ti laɣim taba, kamani /p b/, /tʃ dʒ/, ni /s z/, tuuli dini maa m-mali yaa ka di paya maa nyɛ zaɣ'gbariŋ. Bachinima kamani /p tʃ s/ boonimi n-darigiri jila ka vuhim mi ʒiri bachi gbarima, kamani /b dʒ z/, ka zooi ka di ka kukoli. Bachi gbarima tooi yirimina bachinima tuuli bɔlibu ni bela, ka yirina viɛyɛla vaawulinima sunsuuni. Bachinima kamani /p/ malila nahingban shɛŋa dabam zuliya shɛŋa ni: Di boonimi ni vuhim vuhibahina [pʰ] di yi ti yina di o bachinima din kahim ni, amaa ka biu tuhiri vuhim saha shɛŋa, ka bɛ tooi zooi ka di bahiri [p̚] bee [ʔp] di bahigu. Bachi gansi ni, Bachin din kani na ka tiri bachi din mali yaa bi darigira: dini n-nyɛ 'nip" nyɛla din mali vaawuli din bi darigira (bachinma ŋmebu ni, amaa ka bachinima pebu ni) n-gari nib [nɪˑb̥] (Lihimi gbunni ŋɔ).[97]

  • zanibu bihi din ka yaa: bin [b̥ɪˑn], about [əˈbaʊt], nib [nɪˑb̥]
  • Zanibu bihi din mali yaa: pin [pʰɪn]; spin [spɪn]; happy [ˈhæpi]; nip [nɪp̚] or [nɪʔp]

RP puuni, bachinima din nyɛt /l/, malila pubu buyi: din ne [l], kamani neesim ni, ni din mali zimsim [ɫ], kamani din pali ni.[98] GA malila zimsim l luɣa pam ni.[99]

  • din ne l: RP light [laɪt]
  • din mali zimsim l: RP and GA full [fʊɫ], GA light [ɫaɪt]

Nyeeni konsonantinima zaa (koma /l, r/ ni nyevoya ni /m, n, ŋ/) yirimina bachinma din ka kumsim ni, ka doli taba di yi ti kanina konsonantinima bahigu.[100]

  • nyevoya ni bachinima din ka kumsi: "clay" [kl̥eɪ̯]; "snow" RP [sn̥əʊ̯], GA [sn̥oʊ̯]
  • nyevoya ni bachinima din pe taba: "paddle" [ˈpad.l̩], "button" [ˈbʌt.n̩]
Closing diphthongs
RP GA Word
bay
əʊ road
cry
cow
ɔɪ boy
Centring diphthongs
RP GA Word
ɪə ɪɹ peer
ɛɹ pair
ʊə ʊɹ poor
Monophthongs
RP GA Word
i need
ɪ bid
e ɛ bed
æ back
ɑː ɑ bra
ɒ box
ɔ, ɑ cloth
ɔː paw
u food
ʊ good
ʌ but
ɜː ɜɹ bird
ə comma

Vaawulinima bolibu malila waliginsim zuliyanima sunsuuni ka ka di nyɛ din yi polo yɛltɔɣa ni zaŋ chaŋ nira ni yina zuliya shɛli ni. Teebuli din doli ŋɔ na kalila vaawulinima ŋmebu (RP) mini (GA) ni, ni bachinma shɛhira shɛŋa ni di ni be bala ni. Vaawulinima maa dalim mi ni dalima din yina "International Phonetic Alphabet" ni; din zaŋ ti RP nyɛla din za di naba zuɣu British bachinma kahigibu kundunima ni.[101]

RP puuni, vaawuli waɣilim malila di ŋmebu; Vaawuli waɣila dalindimi ni ː teebuli din do zuɣusaa ŋɔ ni, kamani vaawuni zaŋ ti "need" [niːd] zaŋ dalim "bid" [bɪd]. GA puuni, vaawuli waɣilim bi za yim.

RP mini GA ni zaa, vaawuli bachinma ŋmebu niŋdi la zaɣi jia pɔi ni ni konsonatinima din mali yaa, kamani /t tʃ f/, amaaa ka ni konsonantinima din ka yaa kamani /d dʒ v/ bee: kamani, vaawulinima din be "rich" [rɪtʃ], "neat" [nit], mini "safe" [seɪ̯f] ni nyɛla din ji ni vaawulinima din be "ridge" [rɪˑdʒ], "need" [niˑd], n-ti pahi "save" [seˑɪ̯v] ni, ni "light" [laɪ̯t] vaawuli nyɛla din ji n-gari "lie" [laˑɪ̯]. Ka di daliri nyɛla vaawulinima din ka yaa ka kumsi bachinima bahigu, vaawuli kumsi kpala talahi ni wuhi vaawuli din mali yaa bee din ka yaa.[102]

Vaawuli din nyɛ /ə/ yirimina bachinma din bi kahim ni ka tooi yooi pam zaashe shɛŋa ni.[103][104] Zuliya shɛŋa bi kahindi /ɪ/ mini /ə/ zaashe shɛŋa ni, kamani "rabbit" mini "abbot" bachi kumsim taba dolibu ni.[105] GA /ɜr/ mini /ər/nyɛla "r-coloured vowel" [ɚ], kamani "further" ni [ˈfɚðɚ] (bachi ŋmebu pebu ni /ˈfɜrðər/), RP ni bahi shɛli ka di nyɛ [ˈfəːðə] (bachi ŋmebu /ˈfɜːðə/).[106]

Siliminsili pebu chanimi ni pebu soli din nyɛ vaawuli kumsi. Pebu piligu mini di bahigu nyɛla suhuyurilim. Di ni tooi piligi ni konsonantinima kumsim dibaa ata, kamani "sprint" /sprɪnt/ ni, ka naai ni dibaa anu, kamani "angsts" /aŋksts/ zuliya shɛŋa ni. Lala dini ŋɔ tila Silimisili pebu din nyɛ, (CCC)V(CCCCC), ka C zaniti konsonanti ka V zaniti vaawuli; bachi din nyɛ "strengths" /strɛŋkθs/ nyɛla din mali yɛligola Siliminsili ni.[107]

Stress, rhythm and intonation

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Kahimbu nyɛla din kpa talahi Siliminsili ni. Bachi shɛŋ kahindi mi, ka shɛŋa mi bi kahinda. Kahimbu laɣindila waɣilim, darigibu, vaawuli darija, ka taɣiri kumsim saha shɛŋa. Bachi kahinda boonimi niŋdi waɣiliga gari bachinima di bi kahim, ka vaawulinima din be bachinima din bi kahim ni filimda ka vaawulinima din be din kahim ni i ka lala.[108] Bachi shɛŋa ni, di bahi bahindi bachinima din tuma ji ni bachiniŋda di buɣisiri ni kamani "can", malila di zaɣ'gbarima mini din mali yaa di yi niŋ ka di ti za kahimbu bee din bi kahim zaani.

Bachinma kahimbu Siliminsili ni malila di ni ŋmeri shɛm, ka bachi shɛŋa waligibu yirina di kahimbu ni. Kamani ŋmahinli, bachi din nyɛ "contract" kahimla tuuli (/ˈkɒntrækt/ KON-trakt) di yi ti zani bachinamdili zaani, amaa bahigu ni (/kənˈtrækt/ kən-TRAKT) gbunni balibu ni (kamani shɛhira, "n-filim galisim") di yi ti zani bachinamdili zaani.[109][110][111][112]

Bachinima kum doli taba, Siliminsili nyɛla bɛ ni buɣisi shɛli bachinma-saha kahimbu balli, ka di wuhiri ni saha din be bachinima kahimbu sunsuuni nyɛla yim.[113] Bachi kahinda bɔlibu darigirimi, amaa bachinma din bi kahim bi darigira. Vaawulinima din be bachinma din bi kahim ni gba bi darigi, ka vaawuli jiya ŋmaabu filimdi di zaŋ maŋ'tali: Vaawuli filimbu.[114]

Varieties of Standard English and their features[115]
Phonological
features
United
States
Canada Republic
of Ireland
Northern
Ireland
Scotland England Wales South
Africa
Australia New
Zealand
fatherbother merger yes yes
/ɒ/ is unrounded yes yes yes
/ɜːr/ is pronounced [ɚ] yes yes yes yes
cotcaught merger possibly yes possibly yes yes
foolfull merger yes yes
/t, d/ flapping yes yes possibly often rarely rarely rarely rarely yes often
trapbath split possibly possibly often yes yes often yes
non-rhotic (/r/-dropping after vowels) yes yes yes yes yes
close vowels for /æ, ɛ/ yes yes yes
/l/ can always be pronounced [ɫ] yes yes yes yes yes yes
/ɑː/ is fronted before /r/ possibly possibly yes yes
Dialects and low vowels
Lexical set RP GA Can Sound change
THOUGHT /ɔː/ /ɔ/ or /ɑ/ /ɑ/ cotcaught merger
CLOTH /ɒ/ lotcloth split
LOT /ɑ/ fatherbother merger
PALM /ɑː/
BATH /æ/ /æ/ trapbath split
TRAP /æ/
A map showing the main dialect regions in the United Kingdom and Ireland

Silimiinsili nyɛla balli shɛli din yɛra England yuun tuhiyini ni kɔbishi din gari maa ka di nyɛ din wuhiri lala yaɣili ŋɔ silimiinsili yaa ni nyɛ shɛm.[116]United Kingdom nyɛla ban daa tuui baŋ bachinima ŋɔ bolibu shikuru baŋda so ŋun daa yina England. "Received pronunciation", bɛ ni lahi mi shɛli ( BBC English) nyɛla din yɛligi ka di nyɛla di ni niŋ ka niriba sabiri pohim zuɣu la. Bin din gbaai yuuni 1950-61, vihigu niŋbu zaŋ n-ti silimiinsili balli nyɛla din daa mali booni koŋkoba mini bachinima kumsim koŋkoba zaŋ n-ti tiŋgbani kam.[117]

Percentage of Americans aged 5+ speaking English at home in each public usage microdata area (PUMA) of the 50 states, Washington, D.C. and Puerto Rico. according to the 2016–2021 five-year American Community Survey
Rhoticity dominates in North American English, but The Atlas of North American English found over 50% non-rhoticity with at least one local speaker in each US metropolitan area (designated with a red dot) and non-rhotic African-American Vernacular English pronunciations found primarily among African Americans regardless of location.

Pirinla balla pam nyɛla ban daa laɣim taba pɔi ni maŋsulinsi nima deebu zuɣu, North America silimiinsili n-daa na nyɛ balli shɛli niriba pam ni yɛra ti yi yɛn zaŋ li maɣisi British balli. Amaa baŋdiba pam nyɛla ban bɛ saɣi n-ti lala yɛligu. Din bɔŋɔ nyɛla balli shɛli din wali wali bela kamani Africanima Americanima silimiinsili, Chicano silimiinsili, Cajun silimiinsili bee Newfoundland silimiinsili .[118] Americanima silimiinsili balli ŋɔ nyɛla din yɛligi gili tiŋduya amaa ka di yɛligu leei booi di tiŋgbani ni [119][120] amaa ka bɛ leei laɣim di zaa booni li General American silimiinsili (GA) amaa ka waliginsim bela leei be di ni hali Americanima maŋmaŋ sunsuun, di shɛŋa nyɛ Midland mini Western Amerivan silimiinsili.[121][122][123][124]

Australia and New Zealand

[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Tum yuuni 1788, silimiinsili nyɛla balli bɛ ni daa pun yɛra Oceania ka balli shɛli bɛ ni daa yɛra pam daa nyɛ Australian silimiinsili. New Zealand silimiinsili nyɛla din gba waligi bela.[125] Australian mini New Zealand silimiinsili nyɛla ŋmani taba amaa ka di nahingbana dibaa ashɛm ŋɔ nyɛ di walinginsim, ti yi lihi South Africanima silimiinsili mini South East England gba nyɛla din ŋmani taba. Australian mini New Zealand silimiinsili bachinima nyɛla din nyɛ. Australian silimiinsili bachinima zalikpana nyɛla din lu zahim ni British mini American silimiinsili.[126][127] New Zealand siliminsili nyɛla din mali tooni Vaawulinima ka di mali yaa gari Australian silimiinsili.[128][129][130]

Philippines nima daa tuumi baŋ silimiinsili yuuni 1762 din daa niŋ ka British deei Manila zaa Seven Years tɔbu saha. Silimiinsili nyɛla din anfaani daa pahi ka yɛligi saha shɛli Americanima ni daa gbubi ba bin din gbaai yuuni 1898 mini yuuni 1946 sunsuun ka nyɛ din leei balli shɛli tiŋgbani maa zaa ni saɣi n-ti ka yɛra. Zuŋɔ, silimiinsili nyɛla balli bɛ ni yɛra Philippines luɣilikam, di ni ka bɛ yɛra ka sabiri pohim zuɣu, dabiligu niŋbu shee ni yaɣa shɛŋa din pahi .[131] Siliminsili yɛlibu tiŋgbani ŋɔ ni nyɛla din be luɣilikam di gbaai bahindi Filipinos ban yina Manila ka bɛ shɛba gba nyɛ ban yɛra Taglish.[132]



  1. Naden, Tony. 2014. Dagbani dictionary. Webonary.
  2. The Routes of English.
  3. Crystal 2003a, p. 6.
  4. Wardhaugh 2010, p. 55.
  5. Salome, Rosemary (2022). The Rise of English as a Global Language. Oxford University Press, pp. 6-7.
  6. Ethnologue 2010.
  7. 7.0 7.1 Crystal 2003b, pp. 108–109.
  8. Chua, Amy (18 January 2022). How the English Language Conquered the World.
  9. (2008) "Two thousand million?" (in en-US). English Today 24 (1): 3–6. DOI:10.1017/S0266078408000023. ISSN 0266-0784.
  10. Finkenstaedt, Thomas; Dieter Wolff (1973). Ordered profusion; studies in dictionaries and the English lexicon. C. Winter. ISBN 978-3-533-02253-4.
  11. 11.0 11.1 Bammesberger 1992, p. 30.
  12. Svartvik & Leech 2006, p. 39.
  13. Bammesberger 1992, pp. 29–30.
  14. Robinson 1992.
  15. Romaine 1982, pp. 56–65.
  16. Barry 1982, pp. 86–87.
  17. Short, Ian (2002-01-01). "Language and Literature". A Companion to the Anglo-Norman World. Boydell and Brewer Limited. pp. 191–214. doi:10.1017/9781846150463.011. ISBN 978-1-84615-046-3.
  18. Crystal 2003b, p. 30.
  19. How English evolved into a global language 2010.
  20. Tɛmplet:Britannica URL
  21. Upward, Christopher; Davidson, George (2011). The History of English Spelling. Oxford: Wiley-Blackwell. p. 84. ISBN 978-1-405-19024-4.
  22. Svartvik & Leech 2006, p. 2.
  23. 23.0 23.1 Kachru 2006, p. 196.
  24. 24.0 24.1 Ryan 2013, Table 1.
  25. Office for National Statistics 2013, Key Points.
  26. National Records of Scotland 2013.
  27. Northern Ireland Statistics and Research Agency 2012, Table KS207NI: Main Language.
  28. Statistics Canada 2014.
  29. Australian Bureau of Statistics 2013.
  30. Statistics South Africa 2012, Table 2.5 Population by first language spoken and province (number).
  31. Statistics New Zealand 2014.
  32. Bao 2006, p. 377.
  33. Crystal 2003a, p. 69.
  34. Rubino 2006.
  35. Patrick 2006a.
  36. Lim & Ansaldo 2006.
  37. Connell 2006.
  38. Schneider 2007.
  39. Trudgill & Hannah 2008, p. 5.
  40. Trudgill & Hannah 2008, p. 2.
  41. Romaine 1999.
  42. Baugh & Cable 2002.
  43. Trudgill & Hannah 2008, pp. 8–9.
  44. Trudgill 2006.
  45. Ammon 2008, pp. 1537–1539.
  46. Svartvik & Leech 2006, p. 122.
  47. Trudgill & Hannah 2008, pp. 5–6.
  48. Deumert 2006, p. 130.
  49. Deumert 2006, p. 131.
  50. Ward, Rowena (2019). "'National' and 'Official' Languages Across the Independent Asia-Pacific". Journal of Multidisciplinary International Studies 16 (1/2): 83–4. DOI:10.5130/pjmis.v16i1-2.6510. “The use of English in Australia is one example of both a de facto national and official language: it is widely used and is the language of government and the courts, but has never been legally designated as the country's official language.”
  51. 40 Years of the Official Languages Act. Department of Justice Canada.[permanent dead link]
  52. Official Languages Act - 1985, c. 31 (4th Supp.). Act current to July 11th, 2010. Department of Justice.
  53. Charter of the French language. Québec Official Publisher (26 March 2024). “French is the official language of Québec. Only French has that status.”
  54. Article 8 of the Constitution of Ireland (January 2020). “1 The Irish language as the national language is the first official language. 2 The English language is recognised as a second official language.”
  55. Maori Language Act 1987. Retrieved 18 December 2011.
  56. "Recognition for sign language". Television New Zealand. 6 April 2006. http://tvnz.co.nz/view/page/488120/696482.
  57. (June 2006) "The Welsh Language Act 1993: A Measure of Success?". Language Policy 5 (2): 141–160. DOI:10.1007/s10993-006-9000-0.
  58. "Irish language and Ulster Scots bill clears final hurdle in Parliament" (en-GB). BBC News. 2022-10-26. https://www.bbc.com/news/uk-northern-ireland-63402597.
  59. Official language of the United States (27 December 2023). “The United States does not have an official language. English is the most widely used language in the U.S., and some states designate it as their official language.”
  60. Faingold, Eduardo D. (2018). Language Rights and the Law in the United States and Its Territories. Lexington Books. p. 8. The United States has never had an official language and attempts to declare English its official language have been unsuccessful in the U.S. Congress.
  61. United States. Central Intelligence Agency (29 May 2024). “Note: data represent the language spoken at home; the US has no official national language, but English has acquired official status in 32 of the 50 states; Hawaiian is an official language in the state of Hawaii, and 20 indigenous languages are official in Alaska.”
  62. Countries in which English Language is a Mandatory or an Optional Subject. The University of Winnipeg.
  63. World Factbook CIA.
  64. Romaine 1999, p. 5.
  65. Svartvik & Leech 2006, p. 1.
  66. Kachru 2006, p. 195.
  67. Mazrui & Mazrui 1998.
  68. Mufwene 2006, p. 614.
  69. Northrup 2013, pp. 81–86.
  70. Mesthrie 2010, p. 594.
  71. Annamalai 2006.
  72. Sailaja 2009, pp. 2–9.
  73. "Indiaspeak: English is our 2nd language – The Times of India". 14 March 2010. http://timesofindia.indiatimes.com/india/Indiaspeak-English-is-our-2nd-language/articleshow/5680962.cms?referral=PM.
  74. Human Development in India: Challenges for a Society in Transition (PDF). Oxford University Press. 2005. ISBN 978-0-19-806512-8. Archived from the original (PDF) on 11 December 2015. Retrieved 5 January 2016.
  75. Crystal 2004.
  76. Graddol 2010.
  77. Graddol 2006.
  78. Meierkord 2006, p. 165.
  79. Brutt-Griffler 2006, pp. 690–91.
  80. 80.0 80.1 Northrup 2013.
  81. Wojcik 2006, p. 139.
  82. International Maritime Organization 2011.
  83. International Civil Aviation Organization 2011.
  84. Gordin 2015.
  85. Phillipson 2004, p. 47.
  86. ConradRubal-Lopez 1996, p. 261.
  87. Richter 2012, p. 29.
  88. United Nations 2010.
  89. Crystal 2003a.
  90. Ammon 2006, p. 321.
  91. Wolfram 2006, pp. 334–335.
  92. Carr & Honeybone 2007.
  93. Bermúdez-Otero & McMahon 2006.
  94. MacMahon 2006.
  95. International Phonetic Association 1999, pp. 41–42.
  96. König 1994, p. 534.
  97. Collins & Mees 2003, pp. 47–53.
  98. Trudgill & Hannah 2008, p. 13.
  99. Trudgill & Hannah 2008, p. 41.
  100. Brinton & Brinton 2010, pp. 56–59.
  101. Wells, John C. (8 February 2001). IPA transcription systems for English. University College London.
  102. Collins & Mees 2003, pp. 46–50.
  103. Cruttenden 2014, p. 138.
  104. Flemming & Johnson 2007.
  105. Wells 1982, p. 167.
  106. Wells 1982, p. 121.
  107. König 1994, pp. 537–538.
  108. International Phonetic Association 1999, p. 42.
  109. Oxford Learner's Dictionary 2015, Entry "contract".
  110. Merriam Webster 2015, Entry "contract".
  111. Macquarie Dictionary 2015, Entry "contract".
  112. Brinton & Brinton 2010, p. 66.
  113. Sentence stress. British Council.
  114. (2017) "Duration, vowel quality, and the rhythmic pattern of English". Laboratory Phonology 8: 27. DOI:10.5334/labphon.37.
  115. Trudgill & Hannah 2002, pp. 4–6.
  116. Trudgill 1999, p. 10.
  117. Trudgill 1999, p. 125.
  118. "3". The Handbook of World Englishes. Wiley. 2020. p. 45. ISBN 978-1-119-16421-0.
  119. Labov 2012.
  120. Wells 1982, p. 34.
  121. Rowicka 2006.
  122. Toon 1982.
  123. Cassidy 1982.
  124. Labov 1972.
  125. Eagleson 1982.
  126. Trudgill & Hannah 2002, pp. 16–21.
  127. Burridge 2010.
  128. Trudgill & Hannah 2002, pp. 24–26.
  129. Maclagan 2010.
  130. Gordon, Campbell & Hay et al. 2004.
  131. Dayag, Danilo (2008). "English-language media in the Philippines: Description and research". In Bautista, Ma. Lourdes; Bolton, Kingsley (eds.). Philippine English: Linguistic and Literary Perspectives. Hong Kong: Hong Kong University Press. pp. 49–66. doi:10.5790/hongkong/9789622099470.003.0004. ISBN 978-962-209-947-0.
  132. (2004) "Tagalog-English Code-switching as a Mode of Discourse". Asia Pacific Education Review 5 (2): 226–233. DOI:10.1007/BF03024960.


Tɛmplet:Library resources box

Tɛmplet:Description of English

Lua bi niŋ dede:bad argument #2 to 'title.new' (unrecognized namespace name 'Portal')



Lahabali ŋɔ kuli nyɛla zaɣa ŋmaa. A ni tooi sɔŋsi Wikipedia ka ti sabi li ka di yaligi.