Δρόμος εμπορίου μπαχαρικών
Ο δρόμος εμπορίου μπαχαρικών περιλάμβανε ένα δίκτυο μεγάλων αρχαίων εμπορικών οδών από ξηράς και θαλάσσης, που συνέδεαν τον μεσογειακό κόσμο με ανατολικές και νότιες πηγές θυμιάματος, μπαχαρικών και άλλων ειδών πολυτελείας, που εκτείνονταν από λιμάνια της Μεσογείου στους Λεβάντες και την Αίγυπτο μέσω της βορειοανατολικής Αφρικής και της Αραβίας έως την Ινδία και παραπέρα. Το επίγειο εμπόριο μπαχαρικών από τη Νότια Αραβία έως τη Μεσόγειο άνθισε περίπου τον 7ο αιώνα π.Χ. και τον 2ο αιώνα μ.Χ..[1] Ο δρόμος εμπορίου μπαχαρικών χρησίμευσε ως κανάλι για την εμπορία αγαθών, όπως το λιβάνι και το μύρο από την Αραβία, τα ινδικά μπαχαρικά , πολύτιμοι λίθοι, μαργαριτάρια, έβενος, μετάξι και υφάσματα από τη Νοτιοανατολική Ασία[2] και σπάνια ξύλα, φτερά, δέρματα ζώων, λιβάνι Σομαλίας και χρυσός από το Κέρας της Αφρικής.[3]
Πρώιμη ιστορία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Οι Αιγύπτιοι εμπορεύονταν στην Ερυθρά Θάλασσα, εισάγοντας μπαχαρικά, χρυσό και εξωτικό ξύλο από τη «Γη του Πουντ» και από την Αραβία.[4] Ινδικά εμπορεύματα μεταφέρονταν σε αραβικά και ινδικά πλοία στο Άντεν. Ο Ρόλινσον εντοπίζει τα πολυσυζητημένα «πλοία των Θαρσέων», ως έναν Τύρο στόλο εξοπλισμένο στην Έζιον-Γκέμπερ που έκανε αρκετά εμπορικά ταξίδια στα ανατολικά φέρνοντας πίσω χρυσό, ασήμι, ελεφαντόδοντο και πολύτιμους λίθους. Τα εμπορεύματα αυτά μεταφορτώνονταν στο λιμάνι του Όφιρ.
Σύμφωνα με έναν ιστορικό:[5]
« | Στην αρχαία περίοδο, φαίνεται ότι η Νότια Αραβία και το Κέρας της Αφρικής ήταν οι σημαντικότεροι προμηθευτές μπαχαρικών, ενώ στη σύγχρονη εποχή τα εμπορικά κέντρα για το εμπόριο του κόμμι έχουν υπάρξει το Άντεν και το Ομάν. Τα πρώιμα τελετουργικά κείμενα από την Αίγυπτο δείχνουν ότι τα μπαχαρικά έφεραν στον Άνω Νείλο οι έμποροι της γης, αλλά ίσως τα πιο εντυπωσιακά στοιχεία αυτού του εμπορίου παρέχονται από τις τοιχογραφίες που χρονολογούνται γύρω στο 1500 π.Χ. στους τοίχους του ναού στις Θήβες που γιορτάζουν το ταξίδι ενός στόλου που η βασίλισσα της Αιγύπτου είχε στείλει στη Γη του Πουντ.[6] Πέντε πλοία απεικονίζονται σε αυτά τα ανάγλυφα, φορτωμένα με θησαυρό, και ένα από αυτά δείχνει τριάντα ένα μικρά δέντρα θυμιάματος σε δοχεία που μεταφέρονται επί του σκάφους. | » |
« | Το Περίπλους της Ερυθράς Θάλασσας και άλλα ελληνικά κείμενα αναφέρονται σε πολλές παράκτιες τοποθεσίες στη Σομαλία, τη Νότια Αραβία και την Ινδία που ασχολούνται με το εμπόριο λιβανιού, μύρου, κασσίας, και μιας σειράς ρητινών κόμμι που ονομάζονται duaka, kankamon και mok rotu. | » |
Χερσαίες διαδρομές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Μεταξύ των πιο σημαντικών εμπορικών σημείων του δρόμου εμπορίου μπαχαρικών από τον Περσικό Κόλπο έως τη Μεσόγειο Θάλασσα ήταν η Ζέρχα στον Περσικό Κόλπο, την οποία ανέφερε ο ιστορικός Στράβων ότι ιδρύθηκε από τους Βαβυλώνιους εξόριστους ως αποικία των Χαλδαίων.[7] Η Ζέρχα άσκησε επιρροή στους δρόμους εμπορίου μπαχαρικών στην Αραβία προς τη Μεσόγειο και έλεγχε το εμπόριο αρωμάτων στη Βαβυλώνα τον 1ο αιώνα π.Χ.. Η Ζέρχα ήταν ένα από τα σημαντικά λιμάνια εισόδου για εμπορεύματα που αποστέλλονταν από την Ινδία.
Λόγω της εξέχουσας θέσης της στο εμπόριο μπαχαρικών, η Υεμένη προσέλκυσε εποίκους από την Εύφορη Ημισέληνο.[8] Το λιβάνι και το μύρο ήταν κρίσιμα για την οικονομία της Υεμένης και αναγνωρίστηκαν ως πηγή πλούτου από τους κυβερνήτες της. Μία πρόσφατη εξερεύνηση ανακάλυψε μια αρχαία εμπορική διαδρομή μέσω της ανατολικής Υεμένης στην περιοχή Μάχρα.[9]
Τα ασσυριακά έγγραφα δείχνουν ότι ο Τιγκλάθ Πιλεσέρ Γ΄ προχώρησε μέσω της Φοινίκης στη Γάζα.[10] Η Γάζα τελικά καταλήφθηκε και ο κυβερνήτης της Γάζας διέφυγε στην Αίγυπτο, αλλά αργότερα συνέχισε να ενεργεί ως υποτελής διοικητής. Το κίνητρο πίσω από την επίθεση ήταν η απόκτηση του ελέγχου του δρόμου εμπορίου μπαχαρικών στη Νότια Αραβία που είχε ευημερήσει κατά μήκος της περιοχής.
Ο Ι. Ε. Σ. Έντουαρντς συνδέει τον Συροεφραιμικό Πόλεμο με την επιθυμία των Ισραηλιτών και των Αραμαίων να ελέγξουν το βόρειο άκρο του Δρόμου των Μπαχαρικών, ο οποίος έτρεχε από τη Νότια Αραβία και θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από την διοίκηση της Υπεριορδανίας.[11] Οι αρχαιολογικές επιγραφές μιλούν επίσης για λεία που ανακτήθηκε από τη γη του mu-u-na-aa, πιθανώς του Μεουνίτες που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη.[10] Μερικοί μελετητές αναγνωρίζουν αυτή την ομάδα ως τους Μηναίους της Νότιας Αραβίας, οι οποίοι ασχολήθηκαν με το εμπόριο μπαχαρικών και κατέλαβαν τα βόρεια φυλάκια του Δρόμου των Μπαχαρικών.
Τα αρώματα από το Ντοφάρ και τα είδη πολυτελείας από την Ινδία έφεραν πλούτο στα βασίλεια της Αραβίας.[12] Τα αρώματα του Ντοφάρ μεταφέρονταν από το φυσικό λιμάνι του Κορ Ρόρι προς τη δυτική αφιλόξενη ακτή της Νότιας Αραβίας.[13] Τα καραβάνια μετέφεραν αυτά τα προϊόντα βόρεια στη Σάμπουα και από εκεί στα βασίλεια των Καταβανίας, Σαβαίων, Μηναίων και Παλαιστίνης μέχρι τη Γάζα.[14] Τα διόδια που επιβάλλονταν από τους ιδιοκτήτες πηγαδιών και άλλων εγκαταστάσεων προσθέτονταν στο συνολικό κόστος αυτών των προϊόντων πολυτελείας.
Ελληνορωμαϊκή παράκαμψη χερσαίων διαδρομών
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Οι Ναβαταίοι έχτισαν την Πέτρα,[15] που βρισκόταν στα μισά του δρόμου μεταξύ του ανοίγματος προς τον Κόλπο της Άκαμπα και της Νεκράς Θάλασσας σε ένα σημείο όπου ο Δρόμος των Μπαχαρικών από την Αραβία προς τη Δαμασκό διασταυρωνόταν με τη χερσαία οδό από την Πέτρα προς τη Γάζα.[16] Αυτή η θέση έδωσε στους Ναβαταίους τον έλεγχο στο εμπόριο κατά μήκος του Δρόμου των Μπαχαρικών. Προκειμένου να πάρουν τον έλεγχο του Δρόμου των Μπαχαρικών από τους Ναβαταίους, ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος, ένας από τους στρατηγούς του Αλεξάνδρου του Μέγα, ξεκίνησε μία ελληνική στρατιωτική εκστρατεία κατάληψης, χωρίς επιτυχία. Ο έλεγχος των Ναβαταίων στο εμπόριο αυξήθηκε και εξαπλώθηκε προς τη Δύση και το Βορρά. Η αντικατάσταση των Ελλήνων από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως διαχειρίστρια της λεκάνης της Μεσογείου, οδήγησε στη συνέχιση του άμεσου εμπορίου με την Ανατολή.[17] Σύμφωνα με έναν ιστορικό, «Οι Νότιοι Άραβες σε διαμαρτυρία έκαναν πειρατικές επιθέσεις σε ρωμαϊκά πλοία στον Κόλπο του Άντεν. Σε απάντηση, οι Ρωμαίοι κατέστρεψαν το Άντεν και ευνόησαν τη Δυτική Αβησσινιακή ακτή της Ερυθράς Θάλασσας».[18] Το μονοπώλιο των Ινδών και των Αράβων μεσαζόντων αποδυναμώθηκε με την ανάπτυξη του εμπορίου των μουσώνων από τους Έλληνες μέσα από την ανακάλυψη της απευθείας διαδρομής προς την Ινδία (Ίππαλος), αναγκάζοντας τους Πάρθες και τους Άραβες μεσάζοντες να προσαρμόσουν τις τιμές τους, έτσι ώστε να ανταγωνίζονται στην Ρωμαϊκή αγορά τα αγαθά τα οποία τότε αγοράζονταν από την απευθείας θαλάσσια διαδρομή προς την Ινδία. Ινδικά πλοία έπλεαν στην Αίγυπτο καθώς οι θαλάσσιες διαδρομές της Νότιας Ασίας δεν ήταν υπό τον έλεγχο μιας μόνο δύναμης.
Σύμφωνα με έναν ιστορικό:[19]
« | Το εμπόριο με την Αραβία και την Ινδία σε θυμίαμα και μπαχαρικά έγινε όλο και πιο σημαντικό, και οι Έλληνες άρχισαν να διαπραγματεύονται για πρώτη φορά απευθείας με την Ινδία. Η ανακάλυψη, ή η επανεύρεση, της θαλάσσιας διαδρομής προς την Ινδία αποδίδεται στον Εύδοξο τον Κυζικηνό, ο οποίος στάλθηκε για το σκοπό αυτό προς το τέλος της βασιλείας του Πτολεμαίου Πτολεμαίος Η΄ (πέθανε 116 π.Χ.). Ο Εύδοξος έκανε δύο ταξίδια στην Ινδία και, στη συνέχεια, έχοντας διαμάχη με τους Πτολεμαίους εργοδότες του, χάθηκε σε μια αποτυχημένη προσπάθεια να ανοίξει μια εναλλακτική θαλάσσια διαδρομή προς την Ινδία, χωρίς τον έλεγχο των Πτολεμαίων, ταξιδεύοντας στην Αφρική. Η καθιέρωση άμεσων επαφών μεταξύ της Αιγύπτου και της Ινδίας κατέστη πιθανότατα εφικτή από την αποδυνάμωση της αραβικής εξουσίας κατά την περίοδο αυτή, καθώς το βασίλειο των Σαβαίων της Νοτιοδυτικής Αραβίας κατέρρευσε και αντικαταστάθηκε από το Βασίλειο των Χιμιαριτών γύρω στο 115 π.Χ.. Οι εισαγωγές στην Αίγυπτο κανέλας και άλλων ανατολικών μπαχαρικών, όπως το πιπέρι, αυξήθηκαν σημαντικά, αν και το εμπόριο του Ινδικού Ωκεανού παρέμεινε προς το παρόν σε αρκετά μικρή κλίμακα, καθώς όχι περισσότερα από είκοσι αιγυπτιακά πλοία εξορμούν κάθε χρόνο έξω από την Ερυθρά Θάλασσα. | » |
Ένας προηγούμενος σχολιαστής σχετικά με τη σημασία του εμπορίου, όσον αφορά τη συνδεσιμότητα των πολιτισμών και στις δύο πλευρές της Ερυθράς Θάλασσας από την εποχή της Βασίλισσας του Σαβά, ήταν ο Βρετανός εξερευνητής Τζέιμς Θίοντορ Μπεντ. Ήταν ο Μπεντ που αναγνώρισε τον εμπορικό χώρο της Μόσα Λίμεν τον Φεβρουάριο του 1895.[20] Λιβάνι από το Ντοφάρ συλλέχθηκε στο Μόσα Λίμεν. Αποστελλόταν στην Κάνα και μεταφερόταν χερσαία στην Σάμπουα και πιο βόρεια στο Νατζράν, στη Μέκκα, στη Μεδίνα, στην Πέτρα και στη Γάζα στη Μεσόγειο Θάλασσα. Αποστελλόταν επίσης στη Βαβυλώνα και την Παλμύρα μέσω του Περσικού Κόλπου.[21]
Το ρωμαϊκό εμπόριο με την Ινδία συνέχισε να αυξάνεται, και σύμφωνα με τον Στράβωνα (II.5.12. ):[22]
« | Σε κάθε περίπτωση, όταν ο Γάιος Κορνέλιος Γάλλος ήταν περιφερειάρχης της Αιγύπτου, τον συνόδευα και ανεβήκαμε τον Νείλο μέχρι την Ασσουάν και τα σύνορα με την Αιθιοπία, και έμαθα ότι εκατόν είκοσι πλοία έπλεαν από τον Μυό Όρμο προς την Ινδία, ενώ παλαιότερα, υπό τους Πτολεμαίους, ελάχιστοι προσπάθησαν να πραγματοποιήσουν το ταξίδι και να συνεχίσουν την κυκλοφορία στα ινδικά εμπορεύματα. | » |
Πτώση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Σύμφωνα με έναν ιστορικό:[23]
« | Έτσι, ο τρίτος αιώνας φαίνεται να είναι μία σημαντική χρονική περίοδος στην ιστορία του εμπορίου μπαχαρικών στην Αραβία. Κατά τη διάρκεια της πολιτικής και οικονομικής κρίσης εκείνου του αιώνα η φύση του εμπορίου άλλαξε δραματικά. Πριν από εκείνη την εποχή ο δρόμος των μπαχαρικών από τη Νότια Αραβία φαίνεται να συνέχισε να λειτουργεί. Μεγάλο μέρος αυτού του εμπορίου φαίνεται να έχει σταματήσει από τις κακές οικονομικές συνθήκες του τρίτου αιώνα, ωστόσο, όταν η οικονομική κατάσταση βελτιώθηκε ξανά υπό την Τετραρχία, πολλά πράγματα είχαν αλλάξει. Μέχρι αυτή τη στιγμή, οι δύο κύριες διαδρομές που χρησιμοποιούνται φαίνεται να ήταν η Κοιλάδα Σιρχάν, που τώρα διεξάγεται εμπόριο που προηγουμένως θα είχε περάσει από την Παλμύρα και την Άκαμπα, παραλαμβάνοντας εμπορεύματα από την Ινδία και την Αραβία που πριν είχαν πάει στα λιμάνια της Ερυθράς Θάλασσας της Αιγύπτου. | » |
Στα τέλη του έκτου αιώνα, ο Ισίδωρος της Σεβίλλης απαρίθμησε τα αρώματα που εισάγονταν ακόμη στο Βησγοτθικό Βασίλειο.[24] Από τα αρωματικά κλωνάρια (de arboris aromaticis), ο Ισίδωρος περιέλαβε στην εγκυκλοπαίδεια το μύρο, το πιπέρι, την κανέλα, το άμομο (κάρδαμο;) και την κασσία. Από αρωματικά βότανα (de herbis aromaticis), ο νάρδος, το σαφράνι και το κάρδαμο είχαν φτάσει μέσω των εμπορικών οδών, με τα υπόλοιπα να ήταν διαθέσιμα στην Ισπανία: θυμάρι, αλόη, τριαντάφυλλο, βιολέτα, κρίνος, γεντιανή, αρτεμισία, μάραθος και άλλα.[25]
Η πτώση του εμπορίου μπαχαρικών οδήγησε την Υεμένη να εξάγει καφέ μέσω του λιμένα της Ερυθράς Θάλασσας, Μοχά.[26]
Μετά τους Ρωμαιοπερσικούς Πολέμους, οι περιοχές της Ρωμαϊκής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας καταλήφθηκαν από τον Χοσρόη Α΄ της Περσικής Δυναστείας των Σασσανιδών.[27] Οι Άραβες, με επικεφαλής τον Αμρ ιμπν αλ-Ας, διέσχισαν στην Αίγυπτο στα τέλη του 639 ή στις αρχές του 640.[28]
Αυτή η πρόοδος σηματοδότησε την αρχή της Μουσουλμανικής κατάκτησης της Αιγύπτου[28] και η πτώση λιμένων όπως η Αλεξάνδρεια,[29] χρησιμοποιήθηκε για να διασφαλίζει το εμπόριο με την Ινδία από τον ελληνορωμαϊκό κόσμο από τη Δυναστεία των Πτολεμαίων.[30]
Τέλος, οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέκτησαν την Κωνσταντινούπολη τον 15ο αιώνα, σηματοδοτώντας την αρχή του τουρκικού ελέγχου των πιο άμεσων εμπορικών οδών μεταξύ Ευρώπης και Ασίας.[31]
Παρούσα κατάσταση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Μία συνάντηση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO στις 27 Νοεμβρίου 2000 στο Κενζ της Αυστραλίας, επισύναψε κατάσταση Μνημείου Παγκόσμιας Κληρονομιάς στο Μονοπάτι του Λιβανιού στο Ομάν.[32] Η επίσημη αναφορά αναφέρει:[33]
Η Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς, με επικεφαλής τον Τέμπα Γουακάσε, κατέγραψε το «Δρόμο των Μπαχαρικών - Πόλεις της Ερήμου στο Νεγκέβ» στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO στις 15 Ιουλίου 2005. [34] Η επίσημη αναφορά αναφέρει:[1]
Δείτε επίσης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ 1,0 1,1 «Incense Route – Desert Cities in the Negev». UNESCO.
- ↑ «Traders of the Gold and Incense Road». Embassy of the Republic of Yemen, Berlin. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Σεπτεμβρίου 2007.
- ↑ Ulric Killion, A Modern Chinese Journey to the West: Economic Globalisation And Dualism, (Nova Science Publishers: 2006), p. 66
- ↑ Rawlinson 2001: 11–12
- ↑ Ray, Himanshu Prabha (2003). The Archaeology of Seafaring in Ancient South Asia. Cambridge University Press. σελ. 31. ISBN 0-521-01109-4.
- ↑ This refers to Hatshepsut's expedition of 1515 BC.
- ↑ Larsen 1983: 56
- ↑ Glasse 2001: 59
- ↑ Wilford, Ruins in Yemeni Desert Mark Route of Frankincense Trade, The New York Times, JAN. 28, 1997
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Edwards 1969: 330
- ↑ Edwards 1969: 329
- ↑ Archibald 2001: 168
- ↑ Archibald 2001: 168–69
- ↑ Archibald 2001: 169
- ↑ City Of Stone Documentary
- ↑ Eckenstein 2005: 86
- ↑ Lach 1994: 13
- ↑ Kearney, Milo (2003). The Indian Ocean in World History. Routledge. σελ. 42. ISBN 0-415-31277-9.
- ↑ Fage, John Donnelly (1975). The Cambridge History of Africa. Cambridge University Press. σελ. 164. ISBN 0-521-21592-7.
- ↑ J Theodore Bent: ‘Exploration of the Frankincense Country, Southern Arabia’. The Geographical Journal, 1895, Vol. 6 (2) (Aug), pages 109-33; ‘The Land of Frankincense and Myrrh’. The Nineteenth Century, 1895, Vol. 38 (224) (Oct), pages 595-613; Southern Arabia (London, 1900), pages 224, 234, 245, 252, 344, 380.
- ↑ Middle East Institute, The Story of Frankincense, Washington
- ↑ Source
- ↑ Young, Gary Keith (2001). Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC–AD 305. Routledge. σελ. 128. ISBN 0-415-24219-3.
- ↑ Isidore: "Aromatics are those perfumed odours sent to us by India, the Arabian regions and other places besides. And aromatics seem to derive their name either from their use on the altars of the gods, or because we see that they spread forth and mingle with the air" (Libri differentiarum sive de proprietate sermonum, quoted in Maguelonne Toussant-Samat, Anthea Bell, tr. The History of Food, revised ed. 2009, p. 434); since sacrifice to the gods had been proscribed for more than two centuries, Isidore may simply have been repeating an old list.
- ↑ Toussaint-Samat 2009, p. 434
- ↑ Colburn 2002: 14
- ↑ Farrokh 2007: 252
- ↑ 28,0 28,1 Meri 2006: 224
- ↑ Holl 2003: 9
- ↑ Lindsay 2006: 101
- ↑ The Encyclopedia Americana 1989: 176
- ↑ «World Heritage Committee Inscribes 61 New Sites on World Heritage List». UNESCO.
- ↑ «Land of Frankincense». UNESCO.
- ↑ «Mostar, Macao and Biblical vestiges in Israel are among the 17 cultural sites inscribed on UNESCO's World Heritage List». UNESCO.
Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Ρόλισνον, Χιού Τζόρτζ (2001). Intercourse Between India and the Western World: From the Earliest Times of the Fall of Rome. Asian Educational Services. ISBN 81-206-1549-2.
- Λάρσεν, Κέρτις (1983). Life and Land Use on the Bahrain Islands: The Geoarcheology of an Ancient Society. Πανεπιστήμιο του Σικάγου. ISBN 0-226-46906-9.
- Κρόουν, Πατρίσια (2004). Meccan Trade And The Rise Of Islam. Gorgias Press LLC. ISBN 1-59333-102-9.
- Έντουαρντς, Ι. Ε. Σ.· και άλλοι. (1969). The Cambridge Ancient History. Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. ISBN 0-521-22717-8.
- Γκλάσε, Σαϊρίλ (2001). The New Encyclopedia of Islam. Rowman Altamira. ISBN 0-7591-0190-6.
- Κόλμπερν, Μάρτα (2002). The Republic Of Yemen: Development Challenges in the 21st Century. Progressio. ISBN 1-85287-249-7.
- Έκενσταϊν, Λίνα (2005). A History of Sinai. Adamant Media Corporation. ISBN 0-543-95215-0.
- Λαχ, Ντόναλντ Φρέντερικ (1994). Asia in the Making of Europe: The Century of Discovery. Book 1. Πανεπιστήμιο του Σικάγου. ISBN 0-226-46731-7.
- Φαρόχ, Καβέχ (2007). Shadows in the Desert: Ancient Persia at War. Osprey Publishing. ISBN 978-1-84603-108-3.
- Μέρι, Γιούσεφ Γ.· Jere L. Bacharach (2006). Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. Routledge. ISBN 0-415-96690-6.
- The Encyclopedia Americana (1989). Grolier. 1989. ISBN 0-7172-0120-1.
- Λίντσεϊ, Γ. Σ. (2006). History of Merchant Shipping and Ancient Commerce. Adamant Media Corporation. ISBN 0-543-94253-8.
- Χολ, Όγκουστιν Φ. Κ. (2003). Ethnoarchaeology of Shuwa-Arab Settlements. Lexington Books. ISBN 0-7391-0407-1.
- Άρτσιμπολντ, Ζοφία (2001). Hellenistic Economies. Routledge. ISBN 0-415-23466-2.
- Ο'Λίρι, Ντε Λέισι (2001). Arabia Before Muhammad. Routledge. ISBN 0-415-23188-4.