Gregor Mendel

Gregor Johann Mendel (Heinzendorf, gaur egun Hynčice, 1822ko uztailaren 20a - Brno, 1884ko urtarrilaren 6a) austriar abade eta zientzialaria izan zen. Genetika modernoaren aita dela esan dezakegu; bere ikerketekin biologiaren atal honi oinarri sendoak jarri baitzizkion.

Gregor Mendel
Irudi gehiago
abade 1868 - 1884
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Johann Mendel
Jaiotza	Hynčice, 1822ko uztailaren 20a
Herrialdea	Cisleithania Austriar Inperioa
Talde etnikoa	Moraviarra
Heriotza	Brno, 1884ko urtarrilaren 6a (61 urte)
Hobiratze lekua	Brno Central Cemetery (en) Tomb of the Augustinian order at the Central Cemetery in Brno (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: giltzurruneko gutxiegitasuna Nefritisa
Familia
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Hezkuntza
Heziketa	Palacký University Olomouc (en) Vienako Unibertsitatea
Hizkuntzak	alemana latina txekiera
Ikaslea(k)	ikusi Leoš Janáček
Jarduerak
Jarduerak	biologoa, genetista, erlezaina, matematikaria, botanikaria, apaiz katolikoa eta naturalista
Lantokia(k)	Lipník nad Bečvou Olomouc eta Brno
Enplegatzailea(k)	St Thomas's Abbey in Brno (en)
Jasotako sariak	ikusi Commander's Cross of the Order of Franz Joseph
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	Erromatar Eliza Katolikoa
Erlijio-ordena	San Agustinen Ordena
mendelweb.org

Ondoretasun-karaktereen transmisioak lege jakin batzuk betetzen zituela erakutsi zuen, ilarren landareekin egindako ikerketak baliatuta; gerora haren izena ezarri zitzaien lege horiei. Dena den, haren ekarpenak ez ziren XX. mendea hasi arte behar bezala ulertu eta onartu.

Bizitza

Austriako Heinzendorf herrian (gaur egun, Hynčice, Txekiar Errepublika) jaio zen eta bi egunen buruan Johann bataiatu zuten . Gurasoek baserri txiki bat zeukaten eta bere aitarekin ikasi omen zuen mentuak egiten eta fruitarbolak hazten. Haurtzaroan landarezain gisa lan egiteaz gain, erlezaintza ikasi zuen eta Olomouceko Filosofia Institutura joan zen gaztetan. 1843an fraide agustindar sartu zen; orduantxe hartu zuen "aita Gregorio" izena. Tomas Deuna abade-etxean bizi ondoren, Vienara igorri zuten irakasle ikasketekin segitzeko; bertan 1851n matematikan eta zientzietan lortu zuen doktoretza. 1854an Brünneko Erret Eskolako irakasle laguntzaile izateko itzuli zen.

Brünneko Tomas Deuna abade-etxea 2005ean

1856an hasi zituen ikerketak monasterioko lorategian, unibertsitateko irakasleek eta monasterioko kideek bultzatuta. Horretarako ilarrak erabili zituen, Pisum sativuum espeziekoak hain zuzen. 1856 eta 1863 bitartean 29.000 landare landatu eta aztertutakoan arau orokor batzuk ondorioztatu zituen, herentziaren hiru legeak hain zuzen. Bere lanak Brünngo Natura Ikerketarako Elkartearen bileretan aurkeztu zituen 1865ko otsailaren 8an eta martxoaren 8an; hurrengo urtean Elkartearen Aktetan argitara eman zen lana Hibridazio esperimentuak landareekin izenez ("Versuche über Pflanzenhybriden") . Artikulua mamitsua eta zientifikoki primeran eraikia izan zen. Hala ere, dena delakoagatik, garai hartan bere lana ez zen aintzat hartu.

Ilarrekin ikerketa burututakoan, erleak erabili zituen Mendelek, baina, landereekin ez bezala, emaitzak ez ziren asetzeko modukoak izan. 1868an monasterioko buru izendatu zutenez geroztik bere postuko zereginei eutsi behar izan zien buru belarri. Bere bizitzan hainbat erakundetako kide izan zen.

Brünnen hil zen 1884ko urtarrilaren 6an nefritis kronikoak jota.

Mendelen ikerketak

Mendelek behatutako zazpi karaktereak

Berez helburua gizakiaren kontsumorako hobeak izango ziren barietate eta espezieak lortzea zen. Belaunaldiz belaunaldi transmititzen ziren ezaugarrietan erregulartasunen bat bazegoela sumatu zuen monje austriarrak; hori frogatzeko esperimentu katea zehatza diseinatu eta burutu zuen. Halaber, matematika eta estatistika ezagutzak aplikatzen saiatu zen.

Karaktere bakarrean desberdinak ziren bi ilar landare aukeratu zituen Mendelek bere ikerketak hasteko, hots, hazi horiak ematen zituen landare mota eta hazi berdeak ematen zituena. Gurutzatutakoan hazi horiak ematen zituzten landareak baino ez ziren atera. Bestelako karaktere bakarrean desberdintzen ziren ilar landare gehiagorekin errepikatu zituen gurutzatzeak, emaitza berbera lortuz, alegia, bi karaktereetako bat ateratzen zen lehendabiziko belaunaldian. Agertzen zen karaktereari gainartzailea deitu zion eta besteari azpirakorra. Bestela esanda, kolore horia berdearekiko gainartzailea zen.

Lehen belaunaldiko landareei autoernaltzeko era emanda lortu zuen bigarren belaunaldia. Hazi horiak eta berdeak ematen zituzten landareak atera zitzaizkion, baina 3:1 proportzioan, hots, 3 hazi horiekin eta bat berdeekin. Beste karaktereekin ere emaitza ez zen aldatzen. Esperientzia honetatik lehenengo eta bigarren legea ondorioztatu zituen.

Lege horiek bi karaktere edo gehiagotan bereizten ziren landareetan betetzen zirenetz egiaztatzen saiatu zen ondoren. Kasu honetan lehendabiziko belaunaldirako hazi horiak eta leunak zituzten landareak hautatu zituen batetik eta hazi berdeak eta zimurrak zituztenak bestetik. Gurutzatutakoan lortutako lehenengo belaunaldian karaktere gainartzaileak agertzen ziren (horiak eta leunak) baina ez azpirakorrak (berdeak eta zimurrak) Bigarren belaunaldian lortzen zuen proportzioa 9:3:3:1 zen, hau da, 9 landare hazi hori eta leunekin, 3 hori eta zimurrekin, beste 3 hazi berde eta leunekin eta bakarra hazi berde eta zimurrekin. Hemendik ondorioztatu zuen Mendelek bere hirugarren legea.

Zazpi ezaugarri edo karaktereri erreparatu zien:

• haziaren egitura
• haziaren kolorea
• tegumentuaren kolorea
• lekaren egitura
• heldu gabeko lekaren kolorea
• loreen kokapena
• zurtoinaren luzera

Mendelen legeak

Sakontzeko, irakurri: «Mendelen legeak»

Horrela deituak Mendelen izenean, berak aurkitu baitzituen 1865ean. Autoreen arabera aldaketak dauden arren, maiz Mendelen ondoren definitutako kontzeptuak erabiltzen direlako besteak beste, honela formula daitezke labur-labur.

Mendelen lehenengo bi legeen adierazpen grafikoa

1. legea

Ezaugarri bakarrean desberdinak diren espezie bereko bi barietate gurutzatzen direnean, lehendabiziko belaunaldiko ondorengo guztiak ezaugarri edo karaktere horrekiko berdinak dira eta hibridoak gainera.

2. legea

Lehenengo belaunaldian sortutako hibridoak gurutzatutakoan, kontrako karaktereak bereizi egiten dira, eta ondorengoek fenotipo ezberdinak izaten dituzte.

3. legea

Karaktere ez antagonikoei erreparatzen badiegu, bakoitza bere aldetik heredatzen da eta ondorengoei zoriz konbinatuta transmititzen zaizkie. Bestela esanda, karaktere bakoitza bere aldetik transmititzen da, aurreko bi legeak betez.

Mendelen lanaren aitorpena

XX. mendea hasi arte ez zen bere lana aitortu. 1900an berriz, bi ikerlarik elkarren berri izan gabe, Hugo de Vries nederlandarrak eta Carl Correns alemaniarrak hain zuzen, berraurkitu zituzten Mendelek formulaturiko legeak, bere ondorio berberetara iritsiz. Mendelen emaitzak erreplikatu egin ziren eta biologo askok onartu zuen teoria, fenomeno guztietan aplikagarria izan ez arren. Hala, kritikak jaso zituen, batez ere biometrikoen aldetik; ikuspegi honen ordezkaririk nagusienak Karl Pearson eta Weldon izan ziren. Iritzi honen kontra zeuden mendeliarrak izenekoak; hauen artean William Bateson zen garrantzitsuena . Eztabaida bizia izan zuten; zorroztasun matematikoaren alde batzuk, biologia hobeto ulertu nahian besteak. Azkenean, bi ikuspuntuak uztartu ziren, R.A. Fisher-en lana aipagarria izaki.

Bestalde, Mendelek elementu eta karaktereez izendatu zituenak gaur egun gene hitzez ezagutzen ditugula, 1909an Wilhelm Ludvig Johannsen biologo daniarrak proposaturikoari jarraiki. Are, zehatzago hitz eginda fenotipo jakin baten gene arduradunen aldagai desberdinei alelo deritze. Hau honela, ilar berde eta horiak kolorearen ardura duten geneen alelo desberdinak dira.

Genetikaren bilakaera handia izan da ordutik hona. Gaur egun badakigu salbuespenak badaudela eta beti ez direla Mendelen legeak betetzen, baina genetika zientzia izateko lehen urratsa izan zen bere ekarpena. Are, agustindar austriarra matematika ezagutzak biologiaren esparruan aplikatzen ere aitzindari izan zen.

Ohoreak

• Txekian, “Mendel Unibertsitatea” eta “Mendelianum”-a, Mendelen lanari eskainitako zentrua “Moravia” museoaren parte dena, Brno hirian kokatzen da.
• Sevillan (Espainian) bere izena daraman kalea.
• Vienan (Austrian) bere izena daraman kalea.
• 1994.urtean, “Colegio Mayor Universitario Mendel”ek bere izena hartu zuen bere omenez.
• Madrileko Instituto garrantzitsu batek bere izena darama.
• Argentinan, otsailak 8an Genetistaren eguna ospatzen da, bere lanen lehen argitaratzearen data izan baitzen.  

Kanpo estekak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Gregor Mendel

• Gregor Mendel, zientzia.eus
• Kajarabille, Miren, Mendel: Genetikaren hastapena, zientzia.eus
• (Ingelesez) Mendel Genetika Museoa, mendelmuseum.muni.cz

• Datuak: Q37970
• Multimedia: Gregor Mendel / Q37970
• Espezieak: Gregor Johann Mendel