Oliver Cromwell

Oliver Cromwell (Huntingdon, 1599ko apirilaren 25a - Londres, 1658ko irailaren 3a) Ingalaterrako militar eta politikaria izan zen, herrialdea errepublika bilakatzeagatik eta errepublika horren burua izateagatik ezaguna. Ingalaterra, Eskozia eta Irlanda haren agindupean egon ziren 1653ko abenduaren 16tik hil zen arte. Polemika handiko pertsonaia da, zeren, historialari batzuen ikuspuntutik, erregea hilarazi zuen diktadorea baita, eta besteen aburuz, askatasunaren heroia.

Oliver Cromwell
(1656) Irudi gehiago
Lord Protector (en) 1653ko abenduaren 16a - 1658ko irailaren 3a Chancellor of the University of Oxford (en) 1650 - 1657 Ingalaterrako Erresumako parlamentario 1640 - 1649 Ingalaterrako Erresumako parlamentario 1628 - 1629 Member of the 1642-48 Parliament (en) Member of the 1648-53 Parliament (en) Member of the 1628-29 Parliament (en) Barrutia: Huntingdon (en) Member of the 1653 Parliament (en) Member of the 1640-42 Parliament (en) Barrutia: Cambridge (en) Member of the April 1640 Parliament (en) Barrutia: Cambridge (en)
Bizitza
Jaiotza	Huntingdon, 1599ko apirilaren 25a (juliotar egutegia)
Herrialdea	The Protectorate Ingalaterrako Erresuma  (1599 - Commonwealth of England  (1649ko maiatzaren 19a -  1658ko irailaren 13a)
Lehen hizkuntza	ingelesa
Heriotza	Whitehall jauregia, 1658ko irailaren 3a (juliotar egutegia) (59 urte)
Hobiratze lekua	Westminster abadia
Heriotza modua	berezko heriotza: malaria
Familia
Aita	Robert Cromwell
Ama	Elizabeth Steward
Ezkontidea(k)	Elizabeth Cromwell (en)  (1620 -
Seme-alabak	ikusi Richard Cromwell Bridget Cromwell (en) Mary Cromwell, Countess Fauconberg (en) Elizabeth Claypole Henry Cromwell (en) Frances Cromwell Robert Cromwell (en) Oliver Cromwell (en)
Haurrideak	ikusi Robina Cromwell (en)
Hezkuntza
Heziketa	Sidney Sussex College (en)
Hizkuntzak	ingelesa
Jarduerak
Jarduerak	buruzagi militarra, politikaria, nekazaria eta army officer (en)
Kidetza	Short Parliament (en) list of regicides of King Charles I (en)
Zerbitzu militarra
Gradua	koronel
Parte hartutako gatazkak	Ingalaterrako Iraultza Battle of Naseby (en) Battle of Preston (en) Battle of Dunbar (en) Battle of Worcester (en) Battle of Marston Moor (en) Battle of Langport (en) Battle of Gainsborough (en) Second Battle of Newbury (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	congregationalist polity (en) Puritanismoa
Alderdi politikoa	Whig

Kontraesanez beteriko bizitza izan zuen. Karlos I.a hiltzera bidali zutenetakoa izanda, koroa arbuiatu zuen, nahiz eta errege horrek baino botere handiagoa eskuratu zuen. Parlamentaria izan zen, baina parlamentuak deuseztatzeko agindu zuen. Haren agindupean erlijio askatasuna indarrean jarri zen arren, biraolariak torturatu eta katolikoak esetsi zituzten. Denentzako justizia aldarrikatu bazuen ere, Parlamentuaren baimenik gabe zergak igotzeagatik kritika egiten ziotenak espetxeratu zituen. Haren aldekoek, hala ere, goresten dute, tirania suntsitu, errepublika ezarri eta askatasuna handitu zuelako.

Bizitza

Richard Cromwell (c. 1560-1617) eta Elizabeth Stewarden († 1654) hamar haurretatik bigarren semea zen. Huntingdongo ikastetxean eta Cambridgeko Sidney Sussex College-n ikasi zuen, heziketa puritanoa jasoz. Baina 1617ko ekainean aita hil zitzaion, eta etxera itzuli behar izan zuen. 1620an, Sir James Bourchier Londresko merkatariaren alabar Elizabeth-ekin ezkondu zen. Huntingdonen kokatu ziren eta 9 seme-alaba izan zituzten. 1628an, Huntingdonetik Parlamentuko diputatu hautatu zuten, eta Karlos I.aren aurkariekin bat egin zuen. 1620ko hamarkadaren amaieran, gaixoaldi baten ondoren, puritanismoaren aldeko sutsu bilakatu zen.

1631ean, Cromwellen ekonomia gainbeheran zegoen; jabetza gehienak saldu ondoren, etxalde bat errentan hartu eta bost urtez nekazaritzan aritu behar izan zuen. Egoera erabat aldatu zen 1636an, osaba batek utzitako ondare handia jaso baitzuen. 1640an, Cambridgeko Unibertsitateko diputatua aukeratu zuten Long Parliament izeneko parlamentuan. Erregearen eta Parlamentuaren arteko gerra piztu zenean, Cromwell Parlamentuaren alde jarri zen eta Ironsides («Burdinazko aldeak») gudaroste ospetsuaren buru joanda, Marston Moor-ko (1644) eta Naseby-ko (1645) garaipenak lortu zituen. Parlamentuko buruzagi nagusi izendatu zuten, eta Karlos I.a erregea hiltzera kondena zezaten lortu zuen 1649. urtean.

Errepublika edo Commonwealth aldarrikatu ondoren, Cromwellek Irlanda (Droghedako gudua, 1649) eta Eskozia (Dunbar, 1650) konkistatu zituen, basakeria izugarria erabiliz, eta Karlos II.aren armadak (Worcester, 1651) garaitu zituen. Parlamentua bere gogora ezin baitzuen antolatu, 1653. urtean bere burua estatuburu izendatu zuen Lord Protector tituluaz, eta diktadura ezarri zuen. Herbehereak bere mende jarri ondoren (Itsasketako akta, 1651), Cromwell Espainiaren aurka borrokatu zen (Jamaikako konkista, 1655) eta Frantziari Dunkerke hiria kendu zion 1658. urtean. Oliver Cromwell 1658ko irailaren 3an hil zen, bere herriaren haserrea eta arerioen gorroto bizia bildu ondoren. Erregezaleek boterea berreskuratu zutenean, haren gorpua hilobitik atera zuten eta, kateatuta, burua moztu zioten.

Oliver Cromwell kulturan

1827an, Victor Hugok Oliver Cromwell drama historikoa kaleratu zuen. 5 ekitaldi ditu eta bertsoz idatzita dago. Sarreran, drama erromantikoaren oinarriak azaltzen ditu. 1970eko Cromwell filmean, Richard Harris irlandar aktoreak antzeztu zuen Oliver Cromwell.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2016/07/16 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Oliver Cromwell

• (Ingelesez) The Cromwell Association, olivercromwell.org

• Datuak: Q44279
• Multimedia: Oliver Cromwell / Q44279