Igarkizun

Igarkizuna edo asmakizuna errima edo mezuaren balio estetikoa indartzen duten beste osagaiak dituen esaldi bat edo esaldi sorta txiki bat emanda, dagokion gauza edo kontzeptua asmatzeko erronka botatzen duen hitz-jokoa da.

Beste izen batzuk ere ematen zaizkie, besteak beste hauek: asmakizun, asmakari, asmaketa, papaita eta pipitaki-papataki.

Igarkizunak testu laburrak dira, gehienetan ahoz formulatuak. Mintzatzaileak entzuleari, jolas edo erronka gisa, jostagarri den azalpen, deskripzio edo narrazio labur bat kontatzen dio, askotan errima formako enuntziatuarekin, hitz-jolasekin. Azalpen, deskripzio edo narrazio horrekin, modu lanbrotsuan, zerbait aipatzen da, baina aipatzen den hori zeharka aipatzen da, modu enigmatikoan, modu jostagarrian. Enigma sinpleak izan ohi dira, edozer gauza zeharka deskribatzen dutenak. Ondoren entzuleek asmakizuna bota duena zertaz ari den asmatzeko erronka dute. Enuntziatuan zeharka zertaz ari den jakiteko laguntza batzuk eskaini ohi dituzte asmakizunek.

Historia

Aspaldi sortuak dira, ezin da zehaztu noiz, agian gizakiak hitz egiten hasi ziren unetik erabiltzen dira. Historian zehar testu sanskritoetan, Biblian eta kultura askotako idatzizko eta ahozko transmisiotik ezagutzen dira igarkizunak. Ezagunetariko bat Greziar mitologiako pasarte bat da, esfingeak Edipori egin zion igarkizuna.

Ahozko euskal literaturan

Euskararen alorrean ez dago igarkizun-zerrenda zein ikerketa ugari. Lehenengo bildutako igarkizunak XIX. mendekoak dira. Hala ere, XX. mendean izan ziren ekarpenik handienak.

Argitaraturik ikusi ditugun lehen igarkizunak, François Cerquanden “Legendes et récits populaires du Pays Basque” Frantziako 1874-1882 urteetako Bulletin de la société des sciences, lettres et arts de Pau aldizkarikoak dira. Hiru zerrenda eskaintzen ditu Cerquand-ek, guztira 54 euskarazko igarkizun dituztenak.

Antonio Machado Álvarezek, Antonio Machado eta Manuel Machado poeta sonatuen aitak, 1880an argitaratu zuen Colección de enigmas en forma de diccionario liburu mardulean euskarazko igarkizun-zerrenda bat dator.

Julien Vinsonek bere Le folk-lore du Pays Basque (1883) liburuan Cerquand-en eta Antonio Machadoren igarkizun zerrendak sartu zituen. Vinson-en zerrendan 78 euskal igarkizun datoz.

XX. mendean igarkizun bakan batzuk biltzen dituzten biltzaile ugari dago. Hor ditugu Federiko Garralda zaraitzuarra, Juan Carlos Guerra oñatiarra eta Martin Landerretxe. Biltzaile nagusia, ordea, Azkue izan zen. Berak bakarrik gainerako igarkizun biltzaile guztiek batera baino uzta joriagoa bildu zuen. Euskera aldizkarian, 1926. urtean, 186 igarkizuneko bilduma eskaini zuen Lekeitioko ikertzaileak.

«	IGARKIZUNAK 18. Arbolarik handienera igoko da eta errekarik txikiena igaroko ez dena. 19. Arbola batek hamabi adar, adar bakoitzak lau kabi eta kabi bakoitzak zazpi arrautza. 21. Arka zuri bat poxpolinatua, giltzarik gabe dezerrajatua. 36. Basoan jaio, basoan hazi, herrira etorrita bera nagusi. 41. Beti kotxean eta beti bustirik. 65. Hertsirik makila eta hedaturik teilatua.	»
—Resurreccion M. Azkue

• Azkueren igarkizun horietako erantzunak (desordenatuta)
• 
  Mingaina
• 
  Euskal makila
• 
  Euritakoa
• 
  Urtea
• 
  Inurria
• 
  Arrautza

Igarkizun motak

Igarkizun lagungarriak

Erreferentearen arau eta deskribapenak errespetatzen dira, eta horiek literalak dira, igarkizuna asmatzeko beharrezko den informazio guztia eskaintzen dute.

Igarkizun ez lagungarriak

Engainatzeko asmo handiegirik ez badago ere, ematen diren datuak metaforikoak dira, pertsonifikatzaileak edota mistoak. Pertsonifikazioa oso baliabide ohikoa izaten da igarkizunetan. Baita metafora, metonimia eta beste hainbat figura erretoriko.

Igarkizun nahasgarriak

Eskainitako datuak engainagarriak, polisemikoak edo paradoxikoak izan daitezke; ez dituzte ohiko enuntziatuen arauak errespetatzen.

Erabilera

Edozein unetan erabilgarriak izan ohi dira igarkizunak eta hizkuntzarekin erlazio handia dute. Izan ere, hitz-jokoak dira igarkizunak eta entretenitzea eta dibertitzea da beraien helburua. Horrez gain, hizkuntza baten lanketarako baliagarri suertatu daitezke.

Eskolan aplikazioa

Igarkizunak, nahiz eta kaleko ahapaldi herrikoiak izan gehienbat, umeen imajinazioa eta hizkuntza lantzeko oso baliabide erabilgarriak dira. Eskolan ahozkotasuna lantzeko ohiko baliabide dira igarkizunak, adibidez, hauek entzunez, erantzuna emanez, igarkizunak sortuz edo aldaerak eginez.

Igarkizunak haur eta gazte literaturak bereganatu dituen elementuetako bat dira. Igarkizun batzuk badirudi ez zeudela haurrei zuzenduta, baina haur eta gazte literaturak bereganatu egin ditu eta gaur egun literatura mota honen osagai garrantzitsuak bihurtu dira.

Herri bakoitzak bere folklorea du, eta elementu hauen bidez, bere jatorria, munduarekiko ikuspegia eta ohiturak azaldu daitezke.

Bestalde, igarkizunek hizkuntza ikasten eta ezagutzen lagundu dezakete. Izan ere, literatura testu soil-soilak buruz ikastea, dramatizatzea eta errezitatzea, eta horretan, proposatutako ereduaren erritmoa, intonazioa eta ahoskera lantzeko baliagarri izan daitezke. Horregatik, esan daiteke, hizkuntzaren erabilpena dela garrantzitsuena literatura mota honetan: hitzak indarra hartzen du eta hizkuntza jostagai bilakatzen da. Honen ondorioz, adimen linguistikoa lantzeko baliagarria dela esan daiteke.

Horregatik, hezkuntzan igarkizunak entzutea eta lantzea gomendagarria da, gozatzeko eta ikasteko iturri diren aldetik.

Balio literarioa

Ahozko literaturaren osagai dira. Horregatik gure inguruan, XIX. mendetik aurrera etnografoek-eta batu egin izan dituzte.

Esaldi bakar batean, edo esaldi sorta txiki batean, hainbat hitz-jolas, hainbat baliabide erretoriko erabili ohi dituzte: metafora, pertsonifikazioa, errima, konparazioa, paralelismoa, dikotomia eta abar.

Zenbait igarkizun

1. Zer dela eta zer dela; kentzen duzunean handitzen dena?
2. Norbaitek burua pizten badio; suzko malkoak erruz darizkio. Errima, pertsonifikazioa, metafora.
3. Gazta osoa edo zatia, gau beltzean bera zuria. Errima, metafora.
4. Begiak erdian dauka, egutegiak ere badauka; ederra gardena eta samurra, hau guztia ez da gezurra. Errima, pertsonifikazioa.
5. Agertu eta desagertu, desagertu eta agertu, kalean darrait, nigandik gertu. Errima, pertsonifikazioa.
6. Eguzkia eta euria batera, zazpi kolore kalera. Errima, pertsonifikazioa.(Ostadarra).
7. Hau da buruhaustea! Barraskiloari parea falta zaio, baina ez dakigu zein den; aizu, badakizu zuk? Errima aberatsik ez, atsotitz bati egiten dio erreferentzia zuzena.
8. Dituenak bistan du, ez dituenak beharko ditu. Zer den badakizu?
9. Azkar doa oin gabea, salto egiten du hanka-gabea. Zelaian dabil ertz gabea. Errima (poto).
10. Zer dela eta zer dela, txakurrentzat gozokia, guretzat berriz harria?
11. Dantzariak dira eta arrosak; bata goian, bestea behean; txistukatzeko dira aproposak. Errima, pertsonifikazioa.
12. Esango al diguzu zer dela eta zer den... urtean agertzen dena, eta mendean ez, ordu oritan agertzen dena, eta egun osoan behin bakarrik ere ez, lipar batean dagoena, eta gizaldi oso batean ez.

Erantzun egokiak:

1. Zuloa
2. Kandela
3. Ilargia
4. Egia
5. Itzala
6. Ostadarra
7. Barea
8. Betaurrekoak
9. Baloia
10. Hezurra
11. Ezpainak
12. R letra

Bibliografia

• Olaizola (Txiliku), J. M.. (2000). Axa mixa zilarra. Elkarlanean, 65 or. ISBN 84-8331-657-9..
• Etxaniz Erle, Xabier Igarkizunak (1986, Elkar)
• Etxaniz Erle, Xabier Zer dela eta zer dela (1993, Pamiela)

Ikus, gainera

• Aho-korapilo
• Ikuspegi komunikatibo

Kanpo estekak

• ERA Nafarroa: igarkizunak.

• Datuak: Q2144077
• Multimedia: Charades / Q2144077