Edukira joan

Inperialismo: berrikuspenen arteko aldeak

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Oraina (eztabaida | ekarpenak)
19.980 edits
No edit summary
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
 
(14 erabiltzailek tartean egindako 33 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa: 1. lerroa:
{{Wikipedia1000}}
{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}
{{politika aurkibidea}}
{{politika aurkibidea}}
'''Inperialismoa''' berezko lurraldearen edo eragin eremuaren hedapena da, beste herri batzuk menperatuz eta batasun bat sortzeko egiten denean. Menperatzea lurraldezkoa ([[kolonialismo]]a), [[kultura]]la edo-eta [[ekonomia|ekonomikoa]] izan daiteke.
'''Inperialismoa''' berezko lurraldearen edo eragin eremuaren hedapena da, beste herri batzuk menperatuz eta batasun bat sortzeko egiten denean. Menperatzea lurraldezkoa ([[kolonialismo]]a), [[kultura]]la edo-eta [[ekonomia|ekonomikoa]] izan daiteke.


[[Inperio]]ko herrien arteko harremana asimetrikoa da, partaideek beraien ohitura nahiz usadioak alde batera uzten baitituzte, patroi amankomun bakarra bereganatuz.
[[Inperio]]ko herrien arteko harremana asimetrikoa da, partaideek beraien ohitura nahiz usadioak alde batera uzten baitituzte, patroi komun bakarra bereganatuz.
[[Fitxategi:British Empire 1897.jpg|320px|thumb|left|Inperio britainiarra (arrosaz markaturik) 1897an]]
[[Fitxategi:British Empire 1897.jpg|320px|thumb|ezkerrera|[[Britainiar Inperioa|Inperio britainiar]]ra (arrosaz markaturik) 1897an]]
== Inperialismoaren zergatiak ==


==Etimologia eta erabilera==
Hedapen inperialista fenomeno historiko oso konplexua izan zen eta horregatik hau sortarazitako egoerak edo faktoreak asko izan daitezke. Horregatik hurrengo ataletan hedapen honen arrazoi garrantzitsuenak azalduko dira talde ezberdinetan sailkatutak.
Inperialismo hitza latinezko ''imperium ''hitzetik sortu zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, imperium (inp-)|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0060:entry=imperium|aldizkaria=www.perseus.tufts.edu|sartze-data=2023-07-06}}</ref>; bere esanahia: ''botere gorena'', ''[[Burujabetza|subiranotasuna]]'' edo, besterik gabe, ''araua'' da<ref>Howe, 13</ref>. Inperialismo hitza, hasiera batean, [[XIX. mendea|XIX. mendean]] sortu zen [[Napoleon Bonaparte|Napoleonen]] militarismo despotikoa gaitzesteko<ref>Steinmetz, George, (2014). "Empires, Imperial States, and Colonial Societies," Concise Encyclopedia of Comparative Sociology, ed. Sasaki, Masamichi, (Leiden & Boston: Brill), p 59, http://www-personal.umich.edu/~geostein/docs/Steinmetz%202014%20Empires%20imperial%20states%20and%20colonies.pdf</ref>, eta, gaur egun hartu duen zentzuan, ohikoa bihurtu zen [[Britainia Handia|Britainia Handian]], 1870eko hamarkadan, konnotazio negatiboarekin erabili zenean<ref name=":0">Magnusson, Lars (1991). ''Teorier om imperialism'' (in Swedish). p. 19. ISBN 978-91-550-3830-4</ref>. XIX. mendearen amaieran, inperioek une eta leku guztietan zuten portaera deskribatzeko erabiltzen zen<ref>Sasaki 2014, 59. or.</ref>. [[Hannah Arendt|Hannah Arendtek]] eta [[Joseph Schumpeter|Joseph Schumpeterrek]] hedapenaren mesedetan hedapen gisa definitu zuten inperialismoa<ref>{{Erreferentzia|izena=Klaus|abizena=Knorr|izenburua=Theories of Imperialism|orrialdeak=402–431|hizkuntza=en|data=1952-04|url=https://www.cambridge.org/core/journals/world-politics/article/abs/theories-of-imperialism/E82C7222932F0BF770B88D0E4E7CB0CF|aldizkaria=World Politics|alea=3|zenbakia=4|issn=1086-3338|doi=10.2307/2009130|sartze-data=2023-07-06}}</ref>.


Lehen, [[Napoleon III.a|Napoleon III.a]] atzerriko esku-hartze militarren bidez laguntza politikoa lortzeko egindako saiakeratzat hartzen zena deskribatzeko erabiltzen zen terminoa<ref name=":0" />. Terminoa, batez ere, [[Mendebaldea (kultura)|Mendebaldeko]] eta [[Japonia|Japoniako]] nagusitasun politiko eta ekonomikoan erabili zen, eta erabiltzen da, batez ere [[Asia|Asian]] eta [[Afrika|Afrikan]], [[XIX. mendea|XIX.]] eta [[XX. mendea|XX. mendeetan]]. Oraindik ere, adituek haren esanahi zehatzari buruz eztabaidatzen dute. Zenbait idazlek, hala nola [[Edward Said|Edward Saidek]], terminoa zabalago erabiltzen dute gune inperial baten eta periferia baten inguruan antolatutako edozein menderatze- eta menpekotasun-sistema deskribatzeko<ref>Edward W. Said. Culture and Imperialism. Vintage Publishers, 1994. 9. or.</ref>. Definizio horrek inperio nominalak eta [[Neokolonialismo|neokolonialismoa]] barne hartzen ditu.
=== Zergati ekonomikoak ===


== Versus kolonialismoa ==
[[Fitxategi:Colonisation 1800.png|thumb|upright=1.35|Botere inperiala 1800. urtean<ref>{{Erreferentzia|izena=Natural Resources Canada|abizena=Government of Canada|izenburua=GEOSCAN Search Results: Fastlink|data=2015-12-07|url=https://geoscan.nrcan.gc.ca/starweb/geoscan/servlet.starweb?path=geoscan/fulle.web&search1=R=100487|aldizkaria=geoscan.nrcan.gc.ca|doi=10.4095/100487|sartze-data=2023-07-06}}</ref>]]
[[Fitxategi:Colonialism in 1945 updated legend.png|thumb|upright=1.35|Botere ineriala 1945. urtean]]
Askotan ''inperialismo'' terminoa ''[[kolonialismo]]'' terminoarekin lotzen da, baina aditu askok bakoitzak bere definizioa duela defendatu dute. Inperialismoa eta kolonialismoa pertsona edo pertsona-talde batengan duen eragina deskribatzeko erabili dira. [[Robert Young|Robert Youngek]] idazten du inperialismoak erdigunetik funtzionatzen duenean estatu-politika bat dela eta arrazoi ideologikoengatik zein finantzarioengatik garatzen dela eta kolonialismoa kokagune edo asmo komertzialetarako garapena besterik ez dela. Hala ere, kolonialismoak, oraindik, inbasioa hartzen du barne<ref>Young, Robert (2015). ''Empire, colony, postcolony''. 54. or. [[:en:Special:BookSources/978-1-4051-9355-9|ISBN <bdi>978-1-4051-9355-9</bdi>]]. [https://www.worldcat.org/oclc/907133189 OCLC 907133189].</ref>. Kolonialismoak, gaur egungo usadioan, koloniaren eta botere inperialaren arteko banaketa geografikoa ere ekarri ohi du. Bereziki Edward Saidek inperialismoa eta kolonialismoa bereizten ditu esanez: inperialismoak urrutiko lurralde bat gobernatzen duen metropoli-zentro menderatzailearen praktika, teoria eta jarrerak inplikatzen dituela, eta kolonialismoak, berriz, urrutiko lurralde batean kokaguneak ezartzea<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Mary|abizena=Gilmartin|izenburua=Key Concepts in Political Geography|argitaletxea=SAGE Publications Ltd|orrialdeak=115–123|data=2009|url=https://sk.sagepub.com/books/key-concepts-in-political-geography/n13.xml|aldizkaria=Key Concepts in Political Geography|doi=10.4135/9781446279496.n13|sartze-data=2023-07-06}}</ref>. Errusiar edo otomandar gisako inperio hurbilak kolonialismoaren eztabaidetatik kanpo geratu izan dira tradizioz, nahiz eta hori aldatzen hasi den, haiek gobernatzen zituzten lurraldeetara populazioak ere bidali zituztela onartzen baita<ref name=":1" />.{{Rp|116 or.}}

Inperialismoak eta kolonialismoak, aldi berean, lurralde baten eta haiek kontrolatzen dituzten indigenen gaineko abantaila politiko eta ekonomikoa ezartzen dute, baina adituek, batzuetan, zaila izaten dute bien arteko aldea argitzea<ref name=":2">Painter, Joe; Jeffrey, Alex (2009). ''Political Geography'' (2nd ed.). [[:en:Special:BookSources/978-1-4462-4435-7|ISBN <bdi>978-1-4462-4435-7</bdi>]].</ref>{{Rp|107. or.}}. Inperialismoa eta kolonialismoa beste baten ezabapenean zentratzen badira ere, inperialismoa nagusitasun politiko eta monetarioari dagokio kolonialismoa beste baten kontrol fisikoa hartzen duen herrialde baten prozesuaz ari bada, formalki edo informalki. Eremuak menderatzen hastearen arkitektoa kolonialismoa dela kontsideratzen da, eta, ondoren, inperialismoa ikusten da (kolonialismoarekin lankidetzan) konkistaren atzean dagoen ideia sortzen. Kolonialismoa nazio inperialak eremu baten gaineko konkista bat hasten duenean gertatzen da, eta, gero, azkenean, gai da aurreko nazioak kontrolatutako eremuetan gobernatzeko. Kolonialismoaren esanahi nagusia da nazio konkistatzaileak konkistatu zuten nazioaren ondasun eta hornidura baliotsuen ustiapena eta gerrako harrapakinen etekinak lortzea<ref name=":2" />{{Rp|170-75. or.}}; inperialismoaren esanahia, berriz, beste estatuaren lurrak konkistatuz eta bere nagusitasuna handituz inperio bat sortzea da<ref name=":2" />{{Rp|173-76. or.}}. Kolonialismoak erabat alda ditzake eremu bateko gizarte-egitura, egitura fisikoa eta ekonomia; ez da harritzekoa herri konkistatzailearen ezaugarriak konkistatutako indigenek heredatzea<ref name=":2" />{{Rp|41. or.}}. Horrela, gehienek, naziotasun bereizia izango dute edo beren ama-koloniaren kontrolpean geratuko dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Imperialism: A Study {{!}} Online Library of Liberty|hizkuntza=en|url=https://oll.libertyfund.org/title/hobson-imperialism-a-study|aldizkaria=oll.libertyfund.org|sartze-data=2023-07-06}}</ref>.

[[Vladimir Lenin]] buruzagi sobietarrak zera proposatu zuen: «inperialismoa kapitalismoaren forma gorena zen, inperialismoa kolonialismoaren ondoren garatzen zela eta kolonialismotik kapitalismo monopolistagatik bereizten zela esanez»<ref name=":1" />{{Rp|116. or.}}.

==Inperialismoaren Aroa==
[[Fitxategi:Colonial Africa 1913 map.svg|thumb|upright=1.3|[[Afrikaren banaketa]], Europako inperio anitzen pean kolonietan banatuta, c. 1913 {{Legend|#f7fab2|Belgika}}{{Legend|#bbfdd9|Alemania}}{{Legend|#eaaff7|Espainia}}{{Legend|#b6e3fc|Frantzia}}{{Legend|#fbc5c0|Erresuma Batua}}{{Legend|#d2f89b|Italia}}{{Legend|#c0a6f2|Portugal}}]]
Inperialismoaren Aroan, 1760 inguruan hasi zen garaia, Europako nazioak industrializatzen hasi ziren, eta munduko beste leku batzuk kolonizatzeko, eragiteko eta anexionatzeko prozesuan sartu ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Internet Archive: Digital Library of Free & Borrowable Books, Movies, Music & Wayback Machine|url=https://archive.org/search?query=atlas%20world%20history%20haywood|aldizkaria=archive.org|sartze-data=2023-07-06}}</ref>. XIX. mendeko pasarteen artean ''[[Afrikaren banaketa]]'' izan zen<ref>See Stephen Howe, ed., ''The New Imperial Histories Reader'' (2009) [https://h-net.org/reviews/showrev.php?id=32358 online review].</ref>.

* 1970eko hamarkadan, [[John Gallagher]] (1919-1980) eta [[Ronald Robinson]] (1920-1999) britainiar historialariek argudiatu zuten Europako buruzagiek inperialismoak gobernu batek eskualde kolonial baten gaineko kontrol formala eta legala behar zuela baztertu zutela. Askoz garrantzitsuagoa izan zen eremu independenteen kontrol informala<ref>R.E. Robinson and John Gallagher, ''Africa and the Victorians: The official mind of imperialism'' (1966).</ref>. Wm Roger Louis-en arabera: Haien ustez, inperio formalek eta munduko mapek gorriz koloretako eskualdeekin txundituta geratu dira historialariek. Britainiar emigrazioaren, merkataritzaren eta kapitalaren zatirik handiena, [[Britainiar Inperioa|Britainiar Inperio]] formaletik kanpoko eremuetara joan zen. Haien pentsamenduaren gakoa inperioaren ideia da, «informalki ahal bada eta formalki behar izanez gero»<ref>Wm. Roger Louis, ''Imperialism'' (1976) 4. or.</ref>. [[Oron Hale|Oron Halek]] dio Gallagherrek eta Robinsonek Britainia Handiko Afrikan izandako parte-hartzea aztertu zutela, non «kapitalista gutxi, kapital gutxiago eta kolonia-hedapenaren ustezko sustatzaile tradizionalen presio handirik ez zuten aurkitu. Eransteko edo ez eransteko kabinetearen erabakiak hartzen ziren, normalean, gogoeta politiko edo geopolitikoetan oinarrituta»<ref name=":3">Hale, Oron J. (1971). ''The great illusion: 1900–14''. Harper & Row.</ref>.{{Rp|6. or.}}

1875etik 1914ra bitarteko inperio nagusiei erreparatuta, errentagarritasun aldetik, erregistro nahasia zegoen. Hasieran, planifikatzaileek espero zuten ekoitzitako produktuentzako koloniek merkatu gatibu bikaina eskainiko zutela. Indiako azpikontinenteaz gain, hori gutxitan gertatu zen egia. 1890eko hamarkadan, inperialistek onura ekonomikoa etxeko ekoizpen-sektorea elikatzeko lehengai merkeen ekoizpenean ikusi zuten, batez ere. Orokorrean, [[Britainia Handia|Britainia Handiak]] oso ondo joan zitzaion [[India|Indiatik]] ateratako irabaziei dagokienez, batez ere Bengalako Subatik, baina ez bere inperioaren gainerako zatirik handienatik. [[Utsa Patnaik]] ekonomialari indiarraren arabera, 1765 eta 1938 artean, Indiatik kanpora egindako aberastasunaren transferentziaren tamaina 45 bilioi dolar izan zen<ref>''Dispossession deprivation and development: essays for Utsa Patnaik''. Utsa Patnaik, Arindam Banerjee, C. P. Chandrasekhar (eds.) (1st ed.). New York, NY: Columbia University Press. 2018. ISBN 9788193732915</ref>. [[Herbehereak]] oso ondo ibili ziren [[Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainia|Ekialdeko Indietan]]. [[Alemania|Alemaniak]] eta [[Italia|Italiak]], berriz, oso merkataritza edo lehengai gutxi lortu zituzten beren inperioetatik. [[Frantzia|Frantziak]] zertxobait hobeto egin zuen. [[Kongo Belgikarra]] errentagarria izan zen [[Leopoldo II.a Belgikakoa|Leopoldo II.a]] erregeak enpresa pribatu gisa kudeatutako kautxu-landaketa kapitalista zenean. Hala ere, [[Kongoko Estatu Burujabea|Kongoko Estatu Askean]] gertatutako ankerkeriaren inguruko eskandaluek nazioarteak, 1908an, Belgikako gobernua bere gain hartzera behartu zuen, eta, aurrerantzean, askoz ere errentagarritasun txikiagoa eman zuen. [[Filipinak]] espero baino askoz gehiago kostatu zitzaien Estatu Batuei, matxinoen aurkako ekintza militarrengatik<ref name=":3" />{{Rp|7-10. or.}}.

Inperialismoak eskura jarri zituen baliabideak zirela eta, munduko ekonomia nabarmen hazi zen, eta askoz ere elkarlotuago egon zen [[Lehen Mundu Gerra|Lehen Mundu Gerraren]] aurreko hamarkadetan, potentzia inperial ugari aberats eta oparo bihurtuz<ref>{{Erreferentzia|izena=A. J.|abizena=Christopher|izenburua=Patterns of British Overseas Investment in Land, 1885-1913|orrialdeak=452–466|data=1985|url=https://www.jstor.org/stable/621891|aldizkaria=Transactions of the Institute of British Geographers|alea=4|zenbakia=10|issn=0020-2754|doi=10.2307/621891|sartze-data=2023-07-06}}</ref>.

Europaren hedapena lurralde inperialismoan hazkunde ekonomikora bideratu zen neurri handi batean, kolonietatik baliabideak bilduz, bide militar eta politikoen bidez kontrol politikoa hartzearekin batera. XVIII. mendearen erdialdean, Indiaren kolonizazioak ikuspegi horren adibide bat eskaintzen du: bertan, Britainiarrek estatu [[Mogol Inperioa|mogolaren]] ahultasun politikoa ustiatu zuten, eta, jarduera militarra garrantzitsua izan bazen ere, hainbat garaitan tokiko eliteen txertaketa ekonomiko eta administratiboa ere garrantzi erabakigarria ere izan zen azpikontinentearen baliabideen, merkatuen eta eskulanaren gaineko kontrola ezartzeko<ref>{{Erreferentzia|abizena=Joe Painter|izenburua=Politics, geography and political geography|argitaletxea=E. Arnold|data=1995|url=http://archive.org/details/politicsgeograph00pain|isbn=978-0-340-63215-4|sartze-data=2023-07-06}}</ref>. XVII. eta XVIII. mendeetan kolonia kopuru handi bat irabazi ekonomikoa emateko eta etxe-portuetara baliabideak bidaltzeko diseinatu baziren ere, [[D. K. Fieldhouse|D. K. Fieldhouse-k]] iradokitzen du, XIX. eta XX. mendeetan, Afrika eta Asia moduko lekuetan ideia hori ez zela zertan baliozkoa izan<ref>D. K. Fieldhouse, “'Imperialism': An Historiographical Revision.” ''Economic History Review'' 14#2 1961, 187–209. or. [https://www.jstor.org/stable/2593218 online]</ref>:

:Inperio modernoak ez ziren artifizialki eraikitako makina ekonomikoak. Europaren bigarren hedapena prozesu historiko konplexua izan zen, non Europan eta periferian indar politiko, sozial eta emozionalak inperialismo kalkulatua baino eragin handiagoa izan zuten. Kolonia indibidualek helburu ekonomiko bat izan dezakete; kolektiboki, inperio batek ez zuen funtzio definigarririk, ekonomikoa edo bestelakoa. Inperioek Europak munduarekin etengabe aldatzen ari ziren harremanaren fase jakin bat baino ez zuten adierazten: industria-sistemekin edo higiezinetan egindako inbertsioekin egindako analogiak engainagarriak besterik ez ziren<ref name=":2" />{{Rp|184. or.}}.

Garai horretan, Europako merkatariek «itsas zabalean ibiltzeko eta mundu osoko soberakinak bereganatzeko (batzuetan modu baketsuan, beste batzuetan bortizki) eta Europan kontzentratzeko gaitasuna zuten»<ref>David Harvey, ''Spaces of Global Capitalism: A Theory of Uneven Geographical Development'' (Verso, 2006) 91. or.</ref>.

[[Fitxategi: British ships in Canton.jpg|thumb|Britainiarrek [[Guangzhou|Kantoni]] egindako erasoa, [[Lehen Opioaren Gerra]], 1841eko maiatzean]]
Europaren hedapena asko azkartu zen XIX. mendean. Lehengaiak lortzeko, Europak beste herrialde batzuetako eta kolonietako inportazioak zabaldu zituen. Europako industriak lehengaiak bilatzen zituzten, hala nola koloratzaileak, kotoia, landare-olioak eta atzerriko mineral metalikoak. Aldi berean, industrializazioak Europa manufakturaren eta hazkunde ekonomikoaren erdigune bihurtzen ari zen, baliabideen beharrak bultzatuz<ref name=":4">Adas, Michael; Stearns, Peter N. (2008). ''Turbulent Passage A Global History of the Twentieth Century'' (4th ed.). pp. 54–58. ISBN 978-0-205-64571-8</ref>.

Komunikazioa asko aurreratu zen Europako hedapenean. Trenbideak eta telegrafoak asmatuta, errazagoa izan zen beste herrialde batzuekin komunikatzea eta bertako nazio baten administrazio-kontrola zabaltzea bere kolonietan. Lurrun-trenek eta lurrun bidezko itsas-garraioak salgai-kopuru handien garraio azkarra eta merkea ahalbidetu zuten kolonietarako joan-etorria<ref name=":4" />.

Komunikazioaren aurrerapenekin batera, Europak teknologia militarrean ere aurrera jarraitu zuen. Europako kimikariek artilleria askoz ere hilgarriagoa zen lehergailu berriak egin zituzten. 1880ko hamarkadan, [[Metrailadore|metrailadorea]] gudu zelaiko arma fidagarria bihurtu zen. Teknologia horrek aurkarienganako abantaila eman zien Europako armadei, herrialde gutxien garatuetako armadak oraindik gezi, ezpata eta larruzko ezkutuekin borrokan ari zirelako (adibidez, Afrikako hegoaldeko [[Zulu|zuluak]] 1879ko [[Anglo-Zulu Gerra|Anglo-Zulu Gerran]])<ref name=":4" />. Europako espedizio eta estandarrekin ia parean jartzea lortu zuten armaden salbuespenen artean, [[Adwako gudua|Adwako guduan]] Etiopiako armadak eta Japoniar Armada Inperiala daude, baina horiek, oraindik, Europatik inportatutako armetan eta askotan Europako armadetako aholkulariez baliatzen ziren.

==Inperialismoari buruzko teoriak==
[[Fitxategi:Victor Gillam A Thing Well Begun Is Half Done 1899 Cornell CUL PJM 1136 01.jpg|upright=1|thumb|Karikatura honek [[Judge (aldizkaria)|Judge aldizkariak]] duen ikuspegia azaltzen du, 1898ko [[Espainia eta Amerikako Gerran]] McKinley-ren garaipen azkarraren ostean, [[inperialismo amerikar|Amerikako asmo inperialaren inguruan]]<ref>"[https://digital.library.cornell.edu/catalog/ss:3293822 A Thing Well Begun Is Half Done]". ''Persuasive Maps: PJ Mode Collection''. Cornell University.</ref>]]

Ikasketa akademiko anglofonoek, sarritan, inperialismoari buruzko teoriak inperioaren esperientzia britainiarrean oinarritzen dituzte. Inperialismo terminoa, jatorriz, [[Benjamin Disraeli]] [[Britainia Handia|Britainia Handiko]] lehen ministroaren ustezko politika inperial erasokor eta itxurazkoen aurkariek sartu zuten ingelesera gaur egungo zentzuan 1870eko hamarkadaren amaieran. [[Joseph Chamberlain]] eta inperialismoaren aldekoek azkar bereganatu zuten kontzeptua. Batzuentzat, inperialismoak idealismoaren eta filantropiaren politika hautatu zuen; beste batzuek, berriz, interes politikoaren ezaugarria zela salatu zuten, eta gero eta kopuru handiagoak zikoizkeria kapitalistarekin lotzen zuen.

''Imperialism: A Study'' (1902) liburuan, [[John A. Hobson|John A. Hobsonek]] inperialismoaren eragin handiko interpretazio bat garatu zuen, enpresa libreko kapitalismoak biztanleriaren gehiengoan eragin negatiboa izan zuelako ustea zabaldu zuena. ''Inperialism''en, itsasoz haraindiko inperioen finantzaketak etxean behar zen dirua hustu zuela argudiatu zuen. Etxeko soldatarekin alderatuta langileei ordaintzen zitzaizkien soldata txikiagoak irabazi eta etekin handiagoak lortzeko atzerrian inbertitu zen. Beraz, etxeko soldatak altuagoak izaten jarraitu bazuten ere, ez ziren hazi bestela izan zitekeen bezain azkar. Kapitalak esportatzeak, ondorioztatu zuen Hobsonek, etxeko bizi-mailan, muga jarri zion etxeko alokairuen hazkundeari. 1970eko hamarkadan, David K. Fieldhouse<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=D. K.|abizena=Fieldhouse|izenburua=‘Imperialism’: An Historiographical Revision|orrialdeak=187–209|hizkuntza=en|data=1961-12|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-0289.1961.tb00045.x|aldizkaria=The Economic History Review|alea=2|zenbakia=14|issn=0013-0117|doi=10.1111/j.1468-0289.1961.tb00045.x|sartze-data=2023-07-11}}</ref> eta Oron Hale moduko historialariek «oinarri hobsoniarra ia erabat eraitsi zela» argudia zezaketen<ref name=":3" /> {{Rp|5-6. or.}}.  Britainiar esperientziak ezin izan zuen babestu. Hala ere, Europako marxistek Hobsonen ideiak jaso, eta inperialismoaren teoria berea bihurtu zuten, batez ere [[Vladimir Lenin|Vladimir Leninen]] ''Imperialism, the Highest Stage of Capitalism'' (1916) lanean. Leninek inperialismoa mundu-merkatuaren itxiera eta lehia aske kapitalistaren amaiera gisa deskribatu zuen, ekonomia kapitalistek inbertsioak, baliabide materialak eta eskulanak etengabe hedatzeko beharraren ondorioz sortu zen hedapen kolonialaren beharretan. Geroagoko teorialari marxistek inperialismoaren kontzepzio horren oihartzuna egiten dute kapitalismoaren egitura-ezaugarri gisa, zeinak Mundu Gerra inperialisten arteko borroka gisa azaldu baitzuen kanpoko merkatuak kontrolatzeko. Leninen tratatua loratu zen testu-liburu estandar bihurtu zen 1989–1991n komunismoa erori arte<ref>Tony Brewer, ''Marxist theories of imperialism: a critical survey'' (2002)</ref>.

[[Fitxategi: Roubaud. Russian troops entering Tiflis in 1799.JPG|thumb|''Errusiako tropen sarrera Tiflisen'', 1799ko azaroaren 26an, Franz Roubaudek, 1886an.]]
[[Fitxategi:CaptureOfLang-Son.jpg|thumb|Lạng Sơn harrapatzea, 1885ean, Frantziako Vietnameko konkistaren garaian]]
Komunista ez diren ezkerreko teorialari batzuek ''inperialismoaren'' izaera estrukturala edo sistemikoa azpimarratu izan dute. Halako idazleek terminoari loturiko aldia zabaldu izan dute, eta, gaur egun, ez du izendatzen, ez politikarik, ezta XIX. mendearen amaieraren hamarkadetako tarte labur bat ere, baizik eta mendeetan zehar hedatzen den mundu sistema bat, askotan [[kolonizazio]] garaira etorriz eta, batzuetan, [[Gurutzadak|Gurutzadetaraino]]. Terminoaren aplikazioa hedatu ahala, bere esanahia bost ardatz ezberdinetan (baina askotan paraleloetan) mugitu da: morala, ekonomikoa, sistemikoa, kulturala eta denborazkoa. Aldaketa horiek, beste aldaketa batzuen artean sentsibilitatean, gero eta ezinegon handiagoa islatzen dute, baita nahigabe handia ere botere horren hedadurarekin, zehazki Mendebaldearen boterearekin<ref>{{Erreferentzia|izena=Mark F.|abizena=Proudman|izenburua=Words for Scholars: The Semantics of “Imperialism”|orrialdeak=395–433|hizkuntza=en|data=2008-09|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1540-5923.2008.00252.x|aldizkaria=Journal of The Historical Society|alea=3|zenbakia=8|doi=10.1111/j.1540-5923.2008.00252.x|sartze-data=2023-07-11}}</ref><ref name=":5" />.

Historialariek eta teorialari politikoek denbora asko eztabaidatu izan dute kapitalismoaren, klasearen eta inperialismoaren arteko korrelazioaz. Eztabaidaren zati handi batean J. A. Hobson (1858-1940), Joseph Schumpeter (1883-1950), Thorstein Veblen (1857-1929) eta Norman Angell (1872-1967) eta beste teoriko batzuek izan zuten aitzindari. Idazle ez-marxista horiek garairik emankorrena Lehen Mundu Gerraren aurretik izan bazuten ere, gerra arteko urteetan ere aktibo jarraitu zuten. Haien lan konbinatuak inperialismoaren eta Europan zuen eraginari buruzko azterketaren berri eman zuen, baita 1950eko hamarkadatik aurrera Estatu Batuetako konplexu militar-politikoaren gorakadaren inguruko hausnarketetan lagundu ere. Hobsonek etxeko erreforma sozialek inperialismoaren nazioarteko gaixotasuna senda zezaketela argudiatu zuen, oinarri ekonomikoa kenduz. Hobsonek teorizatu zuen zergen bidez estatuaren esku-hartzeak kontsumo zabalagoa bultzatu, aberastasuna sortu eta mundu-ordena baketsu, tolerante eta multipolar bat bultzatu zezakeela<ref>{{Erreferentzia|izena=P. J.|abizena=Cain|izenburua=Capitalism, Aristocracy and Empire: Some ‘Classical’ Theories of Imperialism Revisited|orrialdeak=25–47|hizkuntza=en|data=2007-03|url=http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03086530601143388|aldizkaria=The Journal of Imperial and Commonwealth History|alea=1|zenbakia=35|issn=0308-6534|doi=10.1080/03086530601143388|sartze-data=2023-07-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=G. K.|abizena=Peatling|izenburua=Globalism, Hegemonism and British Power: J. A. Hobson and Alfred Zimmern Reconsidered|orrialdeak=381–398|hizkuntza=en|data=2004-07|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-229X.2004.00305.x|aldizkaria=History|alea=295|zenbakia=89|issn=0018-2648|doi=10.1111/j.1468-229X.2004.00305.x|sartze-data=2023-07-11}}</ref>.

[[Walter Rodney|Walter Rodney-k]], 1972ko ''How Europe Underdeveloped Africa'' bere klasikoan, «inperialismoa kapitalismoaren fase bat dela proposatzen du Europako mendebaldeko herrialde kapitalistek, AEBk eta Japoniak munduko beste leku batzuen gainean hegemonia politiko, ekonomiko, militar eta kulturala ezarri zutela hasiera batean maila baxuagoan zeuden herrietan, eta, beraz, ezin izan zioten menderakuntzari aurre egin»<ref name=":6">Walter., Rodney (1972). ''How Europe underdeveloped Africa''. [[:en:Special:BookSources/978-0-9501546-4-0|ISBN <bdi>978-0-9501546-4-0</bdi>]]. [https://www.worldcat.org/oclc/589558 OCLC 589558]</ref>. Ondorioz, inperialismoak urte askotan mundu osoa hartu zuen bere barnean: alde batekoak esplotatzaileak ziren, eta bestekoak, esplotatuak; zati bat menderatua zen, eta bestea jaun eta jabe; zati batek politika egiten zuen, eta bestea menpekoa zen<ref name=":6" />.

Inperialismoa espazioaren garapena eta bere gobernu-testuingurua gisako fenomeno berrietan ere identifikatu izan da<ref>{{Erreferentzia|izena=Alan|abizena=Marshall|izenburua=Development and imperialism in space|orrialdeak=41–52|hizkuntza=en|data=1995-02-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/026596469593233B|aldizkaria=Space Policy|alea=1|zenbakia=11|issn=0265-9646|doi=10.1016/0265-9646(95)93233-B|sartze-data=2023-07-11}}</ref>.

== Inperialismoaren zergatiak ==
Hedapen inperialista fenomeno historiko oso konplexua izan zen eta horregatik hau sortarazitako egoerak edo faktoreak asko izan daitezke. Horregatik hurrengo ataletan hedapen honen arrazoi garrantzitsuenak azalduko dira talde ezberdinetan sailkatuak.

=== Zergati ekonomikoak ===
* Merkatu berrien bilaketa: Teorilari batzuen ustez, Charles a. Julien esate baterako, inperialismoaren arrazoi garrantzitsuenetarikoa hau zen. Teoria honen arabera [[1873]]. urtean gertatu zen krisi ekonomikoaren ondorioz [[Europa]]ko potentziak haien soberakin produktuak saltzeko lekuen bila joan ziren eta honen ondorioz hasi zen zabalkuntza inperialista.
* Merkatu berrien bilaketa: Teorilari batzuen ustez, Charles a. Julien esate baterako, inperialismoaren arrazoi garrantzitsuenetarikoa hau zen. Teoria honen arabera [[1873]]. urtean gertatu zen krisi ekonomikoaren ondorioz [[Europa]]ko potentziak haien soberakin produktuak saltzeko lekuen bila joan ziren eta honen ondorioz hasi zen zabalkuntza inperialista.


* [[Kapital]]en inbertsioa: Hau baita izan zen arrazoi ekonomiko garrantzitsua. Burgesia industrialak haien produkzioen errentagarritasuna handitzeko kapitalak Europatik kanpo inbertitzea erabaki zuen. Metodo hau oso eraginkorra zen; alde batetik langileen soldatetan eta industrien egoeratan asko aurrezten baitzuten, kolonietan ez baitzeuden langileen edo segurtasunaren aldeko [[lege]]ak; eta beste alde batetik Europan gertatu litekeen krisiek ez baitzuten hainbat eraginik. Inbertsio hauek kualifikazio handirik behar ez zuten industrietan egiten zen, meatzarita edo plantazioetan adibidez. Horrez gainera inbertsio hauek mailegu kontratu moduan egiten ziren, eta ondorioz koloniak kapital inbertsio horretatik atera zitezken irabaziak potentziari produktuak erosten gastatu behar zituen. Honekin lortu zena koloniek potentzienganako dependentzia gero eta handiagoa izatea izan zen.
* [[Kapital]]en inbertsioa: Hau baita izan zen arrazoi ekonomiko garrantzitsua. Burgesia industrialak haien produkzioen errentagarritasuna handitzeko kapitalak Europatik kanpo inbertitzea erabaki zuen. Metodo hau oso eraginkorra zen; alde batetik langileen soldatetan eta industrien egoeratan asko aurrezten baitzuten, kolonietan ez baitzeuden langileen edo segurtasunaren aldeko [[lege]]ak; eta beste alde batetik Europan gertatu litekeen krisiek ez baitzuten hainbat eraginik. Inbertsio hauek kualifikazio handirik behar ez zuten industrietan egiten zen, meatzaritza edo plantazioetan adibidez. Horrez gainera inbertsio hauek mailegu kontratu moduan egiten ziren, eta ondorioz koloniak kapital inbertsio horretatik atera zitezkeen irabaziak potentziari produktuak erosten gastatu behar zituen. Honekin lortu zena koloniek potentzienganako dependentzia gero eta handiagoa izatea izan zen.


* [[Lehengai]]en eskurapena: Hasiera batean ez zen oso garrantzitsua izan, baina egia esanda gero eta garrantzitsuagoa bihurtu zen zeren, Europan ez zeuden lehengai nahikorik bertako industria “elikatzeko”.
* [[Lehengai]]en eskurapena: Hasiera batean ez zen oso garrantzitsua izan, baina egia esanda gero eta garrantzitsuagoa bihurtu zen zeren, Europan ez zeuden lehengai nahikorik bertako industria “elikatzeko”.


=== Zergati [[demografia|demografikoak]] ===
=== Zergati [[demografia|demografikoak]] ===
Teoria batzuen arabera [[Industria Iraultza]]ren ondorioz Europan gertatu zen eztanda demografikoa ere zabalpen inperialistaren arrazoietako bat izan zen. Hazkunde honen eraginez langabezia tasa eta populazioak lurrean egiten zuen presioa gero eta handiagoa zen, hauek elikatzeko elikagai gehiago eta lan egiteko postu gehiago behar baitzituzten. Horregatik gertatu zen europarren emigrazio masiboa, lur berrietan aberastasunak eta bizi baldintza hobeak lortzeko modu bat ikusten zutelako. Modu honetan [[1850]]tik [[1914]]ra Europako populazioa bikoiztu zen arren 40 milioi pertsona kanpora abiatu ziren bizitza berri baten bila.

Teoria batzuen arabera [[Industria Iraultza]]ren ondorioz Europan gertatu zen eztanda demografikoa ere zabalpen inperialisaren arrazoietako bat izan zen. Hazkunde honen eraginez langabezia tasa eta populazioak lurran egiten zuen presioa gero eta handiagoa zen, hauek elikatzeko elikagai gehiago eta lan egiteko postu gehiago behar baitzituzten. Horregatik gertatu zen europarren emigrazio masiboa, lur berrietan aberaztasunak eta bizi baldintza hobeak lortzeko modu bat ikusten zutelako. Modu honetan [[1850]]tik [[1914]]ra Europako populazioa bikoiztu zen arren 40 milioi pertsona kanpora abiatu ziren bizitza berri baten bila.


=== Beste zergati batzuk ===
=== Beste zergati batzuk ===
[[Fitxategi:Unified Combatant Commands map.svg|thumb|400px|[[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuen]] armadaren munduko mapa, non armada horren mundu mailako antolaketa ikusten baita. AEBetako armadak baseak eta soldaduak mundu guztitik banatuak ditu.]]
Zergati hauen artean ideologiarekin erlazionatutakoak nabarmentzen dira. Alde batetik, lurren kolonizazioaren bidez potentziek haien handitasuna eta hegemonia erakutsi nahi zuten. Askotan hau erakusteko nahia Europan izandako galerak edo porrotak konpentsatzeko era bat baino ez zen ([[Frantzia]]ren kasuan bezala, [[Prusia]]ren kontrako gerran galtzaile atera zena). Honez gainera [[gizarte]]aren zati bat munduko indigenak “zibilizatzeko” beharra sentitu zuten, arraza zuriaren nagusitasunak beste “basatiak” gizarteratzeko behar morala zeukan-eta. Talde hauen barruan eliza [[Luteranismo|luteranoa]] nagusitu zen, indigenen [[Ebanjelizazio|ebangelizazio]]<nowiki/>ra abiatu zena. [[katolizismo|Eliza katolikoak]] ez zen [[Ebanjelizazio|ebangelizazio]]<nowiki/>aren guztiz aldekoa [[Amerika]]n edukitako esperientzia txarragatik, baina azkenean luteranoen bidea jarraitu zuen, beste porrot handi bat lortuz. Beste ideologia batek [[Charles Darwin]]en eboluzioaren teorian oinarrituta, arraza zuriaren eskubide osoa ikusi zuen nahi zuen beste hazteko, horrek beste kultura edo lurraldeen suntsiketa bazekarren ere.


Azkenik, beste arrazoi bat aipatu behar da, pisu handikoa izan ez bazen ere. Batzuen ustez lur berrien [[kolonizazio]]a armadak lanpetuta edukitzeko modu bat izan zen baita ere. Modu honetan Europan gatazka edo altxamendu militarrak egotea saihesten zen eta gudarosteak haien teknikak eta teknologia berriak probatzeko lekuak zituzten.
[[Fitxategi:Unified Combatant Commands map.png|thumb|right|400px|[[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuen]] armadaren munduko mapa, non armada horren mundu mailako antolaketa ikusten baita. AEBetako armadak baseak eta soldaduak mundu guztitik banatuak ditu.]]
Zergati hauen artean ideologiarekin erlazionatutakoak nabarmentzen dira. Alde batetik, lurren kolonizazioaren bidez potentziek haien handitasuna eta hegemonia erakutsi nahi zuten. Askotan hau erakusteko nahia Europan izandako galerak edo porrotak konpensatzeko era bat baino ez zen ([[Frantzia]]ren kasuan bezala, [[Prusia]]ren kontrako gerran galtzaile atera zena). Honez gainera [[gizarte]]aren zati bat munduko indigenak “zibilizatzeko” beharra sentitu zuten, arraza zuriaren nagusitasunak beste “basatiak” gizarteratzeko behar morala zeukan-eta. Talde hauen barruan eliza [[Luteranismo|luteranoa]] nagusitu zen, indigenen ebangelizaziora abiatu zena. [[katolizismo|Eliza katolikoak]] ez zen ebangelizazioaren guztiz aldekoa [[Amerika]]n edukitako esperientzia txarragatik, baina azkenean luteranoen bidea jarraitu zuen, beste porrot handi bat lortuz. Beste ideologia batek [[Charles Darwin]]en eboluzioaren teorian oinarrituta, arraza zuriaren eskubide osoa ikusi zuen nahi zuen beste hazteko, horrek beste kultura edo lurraldeen suntsiketa bazekarren ere.

Azkenik, beste arrazoi bat aipatu behar da, pisu handikoa izan ez bazen ere. Batzuen ustez lur berrien kolonizazioa ejerzitoa lanpetuta eukitzeko modu bat izan zen baita ere. Modu honetan Europan gatazka edo altxamendu militarrak egotea ekiditzen zen eta gudarosteak haien teknikak eta teknologia berriak frogatzeko lekuak zituzten.


== Inperialismoaren filosofia ==
== Inperialismoaren filosofia ==
«Munduko herrialdeak, bizien eta hil zorian daudenen artean bana ditzakegu. Alde batetik herri handiak ditugu, egunetik egunera indartzen doazenak, gero eta aberatsago, gero eta hobeto antolatuta. [[Trenbide]]ei esker, leku bakarrean pila dezakete [[populazio]]aren indar militarra, eta orain arteko belaunaldiek inoiz amestuko ez zuten neurri eta indar izugarrizko [[armada]]k elkar ditzakete...»


"Munduko herrialdeak, bizien eta hil zorian daudenen artean bana ditzakegu. Alde batetik herri handiak ditugu, egunetik egunera indartzen doazenak, gero eta aberatsago, gero eta hobeto antolatuta. Trenbideei esker, leku bakarrean pila dezakete populazioaren indar militarra eta orain arteko belaunaldiek inoiz amestuko ez zuten neurri eta indar izugarrizko armadak elkar ditzakete...
Handinahiak dira eta gauza bera gura dute denek, etorkizunak bakarrik erabaki ahal izango du auzia odolaren bidez.
Handinahiak dira eta gauza bera gura dute denek, etorkizunak bakarrik erabaki ahal izango du auzia odolaren bidez.


Zergatik edo hagatik, beharrizan politikoengatik edo presio filantropikoengatik, herri biziak apurka-apurka hilzorikoen lurraldeez jabetuko dira eta berehala gatazka bideak sortuko dira herri zibilizatuen artean (...).
Zergatik edo hagatik, beharrizan politikoengatik edo presio [[filantropiko]]engatik, herri biziak apurka-apurka hilzorikoen lurraldeez jabetuko dira eta berehala gatazka bideak sortuko dira herri zibilizatuen artean (...).


Jakina, ez dugu utziko [[Ingalaterra]] ezlekuan geldi dadin edozein moldaketa egingo balitz ere (txaloak). Beste alde batetik, ez dugu begi txarrez ikusiko handitutako arerioen batek pobrezia eta antzutasuna kanporatzen baditu eskura ez ditugun eskualdeetan."
Jakina, ez dugu utziko [[Ingalaterra]] ezlekuan geldi dadin edozein moldaketa egingo balitz ere (txaloak). Beste alde batetik, ez dugu begi txarrez ikusiko handitutako arerioen batek pobrezia eta antzutasuna kanporatzen baditu eskura ez ditugun eskualdeetan."


1898ko maiatzaren 4an Lord Salisburyk Albert Hallen egindako hitzaldia. The Times, 1898ko maiatzak 5.<br>
1898ko maiatzaren 4an Lord Salsburyk Albert Hallen egindako hitzaldia. [[The Times]], 1898ko maiatzak 5.<br>


== Afrikan ==
== Afrikan ==
<br>Afrikaren banaketari dagokionez, XIX. menderarte Afrika ia esploratu gabe egon zen, eta ia Europa osoak esku hartu nahi zuen kontinente horretan. Lehenengo herrialde europarrak Frantzia eta Britania Handia izan ziren, lehenengoak Aljeria eta Tunisia okupatzen hasi zen eta bigarrenak Egipto okupatzen. Geroago, [[Belgika]]k, Portugalek, Espainiak eta Alemaniak ere Afrikan lurralde batzuk kolonizatuko zituzten. Horregatik, Europako lurraldeen jokabidea ordenatzeko, [[Bismarck]] kantziler alemanak [[Berlingo Konferentzia]] deitu zuen 1884ean. Bertan erabaki batzuk hartu ziren:
<br>Afrikaren banaketari dagokionez, XIX. mendera arte Afrika ia esploratu gabe egon zen, eta ia Europa osoak esku hartu nahi zuen kontinente horretan. Lehenengo herrialde europarrak Frantzia eta Britania Handia izan ziren, lehenengoak Aljeria eta Tunisia okupatzen hasi zen eta bigarrenak Egipto okupatzen. Geroago, [[Belgika]]k, Portugalek, Espainiak eta [[Alemania]]<nowiki/>k ere Afrikan lurralde batzuk kolonizatuko zituzten. Horregatik, Europako lurraldeen jokabidea ordenatzeko, [[Bismarck]] kantziler alemanak [[Berlingo Konferentzia]] deitu zuen 1884ean. Bertan erabaki batzuk hartu ziren:


-[[Esklabotza debekatu zuten.
* [[Esklabotza]] debekatu zuten.
   -Niger eta Kongo ibaietan nabigazioaren askatasuna.
* Niger eta Kongo ibaietan nabigazioaren askatasuna.
* [[Leopoldo II.a Belgikakoa|Leopoldo II.ak]] (Belgikako erregeak) izango zuen [[Kongoko Estatu Librea]]ren jabetza.
* Okupazio eraginkorraren printzipioa ezarri zuten: lurralde baten jabetza izateko hau benetan okupatzea ezinbestekoa izango zen.


== Asian ==
-[[Leopoldo II.]]ak (Belgikako erregeak) izango zuen [[Kongoko Estatu Librea]]ren jabetza.
Asian, Europaren XIX. mendearen azken hereneko hedapen inperialista ere iritsi zen.


=== Errusia ===
-Okupazio eraginkorraren printzipioa ezarri zuten: Lurralde baten jabetza izateko hau benetan okupatzea ezinbestekoa izango zen.
Hedapen politikoa eman zen batez ere, XVII.mendean asiako iparraldea okupatu, eta XIX.mendearen erdialdean, [[Turkestan]]go lur emankorrak lortzera abiatu zen.


1880-1890 tik aurrera [[Transiveriar trenbidea]] Errusia europarra eta ekialdekoa konektatzen zituen trenbide sarea eraiki zuten [[Vladivostok]]<nowiki/>era arte.
== <br>Asian ==
<br>Asian, Europaren XIX. mendearen azken hereneko hedapen inperialista ere iritsi zen.


[[Turkestan]]<nowiki/>en aurrera egin zuten ahala, gatazkak sortu ziren [[Erresuma Batua]]rekin, izan ere, bi herrialdeek gatazkak izan zituzten [[Persia]] eta [[India]]<nowiki/>ko mugako lurraldeak eskuratzeko.
=== <br>Errusia ===
<br>Hedapen politikoa eman zen batez ere, XVII.mendean asiako iparraldea okupatu, eta XIX.mendearen erdialdean, [[Turkestan]]go lur emankorrak lortzera abiatu zen.
1880-1890 tik aurrera [[Transiveriar trenbidea]] Errusia europarra eta orientala konektatzen zituen trenbide sarea eraiki zuten Vladivostokerarte.


Bestalde, Errusiarrak  [[Mantxuria]]ko lurraldean  sartu izanak, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]]<nowiki/>ko ipar ekialdean, gatazka sortu zuen [[Japonia]]<nowiki/>rekin ere,beren espantsionismoaren helburuetariko bat baitzelako. Ondorioz, 1904-1905 bi herrialdeen arteko gerra bat izan zen non [[Errusia]] izan zen galtzaile.
Turkestanen aurrera egin zuten ahala, gatazkak sortu ziren [[Erresuma Batua]]rekin, izan ere, bi herrialdeek gatazkak izan zituzten Persia eta Indiako mugako lurraldeak eskuratzeko.


=== Britania Handia ===
Bestalde, Errusiarrak  [[Mantxuria]]ko lurraldean  sartu izanak, Txinako ipar ekialdean, gatazka sortu zuen Japoniarekin ere,beren espantsionismoaren helburuetariko bat baitzelako.Ondorioz 1904-1905 bi herrialdeen arteko gerra bat izan zen non Errusia izan zen galtzaile.
[[Britainia Handia|Britania Handiko]] asiar kolonialismoaren helburu nagusia India izan zen. XVII. mendearen geroztik, Ekialdeko Indietako konpainia Ingelesak,1600. urtean sorturiko Britaniar inbertsoreen konpainia pribatua, bertako lurraldeen zati handi bat bereganatzea lortu zuen, britainiar gobernuaren laguntzaz.

=== <br>Britania Handia ===
<br>Britania Handiko asiar kolonialismoaren helburu nagusia india izan zen.
XVII.mendearen geroztik,Ekialdeko Indietako konpainia Ingelesak,1600.urtean sorturiko Britaniar inbertsoreen konpainia pribatua, bertako lurraldeen zati handi bat bereganatzea lortu zuen, britainiar gobernuaren laguntzaz.


Horretarako, [[britaniar]] armadaren barruan  indiar soldaduen armada bat zuen; [[zipaio]]ak.
Horretarako, [[britaniar]] armadaren barruan  indiar soldaduen armada bat zuen; [[zipaio]]ak.


Baina 1857 tik 1858ra zipaioak matxinatu egin ziren, britainiar ofizialek beren erlijio-sistemak mespretsatu eta aldaketa administratibo ezegonkortsuak egiten baitzituztelako. Ondorioz,britaniar gobernuak koloniaren administrazioa berriro antolatu behar izan zuen.
Baina 1857 tik 1858ra zipaioak [[Matxinada|matxina]]<nowiki/>tu egin ziren, britainiar ofizialek beren erlijio-sistemak mespretxatu eta aldaketa administratibo ezegonkorrak egiten baitzituztelako. Ondorioz,britaniar gobernuak koloniaren administrazioa berriro antolatu behar izan zuen.


Horretaz gain, Frantziaren kolonizazioa [[Indotxina]]ra iristen zela ikusita, Britania Handiak [[Birmania]] okupatu zuen eta 1886tik aurrera protektoratu,estatu subirano propio bat  eta egitura politiko eta kultural propio bat zuen estatua, bihurtu zuen.
Horretaz gain, Frantziaren kolonizazioa [[Indotxina]]ra iristen zela ikusita, Britania Handiak [[Birmania]] okupatu zuen eta 1886tik aurrera protektoratu,estatu subirano propio bat  eta egitura politiko eta kultural propio bat zuen estatua, bihurtu zuen.
71. lerroa: 122. lerroa:
Bukatzeko,1870tik 1885ra bitartean [[Malaysia]]ko sultanerri batzuk ere okupatu zituen.
Bukatzeko,1870tik 1885ra bitartean [[Malaysia]]ko sultanerri batzuk ere okupatu zituen.


=== <br>Frantzia ===
=== Frantzia ===
<br>Frantziako hedapen inperialista Indotxinan 1858tik 1860ra hasi zen,lehendabizi [[Mekong ibaia,asiako 5.ibairik luzeena eta [[Txina]], [[Laos]], [[Kanboia]], [[Myanmar]], [[Thailandia]] eta [[Vietnam]] zeharkatzen dituen ibaiaren delta okupatu  eta ituna sinatu zuten [[Annam]]go erregearekin; hark frantziaren esku utzi zituen Kotxintxinako kialdeko hiru probintziak.
Frantziako hedapen inperialista Indotxinan 1858tik 1860ra hasi zen,lehendabizi [[Mekong ibaia]],asiako 5.ibairik luzeena eta [[Txina]], [[Laos]], [[Kanbodia]], [[Myanmar]], [[Thailandia]] eta [[Vietnam]] zeharkatzen dituen ibaiaren delta okupatu  eta ituna sinatu zuten [[Annam]]go erregearekin; hark Frantziaren esku utzi zituen [[Kotxintxina]]<nowiki/>ko ekialdeko hiru probintziak. Frantziak [[Mekong ibaia]]ren eta [[Song Koi]] ibaiaren deltak kontrolatu nahi zituen, Txinako merkatuan sartzeko bide bat izateko.
Frantziak [[Mekong ibaia]]ren eta Song Koi ibaiaren deltak kontrolatu nahi zituen, Txinako merkatuan sartzeko bide bat izateko.


1887an,Indotxinako Batasun Orokorra eratuzuen.
1887an, [[Indotxina]]<nowiki/>ko Batasun Orokorra eratu zuen.


=== <br>Holanda ===
=== Holanda ===
<br>Lurraldeak kontrolatu zituen XVII. mendetik XX. mendera arte. Bere espantsionismoa sendotu zen behin Belgikatik 1831an independizatuta. Bere inperioa handitu zuen Indonesia, Sumatra, Java, Borneo eta Ginea Berrirarekin besteak beste. Inperialismo holandarra bultzatua izan zen bere nagusitasun ekonomikoagatik, Europako eta Munduko zentro finantzarioa baitzen Londresek ordezkatu baino lehen. Horrez gain, bere flotaren indarraren laguntza zuen. Itsasoirio holandarrari Ekialdeko Indietako Konpainia espezieen merkataritzan.
Lurraldeak kontrolatu zituen XVII. mendetik XX. mendera arte. Bere espantsionismoa sendotu zen behin [[Belgika]]<nowiki/>tik 1831an independizatuta. Bere inperioa handitu zuen [[Indonesia]], [[Sumatra]], [[Java]], [[Borneo]] eta [[Ginea Berria]]rekin besteak beste. Inperialismo holandarra bultzatua izan zen bere nagusitasun ekonomikoagatik, Europako eta Munduko zentro finantzarioa baitzen Londresek ordezkatu baino lehen. Horrez gain, bere flotaren indarraren laguntza zuen. Hamarkada batzuetan itsasoko zabalak menderatu zituen bere flotari esker eta honen ondorioz [[Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainia|Ekialdeko Indietako Konpainia]], espezieetan merkataritza gune garrantzitsuena, bere eskuetan egon zen.


=== Japonia ===
=== Japonia ===
Japoniaren espantsionismoari dagokionez [[Korea]] eta [[Txina]] menderatzea zuten helburu eta joera espantsionista eta oldarkorra hartu zuten. Bertan ekonomia-hazkunde azkarra gertatu zen eta armada zein administrazioa berritzeko edo modernizatzeko neurriak hartu ziren. Japoniak arrazoi ugari zituen joera inperialista bat hartzeko eta barneratzeko, baina herrialde honen inperialismoak eragintzat izan zuen joera nazionalisten hedapenak, eta bertan Japonia handi bat eratu nahi zuten. Joera inperialista bat hartzeko aurretik aipatu ditugun arrazoi ugari horiek hauexek dira: bere produktu jakin batzuentzat kanpoan merkatuak bilatzeko beharra, [[industralizazioa]] sendotzeko, presio demografikoak eta lehengaiez hornitzeko beharra. Inguruan zituen zenbait uhartedi menderatu ostean [[Korea]]<nowiki/>ri hiru portu irekitzera eta japoniar emigranteak onartzera behartu zuen. Momentu horretan herrialde hau Txinaren menpe zegoenez gerra sortu zen Japoniaren eta Txinaren artean. [[Koreako japoniar okupazioa|Japoniak Korea osoa bere eskuetan izatea]] lortu zuen eta [[Mantxuria]]n sartzea lortu zuten. Egoera honen aurren Txinak korearen independentzia onartu zuen lurralde batzuk emanez, [[Formosa]] eta Port Arthur batik bat. Beranduago Errusia ez zegoen ados aldaketa hauekin, hau da, ez zuen onartu Japoniak [[Mantxuria]]<nowiki/>ko hegoaldea hartu izana. Horren aurrean eta inongo gerrarik deklaratu aurretik Japoniak eraso egin zion Errusiari Port Arthur-eko flota suntsituz. Gerra honen ondorioz Japoniak Sakhalin hegoaldea lortu zuen, baita Korea anexionatzea ere eta azkenik Mantxurian zuen nagusitasuna sendotzea ere ekarri zuen.
<br>
Japoniaren espantsionismoari dagokionez Korea eta Txina menderatzea zuten helburu eta joera espantsionista eta oldarkorra hartu zuten. Bertan ekonomia-hazkunde azkarra gertatu zen eta armada zein administrazioa berritzeko edo modernizatzeko neurriak hartu ziren. Japoniak arrazoi ugari zituen joera inperialista bat hartzeko eta barneratzeko, baina herrialde honen inperialismoak eragintzat izan zuen joera nazionalisten hedapenak, eta bertan Japonia handi bat eratu nahi zuten. Joera inperialista bat hartzeko aurretik aipatu ditugun arrazoi ugari horiek hauexek dira: bere produktu jakin batzuentzat kanpoan merkatuak bilatzeko beharra, industralizazioa sendotzeko, presio demografikoak eta lehengaiez hornitzeko beharra. Inguruan zituen zenbait uhartedi menderatu ostean Koreari hiru portu irekitzera eta japoniar emigranteak onartzera behartu zuen. Momentu hortan herrialde hau Txinaren menpe zegoenez gerra sortu zen Japoniaren eta Txinaren artean.Japoniak Korea osoa bere eskuetan izatea lortu zuen eta Mantxurian sartzea lortu zuten. Egoera honen aurren Txinak korearen independentzia onartu zuen lurralde batzuk emanez, Formosa eta Port Arthur batik bat. Beranduago Errusia ez zegoen ados aldaketa hauekin, hau da, ez zuen onartu Japoniak Mantxuriako hegoaldea hartu izana. Horren aurrean eta inongo gerrarik deklaratu aurretik Japoniak eraso egin zion Errusiari Port Arthur-eko flota suntsituz. Gerra honen ondorioz Japoniak Sakhalin hegoaldea lortu zuen, baita Korea anexionatzea ere eta azkenik Matxurian zuen nagusitasuna sendotzea ere ekarri zuen.
== Ikus, gainera ==
{{commonskat}}


==Erreferentziak==
{{erreferentzia zerrenda|2}}
== Ikus, gainera ==
* [[Deskolonizazio]]a
* [[Deskolonizazio]]a

== Kanpo estekak ==
{{autoritate kontrola}}


{{Inperio kolonialak}}
{{Inperio kolonialak}}
93. lerroa: 146. lerroa:
[[Kategoria:Nazioarteko politika]]
[[Kategoria:Nazioarteko politika]]
[[Kategoria:Inperialismoa]]
[[Kategoria:Inperialismoa]]
[[Kategoria:Autoritarismoa]]
[[Kategoria:Kolonialismoaren historia]]

Hauxe da oraingo bertsioa, 19:01, 11 uztaila 2023 data duena

Politika
Botereak
Gobernu motak
Erregimen eta sistemak
Botere motak
Estatu motak
Kontzeptuak
Prozesuak
Banaketa administratiboa
Kargu eta postuak
Kargu eta postuak
Ideologiak
Jokabideak

Inperialismoa berezko lurraldearen edo eragin eremuaren hedapena da, beste herri batzuk menperatuz eta batasun bat sortzeko egiten denean. Menperatzea lurraldezkoa (kolonialismoa), kulturala edo-eta ekonomikoa izan daiteke.

Inperioko herrien arteko harremana asimetrikoa da, partaideek beraien ohitura nahiz usadioak alde batera uzten baitituzte, patroi komun bakarra bereganatuz.

Inperio britainiarra (arrosaz markaturik) 1897an

Etimologia eta erabilera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Inperialismo hitza latinezko imperium hitzetik sortu zen[1]; bere esanahia: botere gorena, subiranotasuna edo, besterik gabe, araua da[2]. Inperialismo hitza, hasiera batean, XIX. mendean sortu zen Napoleonen militarismo despotikoa gaitzesteko[3], eta, gaur egun hartu duen zentzuan, ohikoa bihurtu zen Britainia Handian, 1870eko hamarkadan, konnotazio negatiboarekin erabili zenean[4]. XIX. mendearen amaieran, inperioek une eta leku guztietan zuten portaera deskribatzeko erabiltzen zen[5]. Hannah Arendtek eta Joseph Schumpeterrek hedapenaren mesedetan hedapen gisa definitu zuten inperialismoa[6].

Lehen, Napoleon III.a atzerriko esku-hartze militarren bidez laguntza politikoa lortzeko egindako saiakeratzat hartzen zena deskribatzeko erabiltzen zen terminoa[4]. Terminoa, batez ere, Mendebaldeko eta Japoniako nagusitasun politiko eta ekonomikoan erabili zen, eta erabiltzen da, batez ere Asian eta Afrikan, XIX. eta XX. mendeetan. Oraindik ere, adituek haren esanahi zehatzari buruz eztabaidatzen dute. Zenbait idazlek, hala nola Edward Saidek, terminoa zabalago erabiltzen dute gune inperial baten eta periferia baten inguruan antolatutako edozein menderatze- eta menpekotasun-sistema deskribatzeko[7]. Definizio horrek inperio nominalak eta neokolonialismoa barne hartzen ditu.

Versus kolonialismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Botere inperiala 1800. urtean[8]
Botere ineriala 1945. urtean

Askotan inperialismo terminoa kolonialismo terminoarekin lotzen da, baina aditu askok bakoitzak bere definizioa duela defendatu dute. Inperialismoa eta kolonialismoa pertsona edo pertsona-talde batengan duen eragina deskribatzeko erabili dira. Robert Youngek idazten du inperialismoak erdigunetik funtzionatzen duenean estatu-politika bat dela eta arrazoi ideologikoengatik zein finantzarioengatik garatzen dela eta kolonialismoa kokagune edo asmo komertzialetarako garapena besterik ez dela. Hala ere, kolonialismoak, oraindik, inbasioa hartzen du barne[9]. Kolonialismoak, gaur egungo usadioan, koloniaren eta botere inperialaren arteko banaketa geografikoa ere ekarri ohi du. Bereziki Edward Saidek inperialismoa eta kolonialismoa bereizten ditu esanez: inperialismoak urrutiko lurralde bat gobernatzen duen metropoli-zentro menderatzailearen praktika, teoria eta jarrerak inplikatzen dituela, eta kolonialismoak, berriz, urrutiko lurralde batean kokaguneak ezartzea[10]. Errusiar edo otomandar gisako inperio hurbilak kolonialismoaren eztabaidetatik kanpo geratu izan dira tradizioz, nahiz eta hori aldatzen hasi den, haiek gobernatzen zituzten lurraldeetara populazioak ere bidali zituztela onartzen baita[10].:116 or.

Inperialismoak eta kolonialismoak, aldi berean, lurralde baten eta haiek kontrolatzen dituzten indigenen gaineko abantaila politiko eta ekonomikoa ezartzen dute, baina adituek, batzuetan, zaila izaten dute bien arteko aldea argitzea[11]:107. or.. Inperialismoa eta kolonialismoa beste baten ezabapenean zentratzen badira ere, inperialismoa nagusitasun politiko eta monetarioari dagokio kolonialismoa beste baten kontrol fisikoa hartzen duen herrialde baten prozesuaz ari bada, formalki edo informalki. Eremuak menderatzen hastearen arkitektoa kolonialismoa dela kontsideratzen da, eta, ondoren, inperialismoa ikusten da (kolonialismoarekin lankidetzan) konkistaren atzean dagoen ideia sortzen. Kolonialismoa nazio inperialak eremu baten gaineko konkista bat hasten duenean gertatzen da, eta, gero, azkenean, gai da aurreko nazioak kontrolatutako eremuetan gobernatzeko. Kolonialismoaren esanahi nagusia da nazio konkistatzaileak konkistatu zuten nazioaren ondasun eta hornidura baliotsuen ustiapena eta gerrako harrapakinen etekinak lortzea[11]:170-75. or.; inperialismoaren esanahia, berriz, beste estatuaren lurrak konkistatuz eta bere nagusitasuna handituz inperio bat sortzea da[11]:173-76. or.. Kolonialismoak erabat alda ditzake eremu bateko gizarte-egitura, egitura fisikoa eta ekonomia; ez da harritzekoa herri konkistatzailearen ezaugarriak konkistatutako indigenek heredatzea[11]:41. or.. Horrela, gehienek, naziotasun bereizia izango dute edo beren ama-koloniaren kontrolpean geratuko dira[12].

Vladimir Lenin buruzagi sobietarrak zera proposatu zuen: «inperialismoa kapitalismoaren forma gorena zen, inperialismoa kolonialismoaren ondoren garatzen zela eta kolonialismotik kapitalismo monopolistagatik bereizten zela esanez»[10]:116. or..

Inperialismoaren Aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Afrikaren banaketa, Europako inperio anitzen pean kolonietan banatuta, c. 1913      Belgika     Alemania     Espainia     Frantzia     Erresuma Batua     Italia     Portugal

Inperialismoaren Aroan, 1760 inguruan hasi zen garaia, Europako nazioak industrializatzen hasi ziren, eta munduko beste leku batzuk kolonizatzeko, eragiteko eta anexionatzeko prozesuan sartu ziren[13]. XIX. mendeko pasarteen artean Afrikaren banaketa izan zen[14].

  • 1970eko hamarkadan, John Gallagher (1919-1980) eta Ronald Robinson (1920-1999) britainiar historialariek argudiatu zuten Europako buruzagiek inperialismoak gobernu batek eskualde kolonial baten gaineko kontrol formala eta legala behar zuela baztertu zutela. Askoz garrantzitsuagoa izan zen eremu independenteen kontrol informala[15]. Wm Roger Louis-en arabera: Haien ustez, inperio formalek eta munduko mapek gorriz koloretako eskualdeekin txundituta geratu dira historialariek. Britainiar emigrazioaren, merkataritzaren eta kapitalaren zatirik handiena, Britainiar Inperio formaletik kanpoko eremuetara joan zen. Haien pentsamenduaren gakoa inperioaren ideia da, «informalki ahal bada eta formalki behar izanez gero»[16]. Oron Halek dio Gallagherrek eta Robinsonek Britainia Handiko Afrikan izandako parte-hartzea aztertu zutela, non «kapitalista gutxi, kapital gutxiago eta kolonia-hedapenaren ustezko sustatzaile tradizionalen presio handirik ez zuten aurkitu. Eransteko edo ez eransteko kabinetearen erabakiak hartzen ziren, normalean, gogoeta politiko edo geopolitikoetan oinarrituta»[17].:6. or.

1875etik 1914ra bitarteko inperio nagusiei erreparatuta, errentagarritasun aldetik, erregistro nahasia zegoen. Hasieran, planifikatzaileek espero zuten ekoitzitako produktuentzako koloniek merkatu gatibu bikaina eskainiko zutela. Indiako azpikontinenteaz gain, hori gutxitan gertatu zen egia. 1890eko hamarkadan, inperialistek onura ekonomikoa etxeko ekoizpen-sektorea elikatzeko lehengai merkeen ekoizpenean ikusi zuten, batez ere. Orokorrean, Britainia Handiak oso ondo joan zitzaion Indiatik ateratako irabaziei dagokienez, batez ere Bengalako Subatik, baina ez bere inperioaren gainerako zatirik handienatik. Utsa Patnaik ekonomialari indiarraren arabera, 1765 eta 1938 artean, Indiatik kanpora egindako aberastasunaren transferentziaren tamaina 45 bilioi dolar izan zen[18]. Herbehereak oso ondo ibili ziren Ekialdeko Indietan. Alemaniak eta Italiak, berriz, oso merkataritza edo lehengai gutxi lortu zituzten beren inperioetatik. Frantziak zertxobait hobeto egin zuen. Kongo Belgikarra errentagarria izan zen Leopoldo II.a erregeak enpresa pribatu gisa kudeatutako kautxu-landaketa kapitalista zenean. Hala ere, Kongoko Estatu Askean gertatutako ankerkeriaren inguruko eskandaluek nazioarteak, 1908an, Belgikako gobernua bere gain hartzera behartu zuen, eta, aurrerantzean, askoz ere errentagarritasun txikiagoa eman zuen. Filipinak espero baino askoz gehiago kostatu zitzaien Estatu Batuei, matxinoen aurkako ekintza militarrengatik[17]:7-10. or..

Inperialismoak eskura jarri zituen baliabideak zirela eta, munduko ekonomia nabarmen hazi zen, eta askoz ere elkarlotuago egon zen Lehen Mundu Gerraren aurreko hamarkadetan, potentzia inperial ugari aberats eta oparo bihurtuz[19].

Europaren hedapena lurralde inperialismoan hazkunde ekonomikora bideratu zen neurri handi batean, kolonietatik baliabideak bilduz, bide militar eta politikoen bidez kontrol politikoa hartzearekin batera. XVIII. mendearen erdialdean, Indiaren kolonizazioak ikuspegi horren adibide bat eskaintzen du: bertan, Britainiarrek estatu mogolaren ahultasun politikoa ustiatu zuten, eta, jarduera militarra garrantzitsua izan bazen ere, hainbat garaitan tokiko eliteen txertaketa ekonomiko eta administratiboa ere garrantzi erabakigarria ere izan zen azpikontinentearen baliabideen, merkatuen eta eskulanaren gaineko kontrola ezartzeko[20]. XVII. eta XVIII. mendeetan kolonia kopuru handi bat irabazi ekonomikoa emateko eta etxe-portuetara baliabideak bidaltzeko diseinatu baziren ere, D. K. Fieldhouse-k iradokitzen du, XIX. eta XX. mendeetan, Afrika eta Asia moduko lekuetan ideia hori ez zela zertan baliozkoa izan[21]:

Inperio modernoak ez ziren artifizialki eraikitako makina ekonomikoak. Europaren bigarren hedapena prozesu historiko konplexua izan zen, non Europan eta periferian indar politiko, sozial eta emozionalak inperialismo kalkulatua baino eragin handiagoa izan zuten. Kolonia indibidualek helburu ekonomiko bat izan dezakete; kolektiboki, inperio batek ez zuen funtzio definigarririk, ekonomikoa edo bestelakoa. Inperioek Europak munduarekin etengabe aldatzen ari ziren harremanaren fase jakin bat baino ez zuten adierazten: industria-sistemekin edo higiezinetan egindako inbertsioekin egindako analogiak engainagarriak besterik ez ziren[11]:184. or..

Garai horretan, Europako merkatariek «itsas zabalean ibiltzeko eta mundu osoko soberakinak bereganatzeko (batzuetan modu baketsuan, beste batzuetan bortizki) eta Europan kontzentratzeko gaitasuna zuten»[22].

Britainiarrek Kantoni egindako erasoa, Lehen Opioaren Gerra, 1841eko maiatzean

Europaren hedapena asko azkartu zen XIX. mendean. Lehengaiak lortzeko, Europak beste herrialde batzuetako eta kolonietako inportazioak zabaldu zituen. Europako industriak lehengaiak bilatzen zituzten, hala nola koloratzaileak, kotoia, landare-olioak eta atzerriko mineral metalikoak. Aldi berean, industrializazioak Europa manufakturaren eta hazkunde ekonomikoaren erdigune bihurtzen ari zen, baliabideen beharrak bultzatuz[23].

Komunikazioa asko aurreratu zen Europako hedapenean. Trenbideak eta telegrafoak asmatuta, errazagoa izan zen beste herrialde batzuekin komunikatzea eta bertako nazio baten administrazio-kontrola zabaltzea bere kolonietan. Lurrun-trenek eta lurrun bidezko itsas-garraioak salgai-kopuru handien garraio azkarra eta merkea ahalbidetu zuten kolonietarako joan-etorria[23].

Komunikazioaren aurrerapenekin batera, Europak teknologia militarrean ere aurrera jarraitu zuen. Europako kimikariek artilleria askoz ere hilgarriagoa zen lehergailu berriak egin zituzten. 1880ko hamarkadan, metrailadorea gudu zelaiko arma fidagarria bihurtu zen. Teknologia horrek aurkarienganako abantaila eman zien Europako armadei, herrialde gutxien garatuetako armadak oraindik gezi, ezpata eta larruzko ezkutuekin borrokan ari zirelako (adibidez, Afrikako hegoaldeko zuluak 1879ko Anglo-Zulu Gerran)[23]. Europako espedizio eta estandarrekin ia parean jartzea lortu zuten armaden salbuespenen artean, Adwako guduan Etiopiako armadak eta Japoniar Armada Inperiala daude, baina horiek, oraindik, Europatik inportatutako armetan eta askotan Europako armadetako aholkulariez baliatzen ziren.

Inperialismoari buruzko teoriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Karikatura honek Judge aldizkariak duen ikuspegia azaltzen du, 1898ko Espainia eta Amerikako Gerran McKinley-ren garaipen azkarraren ostean, Amerikako asmo inperialaren inguruan[24]

Ikasketa akademiko anglofonoek, sarritan, inperialismoari buruzko teoriak inperioaren esperientzia britainiarrean oinarritzen dituzte. Inperialismo terminoa, jatorriz, Benjamin Disraeli Britainia Handiko lehen ministroaren ustezko politika inperial erasokor eta itxurazkoen aurkariek sartu zuten ingelesera gaur egungo zentzuan 1870eko hamarkadaren amaieran. Joseph Chamberlain eta inperialismoaren aldekoek azkar bereganatu zuten kontzeptua. Batzuentzat, inperialismoak idealismoaren eta filantropiaren politika hautatu zuen; beste batzuek, berriz, interes politikoaren ezaugarria zela salatu zuten, eta gero eta kopuru handiagoak zikoizkeria kapitalistarekin lotzen zuen.

Imperialism: A Study (1902) liburuan, John A. Hobsonek inperialismoaren eragin handiko interpretazio bat garatu zuen, enpresa libreko kapitalismoak biztanleriaren gehiengoan eragin negatiboa izan zuelako ustea zabaldu zuena. Inperialismen, itsasoz haraindiko inperioen finantzaketak etxean behar zen dirua hustu zuela argudiatu zuen. Etxeko soldatarekin alderatuta langileei ordaintzen zitzaizkien soldata txikiagoak irabazi eta etekin handiagoak lortzeko atzerrian inbertitu zen. Beraz, etxeko soldatak altuagoak izaten jarraitu bazuten ere, ez ziren hazi bestela izan zitekeen bezain azkar. Kapitalak esportatzeak, ondorioztatu zuen Hobsonek, etxeko bizi-mailan, muga jarri zion etxeko alokairuen hazkundeari. 1970eko hamarkadan, David K. Fieldhouse[25] eta Oron Hale moduko historialariek «oinarri hobsoniarra ia erabat eraitsi zela» argudia zezaketen[17] :5-6. or..  Britainiar esperientziak ezin izan zuen babestu. Hala ere, Europako marxistek Hobsonen ideiak jaso, eta inperialismoaren teoria berea bihurtu zuten, batez ere Vladimir Leninen Imperialism, the Highest Stage of Capitalism (1916) lanean. Leninek inperialismoa mundu-merkatuaren itxiera eta lehia aske kapitalistaren amaiera gisa deskribatu zuen, ekonomia kapitalistek inbertsioak, baliabide materialak eta eskulanak etengabe hedatzeko beharraren ondorioz sortu zen hedapen kolonialaren beharretan. Geroagoko teorialari marxistek inperialismoaren kontzepzio horren oihartzuna egiten dute kapitalismoaren egitura-ezaugarri gisa, zeinak Mundu Gerra inperialisten arteko borroka gisa azaldu baitzuen kanpoko merkatuak kontrolatzeko. Leninen tratatua loratu zen testu-liburu estandar bihurtu zen 1989–1991n komunismoa erori arte[26].

Errusiako tropen sarrera Tiflisen, 1799ko azaroaren 26an, Franz Roubaudek, 1886an.
Lạng Sơn harrapatzea, 1885ean, Frantziako Vietnameko konkistaren garaian

Komunista ez diren ezkerreko teorialari batzuek inperialismoaren izaera estrukturala edo sistemikoa azpimarratu izan dute. Halako idazleek terminoari loturiko aldia zabaldu izan dute, eta, gaur egun, ez du izendatzen, ez politikarik, ezta XIX. mendearen amaieraren hamarkadetako tarte labur bat ere, baizik eta mendeetan zehar hedatzen den mundu sistema bat, askotan kolonizazio garaira etorriz eta, batzuetan, Gurutzadetaraino. Terminoaren aplikazioa hedatu ahala, bere esanahia bost ardatz ezberdinetan (baina askotan paraleloetan) mugitu da: morala, ekonomikoa, sistemikoa, kulturala eta denborazkoa. Aldaketa horiek, beste aldaketa batzuen artean sentsibilitatean, gero eta ezinegon handiagoa islatzen dute, baita nahigabe handia ere botere horren hedadurarekin, zehazki Mendebaldearen boterearekin[27][25].

Historialariek eta teorialari politikoek denbora asko eztabaidatu izan dute kapitalismoaren, klasearen eta inperialismoaren arteko korrelazioaz. Eztabaidaren zati handi batean J. A. Hobson (1858-1940), Joseph Schumpeter (1883-1950), Thorstein Veblen (1857-1929) eta Norman Angell (1872-1967) eta beste teoriko batzuek izan zuten aitzindari. Idazle ez-marxista horiek garairik emankorrena Lehen Mundu Gerraren aurretik izan bazuten ere, gerra arteko urteetan ere aktibo jarraitu zuten. Haien lan konbinatuak inperialismoaren eta Europan zuen eraginari buruzko azterketaren berri eman zuen, baita 1950eko hamarkadatik aurrera Estatu Batuetako konplexu militar-politikoaren gorakadaren inguruko hausnarketetan lagundu ere. Hobsonek etxeko erreforma sozialek inperialismoaren nazioarteko gaixotasuna senda zezaketela argudiatu zuen, oinarri ekonomikoa kenduz. Hobsonek teorizatu zuen zergen bidez estatuaren esku-hartzeak kontsumo zabalagoa bultzatu, aberastasuna sortu eta mundu-ordena baketsu, tolerante eta multipolar bat bultzatu zezakeela[28][29].

Walter Rodney-k, 1972ko How Europe Underdeveloped Africa bere klasikoan, «inperialismoa kapitalismoaren fase bat dela proposatzen du Europako mendebaldeko herrialde kapitalistek, AEBk eta Japoniak munduko beste leku batzuen gainean hegemonia politiko, ekonomiko, militar eta kulturala ezarri zutela hasiera batean maila baxuagoan zeuden herrietan, eta, beraz, ezin izan zioten menderakuntzari aurre egin»[30]. Ondorioz, inperialismoak urte askotan mundu osoa hartu zuen bere barnean: alde batekoak esplotatzaileak ziren, eta bestekoak, esplotatuak; zati bat menderatua zen, eta bestea jaun eta jabe; zati batek politika egiten zuen, eta bestea menpekoa zen[30].

Inperialismoa espazioaren garapena eta bere gobernu-testuingurua gisako fenomeno berrietan ere identifikatu izan da[31].

Inperialismoaren zergatiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hedapen inperialista fenomeno historiko oso konplexua izan zen eta horregatik hau sortarazitako egoerak edo faktoreak asko izan daitezke. Horregatik hurrengo ataletan hedapen honen arrazoi garrantzitsuenak azalduko dira talde ezberdinetan sailkatuak.

Zergati ekonomikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Merkatu berrien bilaketa: Teorilari batzuen ustez, Charles a. Julien esate baterako, inperialismoaren arrazoi garrantzitsuenetarikoa hau zen. Teoria honen arabera 1873. urtean gertatu zen krisi ekonomikoaren ondorioz Europako potentziak haien soberakin produktuak saltzeko lekuen bila joan ziren eta honen ondorioz hasi zen zabalkuntza inperialista.
  • Kapitalen inbertsioa: Hau baita izan zen arrazoi ekonomiko garrantzitsua. Burgesia industrialak haien produkzioen errentagarritasuna handitzeko kapitalak Europatik kanpo inbertitzea erabaki zuen. Metodo hau oso eraginkorra zen; alde batetik langileen soldatetan eta industrien egoeratan asko aurrezten baitzuten, kolonietan ez baitzeuden langileen edo segurtasunaren aldeko legeak; eta beste alde batetik Europan gertatu litekeen krisiek ez baitzuten hainbat eraginik. Inbertsio hauek kualifikazio handirik behar ez zuten industrietan egiten zen, meatzaritza edo plantazioetan adibidez. Horrez gainera inbertsio hauek mailegu kontratu moduan egiten ziren, eta ondorioz koloniak kapital inbertsio horretatik atera zitezkeen irabaziak potentziari produktuak erosten gastatu behar zituen. Honekin lortu zena koloniek potentzienganako dependentzia gero eta handiagoa izatea izan zen.
  • Lehengaien eskurapena: Hasiera batean ez zen oso garrantzitsua izan, baina egia esanda gero eta garrantzitsuagoa bihurtu zen zeren, Europan ez zeuden lehengai nahikorik bertako industria “elikatzeko”.

Zergati demografikoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Teoria batzuen arabera Industria Iraultzaren ondorioz Europan gertatu zen eztanda demografikoa ere zabalpen inperialistaren arrazoietako bat izan zen. Hazkunde honen eraginez langabezia tasa eta populazioak lurrean egiten zuen presioa gero eta handiagoa zen, hauek elikatzeko elikagai gehiago eta lan egiteko postu gehiago behar baitzituzten. Horregatik gertatu zen europarren emigrazio masiboa, lur berrietan aberastasunak eta bizi baldintza hobeak lortzeko modu bat ikusten zutelako. Modu honetan 1850tik 1914ra Europako populazioa bikoiztu zen arren 40 milioi pertsona kanpora abiatu ziren bizitza berri baten bila.

Beste zergati batzuk

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ameriketako Estatu Batuen armadaren munduko mapa, non armada horren mundu mailako antolaketa ikusten baita. AEBetako armadak baseak eta soldaduak mundu guztitik banatuak ditu.

Zergati hauen artean ideologiarekin erlazionatutakoak nabarmentzen dira. Alde batetik, lurren kolonizazioaren bidez potentziek haien handitasuna eta hegemonia erakutsi nahi zuten. Askotan hau erakusteko nahia Europan izandako galerak edo porrotak konpentsatzeko era bat baino ez zen (Frantziaren kasuan bezala, Prusiaren kontrako gerran galtzaile atera zena). Honez gainera gizartearen zati bat munduko indigenak “zibilizatzeko” beharra sentitu zuten, arraza zuriaren nagusitasunak beste “basatiak” gizarteratzeko behar morala zeukan-eta. Talde hauen barruan eliza luteranoa nagusitu zen, indigenen ebangelizaziora abiatu zena. Eliza katolikoak ez zen ebangelizazioaren guztiz aldekoa Amerikan edukitako esperientzia txarragatik, baina azkenean luteranoen bidea jarraitu zuen, beste porrot handi bat lortuz. Beste ideologia batek Charles Darwinen eboluzioaren teorian oinarrituta, arraza zuriaren eskubide osoa ikusi zuen nahi zuen beste hazteko, horrek beste kultura edo lurraldeen suntsiketa bazekarren ere.

Azkenik, beste arrazoi bat aipatu behar da, pisu handikoa izan ez bazen ere. Batzuen ustez lur berrien kolonizazioa armadak lanpetuta edukitzeko modu bat izan zen baita ere. Modu honetan Europan gatazka edo altxamendu militarrak egotea saihesten zen eta gudarosteak haien teknikak eta teknologia berriak probatzeko lekuak zituzten.

Inperialismoaren filosofia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

«Munduko herrialdeak, bizien eta hil zorian daudenen artean bana ditzakegu. Alde batetik herri handiak ditugu, egunetik egunera indartzen doazenak, gero eta aberatsago, gero eta hobeto antolatuta. Trenbideei esker, leku bakarrean pila dezakete populazioaren indar militarra, eta orain arteko belaunaldiek inoiz amestuko ez zuten neurri eta indar izugarrizko armadak elkar ditzakete...»

Handinahiak dira eta gauza bera gura dute denek, etorkizunak bakarrik erabaki ahal izango du auzia odolaren bidez.

Zergatik edo hagatik, beharrizan politikoengatik edo presio filantropikoengatik, herri biziak apurka-apurka hilzorikoen lurraldeez jabetuko dira eta berehala gatazka bideak sortuko dira herri zibilizatuen artean (...).

Jakina, ez dugu utziko Ingalaterra ezlekuan geldi dadin edozein moldaketa egingo balitz ere (txaloak). Beste alde batetik, ez dugu begi txarrez ikusiko handitutako arerioen batek pobrezia eta antzutasuna kanporatzen baditu eskura ez ditugun eskualdeetan."

1898ko maiatzaren 4an Lord Salsburyk Albert Hallen egindako hitzaldia. The Times, 1898ko maiatzak 5.

Afrikan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Afrikaren banaketari dagokionez, XIX. mendera arte Afrika ia esploratu gabe egon zen, eta ia Europa osoak esku hartu nahi zuen kontinente horretan. Lehenengo herrialde europarrak Frantzia eta Britania Handia izan ziren, lehenengoak Aljeria eta Tunisia okupatzen hasi zen eta bigarrenak Egipto okupatzen. Geroago, Belgikak, Portugalek, Espainiak eta Alemaniak ere Afrikan lurralde batzuk kolonizatuko zituzten. Horregatik, Europako lurraldeen jokabidea ordenatzeko, Bismarck kantziler alemanak Berlingo Konferentzia deitu zuen 1884ean. Bertan erabaki batzuk hartu ziren:

  • Esklabotza debekatu zuten.
  • Niger eta Kongo ibaietan nabigazioaren askatasuna.
  • Leopoldo II.ak (Belgikako erregeak) izango zuen Kongoko Estatu Librearen jabetza.
  • Okupazio eraginkorraren printzipioa ezarri zuten: lurralde baten jabetza izateko hau benetan okupatzea ezinbestekoa izango zen.

Asian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Asian, Europaren XIX. mendearen azken hereneko hedapen inperialista ere iritsi zen.

Errusia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hedapen politikoa eman zen batez ere, XVII.mendean asiako iparraldea okupatu, eta XIX.mendearen erdialdean, Turkestango lur emankorrak lortzera abiatu zen.

1880-1890 tik aurrera Transiveriar trenbidea Errusia europarra eta ekialdekoa konektatzen zituen trenbide sarea eraiki zuten Vladivostokera arte.

Turkestanen aurrera egin zuten ahala, gatazkak sortu ziren Erresuma Batuarekin, izan ere, bi herrialdeek gatazkak izan zituzten Persia eta Indiako mugako lurraldeak eskuratzeko.

Bestalde, Errusiarrak  Mantxuriako lurraldean  sartu izanak, Txinako ipar ekialdean, gatazka sortu zuen Japoniarekin ere,beren espantsionismoaren helburuetariko bat baitzelako. Ondorioz, 1904-1905 bi herrialdeen arteko gerra bat izan zen non Errusia izan zen galtzaile.

Britania Handia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Britania Handiko asiar kolonialismoaren helburu nagusia India izan zen. XVII. mendearen geroztik, Ekialdeko Indietako konpainia Ingelesak,1600. urtean sorturiko Britaniar inbertsoreen konpainia pribatua, bertako lurraldeen zati handi bat bereganatzea lortu zuen, britainiar gobernuaren laguntzaz.

Horretarako, britaniar armadaren barruan  indiar soldaduen armada bat zuen; zipaioak.

Baina 1857 tik 1858ra zipaioak matxinatu egin ziren, britainiar ofizialek beren erlijio-sistemak mespretxatu eta aldaketa administratibo ezegonkorrak egiten baitzituztelako. Ondorioz,britaniar gobernuak koloniaren administrazioa berriro antolatu behar izan zuen.

Horretaz gain, Frantziaren kolonizazioa Indotxinara iristen zela ikusita, Britania Handiak Birmania okupatu zuen eta 1886tik aurrera protektoratu,estatu subirano propio bat  eta egitura politiko eta kultural propio bat zuen estatua, bihurtu zuen.

Bukatzeko,1870tik 1885ra bitartean Malaysiako sultanerri batzuk ere okupatu zituen.

Frantzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Frantziako hedapen inperialista Indotxinan 1858tik 1860ra hasi zen,lehendabizi Mekong ibaia,asiako 5.ibairik luzeena eta Txina, Laos, Kanbodia, Myanmar, Thailandia eta Vietnam zeharkatzen dituen ibaiaren delta okupatu  eta ituna sinatu zuten Annamgo erregearekin; hark Frantziaren esku utzi zituen Kotxintxinako ekialdeko hiru probintziak. Frantziak Mekong ibaiaren eta Song Koi ibaiaren deltak kontrolatu nahi zituen, Txinako merkatuan sartzeko bide bat izateko.

1887an, Indotxinako Batasun Orokorra eratu zuen.

Holanda

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurraldeak kontrolatu zituen XVII. mendetik XX. mendera arte. Bere espantsionismoa sendotu zen behin Belgikatik 1831an independizatuta. Bere inperioa handitu zuen Indonesia, Sumatra, Java, Borneo eta Ginea Berriarekin besteak beste. Inperialismo holandarra bultzatua izan zen bere nagusitasun ekonomikoagatik, Europako eta Munduko zentro finantzarioa baitzen Londresek ordezkatu baino lehen. Horrez gain, bere flotaren indarraren laguntza zuen. Hamarkada batzuetan itsasoko zabalak menderatu zituen bere flotari esker eta honen ondorioz Ekialdeko Indietako Konpainia, espezieetan merkataritza gune garrantzitsuena, bere eskuetan egon zen.

Japonia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Japoniaren espantsionismoari dagokionez Korea eta Txina menderatzea zuten helburu eta joera espantsionista eta oldarkorra hartu zuten. Bertan ekonomia-hazkunde azkarra gertatu zen eta armada zein administrazioa berritzeko edo modernizatzeko neurriak hartu ziren. Japoniak arrazoi ugari zituen joera inperialista bat hartzeko eta barneratzeko, baina herrialde honen inperialismoak eragintzat izan zuen joera nazionalisten hedapenak, eta bertan Japonia handi bat eratu nahi zuten. Joera inperialista bat hartzeko aurretik aipatu ditugun arrazoi ugari horiek hauexek dira: bere produktu jakin batzuentzat kanpoan merkatuak bilatzeko beharra, industralizazioa sendotzeko, presio demografikoak eta lehengaiez hornitzeko beharra. Inguruan zituen zenbait uhartedi menderatu ostean Koreari hiru portu irekitzera eta japoniar emigranteak onartzera behartu zuen. Momentu horretan herrialde hau Txinaren menpe zegoenez gerra sortu zen Japoniaren eta Txinaren artean. Japoniak Korea osoa bere eskuetan izatea lortu zuen eta Mantxurian sartzea lortu zuten. Egoera honen aurren Txinak korearen independentzia onartu zuen lurralde batzuk emanez, Formosa eta Port Arthur batik bat. Beranduago Errusia ez zegoen ados aldaketa hauekin, hau da, ez zuen onartu Japoniak Mantxuriako hegoaldea hartu izana. Horren aurrean eta inongo gerrarik deklaratu aurretik Japoniak eraso egin zion Errusiari Port Arthur-eko flota suntsituz. Gerra honen ondorioz Japoniak Sakhalin hegoaldea lortu zuen, baita Korea anexionatzea ere eta azkenik Mantxurian zuen nagusitasuna sendotzea ere ekarri zuen.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ «Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, imperium (inp-)» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  2. ↑ Howe, 13
  3. ↑ Steinmetz, George, (2014). "Empires, Imperial States, and Colonial Societies," Concise Encyclopedia of Comparative Sociology, ed. Sasaki, Masamichi, (Leiden & Boston: Brill), p 59, http://www-personal.umich.edu/~geostein/docs/Steinmetz%202014%20Empires%20imperial%20states%20and%20colonies.pdf
  4. ↑ a b Magnusson, Lars (1991). Teorier om imperialism (in Swedish). p. 19. ISBN 978-91-550-3830-4
  5. ↑ Sasaki 2014, 59. or.
  6. ↑ (Ingelesez) Knorr, Klaus. (1952-04). «Theories of Imperialism» World Politics 4 (3): 402–431.  doi:10.2307/2009130. ISSN 1086-3338. (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  7. ↑ Edward W. Said. Culture and Imperialism. Vintage Publishers, 1994. 9. or.
  8. ↑ Government of Canada, Natural Resources Canada. (2015-12-07). «GEOSCAN Search Results: Fastlink» geoscan.nrcan.gc.ca  doi:10.4095/100487. (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  9. ↑ Young, Robert (2015). Empire, colony, postcolony. 54. or. ISBN 978-1-4051-9355-9. OCLC 907133189.
  10. ↑ a b c Gilmartin, Mary. (2009). «Key Concepts in Political Geography» Key Concepts in Political Geography (SAGE Publications Ltd): 115–123.  doi:10.4135/9781446279496.n13. (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  11. ↑ a b c d e Painter, Joe; Jeffrey, Alex (2009). Political Geography (2nd ed.). ISBN 978-1-4462-4435-7.
  12. ↑ (Ingelesez) «Imperialism: A Study | Online Library of Liberty» oll.libertyfund.org (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  13. ↑ «Internet Archive: Digital Library of Free & Borrowable Books, Movies, Music & Wayback Machine» archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  14. ↑ See Stephen Howe, ed., The New Imperial Histories Reader (2009) online review.
  15. ↑ R.E. Robinson and John Gallagher, Africa and the Victorians: The official mind of imperialism (1966).
  16. ↑ Wm. Roger Louis, Imperialism (1976) 4. or.
  17. ↑ a b c Hale, Oron J. (1971). The great illusion: 1900–14. Harper & Row.
  18. ↑ Dispossession deprivation and development: essays for Utsa Patnaik. Utsa Patnaik, Arindam Banerjee, C. P. Chandrasekhar (eds.) (1st ed.). New York, NY: Columbia University Press. 2018. ISBN 9788193732915
  19. ↑ Christopher, A. J.. (1985). «Patterns of British Overseas Investment in Land, 1885-1913» Transactions of the Institute of British Geographers 10 (4): 452–466.  doi:10.2307/621891. ISSN 0020-2754. (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  20. ↑ Joe Painter. (1995). Politics, geography and political geography. E. Arnold ISBN 978-0-340-63215-4. (Noiz kontsultatua: 2023-07-06).
  21. ↑ D. K. Fieldhouse, “'Imperialism': An Historiographical Revision.” Economic History Review 14#2 1961, 187–209. or. online
  22. ↑ David Harvey, Spaces of Global Capitalism: A Theory of Uneven Geographical Development (Verso, 2006) 91. or.
  23. ↑ a b c Adas, Michael; Stearns, Peter N. (2008). Turbulent Passage A Global History of the Twentieth Century (4th ed.). pp. 54–58. ISBN 978-0-205-64571-8
  24. ↑ "A Thing Well Begun Is Half Done". Persuasive Maps: PJ Mode Collection. Cornell University.
  25. ↑ a b (Ingelesez) Fieldhouse, D. K.. (1961-12). «‘Imperialism’: An Historiographical Revision» The Economic History Review 14 (2): 187–209.  doi:10.1111/j.1468-0289.1961.tb00045.x. ISSN 0013-0117. (Noiz kontsultatua: 2023-07-11).
  26. ↑ Tony Brewer, Marxist theories of imperialism: a critical survey (2002)
  27. ↑ (Ingelesez) Proudman, Mark F.. (2008-09). «Words for Scholars: The Semantics of “Imperialism”» Journal of The Historical Society 8 (3): 395–433.  doi:10.1111/j.1540-5923.2008.00252.x. (Noiz kontsultatua: 2023-07-11).
  28. ↑ (Ingelesez) Cain, P. J.. (2007-03). «Capitalism, Aristocracy and Empire: Some ‘Classical’ Theories of Imperialism Revisited» The Journal of Imperial and Commonwealth History 35 (1): 25–47.  doi:10.1080/03086530601143388. ISSN 0308-6534. (Noiz kontsultatua: 2023-07-11).
  29. ↑ (Ingelesez) Peatling, G. K.. (2004-07). «Globalism, Hegemonism and British Power: J. A. Hobson and Alfred Zimmern Reconsidered» History 89 (295): 381–398.  doi:10.1111/j.1468-229X.2004.00305.x. ISSN 0018-2648. (Noiz kontsultatua: 2023-07-11).
  30. ↑ a b Walter., Rodney (1972). How Europe underdeveloped Africa. ISBN 978-0-9501546-4-0. OCLC 589558
  31. ↑ (Ingelesez) Marshall, Alan. (1995-02-01). «Development and imperialism in space» Space Policy 11 (1): 41–52.  doi:10.1016/0265-9646(95)93233-B. ISSN 0265-9646. (Noiz kontsultatua: 2023-07-11).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Inperio kolonialak
Kolonialismoa - Inperialismoa

 Alemaniarra             Belgikarra             Britainiarra             Daniarra             Errusiarra             Espainiarra

 Frantziarra           Herbeheretarra           Italiarra           Japoniarra           Portugaldarra           Suediarra

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Inperialismo&oldid=9337212"(e)tik eskuratuta