Nafarroako Erribera

Artikulu hau Nafarroako eskualderi buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Erribera (argipena)».

Bardeako paisaia

Nafarroako Erribera erliebe laua duen Nafarroa Garaiko eskualde bat da, herrialdearen hegoaldean dagoena, Ebro ibaiaren inguruan. Bi zatitan banatu ohi da: Goi Erribera eta Behe Erribera.

Bertako lekurik ezagunetarikoa Bardeako natura parkea da, buztinezko zorua duen basamortu antzeko bat.

Hitzaren jatorria nahasgarria da euskaraz mintzatzerakoan. Alde batetik "herri-behera" hitzetatik dator, Erronkariko artzainek horrela deitu ohi ziotelako ardiak eramaten zituzten lur lauari. Beste aldetik, gaztelerako "ribera" hitzak latindar jatorria du eta euskalduntzerakoan "Erribera" bezala geldituko litzateke.

Merindadeak eta kokapen geografikoa

Erriberak Tuterako merindadea osorik barne hartzen du, bai eta Erriberriko eta Lizarrakoen zati handi bana ere bai.

Iparraldean Lizarrerri, Tafallaldea eta Zangozerria eskualde nafarrak, hegoaldean eta ekialdean Zaragozako probintzia eta mendebaldean Errioxako Autonomia Erkidegoa espainiar lurraldeak mugakide ditu.

Udalerriak

Erriberako lurraldea.

1993an "Consorcio de Estrategias de Desarrollo de La Ribera" (EDER) izeneko partzuergoa sortu zuten, Tuteran egoitza duena eta 25 udalerrik osatzen dutena:​

1. Tutera: 35.026 biztanle 2011an.
2. Corella: 7.925.
3. Cintruénigo: 7.819.
4. Azkoien: 5.989.
5. Castejón: 4.163.
6. Cascante: 3.971.
7. Azagra: 3.838.
8. Cortes: 3.255.
9. Ribaforada: 3.688.
10. Milagro: 3.369.
11. Alesbes: 2.922.
12. Martzilla: 2.802.
13. Ablitas: 2.649
14. Faltzes: 2.562.
15. Fustiñana: 2.550.
16. Valtierra: 2.492.
17. Arguedas: 2.366.
18. Buñuel: 2.347.
19. Fitero: 2.210.
20. Cadreita: 2.099.
21. Cabanillas: 1.477.
22. Monteagudo: 1.134.
23. Fontellas: 944.
24. Barillas: 188.
25. Tulebras: 124.

Guztira: 110.435 biztanle.

Behe Erriberan

Ablitas, Alesbes, Arguedas, Azkoien, Barillas, Buñuel, Cabanillas, Cadreita, Cascante, Castejón, Cintruénigo, Corella, Cortes, Fitero, Fontellas, Mélida, Milagro, Monteagudo, Murchante, Murillo el Cuende, Murillo el Fruto, Ribaforada, Santakara, Tulebras, Tutera, Valtierra, eta Zarrakaztelu.

Goi Erriberan

Andosilla, Azagra, Cárcar, Faltzes, Funes, Lodosa, Martzilla, Azkoien, San Adrián, Sartaguda eta Sesma.

Ekonomia

Nekazaritza jarduera ekonomiko nagusia da. Ortu nafarrak emandako fruituen artean mahatsa, oliba, orburua edo alkatxofa, zainzuria, uraza edo letxuga, tomateak eta piperrak ditugu, besteak beste.

Erriberako ardoa Nafarroa Jatorrizko Izendapena hartzen du, nahiz eta udalerri batzuek Errioxa Jatorrizko Izendapena jasotzen duten.

Industria upeltegi, olio eta kontserbagintzako erdiko enpresetan dago.

Kultura

Hizkuntzak

Gaztelania eskualdeko hizkuntza nagusia da eta ofizialki bakarra. Euskarak ez du ofizialtasunik zonalde honetan Ley Foral del Vascuence delako legearen arabera. Erriberatarrek ez dute ez euskara ikasteko eskola publikoetan nahiz administrazioan erabiltzeko eskubiderik eta euskal toponimia duten udalerriek ez dute beren izena euskaratzerik.

Antzina galdu zen Erriberako jatorrizko euskara (I. eta X. mendeen artean); hala ere, luzaro euskaldunen komunitate bat izan zuen XVII. mende arte, jatorriz Nafarroako beste toki batzuetatik helduta. Euskara berreskuratzearen aldeko mugimenduak ikastoletan (2007 arte legez kanpo) eta elkarte kulturaletan biltzen dira, Nafarroako Gobernuaren inolako laguntzarik gabe.

Lodosako "Ibaialde" eta Tuterako "Argia" ikastolak dira eskualdeko bakarrak. Azken honek Nafarroa Oinez lau aldiz antolatu du orain arte (1995, 2002, 2013 eta 2019an).

Musika

Nafarroako jotak dauka eskualde honetan sehaska, eta abeslari famatuen artean Raimundo Lanas "El ruiseñor navarro" (1908-1939) murilloarra nabarituko dugu. Tutera, Castejon, Cadreita, Buñuel, Ribaforada eta Cortes herrietan eskolak ditugu gaur egun.

Erriberar ezagunak

Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:Erriberar ezagunak»

Klasikoak

• Yehuda Halevi (1070-1141), poeta, mediku eta filosofo judua.
• Abraham Ben Meir Ibn Ezra (1092-1167), idazle eta zientzialari judua.
• Benjamin Tuterakoa (1130-1173), idazle eta bidaiari judua.
• Pedro Malon Etxaide (1530- 1589), elizgizon mistikoa eta humanista.
• José Armendaritz (1670-1740), militar eta Peruko erregeordea.
• Joaquin Gaztanbide (1822-1870), musikagilea.
• Jose Maria Iribarren (1906-1971), saiakeragilea eta paremiologoa.
• Raimundo Lanas (1908-1939), nafar jota abeslaria.

Garaikideak

• Pedro Iturralde (1929-2020), jazz musikaria.
• Lucio Urtubia (1931-2020), igeltsero eta militante anarkista.
• Rafael Moneo (1937-), arkitektoa.
• Javier Otano (1946-), PSNko politikaria eta Nafarroako presidentea (1995-1996).
• Javier Tejada (1948-), fisikaria.
• Joaquín Luqui (1948-2005), irrati esataria.
• Miguel Sanz (1952-), UPNko politikaria eta Nafarroako presidentea (1996-2011).
• Txumari Alfaro (1952-), naturopata eta telebista aurkezlea.
• Javier Etayo "Tasio" (1954-), marrazkilaria.
• Ana Diez (1957-), zinema zuzendari, gidoigilea eta dokumentalgilea.
• Eduardo Gil Bera (1957-), euskal idazlea.
• María Bayo (1961-), soprano abeslaria.
• Jokin Muñoz (1963-), euskal idazlea.
• Patxi Huarte "Zaldieroa" (1966-), euskal komikigilea.
• María Chivite (1978-), PSNko politikaria eta Nafarroako presidentea (2019-).
• Ismael Urzaiz (1971-), futbolaria.

Ikus, gainera

• Errege Bardea
• Euskara Nafarroako Erriberan

Kanpo estekak

• (Gaztelaniaz) Ribera de Navarra-Eder Patzuergoa

• Datuak: Q2659022