Centrafrika
| Centrafrika | ||
| République Centrafricaine Ködörösêse tî Bêafrîka | ||
|
| |
| Standardo di Centrafrika | Blazono di Centrafrika | |
| Nacionala himno: | ||
| La Renaissance E Zingo | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Bangui | |
| · Habitanti: | 889 231 (2020) | |
| Precipua urbo: | Bangui | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Franca e Sango | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Faustin-Archange Touadéra | |
| · Chefministro: | Félix Moloua | |
Surfaco: (43ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 622 941 km² | |
| · Aquo: | 0 % | |
Habitanti: (119ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 5 552 218[1] (2023) | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Franko CFA di Central Afrika | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | CF
| |
CAF
| ||
140
| ||
| Reto-domeno: | .cf | |
Centrafrika esas lando senlitora en central Afrika. Ol havas kom vicini Chad norde, Sudan nord-weste, Sud-Sudan este, Demokratial Republiko Kongo e Republiko Kongo sude, e Kamerun weste. Segun statistiki de 2023, ol havis 5 552 218 habitanti.[1] Lua tota surfaco esas cirkume 620 mil km².
Bazala fakti pri Centrafrika.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di Centrafrika |
Cirkume 10 mil yari ante nun, l'expanso di dezerto Sahara ekpulsis populi chaseri-rekolieri adsude, vers regiono nun konocata kom Sahel, ube multa ek ta populi establisis su.[2] Ca socii developis agrokultivo dum neolitiko. Komence li kultivis inyamo, pose milyeto e sorgumo.
Inter 1000 aK e la yaro 1000 populi qua parolis lingui Ubangiana expansis este tra la teritorio di la nuna Centrafrika. Dum la sama epoko, populi bantua-parolanti migris ed establisis su sud-weste de la regiono. Ante la 19ma yarcento la habitantaro di la regiono vivis sude de la expanso-lineo di islamo, e havis poka kontakti kun Mohamedana populi. Erste dum ta epoko la religio Mohamedana komencis expansar, pro la komercala kontakti inter la du regioni dum la komenco dil yarcento. Pos 1850, Araba komercisti di sklavi komencis penetrar la regiono. Li kaptis sklavi ed uzis fluvio Ubangi por atingar la litoro e vendar sklavi qui sendesis ad Amerika. La sklavo-komerco diminutis permanante la habitantaro di Centrafrika.[3]
Francia establisis en la rivo dil fluvio Ubangi en 1889 e fondis Bangui. La regiono recevis la nomo Ubangi-Shari. En 1911 Francia cedis la regioni Sangha e Lobaye a Germana imperio, qua okupis ol til l'unesma mondomilito.
En 1925 Franca skriptisto André Gide skribis Voyage au Congo, libro qua deskriptis la pavoriganta konsequantaji di konskriptadi por konstructar la ferovoyo qua ligus Kongo ad Atlantiko. La libro deskriptis detaloze la kruelega traito dal employati de la konstrukto-kompanio kontre Centr-Afrikani.
Dum la yari 1930a, Ubangi-Shari komencis produktar kotono, teo e kafeo, e l'exploto di oro e diamanto komencis en la westo. Chosei konstruktesis por exportacar produkturi, e kampanio-hospitali instalesis por kombatar dormo-maladeso, transmisata dal musho tsetse.
Ye la 1ma di decembro 1958 Ubangi-Shari divenis autonoma regiono, kun Barthélemy Boganda kom chefministro. Ye la 13ma di agosto 1960 Centrafrika nedependanteskis de Francia, e David Dacko divenis lua unesma prezidanto. Dacko guvernis til la 31ma di decembro 1965, kande lora kolonelo Jean-Bédel Bokassa revokis lu per stato-stroko.
Bokassa uzis la titulo di prezidanto por guvernar de la 1ma di januaro 1966 til la 4ma di decembro 1976. Ca dio, ilu proklamis su imperiestro, kun la titulo Bokassa la 1ma. Lua diktatoreso duris til la 20ma di septembro 1979, kande ilu revokesis de la povo per stato-stroko komandita da David Dacko, helpita da Francia. Dacko guvernis itere la lando til ke stato-stroko sensanga, komandita da André Kolingba, ekpulsis ilu ye la 1ma di septembro 1981.
Kolingba guvernis kom militarala diktatoro til 1986, kande ilu prizentis nova konstituco, qua aprobesis per referovoto. Pose, eventis prezidantala elekto, en qua Kolingba elektesis por guvernar de 1986 til 1992.
En 1993, eventis elekti kun la helpo di internaciona komunitato, e Ange-Félix Patassé vinkis. Nova konstituco aprobesis ye la 28ma di decembro 1994. En 2003, malgre suportata da 1000 Libiana soldati, Patassé revokesis per stato-stroko komandita dal generalo François Bozizé.
En 2012, komencis interna milito kontre la rejimo di François Bozizé. Ye la 24ma di marto 2013 rebeli marchis aden Bangui e revokis Bozizé. Michel Djotodia asumis la prezidanteso, e lora chefministro Nicolas Tiangaye pregis la helpo dil Unionita Nacioni por sendar paco-trupi. Ye la 31ma di mayo, l'ex-prezidanto Bozizé akuzesis pri incitajo a gentocido e krimini kontre la homaro.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
La nuna konstituco di Centrafika aprobesis per referovoto ye la 15ma di decembro 2015. De la nedependo til nun, la lando havis entote 12 konstituci e modifikuri, pro politikala nestabileso ed ofta stato-stroki.
Segun la nuna konstituco, Centrafrika esas mi-prezidantala republiko. La prezidanto esas la chefo di stato, ed elektesas direte dal populo por 5 yari. Pos la 30ma di marto 2016 esas Faustin-Archange Touadéra. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua indikesas dal prezidanto. Pos la 27ma di februaro 2019, esas Firmin Ngrébada.
Pos la 27ma di marto 2016, la parlamento konsistas ek du chambri, la Nacional Asemblitaro (Assemblée Nationale) kun 105 membri qui elektesas dal populo por 5 yari, e la Senato. La futura senatani ne elektesos direte dal populo, e lua ofico duros dum 5 yari.
La legaro di Centrafrika havas kom bazo Franca legaro. La Supra Korto (Cour Supreme) konsistas ek judiciisti qui indikesas dal prezidanto. Ank existas Konstitucala korto, e lua membri ank indikesas dal prezidanto.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Centrafrika esas lando senlitora, jacanta inter latitudi 2° e 11°N, e longitudi 14° e 28°E. Havanta 622 941 km² ol esas la 45ma maxim vasta lando de la mondo, e lua surfaco equivalas olta di Ukraina
Fluvii sude de la lando debushas an la baseno dil fluvio Kongo. Este, li debushas an la baseno di Nilo, e norde li debushas an la baseno di Ubangi. Fluvio Ubangi formacas naturala frontiero kun Demokratial Republiko Kongo sude.
Granda parto di la lando esas platajo kovrata da savano, kun mezavalora altitudo di 500 metri. Lua maxim alta monto esas Mont Ngaoui, kun 1.420 metri di altitudo. Nordweste de la lando existas la granita platajo Yade, kun mezavalora altitudo di 348 metri. Existas izolata kolini sude de la lando.
La dominacanta klimato di la lando esas tropikala, kun du sezoni. En Bangui, la sika sezono iras de novembro til februaro, esante decembro e januaro la maxim sika monati. En l'extrema nordo de la lando la klimato esas miarida, e la sika vento harmattan qua suflas de Sahara de novembro til marto portas polvo a la regiono. La regiono minacesas da dezertigo.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Centrafrika |
Quankam Centrafika havas jaceyi di uranio en Bakouma, petrolo en Vakaga, oro, diamanti, ligno e kultivebla suli, ol duras esar un ek la maxim povra landi de la mondo. Centrafrika rangizesas 179ma loko, inter 187 landi, pri l'Indexo pri homala developeso.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Centrafrika havis 5 552 218 habitanti, [1] di qui 33% esas Baya. Banda esas 27%, Mandjia esas 13%, Sara esas 10%, Mboum esas 7%, Mbaka esas 4%, Yakoma esas 4%, e 2% apartenas ad altra etnii.[1] La lando havas 80 rasala grupi. La habitantaro di Centrafika triopleskis inter la nedependantesko en 1960 (1 232 000 habitanti) e 2008 (4 302 360 habitanti). Segun l'Unionita Nacioni, cirkume 11% de la habitantaro evante 15 til 49 yari havas l'AIDS viruso[4].
L'oficala linguo di la lando esas Franca. Sangho esas la nacionala linguo ed uzesas kom lingua franca. Altra tribuala lingui anke parolesas.[1]
La religio kun maxim granda nombro di adepti esas animismo (35%). Protestanti esas 25%, katoliki esas 25%, e Mohamedani esas 15%.[1]
La precipua urbo di la lando esas la chef-urbo, Bangui. Altra importanta urbi esas Berbérati, Bouar, Bambari e Carnot.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]Granda parto de la habitantaro di Centrafrika havas Bantua origino, e bantua kulturo esas un ek la precipua di la lando. Pigmei vivas en la regiono di foresti.
La precipua Centrafrikana skriptisti esas Pierre Makombo Bamboté (n. 1932), Etienne Goyémidé (n. 1942), Blaise N'Djehoya, e Cyriaque Robert Yavoucko.
La muziko di Centrafrika influesas precipue da la muziko de Demokratial Republiko Kongo, ma anke de altra Afrikana landi. Tamen, la moderna muziko de Latin-Amerika, pop, rock e jazo ank esas multe populara. La pigmei bakaya havas propra muzikala tradiciono ed instrumenti, exemple ngombi (harpo-citaro) o lia tamburi.
La maxim populara sporti en Centrafrika esas futbalo e basketbalo. La nacionala esquado pri basketbalo vinkis dufoye l'Afrikana championkonkurso. Centrafrikana atleti konkursis en omna Olimpiala Ludi depos 1968, tamen la lando nulafoye ganis Olimpiala medalio.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Central African Republic - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 29ma di novembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ Autoro: McKenna, Amy. The History of Central and Eastern Africa. Publikigita da The Rosen Publishing Group. Dato di publikigo: 2011.
- ↑ Culture of Central African Republic - history, people, clothing, women, beliefs, food, family, social, dress. - Publikigita da Everyculture.com. URL vidita ye 6ma di aprilo 2013.
- ↑ http://www.unaids.org/en/CountryResponses/Countries/central_african_republic.asp
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |