Yuridik shaxs
[]Yuridikalıq shaxs — puqaralıq huqıqları hám minnetlemeleriniń konkret sub'ekti.
Yuridikalıq shaxs — puqaralıq huqıq hám minnetlemeleriniń sub'yektlari esaplanıwshı kárxana, mákemeleri, shólkemler. Ózbekstan Respublikası puqaralıq nızamshılıǵına kóre, Yuridikalıq shaxs óz múlkinde, xojalıq júrgiziwinde yamasa operativ basqarıwında bólek mal-múlkka iye bolǵan hám de óz minnetlemeleri maydanınan bul mal-múlkka menen juwap beretuǵın, óz atınan múlkshilik huqıqlarǵa iye bola alatuǵın hám olardı ámelge asıra alatuǵın, minnetlemelerdi atqara alatuǵın, sudta dawager hám juwapker bola alatuǵın shólkem bolıp tabıladı. Yuridikalıq shaxslar ǵárezsiz balans ıyelewler bolıwı kerek.
Ózbekstan Respublikasınıń PQnda yuridikalıq adamlardıń tómendegi eki túri parıq etedi: 1) kommerciyashı shólkemler, yaǵnıy payda alıwdı óz iskerliginiń tiykarǵı máqseti etip alǵan shólkemler. Mısalı, menshikli kárxanalar, xojalıq kárxanalar hám jámiyetleri; 2) kommerciyashı bolmaǵan shólkemler, yaǵnıy payda alıwdı óz iskerliginiń tiykarǵı máqseti etip almaǵan shólkemler. Mısalı, jámiyetlik birlespeleri, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri. Yuridikalıq shaxslar puqara (puqaralar ) tárepinen (mısalı, menshikli kárxana, juwapkerligi sheklengen jámiyet, notarial kontrolı sıyaqlı sırtqı kórinislerde), Yuridikalıq adamlardıń ózleri tárepinen (mısalı, ózge aksiyadarliq jámiyetiniń aksiyaların satıp alıwı jolı menen, yuridikalıq shaxslar birlespe yamasa awqam birlespelerine qosılıwı arqalı ), mámleket tárepinen (mısalı, operativ basqarıwǵa tiykarlanǵan tálim shólkemin shólkemlestiriw, mámleket mal-múlki bolǵan kárxana ashıq aksiyadarliq jámiyetke aylantırılıp atırǵan waqıtta aksiyalardıń bir bólegi mámlekettiń ózinde qalǵan jaǵdaylar) shólkemlestiriw etiliwi múmkin. Olar, óz gezeginde shólkemlestirilgen yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriwshileri esaplanadı. Sonıń menen birge, O'zRda yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriwshisi sırt el puqarası, sırt el kompaniyası da bolıwı múmkin. Qaǵıydaǵa kóre, ustav fondınıń muǵdarı shólkemlestiriw atırǵan Yuridikalıq shaxs mámleket diziminen ótkerilip atırǵan waqıtta 150000 AQSh dollarınan artıq hám úlestiń keminde 30 payızın shet-el investoriniń úlesin payda etse, yuridikalıq shaxs — qospa kárxana, eger júz procent úles sırt ellik investorga tiyisli bolsa, bunda yuridikalıq shaxs — shet el kárxanası esaplanad. Yuridikalıq adamlardıń múlkshilik qarjları salasında ayırım sheklewler de bar. Mısalı, yuridikalıq shaxstıń bir túri bolǵan siyasiy partiyalar qayırqomlıq járdemin tek Ózbekstan Respublikası Yuridikalıq shaxsları hám puqaralarınan aladı. (Ózbekstan Respublikasınıń 2004-jıl 30 -apreldegi „Siyasiy partiyalardı finanslıq támiynlew tuwrısında“gi nızamı ). Ózbekstan Respublikasınıń „Isbilermenlik iskerligi erkinliginiń kepillikleri tuwrısında“gi nızamı (2000-jıl 25-may) ga kóre, yuridikalıq shaxslar nızam menen qadaǵanetilmegen hár qanday iskerlik túri menen shuǵıllanıwları múmkin. Sonıń menen birge, ayırım iskerlik túrleri menen tek ruxsatnama (litsenziya ) arqalı shuǵıllanıwǵa jol qóyıladı (O'zRning 2000-jıl 25-maydaǵı „Iskerliginiń ayırım túrlerin litsenziyalaw tuwrısında“gi nızamı ). Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısınıń 2001-jıl 12-maydaǵı sheshimi menen „Ámelge asırılıwı ushın litsenziya talap etiletuǵın iskerlik túrleriniń dizimi“ belgilengen. Olarǵa, atap aytqanda, atom energetikası ob'yektlarini proektlestiriw, qurıw, olardan paydalanıw hám remontlaw, geodeziya hám kartagrafiya iskerligi, ónimler hám xızmetlerdi sertifikatlaw, medicinalıq, mámleketlik emes tálim mákemeleri iskerligi sıyaqlılar kiredi. Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 57-statyasına kóre, konstituciyalıq basqarıw princpın zorlıq menen ózgertiwdi maqset etip qoyıwshı, respublikanıń suverenitet, pútinligi hám qawipsizligine, puqaralardıń konstituciyalıq huqıq hám erkinliklerine qarsı shıǵıwshı, urıstı, social, milliy, ırqiy hám diniy baǵrikeńlikti qaralawshı, xalıqtıń salamatliǵı hám ruwxıylıqına hújim etiwshi, sonıń menen birge, áskeriylestirilgen birlespelerdiń, milliy hám diniy ruhdagi siyasiy partiyalardıń hám de jámiyetlik birlespeleriniń dúzilisi hám iskerligi qadaǵan etiledi. Jasırın jámiyetler hám awqamlar dúziw de qadaǵan etiledi.
Yuridikalıq adamlardıń huqıq uqıpı ol dúzilgen waqıttan, yaǵnıy mámleket diziminen ótkerilgen waqıttan baslap payda boladı jáne onıń iskerligi tamamlanılıwı menen tawsıladı. Yuridikalıq shaxs ustav tiykarında yamasa shólkemlestiriw shártnaması hám ustav tiykarında yaǵniy tek shólkemlestiriw shártnaması tiykarında jumıs júrgizedi. Nızamda názerde tutılǵan jaǵdaylarda kommerciyashı shólkem bolmaǵan Yuridikalıq shaxs sol túrdegi shólkemler haqqındaǵı qaǵıyda tiykarında jumıs aparıwı múmkin. Yuridikalıq shaxs nızamlarǵa hám shólkemlestiriw hújjetlerine muwapıq jumıs júrgizetuǵın óz shólkemleri arqalı puqaralıq huqıqlarına iye boladı hám moynına puqaralıq minnetlerin aladı. Yuridikalıq shaxs shólkemlerin belgilew yamasa saylaw tártibi nızamlar hám shólkemlestiriw hújjetleri menen belgilenedi. Nızamda názerde tutılǵan jaǵdaylarda Yuridikalıq shaxs óz qatnasıwshıları arqalı puqaralıq huqıqlarına ıyelewi hám puqaralıq minnetlerin óz moynına alıwı múmkin. Yuridikalıq adamlardıń iskerligi qayta shólkemlestiriw (qosıp jiberiw, qosıp alıw, bolıw, ajıratıp shıǵarıw, ózgertiw) yamasa tamamlaw (shólkemlestiriwshilerdiń sheshimi menen, iskerlik ruxsatnamasız alıp barılǵanda, bankrot dep tabılǵanda — suddıń sheshimi menen) arqalı biykar boladı.
Mámleketimizde yuridikalıq shaxslar iskerligin tikkeley tártipkesaliwshı bir qansha nızam hújjetleri ámeldegi: „Ózbekstan Respublikasında jámiyetlik birlespeleri tuwrısında“ (1991-jıl 15-fevral ). „Aksiyadarliq jámiyetleri hám aksiyadarlardıń huqıqların qorǵaw tuwrısında“ (1996 -jıl 26 -aprel). „Notariat tuwrısında“ (1996 -jıl 26 -dekabr), „Advokatura tuwrısında“ (1996 y-il 27-dekabr), „Ǵalaba xabar quralları tuwrısında“ (1997-jıl 26 -dekabr), „Awıl xojalıǵı kooperativi kárxana xojalıǵı ) tuwrısında“ (1998-jıl 30 -aprel), „Fermer xojalıǵı tuwrısında“ (jańa baspada 2004-jıl 26 -avgust ), „Dıyxan xojalıǵı tuwrısında“ (1998-jıl 30 -aprel), „Mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemleri tuwrısında“ (1999 -jıl 14-aprel), „Qurılıs salasındaǵı huqıq buzarliklar ushın Yuridikalıq adamlardıń juwapkerligi tuwrısında“ (2000-jıl 15-dekabr), „Xojalıq shirkatlari tuwrısında“ (2001-jıl 6 -dekabr), „Juwapkerligi sheklengen hám de qospa juwapkerli jámiyetler tuwrısında“ (2001-jıl 6 -dekabr), „Menshikli kárxana tuwrısında“ (2003-jıl 11-dekabr) gi hám basqa nızamlar.