Stato

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

STÂTO (da-a vôxe Stâto do Diçionâio enciclopédico do Voltaire)

A covertìnn-a do lìbbro Leviathan scrîto da-o Thomas Hobbes in sciâ teorîa do Stâto moderno

In Stâto ò Naçión (da-o latìn natio, nàscita, derivòu da nasci, nàsce) o l'é 'n mùggio de persónn-e ch'àn in comùn a léngoa, a coltûa e, de spésso, l'etnîa. In Stâto o l'é definîo cómme l'ànima do pòpolo ch'o vîve e ch'o se sénte pàrte integrànte do Stâto mæximo.

A questo propòxito o Voltaire o l'à scrîto questo tòcco: STÂTI, GOVÈRNI, QUÆ L'È MÊGIO? (Êtats, Gouverne-ments. Quel est le meilleur?)

Scinn’ancheu no ò conosciûo nisciùn ch’o no l’à governòu quàrche Stâto. Mi no pàrlo di Scî Minìstri, che govèrnan a dî o vêo, chi pe doî ò tréi ànni, chi pe sêi méixi, chi pe sêi setemànn-e: pàrlo de tùtti i âtri òmmi che, a çénn-a ò into sò còmodo, pàrlan do sò scistêma de govèrno, rifórman i ezèrciti, a Gêxa, a magistratûa e a finànsa.

L’abòu de Bourzeis o s’é mìsso a governâ a Frànsa vèrso l’ànno 1645, sott’a-o nómme de Cardinâle de Richelieu, e o l’à fæto quéllo Testamento politico, into quæ o preténde d’arolâ a nobiltæ inta cavalàia pe tréi ànni, fâ pagâ a tàscia a-e córte di cónti e a-i parlamentâri, levâ a-o rè a réndia da tascia; e o l’afèrma in particolâre che, pe intrâ in goæra con çinquantamîa òmmi, bezéugna, p’economîa, arolâne çentomîa. O sostén chi-â «Provénsa da sôla à gh’à ciù pòrti de mâ da Spàgna e de l’Itàlia mìsse insémme».

L’abòu de Bourzeis o no l’àiva viagiòu. Do rèsto a sò òpera a l’é pìnn-a d’anacronîximi e de eroî; o fa firmâ o cardinâle Richelieu inte ’n mòddo comme mâi o l’à firmòu, e o-o fa parlâ cómme o no l’à mâi parlòu. Pe de ciù, o dêuvia ’n capìtolo intrêgo pe dî chi «a raxón a dêv’êse a régola de ’n Stâto», e pe çercâ de provâ sta sò scovèrta. Sto fìggio do scûo, sto bastàrdo de l’abòu de Bourzeis pe tànto ténpo o l’é pasòu pò-u fìggio legìtimo do Cardinâle de Richelieu; e tùtti i académichi inti sò discórsci d’acetaçión no mancâvan de lödâ fêua mezûa sto capolavôro de polìtica.

O Sciô Gatien de Courtilz, into védde o sucèsso do Testamento politico do Richelieu, o l’à fæto stanpâ a l’Âia o Testamento do Colbert , co-îna bèlla létera do sciô Colbert a-o rè. L’é ciæo che se quéllo minìstro o l’avésse fæto ’n scìmile testaménto, saiéiva stæto necesâio métilo in manicòmio; a ògni mòddo sto lìbbro chi o l’é stæto çitòu da quàrche aotô. In âtro maifabêne, do quæ no se sa o nómme, o no s’é fæto scrópolo de dâne o Testamento di Louvois, ancón pêzo, se poscìbile, de quéllo do Colbert; e ’n abòu de Chevremont o l’à fæto testimoniâ ascì o Càrlo, dùcca de Lorêna. Émmo avûo dòppo i testaménti polìtichi do cardinâle Alberoni, do marasciàllo de Belle-Isle, e in sciâ fìn quéllo do Mandrin.

O sciô de Boisguillebert, aotô do Détail de la France, stanpòu into 1695, o l’à prezentòu o sò progètto inposcìbile de tàscia rêgia, sott’a-o nómme do marasciàllo de Vauban.

In màtto a nómme La Jonchère, ch’o no gh’àiva nìnte pe levâse a fàmme, o l’à fæto into 1720, in progètto finançiàrio inte quàttro volùmmi; e dötréi belinoìn àn çitòu sto travàggio cómme òpera do La Jonchère, tezorê generâle,inmaginàndose che ’n tezorê o no poêse fâ ’n lìbbro gràmmo de finànsa.

Ma se dêve convegnî che òmmi asæ sàvi e fòscia asæ dégni de governâ, àn scrîto in sce l’aministraçión di Stâti, ségge in Frànsa, che in Spàgna, che in Inghiltæra. I sò lìbbri àn fæto tànto bén: no ch’àgian corètto i minìstri in càrega quànde quélli lìbbri són sciortîi, perché ’n minìstro o no se corézze e o no peu corézise: o l’é diventòu inportànte, nìnte ciù instroçioìn ni conséggi, o no gh’à ténpo de stâli a sentî, o l’é incapelòu da-a corénte di afâri. Ma sti boìn lìbbri fórman i zóveni destinæ a-e càreghe pùbliche, fórman i prinçìppi, e a segónda generaçión a l’é istroîa.

I valoî e i difètti de tùtti i govèrni són stæti ezaminæ con cûa inte sti ùrtimi ténpi. Dîme dónca, voî, òmmo, ch’éi viagiòu, ch’éi lezûo e vìsto, inte quæ Stâto, sótta che ràzza de govèrno voriêsci êse nasciûo? Capìscio che a ’n grànde proprietâio de terén in Frànsa no ghe dispiâxæ d’êse nasciûo in Germània: o saiæ rè, in càngio d’êse sùdito. In nòbile françéize o saiæ asæ conténto de gödî i priviléggi da nòbiltæ ingléize: o saiæ legislatô.

O magistrâto e o finançê se troviéivan mêgio in Frànsa che da ’n’âtra pàrte.

Ma quæ pàtria o çerniæ ’n òmmo sàvio, lìbero, in òmmo de fortùnn-a andànte, e sénsa pregiudìççi?

’Na vòtta ’n ménbro do conséggio de Pondichéry, ciufîto istroîo, o tornâva in Eoröpa pe vîa de tæra insémme a ’n bramìn, ciù istroîo di normâli bramìn. – Cómme trovæ o govèrno do Gràn Mogòl? – à dîto o consegê. – Refiôzo – gh’à rispòsto o bramìn. – Cómme voéi che ’n Stâto o pòsse êse bén governòu da-i Tàrtari? I nòstri ragià, i nòstri sacerdöti, i nòstri nabàbbi són tànto conténti, ma i çitadìn no-o són pe nìnte, e dötréi mioìn de çitadìn cóntan bén quarcösa.

O consegê e o bramìn àn atraversòu raxonàndo coscì tùtta l’âta Àzia. – Véuggio notâ ’na cösa – à dîto o bramìn – no gh’é ’na sôla repùblica inte tùtta sta vàsta pàrte do móndo – Gh’é stæta ’na vòtta quélla de Tîo, - à dîto o consegê , - ma a no l’é duâ goæi. Ghe n’êa ’n’âtra ascì, vèrso l’Aràbia Petrêa, inte ’n cànto picìn ciamòu Palestìnn-a, se se peu ònorâ co-o nómme de repùblica ’na stréuppa de làddri e uzurâi, òua governâ da giùdiçi, òua da ’n spêce de rè, òua da sacerdöti màscimi, chéita in scciavitù sètte ò éutto vòtte, e in sciâ fìn caciâ vîa da-o pàize ch’a l’àiva uzurpòu.

-Capìscio – à dîto o bramìn – che se peu trovâ in sciâ tæra pöche repùbliche. I òmmi són bén de ræo dégni de governâse da sôli. Sta fortùnn-a chi a no peu tocâ se no a-i pòpoli picìn, ascôxi inte quàrche îzoa ò fra e montàgne, cómme i conìggi che scànpan da-e béstie carnìvore; ma a-a lónga són scovèrti e mangiæ.

Quànde i doî viagiatoî són arivæ inte l’Àzia Minô, o consegê o l’à dîto a-o bramìn: - Ghe credéi se ve dìggo che gh’é stæta ’na repùblica, fondâ inte 'n cànto d’Itàlia, ch’a l’é duâ ciù de çinqueçénto ànni, e ch’a l’é stæta padrónn-a de st’Àzia Minô, de l’Àzia, de l’Àfrica, da Grêcia, de Gàlie, da Spàgna, e de tùtta l’Itàlia? – Lê a se saiâ fîto trasformâ inte ’na monarchîa? – à dîto o bramìn. – Éi indovinòu – à dîto l’âtro – ma quélla monarchîa a l’é chéita, e niâtri fémmo ògni giórno de bèlle discuscioìn pe trovâ a raxón da sò decadénsa e da sò chéita. – Vi-â pigiæ pe nìnte, - à dîto l’Ìndian: - quell’inpêro o l’é chéito perché o l’existéiva. Bezéugna bén che tùtto o finìsce; e mi spêro ch’acàpite âtretànto a l’Inpêro do Gràn Mogòl. – A propòxito, - à dîto l’Eoropêo, - credéi che ségge ciù necesâio l’önô inte ’n Stâto tirànno, e ciù necesâia a virtù inte ’na repùblica? – L’Indiàn, dòppo êsise fæto spiegâ cöse s’inténde pe önô, o l’à rispòsto che l’önô o l’êa ciù necesâio inte ’na repùblica, e che gh’êa tànto ciù bezéugno de virtù inte ’n Stâto monàrchico. – Perché – o l’à dîto – ’n’òmmo ch’o preténde d’êse elètto da-o pòpolo, o no-o saiâ, s’o l’é dizonoròu; in càngio inte ’na córte o poriâ façilménte òtegnî ’na càrega, segóndo a màscima de ’n gràn prìnçipe, che ’n òmmo de córte, pe riêscî, o no dêve avéi ni önô ni umô. In quànte a-a virtù, ghe ne veu tantìscima a córte pe incalâse a dî a veitæ. L’òmmo virtôzo o se trêuva ciù a sò còmodo inte ’na repùblica: no gh’é nisciùn d’adulâ.

-Credéi, - à dîto l’Eoropêo, - che-e lézze e-e religioìn són fæte segóndo i clìmmi, coscì cómme ghe veu e pelìsse a Mósca, e stòffe de véllo a Dælhi? – Scì, de segûo - à dîto o Bramìn; - tùtte e lézze che rigoàrdan a fìxica són calcolæ segóndo o meridiàn dónde se sta: a ’n tedésco ghe bàsta ’na dònna, ma ghe ne veu træ o quàttro pe ’n Persiàn. I rîti religiôxi són da mæxima natûa: cómme voriêsci, se foîse crestiàn, che dìsse a méssa a-o mæ pàize, dónde no gh’é ni pàn ni vìn? Pe quéllo che rigoàrda i dògmi e cöse no són pæge: o clìmma o no gh’ìntra. A vòstra religión a no l’é fòscia comensâ in Àzia, de dónde a l’é stæta caciâ? A no l’exìste fòscia vèrso o mâ Bàltico, dónde a l’êa do tùtto sconosciûa?

-Inte quæ Stâto, sótta quæ domìnio ve piâxæ vîve? – à dîto o consegê. – Dapertùtto, fêua che into mæ pàize – à rispòsto o sò conpàgno. – E ò trovòu asæ Siaméixi, Tonchinéixi, Persién e Tùrchi, che dîvan a mæxima cösa. – ma ancón ’na vòtta – à dîto l’Eoropêo – quæ Stâto çerniêsci? – Quéllo dónde s’ubidìsce sôlo a-e lézze, - à rispòsto o bramìn. – A l'é ’na rispòsta vêgia, - à dîto o consegê. – No pe quésto ciù gràmma – à dîto o bramìn. – Ma dond’o l’é sto pàize chi? – à dîto o consegê. O bramìn o gh’à rispòsto: - Bezéugna çercâlo.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Stato