Urindoeuropeisk
 | Denne artikkelen kan ha godt av ein språkvask |
Urindoeuropeisk, eller protoindoeuropeisk, er eit hypotetisk urspråk som er felles opphav for dei indoeuropeiske språka.[1] Dei føreslåtte eigenskapane ved språket er avleidde gjennom lingvistisk rekonstruksjon frå dokumenterte indoeuropeiske språk. Det finst ikkje nokon direkte dokumentasjon på språket.[2] Det finst to hovudteoriar om kva tid det vart talt: Ifølge Kurganhypotesen oppstod det på 3000-talet f.Kr. i Sentral-Asia, men ifølge Anatoliahypotesen så tidleg som på 6000-talet f.Kr. i Anatolia.
Klassiske teoriar
[endre | endre wikiteksten]Eksistensen til språket er generelt akseptert av dei fleste lingvistar, men det er stor debatt omkring mange av detaljane. Det er ikkje bevart nokon nedteikningar av språket, men ved hjelp av samanliknande analyse av lydutviklinga i forskjellige indoeuropeiske språk har ein rekonstruert mange røter. Desse er hypotetiske, og vert derfor alltid skrivne med ein asterisk (*) føre.
Oppdaging og rekonstruksjon
[endre | endre wikiteksten]Tidfesting
[endre | endre wikiteksten]Det finst fleire konkurrerande hypotesar om når og kor urindoeuropeisk vart snakka. Det einaste ein veit sikkert er at språket må ha forgreina seg til innbyrdes ulike dotterspråk ved midten av 2000-talet f.Kr. Dei vanlegaste estimata for tidsrommet mellom urindoeuropeisk og dei første daterte tekstane (omkr. 1800-talet f.Kr, sjå Kültepe-tekstane) varierer frå omkring 1 500 til 2 500 år, med ytterleggåande forslag som divergerer opptil 100 % på kvar side.
- 2000-talet f.Kr (bortsett frå den anatoliske greina) i Armenia, i følgje Armeniahypotesen (framsett i samband med glottalteorien).
- 4000-talet f.Kr (3000-talet dersom ein ser bort frå den anatoliske greina) på steppene nord for Svartehavet og Kaspihavet, ifølgje Kurganhypotesen.
- 5000-talet f.Kr i India, i følgje Konraad Elsts teori.
- 6000-talet f. Kr i Anatolia (4000-talet på Balkan, viss ein ser bort frå den anatoliske greina), ifølgje Colin Renfrews Anatoliahypotese.
- 6000-talet f.Kr (5000-talet viss ein ser bort frå den anatoliske greina), ifølgje eit glottokronologisk studium frå 2003[3].
- før 10 000 f.Kr, i følgje den paleolittiske kontinuitetsteorien.
Historie
[endre | endre wikiteksten]- For meir om dette emnet, sjå Indoeuropeistikk.
Den klassiske fasen i indo-europeisk samanliknande lingvistikk førte frå Franz Bopps Vergleichende Grammatik (1833) over August Schleichers Compendium til Karl Brugmanns Grundriss, utgjeve i 1880-åra. Brugmanns junggrammatiske reevaluering av feltet og Ferdinand de Saussures utvikling av laryngalteorien kan bli sett på som byrjinga til den moderne indoeuropeistikken.
Urindoeuropeisk slik det vart skildra tidleg på 1900-talet blir stort sett framleis akseptert; seinare arbeid har for det meste vore raffinering og systematisering, og inkludering av ny informasjon, særleg av dei anatoliske og tokariske greinene, som var ukjende på 1800-talet.
Laryngalteorien, som vart diskutert frå 1880-talet, vart allment rettkjend etter Jerzy Kuryłowicz' oppdaging av etterleivningar av desse hypotetiske fonema i anatolisk, i 1927. Julius Pokornys Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch gav eit overblikk over den leksikalske kunnskapen som hadde vorte samla inntil byrjinga av 1900-talet, men unngjekk den samtidige utviklinga innanfor morfologi og fonologi, og oversåg stort sett anatolisk og tokarisk.
Generasjonen av indoeuropeistar som arbeidde i den siste tredelen av 1900-talet (som Calvert Watkins, Jochem Schindler og Helmut Rix) utvikla ei betre forståing av morfologien, og, etter Kuryłowicz' Apophonie (1956), av forståinga av avlyd. Frå 1960-talet av vart kunnskapen om anatolisk sikker nok til å kunne fastslå slektskapane til desse språka med urindoeuropeisk.
Metode
[endre | endre wikiteksten]Det finst ingen direkte spor etter urindoeuropeisk, fordi det aldri vart skrive ned. Alle urindoeuropeiske lydar og ord er rekonstruert frå seinare indoeuropeiske språk ved historisk-komparativ metode og metoden kalla indre rekonstruksjon. Ein asterisk blir brukt for å markere rekonstruerte urindoeuropeiske ord, slik som *wódr̥ 'vatn', *ḱwṓn 'hund' eller *tréyes 'tre' (hankjønn). Mange av orda i dei moderne indoeuropeiske språka synest å ha utvikla seg frå slike «urord» gjennom regelmessige lydendringar (t.d. Grimms lov).
Sidan det urindoeuropeiske språket vart splitta, utvikla òg lydsystemet seg i ulike retningar. Utviklinga følgde ulike lydlover i dei ulike dotterspråka. Blant dei viktigaste er Grimms lov og Verners lov i urgermansk, tap av *p- føre vokal i urkeltisk, reduksjon av h til *s- føre vokal i urgresk, Brugmanns lov og Bartholomaes lov i urindoiransk, og Grassmanns lov både i urgresk og urindoiransk uavhengig av kvarandre.
Tilknyting til andre språkfamiliar
[endre | endre wikiteksten]
Fonologi
[endre | endre wikiteksten]Ein reknar med at urindoeuropeisk brukte desse fonema:
Konsonantar
[endre | endre wikiteksten]| Konsonanter | Labialar | Koronalar | Palatovelarar | Velarar | Labiovelarar | Laryngalar |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ustemte lukkelydar | p | t | ḱ | k | kʷ | |
| Stemte lukkelydar | b | d | ǵ | g | gʷ | |
| Aspirerte lukkelydar | bʰ | dʰ | ǵʰ | gʰ | gʷʰ | |
| Nasalar | m | n | ||||
| Frikativar | s | h₁, h₂, h₃aktivt språk | ||||
| Likvidar, glidelydar | w | r, l | j |
Tabellen gjev den vanlegaste notasjonen i moderne utgjevingar. Varierande transkripsjonar blir gjeve under. Heva ʰ står for aspirasjon. Ifølgje glottalteorien var dei stemte lukkelydane i systemet over glottale, kanskje ejektiv, medan dei stemte, aspirerte lukkelydane moglegvis ikkje var stemt.
- Urkeltisk, Urbaltoslavisk, albansk og uriransk slo den aspirerte serien bʰ, dʰ, ǵʰ, gʰ, gʷʰ saman med den reint stemte serien b, d, ǵ, g, gʷ. Urkeltisk slo likevel ikkje gʷʰ og gʷ saman til gʷ som dei andre. I staden vart den første gw, medan den andre vart b.
- Urgermansk gjekk gjennom Grimms lov, og forandra dei ustemte lukkelydane til frikativar, medan dei uaspirerte, stemte lukkelydane vart ustemte, og dei stemte aspirerte mista aspirasjonen.
- Grassmanns lov Tʰ-Tʰ > T-Tʰ, t.d. dʰi-dʰeh₁- > di-dʰeh₁-) og Bartholomaes lov (TʰT > TTʰ, t.d. bodʰ-to- > bod-dʰo-) skildrar oppførselen til dei aspirerte lukkelydane under spesielle tilhøve i nokre av dei tidlege dotterspråka.
Labialar
[endre | endre wikiteksten]Labialane p, b, bʰ blir skrivne som gruppe med symbolet P. Fonemet b var særs sjeldan fonem; dette er eitt av argumenta til fordel for glottalteorien, sidan det synest som om språk som har ejektive lukkelydar oftast ikkje har ein ejektiv labial lukkelyd p'.
Koronalar/dentalar
[endre | endre wikiteksten]Den vanlege rekonstruksjonen identifiserer tre koronale/dentale lukkelydar: t, d, dʰ. Dei blir skrivne som gruppe med symbolet T.
Einskilde konkluderer med at konsonantsamansetjingar av forma TK ville undergå metatese i urspråket, med Kþ som resultat; samanlikne hetittisk dagan 'jord' med gresk khthōn 'jord', frå ǵʰðōm, frå tidlegare *dʰǵʰoms; hettittisk hartagas 'uhyre', gresk arktos 'bjørn' frå hrkþosar, frå tidlegare h₂r̥tg̑osar. Begge fekk metatese, og former utan metatese overlever i ulike avlydsgrader av rota dʰégʷʰ 'brenne' (i slekt med dagaz 'dag' i sanskrit, dáhati 'blir brunne' < dʰégʷʰ-e- og kṣā́yat 'brenn' < dʰgʷʰ-éh1-).
Dorsalar
[endre | endre wikiteksten]Frikativar
[endre | endre wikiteksten]Nasalar og likvidar
[endre | endre wikiteksten]Halvvokalar
[endre | endre wikiteksten]Vokalar
[endre | endre wikiteksten]Morfologi
[endre | endre wikiteksten]Røter
[endre | endre wikiteksten]Det indoeuropeiske urspråket var eit bøyingsspråk, der dei grammatiske tilhøva mellom ord vart uttrykt ved bøyingsmorfem (vanlegvis endingar). Røtene i urindoeuropeisk er grunnleggjande morfem som ber leksikalsk tyding. Ved å leggje til suffiks blir det danna stammar, og ved å leggje til endingar blir det danna grammatisk bøygde ord (substantiv eller verb). Urindoeuropeiske røter blir forstått å bestå av for det meste éi staving med den grunnleggjande strukturen CvC(C). Denne grunnleggjande rotstrukturen blir ofte endra ved avlyd. Røter som synest å byrje med ein vokal reknar mange forskarar med opphavleg byrja med ei gruppe konsonantar som gjekk tapt i alle dotterspråk utanom i den anatoliske greina. Denne konsonantgruppa blir kalla laryngalar (samla ofte symbolisert med ein H, kvar for seg med h1, h2, h3). Ei verbform lik den som kjem til syne i latin agunt gresk ἄγουσι (ágousi), sanskrit ajanti vil dermed rekonstruerast som h2eǵ-onti, der elementet h2eǵ utgjer sjølve rota.
Avlyd
[endre | endre wikiteksten]Ein av dei distinkte trekka ved urindoeuropeisk var avlydsfølgja som gav ei veksling mellom vokalfonema o/e/Ø [ingen vokal] innanfor same rot. Avlyd er ei form for vokalvariasjon som veksla mellom desse tre formene, kanskje avhengig av dei tilstøytande lydane og stillinga til trykket i ordet. Desse vekslingane kan framleis sporast i moderne indoeuropeiske ord, der dei no gjenspeglar grammatiske kategoriar. Desse avlydsnivåa blir vanlegvis kalla: e-grada og o-grada, av og til kalla full grad i fellesskap; null-grada (ingen vokal, Ø); og forlenga grad (ē eller ō). Moderne norsk synge, song, sunge er eit døme på ei slik avlydsgruppe, og gjenspeglar den pre-urgermanske følgja sengw-, songw-, -sngw-. Nokre forskarar trur at bøyingssuffiksa i urindoeuropeisk gjenspeglar avlydsvariantar, som regel nullgrada, av eldre røter. Ofte dukkar nullgraden opp der trykka til ordet har veksla frå rota til eit av affiksa. Slik gjenspeglar vekslinga ein finn i latin est, sunt urindoeuropeisk h1és-di, h1s-ónti.
Substantiv
[endre | endre wikiteksten]Substantiva i det indoeuropeiske urspråket vart bøygd i åtte kasus (nominativ, akkusativ, genitiv, dativ, instrumentalis, ablativ, lokativ og vokativ). Det var tre kjønn: hankjønn, hokjønn og inkjekjønn.
Det er to hovudbøyingstypar, tematisk og atematisk. Tematiske substantivstammar blir danna ved hjelp av eit suffiks -o- (i vokativ -e) og stammen har ikkje avlyd. Dei atematiske stammane er meir arkaiske, og dei blir vidare klassifisert ved avlydsforhold (akrodynamiske, proterodynamiske, hysterodynamiske og holodynamiske, etter kor det tidlege urindoeuropeiske trykket (dynamis) var.
Pronomen
[endre | endre wikiteksten]Det er vanskeleg å rekonstruere dei urindoeuropeiske pronomena, fordi dei er så ulike i dotterspråka. Dette gjeld særleg dei påpekande pronomena. Det indoeuropeiske urspråket hadde personlege pronomen i person, men ikkje tredje person, der påpekande vart brukt i staden. Dei personlege pronomena hadde særeigne former og endingar, og nokre hadde to ulike stammar. Dette er mest innlysande i første person eintal, der dei to stammane er verna i norsk eg og meg. Ifølgje Beekes (1995) var det òg to variantar for akkusativ, genitiv og dativ, ei trykksterk og ei enklitisk form.
| Personlege pronomen (Beekes 1995) | ||||
|---|---|---|---|---|
| Første person | Andre person | |||
| Eintal | Fleirtal | Eintal | Fleirtal | |
| Nominativ | h₁eǵ(oH/Hom) | wei | tuH | yuH |
| Akkusativ | h₁mé, h₁me | nsmé, nōs | twé | usmé, wōs |
| Genitiv | h₁méne, h₁moi | ns(er)o-, nos | tewe, toi | yus(er)o-, wos |
| Dativ | h₁méǵʰio, h₁moi | nsmei, ns | tébʰio, toi | usmei |
| Instrumentalis | h₁moí | ? | toí | ? |
| Ablativ | h₁med | nsmed | tued | usmed |
| Lokativ | h₁moí | nsmi | toí | usmi |
Når det gjeld dei påpekande pronomena, rekonstruerer Beekes (1995) eit system med berre to pronomen: so/seh₂/tod 'denne, dette' og h₁e/ (h₁)ih₂/(h₁)id 'han (der)' (anaforisk). Han føreset òg tre adverbialpartiklar ḱi 'her', h₂ein 'der' og h₂eu 'vekk, igjen', som gav opphav til påpekande pronomen i nokre av dotterspråka.
Verb
[endre | endre wikiteksten]Verbet i det indoeuropeiske urspråket er komplekst, og i likskap med substantivet utviser det avlydssystem. Verba har minst fire modus (indikativ, imperativ, konjunktiv og optativ, samt moglegvis injunktiv, som kan rekonstruerast frå vedisk sanskrit), to diateser (aktiv og mediopassiv), tre personer (første, andre og tredje) og tre tal (eintal, total og fleirtal). Verba blir bøygd i minst tre «tider» (presens, aorist og perfektum), som i røyndomen betegner ei handling aspekt. Indikativformer av imperfektum og (mindre sannsynleg) pluskvamperfektum kan ha eksistert. Verba var òg kjenneteikna av eit høgt uvikla system av partisipp, éit for kvar kombinasjon av tid og modus, og ei rekkje ulike verbalsubstantiv og adjektivdanningar.
| Buck 1933 | Beekes 1995 | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Atematisk | Tematisk | Atematisk | Tematisk | ||
| Eintal | 1 | ||||
| 2 | |||||
| 3 | |||||
| Fleirtal | 1 | ||||
| 2 | |||||
| 3 | |||||
Talord
[endre | endre wikiteksten]Talorda i det indoeuropeiske urspråket blir rekonstruert slik:
| Sihler 1995, 402–24 | Beekes 1995, 212–16 | |
| éin | *Hoi-no-/*Hoi-wo-/*Hoi-k(ʷ)o-;*sem- | *Hoi(H)nos |
| to | *d(u)wo- | *duoh₁ |
| tre | *trei- (full grad)/*tri- (nullgrad) | *treies |
| fire | *kʷetwor- (o-grad)/*kʷetur-}} (nullgrad), sjå òg kʷetwóres-regelen |
*kʷetuōr |
| fem | *penkʷe | *penkʷe |
| seks | *s(w)eḱs}}; opphavleg kanskje *weḱs | *(s)uéks |
| sju | *septm̥ | *séptm |
| åtte | *oḱtō,*oḱtou eller *h₃eḱtō, *h₃eḱtou | *h₃eḱteh₃ |
| ni | *(h₁)newn̥ | *(h₁)néun |
| ti | *deiḱm̥(t) | *déḱmt |
| tjue | *wīḱm̥t-; opphavleg kanskje *widḱomt- | *duidḱmti |
| tretti | *trīḱomt-; opphavleg kanskje *tridḱomt- | *trih₂dḱomth₂ |
| førti | *kʷetwr̥̄ḱomt-; opphavleg kanskje *kʷetwr̥dḱomt- | *kʷeturdḱomth₂ |
| femti | *penkʷēḱomt-; opphavleg kanskje *penkʷeidḱomt- | *penkʷeidḱomth₂ |
| seksti | *s(w)eḱsḱomt-; opphavleg kanskje *weḱsdḱomt- | *ueksdḱomth₂ |
| sytti | *septm̥̄ḱomt-}}; opphavleg kanskje *septm̥dḱomt- | *septmdḱomth₂ |
| åtti | *oḱtō(u)ḱomt-; opphavleg kanskje *h₃eḱto(u)dḱomt- | *h₃eḱth₃dḱomth₂ |
| nitti | *(h₁)newn̥̄ḱomt-}}; opphavleg kanskje *h₁newn̥dḱomt- | *h₁neundḱomth₂ |
| hundre | *ḱm̥tom; opphavleg kanskje *dḱm̥tom | *dḱmtóm |
| tusen | *ǵheslo-,*tusdḱomti | *ǵʰes-l- |
Lehmann (1993, 252-255) meiner at tala som er større enn ti var konstruert kvar for seg i dialektgruppene og at *ḱm̥tóm opphavleg tydde 'eit stort tal', snarare enn 'hundre'.
Eksempeltekstar
[endre | endre wikiteksten]Sidan det indoeuropeiske urspråket opphavleg vart talt i eit førhistorisk samfunn, finst det ingen ekte eksempeltekstar, men frå og med 1800-talet har moderne forskarar gjort fleire forsøk på å setje saman eksempeltekstar for å kunna illustrere resultata sine. Desse tekstane er i beste fall begrunna gjettverk; i 1969 sa Calvert Watkins at den samanliknande språkvitskapen til trass for 150 års forsking endå ikkje kunne rekonstruere ein einaste velforma setning på urspråket. Uansett kan slike tekstar gje eit levande bilete av korleis ein samanhengande ytring på urspråket kan ha lydt.
Nokre offentleggjorte eksempeltekstar:
- Schleichers fabel (Avis akvasas ka) av August Schleicher (1868), modernisert av Hermann Hirt (1939) og Winfred Lehmann og Ladislav Zgusta (1979).
- Kongen og guden (rēḱs deiwos-kʷe) av S. K. Sener, E. P. Hamp eit al. (1994)
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ «Indo-European languages – The parent language: Proto-Indo-European». Encyclopedia Britannica (på engelsk). Henta 19. september 2021.
- ↑ «Archaeology et al: an Indo-European study» (PDF). School of History, Classics and Archaeology. The University of Edinburgh. 11. april 2018. Henta 1. desember 2018.
- ↑ Russell D. Gray og Quentin D. Atkinson, «Language-tree divergence timest support the Anatolian theory of Indo-European origin», Nature 426 Arkivert 2007-04-02 ved Wayback Machine. (27. november 2003) 435-439
- Delar av denne artikkelen bygger på «Urindoeuropeisk» frå Wikipedia på bokmål, den 26. november 2009.
Bibliografi
[endre | endre wikiteksten]- Robert S. P. Beekes (1995). Comparative Indo-European Linguistics: An Introduction. Amsterdam: John Benjamins. ISBN 90-272-2150-2 (Europa), ISBN 1-55619-504-4 (USA).
- Carl Darling Buck (1933). Comparative Grammar of Greek og Latin. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 0-226-07931-7.
- J.P. Mallory, (1989). In Search of the Indo-Europeans London: Thames and Hudson. ISBN 0-500-27616-1
- Manfred Mayrhofer (1986). Indogermanische Grammatik, i/2: Lautlehre. Heidelberg: Winter.
- Michael Meier-Brügger (2003). Indo-European Linguistics. New York: de Gruyter. 3-11-017433-2.
- Andrew L. Sihler (1995). New Comparative Grammar of Greek og Latin. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-508345-8.
- Oswald Szemerényi (1996). Introduction to Indo-European Linguistics. Oxford.
- Vyacheslav V. Ivanov og Thomas Gamkrelidze, The Early History of Indo-European Languages, Scientific American, vol. 262, N3, 110116, mars 1990
- William Dwigh Whitney (1889). Sanskrit Grammar. Harvard University Press. ISBN 81-208-0621-2 (India), ISBN 0-486-43136-3 (Dover, USA).
- Remys, Edmund, General distinguishing features of various Indo-European languages and their relationship to Lithuanian, Indogermanische Forschungen, Walter de Gruyter, Berlin, New York, Band 112, 2007.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]- Indoeuropeisk ordbok av Gerhard Köbler (tysk)
- Indoeuropeisk etymologisk ordbok av Julius Pokorny Arkivert 2016-04-20 ved Wayback Machine. (University of Texas)
- Indoeuropeisk språktre, viser indoeuropeiske språk og greiner av dette Arkivert 2018-05-14 ved Wayback Machine.
- Den tidlege soga om indeoeuropeiske språk
- Teoretisk grammatikk for urindoeuropeisk språk Arkivert 2009-04-14 ved Wayback Machine.
- Indoeuropeisk dokumentasjonssenter Arkivert 2006-06-14 ved Wayback Machine.
- Sei noko på urindoeuropeisk (av Geoffrey Sampson)
- Eit oversyn over det urindoeuropeiske verbsystemet (av Piotr Gąsiorowski)
- Mange tekstdøme på urindoeuropeisk
- Database over urindoeuropeiske røter (av S.L.Nikolaev og S.A.Starostin)
