Jemen
Jemen (arab. اليمن, trb. Al-Jaman), Republika Jemeńska (arab. الجمهوريّة اليمنية, trb. Al-Dżumhurijja al-Jamanijja) – państwo położone w południowo-zachodniej Azji na Półwyspie Arabskim oraz na archipelagu Sokotra we wschodniej Afryce[2][3]. Jemen graniczy od północy z Arabią Saudyjską, a od wschodu z Omanem. Od południa ma dostęp do Morza Arabskiego i Zatoki Adeńskiej, a od zachodu Morza Czerwonego. Stolicą i jednocześnie największym miastem Jemenu jest Sana[4]. Innymi ważniejszymi miastami są: Aden, Ta’izz, Al-Hudajda oraz Al-Mukalla. Jemen należy do Ligi Państw Arabskich[5].
| |||||
| Dewiza: الله، الوَطَن، الثَورة، الوَحدة trb. Allah, al-Watan, ath-Thawra, al-Wehda (Bóg, Państwo, Rewolucja, Jedność) | |||||
| Hymn: الجمهورية المتحدة trb. al-Jumhūrīyah al-Muttaḥidâh (Zjednoczona Republika) | |||||
| Ustrój polityczny | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Data powstania |
30 października 1918 | ||||
| Prezydent | |||||
| Premier | |||||
| Powierzchnia |
527 968 km² | ||||
| Populacja (2017) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
57 os./km² | ||||
| Kod ISO 3166 |
YE | ||||
| Waluta |
rial jemeński (YER) | ||||
| Telefoniczny nr kierunkowy |
+967 | ||||
| Domena internetowa | |||||
| Kod samochodowy |
Y | ||||
| Kod samolotowy |
7O | ||||
| Strefa czasowa |
UTC +3 | ||||
| Język urzędowy | |||||
| Religia dominująca | |||||
| PKB (2023) • całkowite • na osobę |
|||||
| PKB (PSN) (2023) • całkowite • na osobę |
| ||||
| |||||
Położenie na mapie
| |||||
Ustrój polityczny
edytujPodstawy ustroju politycznego Jemenu zostały określone w konstytucji z 16 maja 1991 z poprawkami wprowadzonymi w latach 1994 i 2001. Jemen jest republiką, na czele której stoi prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 7-letnią kadencję (od 2001). Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament. Licząca 301 członków Izba Reprezentantów wybierana jest w wolnych wyborach co 6 lat. Senat – druga izba parlamentu składająca się ze 111 osób jest mianowana przez prezydenta (od 2001). Władzę wykonawczą sprawuje rząd pod przewodnictwem premiera.
Podział administracyjny
edytujJemen jest podzielony na 21 prowincji (muhafazah) i miasto wydzielone (stolica – Sana):
-
Prowincja Sana -
Prowincja Amran -
Prowincja Ibb -
Prowincja Hadramaut
Geografia
edytujJemen leży na południowej krawędzi Płaskowyżu Arabskiego. W rzeźbie kraju dominują góry i wyżyny. W jego zachodniej części, równolegle do wybrzeża Morza Czerwonego ciągną się pasma gór krawędziowych As-Sirat z najwyższym szczytem w całym Jemenie Dżabal an-Nabi Szuajb (3760 m n.p.m.) Od morza oddziela je nizina Tihama. Południowa część kraju jest górzysta z najwyższym szczytem regionu Adaran (2513 m n.p.m.). We wschodniej części Jemenu dominują wyżyny i płaskowyże poprzecinane dolinami rzek okresowych. Północ kraju zajmuje pustynia Ar-Rab al-Chali. Jemen jest państwem dwóch kontynentów, ponieważ należy do niego także afrykański archipelag Sokotra.
Jemen leży w strefie klimatu zwrotnikowego suchego. Wielkość opadów waha się od 80–130 mm na nizinach nadbrzeżnych do 800 mm rocznie w najwyższych pasmach górskich. Niektóre regiony na północy i północnym wschodzie kraju (pustynia Ar-Rab al-Chali) pozbawione są opadów przez 5–10 lat. Średnie temperatury w styczniu wynoszą od 25 °C na nizinach nadbrzeżnych do 13 °C w górach. Średnie temperatury lipca wahają się od 32 °C na nizinach do 20 °C w górach.
Z powodu niesprzyjających warunków klimatycznych w Jemenie występują wyłącznie rzeki okresowe. Dominują ubogie gleby pustynne, jedynie w dolinach rzek okresowych zdarzają się żyźniejsze gleby aluwialne, a na obszarach wyżynnych czerwone buroziemy.
Na nizinach dominuje pustynna i półpustynna roślinność krzewiasta z gajami daktylowymi w miejscach o większej wilgotności. W środkowej części kraju spotkać można rzadkie sawanny i kolczaste zarośla. W górach występują lasy akacjowe w najwyższych partiach zastąpione przez karłowate oliwki i drzewiaste jałowce.
Wśród zwierząt żyjących na terytorium Jemenu występuje wiele gatunków pochodzących z terenu Afryki m.in.: pawian płaszczowy, koziorożec nubijski, gazele, oryks arabski. Żyją tam również: hiena pręgowana, karakal, szakal złocisty, waran szary i żmija rogata.
| (2004) | ||
| Terytorium | 527 970 km² (wg CIA – The World Factbook), 536 869 km² (dane oficjalne) w skład terytorium państwa wchodzą: wyspy Perim, Sokotra, Kamaran, dawna Jemeńska Republika Arabska (Jemen Północny) i dawna Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu (Jemen Południowy) | |
| Granice lądowe | 1746 km w tym z państwami: Oman – 288 km Arabia Saudyjska – 1458 km | |
| Linia brzegowa | 1 906 km | |
| Granice morskie | morze terytorialne: 12 mil morskich wyłączna strefa ekonomiczna: 200 mil morskich szelf kontynentalny: 200 mil morskich albo do skraju płyty kontynentalnej | |
| Skrajne wysokości | najniższy punkt: Morze Arabskie 0 m n.p.m. najwyższe wzniesienie: Dżabal an-Nabi Szuajb 3760 m n.p.m. | |
| Zasoby naturalne | ropa naftowa, ryby, sól kamienna, marmur, niewielkie złoża węgla kamiennego, złoto, nikiel, miedź, żyzna gleba na zachodzie kraju | |
| Grunty nawadniane | 4 900 km² (1998) | |
| Zagrożenia naturalne | letnie burze piaskowe, bardzo ograniczone zasoby słodkiej wody, niewystarczające zaopatrzenie w wodę do nawadniania, erozja gleby, pustynnienie | |
| Inne informacje | strategiczne położenie nad cieśniną Bab al-Mandab łączącą Morze Czerwone i Zatokę Adeńską, jednym z najbardziej zatłoczonych szlaków żeglugowych | |
Historia
edytujNa terenie dzisiejszego Jemenu istniały w starożytności państwa minejskie (XII-VII wiek p.n.e.) oraz Królestwo Saba (X/IX-II wiek p.n.e.). W II wieku p.n.e. północnym Jemenem zaczęli władać Himjaryci, a w 525 n.e. zdobyli te terytoria Abisyńczycy. W 575 n.e. tereny te zostały przyłączone do Persji. W VII wieku całe terytorium Jemenu zostało opanowane przez Arabów. Od XVI wieku Jemen wchodził w skład Imperium Osmańskiego. Jemen Północny uzyskał niepodległość od Turcji w 1918 (jako monarchia, a od 1962 – Jemeńska Republika Arabska ze stolicą w Sanie).
Jemen Południowy w okresie 1839–1967 był brytyjską kolonią i protektoratem z głównym ośrodkiem w Adenie. W 1962 tereny te podzielono na Protektorat Arabii Południowej i rządzoną przez lokalnych emirów Federację Arabii Południowej[7]. W 1963 utworzony został antykolonialny Narodowy Front Wyzwolenia. Ruch inspirował się ideologią panarabską. Działalność ruchu wywołała konflikt adeński między nacjonalistami a rządem kolonialnym. Już w czasie powstania część działaczy Narodowego Frontu Wyzwolenia przyjęła poglądy zbliżone do marksizmu[8]. Wskutek działalności separatystów, jak również kryzysu sueskiego, 28 listopada 1967 Brytyjczycy opuścili Jemen Południowy. Dwa dni później ogłoszono utworzenie Republiki Ludowej Jemenu Południowego. W 1970 państwo przemianowano na Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu. Jemen Południowy przyjął model socjalistyczny i nawiązał bliższe relacje z blokiem wschodnim. Rewolucyjne zmiany w Jemenie południowym wpłynęły na północnego sąsiada, gdzie w 1970 powstała zbrojna Organizacja Jemeńskiego Oporu Rewolucyjnego, która rozpoczęła trwającą do 1973 kampanię partyzancką[9]. Rząd północnego Jemenu, obawiając się dalszej destabilizacji państwa, podjął się w 1972 krótkotrwałej wojny z południowym sąsiadem, która nie została rozstrzygnięta. Jemen Południowy po zakończeniu wojny w dalszej mierze kontynuował wspieranie ruchów rebelianckich na północy. Gdy w 1978 Południe poparło rebelię prowadzoną przez Narodowy Front Demokratyczny, Jemen Północny rok później wdał się z Południem w kolejną krótkotrwałą i nierozstrzygniętą wojnę. Jemen Południowy starał się też wywierać wpływ na sąsiedni Oman, gdzie wsparł antyrządową rebelię w Zufarze[10].
Do zjednoczenia Jemenu doszło w 1990[11][12]. Pierwsze demokratyczne wybory miały miejsce w 1993. Rok później doszło do próby secesji dawnego Jemenu Południowego i wybuchu krótkiej wojny domowej (maj-lipiec 1994), która zakończyła się zwycięstwem wojsk rządowych. W wyborach prezydenckich 20 września 2006 dotychczasowy prezydent Ali Abd Allah Salih został wybrany z poparciem 77,2% na kolejną siedmioletnią kadencję.
W styczniu 2011 doszło do masowych protestów w tym kraju na fali Arabskiej Wiosny, w wyniku których 25 lutego 2012 Salih przekazał stanowisko szefa państwa nowo wybranemu prezydentowi Abdowi Rabbuhowi Mansurowi Hadiemu. Ofensywa szyickich bojówek ruchu Huti na stolicę kraju – Sanę w styczniu 2015, doprowadziła do odsunięcia od władzy prezydenta oraz rządu premiera Chalida Bahaha[13]. 6 lutego 2015 rebelianci zawiązali Radę Rewolucyjną jako najwyższy organ władzy państwowej, na jej czele stanął Muhammad Ali al-Husi. Społeczność międzynarodowa uznała, że samozwańczy szyicki rząd Jemenu jest nielegalny. W marcu 2015 międzynarodowa koalicja pod przywództwem Arabii Saudyjskiej (Bahrajn, Bangladesz, Egipt, Jordania, Katar, Kuwejt, Maroko, Senegal, Sudan i Zjednoczone Emiraty Arabskie)[14] rozpoczęła zbrojną interwencję w tym kraju, mającą na celu obalenie rządu ruchu Huti i zwrócenie pełnej władzy nad krajem prezydentowi.
Ludność
edytujJemen zamieszkują prawie wyłącznie Arabowie. Spotkać można tam również nielicznych mieszkańców pochodzenia afrykańskiego, europejskiego lub hinduskiego. Religią dominującą jest islam (ok. 99% populacji, w tym 50% sunnici, 48% zajdyci, pozostali to imamici i kilka wyznań isma’ilickich). Około 1/3 ludności zamieszkuje w miastach. Prognozy przewidują, że do 2050 ludność Jemenu ma wzrosnąć do 60 milionów mieszkańców.
| (2005) | |
| Liczba ludności | 20 727 063 |
| Ludność według wieku | |
| 0 – 14 lat | 46,5% |
| 15 – 64 lat | 50,8% |
| ponad 64 lata | 2,7% |
| Wiek (mediana) | |
| w całej populacji | 16,5 lat |
| mężczyzn | 16,5 lat |
| kobiet | 16,5 lat |
| Przyrost naturalny | 3,45% |
| Współczynnik urodzeń | 43,07 urodzin/1000 mieszkańców |
| Współczynnik zgonów | 8,53 zgonów/1000 mieszkańców |
| Współczynnik migracji | 0 migrantów/1000 mieszkańców |
| Ludność według płci | |
| przy narodzeniu | 1,05 mężczyzn/kobiet |
| poniżej 15 lat | 1,04 mężczyzn/kobiet |
| 15 – 64 lat | 1,04 mężczyzn/kobiet |
| 65 lat i więcej | 0,97 mężczyzn/kobiet |
| Umieralność noworodków | |
| W całej populacji | 61,5 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci męskiej | 66,26 śmiertelnych/1000 żywych |
| płci żeńskiej | 56,49 śmiertelnych/1000 żywych |
| Oczekiwana długość życia | |
| w całej populacji | 61,75 lat |
| mężczyzn | 59,89 lat |
| kobiet | 63,71 lat |
| Rozrodczość | 6,67 urodzeń/kobietę |
| Data | Polska nazwa |
| 22 maja | Dzień Zjednoczenia Narodowego |
| 26 września | Dzień Rewolucji 1962 roku |
| 14 października | Dzień Narodowy |
| 30 listopada | Dzień Niepodległości |
| Wzrost populacji na obszarze dzisiejszego Jemenu od 1950[15] | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rok | 1950 | 1972 | 1985 | 1995 | 2010 | 2050 | ||||
| Populacja | 5600 tys. | 6062 tys. | 7700 tys. | 14 700 tys. | 23 495 361 | 66 775 029 | ||||
| Zmiana | – |  462 tys. |
1 638 tys. |
7 mln |
8 795 361 |
43 279 668
| ||||
Struktura etniczna
edytujWażniejsze grupy etniczne w Jemenie:
| Grupa etniczna[16] | Język | Liczebność w tys. (2018) | Procent ludności |
|---|---|---|---|
| Arabowie San’ani | Język san'ani | 12 111 | 41,88% |
| Arabowie Ta’izzi-Adeni (3 grupy) | Język ta'izzi-adeni | 11 996 | 41,49% |
| Arabowie Hadhrami | Język hadhrami | 1520 | 5,26% |
| Somalowie | Język somali | 1133 | 3,92% |
| Arabowie Sudańscy | Język arabski | 521 | 1,8% |
| Hindusi | Język hindi | 306 | 1,06% |
| Arabowie Omańscy | Język arabski | 214 | 0,74% |
| Soqotri | Język soqotri | 132 | 0,46% |
| Arabowie Egipscy | Język arabski | 101 | 0,35% |
Gospodarka
edytuj
Jemen jest jednym z najbiedniejszych krajów świata. Produkt krajowy brutto w 2003 wynosił 15,09 mld USD, co dawało 800 USD w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Wzrost gospodarczy wynosił 2,8%. Wskaźnik inflacji od kilku lat utrzymuje się na poziomie około 10% (10,8% w 2003). Maleje wskaźnik zadłużenia kraju, który w 1997 sięgał 67,3% wartości PKB. Dane za 2003 mówią o 39,5% zadłużeniu. Wysoka jest stopa bezrobocia wynosząca 35% (2003).
Większość zatrudnionych pracuje w rolnictwie i pasterstwie. Produkcja rolnicza to: zboża, owoce, warzywa, rośliny strączkowe, kawa, bawełna, zwierzęta hodowlane (owce, wielbłądy, kozy, bydło, drób). Istotne znaczenie ma również rybołówstwo. Największe znaczenie w przemyśle ma wydobycie oraz przetwarzanie ropy naftowej. Mniejsze zaś wytwarzanie wyrobów bawełnianych, ze skóry oraz materiałów budowlanych. Największym ośrodkiem przemysłowym jest Aden.
W 2003 Jemen zanotował nadwyżkę w handlu zagranicznym. Eksportuje się głównie ropę naftową, poza tym kawę oraz suszone i solone ryby. Importuje: żywność, maszyny i urządzenia oraz produkty chemiczne. Według danych z 2003 największy udział w eksporcie Jemenu mają: Chiny – 28,5%, Tajlandia – 18,3%, Indie – 14%, Korea Południowa – 10,5%, Malezja – 5,1%. Najwięcej importuje się z: Zjednoczonych Emiratów Arabskich – 13,5%, Arabii Saudyjskiej – 10,8%, Chin – 9,4%, Stany Zjednoczone – 5,2%, Kuwejtu – 4,7%, Francji – 4,3%.
Środki przekazu
edytujRządowa agencja prasowa (Aden News Agency) została założona w 1970[17]. Większość dzienników i czasopism ukazuje się w stolicy kraju Sanie[17]. Do najpopularniejszych dzienników należą: „Al-Dżumhurijja”, „Ar-Rabi Aszar Min Uktubir”, „Asz-Szarara”, „As-Saura”, natomiast czasopism: „Al-Bilad”, „Al-Dżundi”, „Al-Funun”, „Al-Wahda al-Watanijja”, „Dar as-alam” oraz „The Yemen Times”[17]. Radio i telewizja znajdują się pod kontrolą rządu[17].
Siły zbrojne
edytujJemen dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi[18]. Uzbrojenie sił lądowych Jemenu składało się w 2014 z: 1260 czołgów, 2957 opancerzonych pojazdów bojowych, 25 dział samobieżnych, 398 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 280 zestawów artylerii holowanej[18]. Marynarka wojenna Jemenu dysponowała w 2014 następującymi okrętami: dwiema korwetami, 21 okrętami obrony przybrzeża oraz trzema okrętami obrony przeciwminowej[18].
Wojska jemeńskie w 2014 liczyły 66,7 tys. żołnierzy zawodowych oraz 71,2 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) jemeńskie siły zbrojne stanowią 45. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1,4 mld dolarów (USD)[18].
Religia
edytujStruktura religijna kraju w 2010 według Pew Research Center[19][20]:
- islam – 99,1% (23,83 mln)
- hinduizm – 0,6% (150 tys.)
- chrześcijaństwo – 0,16% (40 tys.)
- protestantyzm – 0,12% (30 tys.)
- prawosławie – 0,04% (10 tys.)
- pozostali – 0,12% (30 tys.)
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-21]. (ang.).
- ↑ Sokotra, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-10-17].
- ↑ Jemen, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-10-17].
- ↑ Największe miasta Jemenu – Mongabay.com (ang.).
- ↑ Country briefing: Yemen, „al-bab.com” [dostęp 2016-10-17].
- ↑ Law establishing province of Socotra Archipelago issued. The official website of the President of the Republic of Yemen, 2013-12-18. [dostęp 2014-02-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-22)]. (ang.).
- ↑ Kitchen 1994, s. 126.
- ↑ Dean 2004, s. 1211.
- ↑ MERIP Reports, No. 130 (1985).
- ↑ The Gulf: Revolutionary Activity Spreads; U.S. and Clients Worried. MERIP Reports, No. 19. (1973), s. 17.
- ↑ Burrowes, Robert, Middle East dilemma: the politics and economics of Arab integration, Columbia University Press, 1999, s. 187–210.
- ↑ Hermann, Richard, Perceptions and behavior in Soviet foreign policy, University of Pittsburgh Pre, 1985, s. 152.
- ↑ Dymisja premiera i prezydenta. Rebelianci świętują, USA redukują personel ambasady. tvn24.pl, 23 stycznia 2015. [dostęp 2015-01-23]. (pol.).
- ↑ Yemen military action denounced by Iran as 'dangerous step'. theglobeandmail.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-29)]., The Globe and Mail, 2015-03-26.
- ↑ Encyklopedia Geograficzna Świata – Azja, Kraków 1995.
- ↑ Country: Jemen – People Groups. Joshua Project, 2018. [dostęp 2019-03-03]. (ang.).
- ↑ a b c d Jemen. W: Wielka encyklopedia PWN. T. 12. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 518–519.
- ↑ a b c d Yemen. Global Firepower. [dostęp 2014-08-22]. (ang.).
- ↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-21].
- ↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-21].
Bibliografia
edytuj- Beeston, Richard; Simpson, John (2007). Looking for Trouble: The Life and Times of a Foreign Correspondent (2007 ed.). Tauris Parke Paperbacks. ISBN 978-1-84511-277-6. 4
- Colburn, Marta; Catholic Institute for International Relations (2002). The Republic of Yemen: development challenges in the 21st century (2002 ed.). CIIR. ISBN 978-1-85287-249-6.
- Dean, Lucy (2004). The Middle East and North Africa 2004 (2004 ed.). Routledge. ISBN 978-1-85743-184-1.
- Kitchen, Martin (1994). Empire and after: a short history of the British Empire and Commonwealth (1994 ed.). Centre for Distance Education, Simon Fraser University. ISBN 978-0-86491-142-1.
- Kostiner, Joseph (1984). The struggle for South Yemen (1984 ed.). Taylor & Francis. ISBN 978-0-7099-1504-1.
- Mawby, Spencer (2005). British policy in Aden and the protectorates 1955-67: last outpost of a Middle East empire (2005 ed.). Routledge. ISBN 978-0-7146-5459-1.
Linki zewnętrzne
edytuj
- Rządowa strona Jemenu (arab.)
- Przemysław Majka, Między młotem a kowadłem. Historia Jemenu, „Histmag.org”, 7 lipca 2009.