Wikipedia

Louis de Funès

francuski aktor

Louis de Funès (wym. fr. [lwi də fy.nɛs], wym. ang. [ˈluɪs di fʌnèɛs], właśc. Louis Germain David de Funès de Galarza; ur. 31 lipca 1914 w Courbevoie, zm. 27 stycznia 1983 w Nantes) – francuski aktor filmowy, teatralny i scenarzysta. Obok Bourvila i Fernandela zaliczany do grona najwybitniejszych komików w historii kinematografii francuskiej. Był jednym z bardziej cenionych artystów tamtejszego kina w drugiej połowie XX wieku; filmy z jego udziałem, od wczesnych lat 60. do 80., przyciągnęły do kin ponad 270 milionów widzów. Styl gry de Funèsa cechował się ekspresyjnością, szerokim zakresem mimiki, przesadną gestykulacją, grymasami, okrzykami, podskokami, zniecierpliwieniem, a także wyniosłością, samolubnością i specyficznym chodem. W 1980 aktor został nagrodzony honorowym Cezarem za całokształt twórczości.

Louis de Funès
Ilustracja
Louis de Funès (1970)
Imię i nazwisko

Louis Germain David de Funès de Galarza

Data i miejsce urodzenia

31 lipca 1914
Courbevoie

Data i miejsce śmierci

27 stycznia 1983
Nantes

Zawód

aktor

Współmałżonek

Germaine Louise Élodie Carroyer
(1936–1942; rozwód)
Jeanne Augustine Barthélemy
(1943–1983; jego śmierć)

Lata aktywności

1926, 1944–1982

Odznaczenia
Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Faksymile
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

W 1942 zdał egzamin wstępny do szkoły teatralnej René Simona. Dwa lata później otrzymał rolę w spektaklu L’Amant de paille. W 1946 zadebiutował na dużym ekranie, występując jako statysta w komedii Kuszenie Barbizona. Przez blisko dwadzieścia lat odgrywał w filmach role drugo- i trzecioplanowe. Swoją pierwszą ważną kreację, którą zwrócił uwagę krytyków, stworzył w komediodramacie Czarny rynek w Paryżu (1956). Sukcesem okazała się także sztuka teatralna Oscar (1959), w której zagrał główną rolę. W latach 60. i 70., dzięki współpracy między innymi z reżyserem Jeanem Giraultem, wystąpił w wielu produkcjach, które przeszły do historii francuskiej komedii; wśród nich takie tytuły jak: Koko (1963), Żandarm z Saint-Tropez (1964; i kontynuacje z 1965, 1968, 1970, 1979, 1982), trylogia Fantomas (1964, 1965, 1967), Gamoń (1965), Sławna restauracja (1966), Wielka włóczęga (1966), Wielkie wakacje (1967), Mały pływak (1968), Hibernatus (1969), Mania wielkości (1971), Przygody rabina Jakuba (1973), Skrzydełko czy nóżka (1976), Panowie, dbajcie o żony (1978) i Kapuśniaczek (1981).

Produkcje z udziałem de Funèsa cieszyły się dużym uznaniem we Francji i w wielu krajach europejskich. Mniejszą rozpoznawalność miały w krajach anglosaskich, z wyjątkiem komedii Przygody rabina Jakuba, nominowanej do Złotego Globu w kategorii dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego.

Życiorys

edytuj

Młodość i rodzina

edytuj
 
Plac im. Louisa de Funèsa w Courbevoie (październik 2016)

Louis Germain David de Funès de Galarza urodził się 31 lipca 1914 w Courbevoie w departamencie Hauts-de-Seine w zubożałej arystokratycznej hiszpańskiej rodzinie[1], jako trzecie dziecko Carlosa Luisa de Funèsa de Galarza (1871–1934) i Leonor Soto Reguera (1878–1957)[2]. Rodzice de Funèsa emigrowali do Francji z okolic Sewilli w 1904 po tym, gdy ojciec Leonor Soto Reguera (będący prawnikiem w Madrycie) sprzeciwił się zawarciu przez nich związku małżeńskiego[a][3]. Osiedlili się w Courbevoie[3]. Louis de Funès miał dwoje starszego rodzeństwa: siostrę Marię Teolindę Leonor Margaritę de Funès (1907–1993)[b] i brata Charlesa (Carlos Teolindo Javier; 1908–1940), który zginął w bitwie o Francję w Rethel 20 maja 1940 podczas II wojny światowej[c][2][5].

Ojciec de Funèsa po przybyciu do Francji porzucił adwokaturę i zajął się handlem diamentami. Wyjechał do Wenezueli „w nadziei, że biznes będzie prosperował”[6]. Po kilku latach powrócił do Hiszpanii jako bankrut, gdzie zmarł samotnie na gruźlicę w 1934[6]. Matka Leonor Soto Reguera zajmowała się pracami domowymi i wychowaniem dzieci. Była choleryczką, która miewała zmienne nastroje, od śmiechu po złość, co w późniejszych latach było jedną z głównych inspiracji dla de Funèsa w jego pracy aktorskiej[7].

Edukacja i praca

edytuj
 
Louis de Funès (stoi trzeci od prawej) w 1932

Od 1920 do 1926 mieszkał wraz z rodzicami i rodzeństwem w posiadłości o powierzchni 4000 m² przy 10 Gilbert Avenue w Villiers-sur-Marne (Dolina Marny)[8]. Przez trzy lata uczęszczał do szkoły podstawowej im. Jules’a Ferry’ego w Coulommiers[9]. Zdaniem biografa Bertranda Dicale’a de Funès był „marzycielski i małomówny”[9]. Często parodiował i naśladował nauczycieli, wykazywał się także niezdyscyplinowaniem i przejawiał talent sportowy (szczególnie biegi)[8]. Od piątego roku życia uczył się gry na pianinie wraz z matką[5]. W późniejszych latach aktor określał ją mianem kobiecej wersji Raimu[5].

W czerwcu 1926 zadebiutował na scenie, występując w teatrze miejskim w Coulommiers w roli żandarma w operze komicznej Le Royal Dindon, wystawianej z okazji 50. rocznicy powstania kolegium im. Jules’a Ferry’ego[10]. Biografowie zwracali uwagę na fakt, że już wtedy de Funès wyróżniał się wyrazistą gestykulacją[11]. Cztery lata później, w wieku 16 lat, ukończywszy szkołę średnią Lycée Condorcet, za namową starszego brata, który był kuśnierzem, wstąpił do szkoły zawodowej w Paryżu, położonej nieopodal placu Bastylii. Został z niej wydalony z powodu nieodpowiedniego zachowania[6]. Przyszły aktor imał się wielu dorywczych prac; był dekoratorem wystaw sklepowych, kreślarzem[12] i pomocnikiem księgowego[13]. Z uwagi na systematyczne zwolnienia z pracy rodzice zapisali go w 1932 do położonej w pobliżu domu szkoły artystycznej École Louis-Lumière, gdzie wybrał sekcję kinową[14]. Uczył się sztuki scenicznej pod kierunkiem Germaine Dulac[15] oraz zaprzyjaźnił się z Henrim Decaë, który później jako operator filmowy współpracował z nim przy kilku produkcjach[16]. Jego matka chciała, aby został duchownym, lecz de Funès – mimo swej gorliwej wiary katolickiej, będąc zafascynowanym kinem i telewizją – postanowił dalej kształcić się w tym kierunku[15].

Lata 40.

edytuj

Występy sceniczne

edytuj
Zobacz więcej w artykule Filmografia Louisa de Funèsa, w sekcji Scena.
 
Louis de Funès (1943)

Gdy wybuchła II wojna światowa, de Funès został przydzielony na dwa lata do rezerwy. Przebywając z dala od frontu, podziwiał występy Maurice’a Chevaliera[d][17]. Po powrocie ze służby wojskowej, dzięki talentowi muzycznemu[e], został zatrudniony i grywał na pianinie w barach i klubach położonych przy placu Pigalle[19] oraz w historycznej dzielnicy Montmartre[18]. W 1942, mając 28 lat, oświadczył swojej przyszłej małżonce Jeanne Augustine Barthélemy, którą poznał podczas warsztatów teatralnych[20], że chce zostać aktorem komediowym[21]. Zapisał się do prestiżowej szkoły teatralnej René Simona[21]. Na – zdanym – egzaminie wstępnym odegrał fragment sztuki Szelmostwa Skapena Molière’a[f][22]. Wśród poznanych uczestników kursu był Daniel Gélin, dzięki któremu otrzymał rolę statysty w spektaklu L’Amant de paille w reżyserii Marca-Gilberta Sauvajona[23]. Premiera odbyła się 26 stycznia 1944 w Salle Pleyel w Paryżu[24]. Poza kilkoma niewielkimi epizodami w sztukach teatralnych de Funès, znajdując się w ciężkiej sytuacji materialnej[18], zarabiał na życie m.in. udzielając korepetycji z gry na pianinie i samemu wykonując wieczorami nokturny w paryskich lokalach[25]. Podczas jednego z wieczorów pijany oficer niemiecki pod groźbą użycia pistoletu Walther P38 zmusił artystę do wykonania „Lili Marleen”[26]. Za dnia de Funès uczył się aktorstwa[12].

Debiut filmowy

edytuj

W 1946 zadebiutował na dużym ekranie epizodyczną rolą portiera lokalu „Le Paradis” w komedii Kuszenie Barbizona (reż. Jean Stelli)[27]. Pojawił się w trwającej niespełna czterdzieści trzy sekundy scenie[13], w której otwierał drzwi postaci granej przez Pierre’a Larqueya i wypowiadał dwie krótkie kwestie[27]. Trzy lata później zagrał m.in. w komediowym musicalu Weekend naszej miłości (reż. Pierre Montazel), gdzie w głównej roli wystąpił Luis Mariano, francuski śpiewak operetkowy, ówczesna gwiazda estrady[28]. Louis de Funès wcielił się w Constantina, służącego w domu barona Valirmana (Jules Berry)[29]. Aktor był zadowolony z faktu, że mógł wystąpić z Berrym, którego podziwiał w kilku przedwojennych filmach[29].

Lata 50.

edytuj

„Les Branquignols”

edytuj
 
Louis de Funès (1953)
 
Louis de Funès w scenie z filmu Toto w Madrycie (1959)

W 1950 de Funès był pianistą w trupie „Les Burlesques de Paris” Maxa Révola, gdy reżyser Sacha Guitry powierzył mu drobne role w kilku filmach, m.in. komedii Trucizna (1951)[30], komedii romantycznej Byłem trzy razy (1952)[31] i komediodramacie Życie uczciwego człowieka (1953)[31]. W ostatnim z filmów wcielił się w bardziej spójną rolę lokaja Emile’a. Bohater kreowany przez de Funèsa cechował się większą szlachetnością – według historyka Laurenta Aknina „wydawał się naturalny, bez grymasu czy wąsów”[32]. Na planie Życia uczciwego człowieka, prócz Michela Simona, po raz pierwszy współpracował z Claude Gensac[31], która w późniejszych latach dziesięciokrotnie grała razem z nim w filmach, odtwarzając zwykle role żony kreowanych przezeń postaci[33].

Ach! Te piękne kobietki

edytuj

W 1952 dołączył do komediowej grupy teatralnej „Les Branquignols” założonej przez Roberta Dhéry’ego[12][34]. Zrealizowana przez nich sztuka Ach! Te piękne kobietki, w której de Funès wcielił się w postać dociekliwego detektywa Michela Lebœufa, który zaintrygowany i zaniepokojony śmiałym plakatem spektaklu postanawia przeprowadzić śledztwo[35], odniosła w Paryżu duży sukces. Jej żywot sceniczny, przewidziany początkowo na trzy miesiące, wydłużył się do trzech lat, podczas których została wystawiona 883 razy, w wypełnionych po brzegi salach, zdobywając przychylne recenzje prasowe[35].

W trakcie współpracy z „Les Branquignols” de Funès udoskonalał swoją technikę. W 1954 wystąpił w epizodycznej roli astrologa René w kostiumowym dramacie historycznym Królowa Margot (reż. Jean Dréville), którego scenariusz został oparty na powieści Aleksandra Dumasa[36], a tytułową kreację stworzyła Jeanne Moreau[37]. Po pozytywnym odbiorze sztuki Ach! Te piękne kobietki postanowiono przenieść ją na duży ekran. Reżyserem został Jean Loubignac, a de Funès powtórzył rolę wnikliwego detektywa Lebœufa. Premiera odbyła się 15 października[38]. W tym samym roku zagrał u boku Fernandela, ówczesnego ulubieńca francuskiej publiczności[18], w komedii Pięcioraczki (reż. Henri Verneuil)[39]. Pomimo iż wciąż odgrywał epizody, to rola Pilate’a w Pięcioraczkach była drugą w jego dorobku, za którą dostał znaczne wynagrodzenie[39].

W Jego rybkach (1954, reż. Gilles Grangier) po raz pierwszy spotkał się na planie z Bourvilem[40]. Jean-Paul Le Chanois po tym, gdy współpracował z de Funèsem przy dwóch produkcjach w 1951 i 1952, obsadził go w komedii Tata, mama, gosposia i ja[41] i rok później w sequelu Tata, mama, moja kobieta i ja[42], gdzie główne role zagrali Fernand Ledoux, Gaby Morlay, Nicole Courcel i Robert Lamoureux[41]. Pomimo licznych występów de Funès, z małymi wyjątkami, odgrywał role drugo- i trzecioplanowe[43].

Przełom filmowy

edytuj
 
Louis de Funès i Totò w scenie z filmu Toto w Madrycie (1959)

W 1956 Claude Autant-Lara obsadził go obok Bourvila i Jeana Gabina w komediodramacie Czarny rynek w Paryżu[44]. Rola sklepikarza Jambiera, uznawana jako przełomowa w dorobku de Funèsa i w sposób wyraźny nakreślająca typowy dla kreowanych później przez niego postaci charakter choleryka[13], została dostrzeżona przez producentów filmowych. Pochlebne opinie na temat jego gry wyrażali także odtwórcy głównych ról[45]. Film okazał się sukcesem; obejrzało go ponad pięć milionów Francuzów[12], a po latach zyskał miano kultowego[45].

Na fali pozytywnego odbioru Czarnego rynku w Paryżu Maurice Régamey powierzył aktorowi pierwszą główną rolę w komedii Jak włos w zupie, gdzie na ekranie partnerowała mu Noëlle Adam[46]. Kreacja kompozytora Pierre’a Cousina, który z powodu rozstania z ukochaną próbuje popełnić samobójstwo[47], spotkała się z pozytywnym odbiorem zarówno ze strony krytyków, jak i publiczności[12][48]. Aktor zdobył w 1957 nagrodę Grand Prix śmiechu[47]. Kolejną główną rolę zagrał w komedii Ani widu, ani słychu (reż. Yves Robert), kreując drobnego kłusownika Blaireau, który zaopatruje miejscową ludność w upolowaną przez siebie zwierzynę. Kres jego nielegalnej działalności postanawia położyć policjant Parju (François-Alexandre Galepides, znany jako Moustache)[49]. Film okazał się przebojem kasowym, zdobywając także uznanie wśród krytyków[50]. Tygodnik „France Dimanche”, w opublikowanym we wrześniu artykule prasowym, napisał na pierwszej stronie: „Louis de Funès, najzabawniejszy aktor we Francji”[51]. Rok później zagrał główną rolę w komedii Taxi, ruletka i corrida (reż. André Hunebelle)[52], do której zdjęcia realizowano w Hiszpanii[53].

Dalszy rozwój w teatrze

edytuj
 
Louis de Funès i Jacques Dufilho w filnie Ach, ten łobuz (1959)

Po entuzjastycznym przyjęciu na dużym ekranie wartość rynkowa de Funèsa wzrosła, co miało odzwierciedlenie także na deskach teatru[54]. Występował obok Danielle Darrieux i Roberta Lamoureux w sztuce Faisons un rêve (reż. Sacha Guitry), skupiającej się na trójkącie miłosnym. Louis de Funès wcielił się w postać męża, rolę odgrywaną w przeszłości m.in. przez Raimu (1916)[54]. Spektakl wystawiany był od 29 marca 1957 do 29 stycznia 1958 m.in. w Théâtre des Variétés, znajdującym się w 2. dzielnicy Paryża[55].

Georges Vitaly, który współpracował z aktorem przy sztuce La Puce à l’oreille w 1952, wyraził chęć wyreżyserowania teatralnej adaptacji komedii Moliera L’Avare z de Funèsem w roli głównej[56]. Aktor podpisał kontrakt z organizatorem tras koncertowych Karsentym na tournée ze spektaklem po prowincjach[56]. Z uwagi na bezsenność, stres i narastającą tremę związaną z przedsięwzięciem zdecydował ostatecznie o porzuceniu projektu[56].

We wrześniu 1959 reżyser teatralny i producent tras Marcel Karsenty złożył aktorowi ofertę występu w głównej roli w sztuce Claude’a Magniera Oscar[g]. Od 1 października spektakl wystawiany był przez blisko sto dni w rejonie północno-zachodniej Afryki[58]. Przychylne recenzje i odbiór widowni przyczyniły się do premiery Oscara w Paryżu w 1961[58]. Początkowo de Funès wahał się nad kontynuowaniem występów w sztuce, lecz mając pozytywne wspomnienia z gry w spektaklu Ach! Te piękne kobietki, zgodził się[59]. Sztuka okazała się sukcesem, a krytycy i publiczność byli pod wrażeniem jego zdolności mnożenia improwizacji scenicznych, mimiki, gestykulacji i sprawności fizycznej[12][60]. Pierwszy odtwórca roli, którą przejął później de Funès, Pierre Mondy przyznawał: „Louis [de Funès] był wprost genialny w Oscarze. Genialny patent, burleska. Udoskonalił tę rolę”[60]. Spektakle były wyprzedane przez pierwsze dwa lata wystawiania sztuki[12].

Lata 60.

edytuj

Równolegle z pracą na deskach teatru de Funès kontynuował karierę filmową. W 1961 wystąpił w podwójnej roli braci bliźniaków Viralot (sekretarza komisariatu i szefa personelu) w komedii Piękna Amerykanka (reż. Robert Dhéry)[61], której premiera odbyła się 29 września, przyciągając do kin w pierwszym tygodniu niespełna 31 tys. widzów[h][62]. 17 grudnia Piękna Amerykanka zadebiutowała w amerykańskich kinach[62].

6 lipca 1962 na duży ekran wszedł komediodramat Zbrodnia nie popłaca (reż. Gérard Oury), gdzie de Funès zagrał rolę barmana Eugène’a w segmencie „L’homme de l’avenue”[63], dając tym samym jedyny komediowy akcent w filmie[64]. Na planie aktor przekonywał reżysera do realizacji obrazów utrzymanych w czysto komediowej konwencji[64]. Oury, dla którego był to trzeci film[63], nagrywał dotychczas produkcje kryminalne[64]. Mająca premierę 3 października komedia kryminalna Gentleman z Epsom (reż. Gilles Grangier) z Jeanem Gabinem w roli głównej[65], odnotowała w pierwszym tygodniu frekwencję na poziomie 87 tys. widzów[62]. Louis de Funès wykreował postać Gasparda Ripeux, szefa restauracji[66]. Według biografa André-Georges’a Brunelina jego gra rozśmieszyła Gabina, jednak Stéphane Bonnotte, autor książki o życiu i twórczości de Funèsa, przyznał, że Gabin był „zirytowany tym małym aktorem grającym histerycznego szefa kuchni Gasparda Ripeux”[66].

Koko

edytuj
 
Louis de Funès jako sierżant Ludovic Cruchot. Rola ta przyniosła mu ogólnokrajową rozpoznawalność

W 1963 aktor zagrał główną rolę w komedii Koko (reż. Jean Girault). Na planie partnerowała mu Jacqueline Maillan, z którą stworzył udany duet[67]. Scenariusz filmu został oparty na sztuce Sans cérémonie Jacques’a Vilfrida i Giraulta[68]. Louis de Funès brał udział w teatralnej wersji Koko z 1952 – odgrywał ówcześnie rolę lokaja Charles’a[69], którą w filmie zagrał Christian Marin[68]. Według biografa Bertranda Dicale’a na planie de Funès zastosował sprawdzoną już wcześniej technikę komizmu, jednak w tym przypadku była ona dla niego „całkowicie korzystna”[67]. Historyk Laurent Aknin przyznał, że aktor, podobnie jak w sztuce Oscar, uosabia na ekranie człowieka pewnego siebie i porywczego, mającego trudności ze swoim potomstwem. „Odrzuca swoją figurę bożka Pantalone’a z Commedia dell’arte”[70]. Według niego de Funès stworzył odrębną osobowość komika: choleryczną, apodyktyczną, krzywiącą się i energiczną[71]. Pomimo wielu trudności, jakie reżyser i producenci napotkali w trakcie realizacji[i][72], film zapoczątkował systematyczny rozwój kariery aktorskiej de Funèsa[67], trwającej niespełna dwie dekady[73].

Rok później zagrał w pięciu filmach[74]. Po premierze obrazu Wąchać kwiatki od spodu (reż. Georges Lautner), utrzymanego w gatunku czarnej komedii, krytycy w swoich recenzjach bardziej skupiali uwagę na osobie de Funèsa niż samym filmie[75]. W komedii Boss w spódnicy (reż. Jacques Poitrenaud), gdzie zagrał rolę włamywacza Marcela Ravelais’go, partnerowała mu Dany Saval[76]. Przy okazji realizacji komedii kryminalnej Napad na bank powrócił do współpracy z Giraultem, który przyznawał: „Z Louisem jesteśmy przyzwyczajeni do pracy w najdoskonalszym koleżeństwie. Poza tym często ma dobre pomysły”[77]. Film wszedł na ekrany 26 lutego[78]. Fabuła koncentrowała się na sprzedawcy artykułów wędkarskich i myśliwskich (de Funès), który za namową dyrektora banku Andrégo Duranda-Mareuila (Jean-Pierre Marielle) lokuje swoje oszczędności na giełdzie w akcjach tajemniczej spółki[78].

Żandarm z Saint-Tropez

edytuj
 
Charakterystyczna mimika stała się znakiem rozpoznawczym w pracy artystycznej Louisa de Funèsa

Kreacja porywczego funkcjonariusza Francuskiej Żandarmerii Narodowej Ludovica Cruchota w komedii Żandarm z Saint-Tropez (reż. Jean Girault)[79] zapewniła aktorowi ogólnokrajową rozpoznawalność[12][18]. Fabuła filmu przedstawiała losy sierżanta Cruchota, który, pracując w gminie Belvédère (departament Alpy Nadmorskie), dostaje przeniesienie do nadmorskiego kurortu Saint-Tropez na Lazurowym Wybrzeżu[80]. Jego przełożonym zostaje komendant Jérôme Gerber (Michel Galabru), a on sam zaś dostaje pod swoje dowództwo grupę żandarmów: Luciena Fougasse’a (Jean Lefebvre), Alberta Merlota (Christian Marin), Gastona Tricarda (Guy Grosso) i Jules’a Berlicota (Michel Modo). Wraz z nim do Saint-Tropez przyjeżdża także córka Nicole (Geneviève Grad). Podczas gdy żandarmi wytrwale walczą z przestępczością (głównie z nudystami), Nicole kradnie wraz z kolegą luksusowe auto, należące do bogatego gangstera, chcącego kupić poszukiwany przez policję obraz[80]. Sukces komedii zaskoczył nie tylko twórców, ale i aktorów[80]. Film w kinach obejrzało ponad siedem milionów Francuzów[79]. Żandarm z Saint-Tropez zadebiutował na szczycie tamtejszego box office’u, stając się największym przebojem kasowym roku w kraju[81] oraz pierwszym komercyjnym sukcesem w dorobku de Funèsa[82]. Rola impulsywnego sierżanta Cruchota przyniosła aktorowi nagrodę francuskiego kina – Victora[83].

Fantomas

edytuj

4 listopada na ekrany kin weszła komedia kryminalna Fantomas (reż. André Hunebelle), będąca ekranizacją serii powieści sensacyjnych o Fantomasie autorstwa Marcela Allaina i Pierre’a Souvestre’a[84]. W odróżnieniu od poprzednich adaptacji twórcy postawili na nadanie filmowi bardziej komicznego tonu i nowoczesnej oprawy[84]. W głównej roli de Funès wystąpił u boku Jeana Marais i Mylène Demongeot[j][85]. Aktor wcielił się w rolę zawziętego komisarza paryskiej policji Juve’a, który poirytowany nieskutecznością w próbach pojmania Fantomasa (Marais), postanawia za wszelką cenę go złapać. Działa wspólnie z Fandorem, dziennikarzem jednej z gazet (Marais) i jego narzeczoną Heleną (Demongeot)[84]. Według krytyków de Funès swoją kreacją przyćmił na ekranie pozostałych partnerów, w tym odtwórcę podwójnej roli Jeana Marais[84]. Film Hunebelle’a, podobnie jak Żandarm z Saint-Tropez, cieszył się dużym zainteresowaniem, przyciągając do kin ponad cztery i pół miliona widzów[86]. Sukces i pozytywny odbiór pozwoliły na ugruntowanie pozycji de Funèsa jako czołowego komika Francji[87].

 
De Funès, Jean Droze i Jacques Ferrière w filmie Gamoń (1964)

24 marca 1965 premierę kinową miała komedia kryminalna Gamoń (reż. Gérard Oury), gdzie de Funès wcielił się w Leopolda Saroyana, dyrektora firmy eksportowej i gangstera, powodującego kolizję samochodową, w wyniku której uszkodzony zostaje citroën 2CV paryskiego sklepikarza Antoine’a Marechala (Bourvil), planującego wyjazd wakacyjny do Włoch[88]. Film w reżyserii Oury’ego okazał się sukcesem; odnotował we francuskich kinach ponad jedenastomilionową frekwencję[82]. Krytycy podkreślali, że główną zasługą takiego odbioru był duet, jaki de Funès stworzył z Bourvilem[89].

 
De Funès w Wielkim panie (1965)

W tym samym roku aktor wystąpił w dwóch sequelach – Żandarm w Nowym Jorku (reż. Jean Girault)[90] oraz Fantomas powraca (reż. André Hunebelle)[91]. Zdjęcia do pierwszej z produkcji realizowano w większości w Nowym Jorku, dokąd grupa żandarmów wyrusza na międzynarodowy kongres, reprezentując francuską policję. Bez wiedzy swojego ojca Nicole także udaje się za ocean, by zdobyć uznanie jako modelka[92]. Ekipa podczas pracy miała niewspółmiernie większy budżet w porównaniu do pierwszej części, co pozwoliło jej odkryć nowy komfort filmowania[93]. Sequel obejrzało ponad pięć i pół miliona widzów[94]. Kontynuacja przygód gamoniowatego komisarza Juve’a w filmie Fantomas powraca również spotkała się z pozytywnym odzewem, gromadząc podczas projekcji cztery miliony widzów[94].

Sławna restauracja

edytuj

W 1966, będąc najlepiej opłacanym aktorem we Francji[95], Louis de Funès wystąpił w dwóch filmach – Sławna restauracja (reż. Jacques Besnard) i Wielka włóczęga (reż. Gérard Oury)[96]. W pierwszej z produkcji wcielił się w stosującego żelazne zasady Septime’a, właściciela cieszącej się uznaniem restauracji, który zostaje wplątany w polityczną intrygę po tym, gdy goszczący w lokalu prezydent południowoamerykańskiego kraju zostaje porwany[95]. Do historii filmu przeszła krótka scena dodana przez aktora, w której, tłumacząc komisarzowi policji (Bernard Blier) i jego dwóm kolegom przepis na wykonanie sufletu ziemniaczanego, zaczyna parodiować Adolfa Hitlera[97].

Wielka włóczęga

edytuj
 
Rekwizyty pochodzące z filmu Wielka włóczęga (1966)

8 grudnia na dużym ekranie zadebiutowała komedia wojenna Wielka włóczęga (reż. Gérard Oury), w której de Funès ponownie wystąpił w roli głównej z Bourvilem[98]. Fabuła filmu skupiała się na dyrygencie Opery Paryskiej Stanislasie Leforcie (de Funès) i malarzu pokojowym Augustinie Bouvecie (Bourvil), którzy decydują się eskortować trzech angielskich lotników zestrzelonych nad Francją podczas II wojny światowej. Ich tropem podąża major Achbach (Benno Sterzenbach)[99]. Film okazał się przebojem kasowym we Francji, gromadząc w kinach ponad siedemnaście milionów widzów[k] i plasując się na pierwszym miejscu tamtejszego box office’u[82]. Był on również najbardziej dochodową produkcją w dorobku de Funèsa[87]. Pomimo reprezentowania odmiennych technik komizmu obaj odtwórcy głównych ról cenili sobie współpracę na planie Wielkiej włóczęgi[100].

16 marca 1967 odbyła się premiera trzeciej i ostatniej części przygód Fantomasa – Fantomas kontra Scotland Yard (reż. André Hunebelle)[101]. Louis Chauvet, porównując Fantomasa kontra Scotland Yard do Wielkiej włóczęgi, napisał na łamach „Le Figaro”, że „możemy bawić publiczność w znacznie bardziej chwalebny sposób”[101]. Mimo mieszanych opinii film obejrzało ponad trzy miliony widzów[102].

Reżyser Édouard Molinaro złożył aktorowi propozycję występu w filmowej adaptacji sztuki Oscar[103]. Na ekranie de Funèsowi partnerowali Claude Gensac i Claude Rich[103]. Komedia Molinaro, podobnie jak sztuka teatralna, okazała się sukcesem, odnotowując w kinach sześciomilionową widownię, plasując się tym samym na drugim miejscu w zestawieniu box office[87]. Szczyt notowania osiągnęła komedia Wielkie wakacje (reż. Jean Girault) (niespełna siedmiomilionowa frekwencja)[104]. Louis de Funès zagrał w niej dyrektora szkoły Charles’a Bosquier, którego starszy syn (François Leccia) nie zdaje egzaminu z angielskiego[105].

W 1968 de Funès wystąpił w trzech produkcjach – Mały pływak (reż. Robert Dhéry)[106], Człowiek z tatuażem (reż. Denys de La Patellière)[107] i Żandarm się żeni (reż. Jean Girault)[108]. Aktor szczególnie podekscytowany był obrazem wyreżyserowanym przez wieloletniego przyjaciela Roberta Dhéry’ego, który przekonał go, że scenariusz Małego pływaka jest „festiwalem gagów”[109]. W Człowieku z tatuażem po raz czwarty i ostatni wystąpił z Jeanem Gabinem[l][111]. Reżyser Denys de La Patellière podkreślił, że obydwaj aktorzy reprezentowali zupełnie inne style komizmu, natomiast Pascal Djemaa zaznaczył, że ich wspólna gra nastawiona była na „maksimum konfrontacji”[111].

Fabuła trzeciej odsłony przygód sierżanta Cruchota skupiała się na wątku miłosnym[112]. Podczas akcji zwalczania piratów drogowych sierżant zapoznaje wdowę Joséphe Lefrançois (Gensac), która zaprasza go na herbatę do swojej willi. Nowa wybranka Cruchota początkowo nie przypada do gustu jego córce Nicole[112].

Filmy z de Funèsem notowały we Francji rekordy oglądalności, gromadząc na projekcjach średnio ponad sześć milionów widzów[87]. W 1969 aktor wystąpił w komedii science fiction Hibernatus (reż. Édouard Molinaro)[108].

Lata 70.

edytuj
 
Louis de Funès (1970)
 
Louis de Funès i Jean Girault (1970)

W 1970 de Funès wraz ze swoim synem Olivierem zagrał w komediowym musicalu Człowiek orkiestra (reż. Serge Korber), wcielając się w despotycznego dyrektora zespołu baletowego[113]. 28 października na ekrany kin weszła czwarta część przygód sierżanta Cruchota – Żandarm na emeryturze (reż. Jean Girault)[114]. Gdy załoga posterunku żandarmerii w Saint-Tropez przechodzi na emeryturę, Cruchot ciężko znosi bezczynność w luksusowej willi swojej żony (Gensac). Kiedy jeden z żandarmów doznaje amnezji (Lefebvre), reszta, pomimo zakazu, postanawia włożyć mundury i przypomnieć mu stare czasy[115].

Mania wielkości

edytuj

W kwietniu 1971 wystąpił wraz z Geraldine Chaplin i synem Olivierem w komedii Zawieszeni na drzewie (reż. Serge Korber)[116]. 1 września na dużym ekranie zadebiutowała czarna komedia Jo, gdzie de Funès wcielił się w rolę Antoine’a Brisebarda, znanego komediopisarza, który postanawia zrealizować plan morderstwa doskonałego. Razem z nim wystąpili Bernard Blier, Claude Gensac i Michel Galabru[117]. Oparta na dramacie Ruy Blas Victora Hugo z 1838 komedia historyczna Mania wielkości (reż. Gérard Oury) przyciągnęła do kin ponad pięć i pół miliona Francuzów[118]. Pascal Djemaa zaznaczył, że pomimo reprezentowania dwóch diametralnie przeciwstawnych wizji kina, współpraca aktora z Yves’em Montandem była udana[119].

Powrót do teatru

edytuj

Pod koniec listopada 1971 de Funès powrócił do teatru, ponownie występując w sztuce Oscar (reż. Jean-Michel Rouzière) prezentowanej w Théâtre du Palais-Royal[56]. Spektakl do września 1972 wystawiany był ponad czterysta razy, zbierając przychylne opinie prasowe[56]. Partnerował mu syn Olivier[56]. Wytężona praca i energiczne występy miały wpływ na osłabienie stanu zdrowia aktora[12]. Rok później po raz ostatni pojawił się w teatrze, występując w Comédie des Champs-Elysées w spektaklu La Valse des toréadors w reżyserii Jeana Anouilha[120]. Do 25 kwietnia 1974 odbyło się blisko dwieście przedstawień[120]. W uznaniu za „znaczący wkład w sztukę” 15 marca 1973 aktor został odznaczony z rąk ówczesnego prezydenta Francji Georges’a Pompidou Orderem Kawalera Legii Honorowej[120].

Przygody rabina Jakuba

edytuj
 
Rekwizyty wykorzystane w filmie Przygody rabina Jakuba (1973)

W 1973 de Funès wykreował rolę Victora Piverta w komedii Przygody rabina Jakuba (reż. Gérard Oury), słynącego ze swoich antagonistycznych poglądów przemysłowca, zwłaszcza w stosunku do Żydów. Kiedy zmuszony będzie do ucieczki przed policją, przestępcami oraz własną żoną (Suzy Delair), postanowi ukrywać się w przebraniu rabina[121]. Jean de Baroncelli na łamach „Le Monde” wyraził pochlebną opinię na temat roli de Funèsa, nazywając ją „motorem napędowym”, podczas gdy Henry Chapier przyznał: „Wiedzieliśmy, że nas rozśmieszy, ale nikt nie przypuszczał, że zmusi nas do płaczu”[94]. Film spotkał się z dużym uznaniem ze strony krytyków oraz odnotował w kinach ponad siedmiomilionową frekwencję, stając się jednym z bardziej dochodowych projektów de Funèsa[87].

Zachęcony kolejnym sukcesem swojego filmu Gérard Oury przystąpił do pracy nad komedią Le Crocodile w 1975[m][123]. Realizację zdjęć planowano na maj. Louis de Funès miał wcielić się w rolę chciwego pułkownika, który, by zdobyć władzę i ją utrzymać, dokonuje kilku zamachów stanu[124]. Aktor bardzo entuzjastycznie podchodził do projektu, uważając, że pomoże mu on w zdobyciu rangi „światowej gwiazdy śmiechu”[123]. Plany występu przerwały kłopoty zdrowotne de Funèsa[123]. 21 marca aktor zaczął uskarżać się na silne bóle w klatce piersiowej. Gdy dziewięć dni później został przyjęty do Necker-Enfants Malades Hospital, lekarze zdiagnozowali zawał serca[123]. Kilka miesięcy spędził w szpitalu, gdzie poddał się rehabilitacji i odpoczynkowi[123]. Przeszedł na dietę i porzucił palenie papierosów[123]. Ograniczył tempo życia i występy na dużym ekranie[123] oraz zrezygnował z kariery teatralnej[125].

Skrzydełko czy nóżka

edytuj
 
Od lewej: Michel Galabru, Louis de Funès, Maurice Risch, Michel Modo i Guy Grosso na planie filmu Żandarm i kosmici (1978)

Po uzyskaniu zgody swoich lekarzy[126] de Funès powrócił w komedii Skrzydełko czy nóżka (reż. Claude Zidi) w 1976, kreując rolę Charles’a Duchemina, autorytetu w dziedzinie kuchni francuskiej. Przed przejściem na emeryturę Duchemin zamierza stworzyć ostatni przewodnik po lokalnych restauracjach, a następnie przekazać pałeczkę swojemu synowi (Coluche)[126]. Według biografa Jean-Jacques’a Beineix rygorystyczna dieta aktora oraz ogólne osłabienie po przebytym zawale było widoczne na ekranie[127]. Z uwagi na gorszą dyspozycję fizyczną i ryzyko powtórnego zawału firmy odmówiły ubezpieczenia de Funèsa[126]. W wyniku mediacji producenta Christiana Fechnera po jedenastu tygodniach uzyskano porozumienie[n][126]. Film okazał się sukcesem kasowym; został obejrzany przez blisko pięć milionów Francuzów[128], co tylko zachęciło de Funèsa do dalszej pracy[129].

Na fali pozytywnego odbioru Skrzydełka czy nóżki Fechner zaangażował aktora do głównej roli w komedii Panowie, dbajcie o żony (reż. Claude Zidi)[130]. Wcielił się w Guillaume’a Daubray-Lacaze’a, przedsiębiorcę produkującego odświeżacze powietrza. Po uzyskaniu intratnego zlecenia od Japończyków przenosi produkcję do domu. Na ekranie partnerowała mu Annie Girardot[130]. Film uzyskał jedenasty wynik francuskiego box office’u[131].

Rok później de Funès wystąpił w przedostatniej odsłonie cyklu o żandarmach – Żandarm i kosmici (reż. Jean Girault)[132]. Fabuła koncentrowała się na latającym talerzu, który pojawia się w pobliżu Saint-Tropez. Świadkiem jego lądowania jest sierżant Cruchot, który odkrywa, że kosmici potrafią upodabniać się do spotkanych osób. Niebawem każdy z żandarmów ma swojego sobowtóra[133]. Obraz zebrał zróżnicowane opinie prasowe; Robert Chazal na łamach dziennika „France Soir” napisał, że film traci swoje najlepsze superlatywy, redakcja „Le Monde” podkreśliła, że „śmiejemy się automatycznie”, a „L’Humanité” przyznał: „niechlujna praca, której nie można wybaczyć nawet amatorowi”[134]. Pomimo nieprzychylnych recenzji piąta część zadebiutowała na szczycie francuskiego box office’u, osiągając ponad sześciomilionową frekwencję[87]. Był to zarazem ostatni film de Funèsa, który uplasował się na najwyższej pozycji tamtejszego zestawienia[87].

Ostatnie lata, śmierć i pogrzeb

edytuj
 
Grób Louisa de Funèsa i jego żony Jeanne Augustine Barthélemy (2015)

2 lutego 1980, podczas uroczystości w sali koncertowej paryskiego Salle Pleyel, w uznaniu za całokształt twórczości, de Funès został nagrodzony honorowym Cezarem. Statuetkę wręczył mu amerykański komik Jerry Lewis[135]. 5 marca na ekrany kin wszedł film kostiumowy Skąpiec, oparty na ekranizacji komedii Moliera[136]. Prócz głównej roli de Funès został współscenarzystą i zadebiutował jako współreżyser (wraz z Giraultem)[136]. Aktor wcielił się w rolę chorobliwie skąpego Harpagona, słynącego ze swojej niechęci do dzielenia się z biednymi i kościołem. Aby pomnożyć swój majątek, planuje śluby swoich dzieci z majętnymi małżonkami[137]. Obraz spotkał się z mieszanymi opiniami, choć sam de Funès podkreślał, że zrobił go wedle własnej interpretacji[137].

W 1981 jeden z synów polecił mu przeczytanie książki autorstwa René Falleta La Soupe aux choux (1980), która według niego miała „potencjał na dobry film”[138]. Ekranizacja obrazu w reżyserii Giraulta zadebiutowała 2 grudnia. Kapuśniaczek spotkał się z przychylnym przyjęciem, gromadząc na projekcjach ponad trzy miliony Francuzów[87]. W obsadzie znaleźli się Claude Gensac, Jacques Villeret i Jean Carmet[136].

6 października 1982 odbyła się premiera szóstej części przygód sierżanta Cruchota – Żandarm i policjantki (reż. Jean Girault). Fabuła obrazu przedstawiała losy czterech młodych policjantek, które przybywają do Saint-Tropez w celu odbycia stażu pod opieką grupy żandarmów[139]. Aktor każdego dnia starannie pracował nad swoimi kwestiami[139]. W trakcie realizacji zmarł Girault, co było smutnym i przygnębiającym przeżyciem dla de Funèsa[139]. Film uplasował się na piętnastym miejscu w zestawieniu francuskiego box office’u, co stanowiło najgorszy wynik ze wszystkich części[140]. Według Stéphane’a Bonnotte’a ostatnie notowania produkcji aktora były na tyle przeciętne, że de Funès zaczął być „cieniem samego siebie” dla ówczesnej młodzieży[o][140].

W grudniu aktor pojechał wraz z rodziną na kilkudniowy odpoczynek w góry, gdzie zaraził się wirusem grypy[142]. Po powrocie do swojej posiadłości na zamku Clermont starał się odzyskać siły, lecz z uwagi na duże osłabienie spowodowane wirusem przez kilka dni leżał w łóżku[142]. 27 stycznia 1983 położył się wcześniej spać, tłumacząc, że jest zmęczony[12]. Około godziny dziewiętnastej de Funès doznał trzeciego zawału serca. Karetka przetransportowała go do szpitala uniwersyteckiego w Nantes, gdzie o wpół do dziewiątej wieczorem zmarł w wieku 68 lat[142]. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 29 stycznia w kościele św. Marcina w Le Cellier[143]. Pomimo intymnego charakteru w pogrzebie de Funèsa uczestniczyło blisko trzy tysiące osób, w tym między innymi aktorzy Jacqueline Maillan, Jacques François, Jacques Villeret, Jean Carmet, Jean-Claude Brialy, Julien Guiomar, Michel Galabru oraz była pierwsza dama Francji Anne-Aymone Giscard d’Estaing[143]. Aktor spoczął na tamtejszym cmentarzu[143].

Życie prywatne

edytuj

Małżeństwa i dzieci

edytuj
 
De Funès z żoną Jeanne (1968)

W 1936 Louis de Funès poznał Germaine Louise Élodie Carroyer[144], byłą mistrzynię francuskiego tenisa, z którą pobrał się 27 kwietnia w Saint-Étienne[144]. 12 lipca 1937 urodził się im jedyny syn Daniel[144] (1937–2017)[145]. Małżeństwo przetrwało do sierpnia 1939, a rozwód uzyskano 13 listopada 1942[20]. Z uwagi na częstą nieobecność w domu, spowodowaną pracą sceniczną, de Funès nie miał najlepszego kontaktu z synem, który przyznawał: „Nigdy nie mogłem go nazwać tatą, mówiłem na niego Louis”[146].

20 kwietnia 1943 w 9. dzielnicy Paryża ożenił się z pochodzącą z arystokratycznego rodu Jeanne Augustine Barthélemy (znaną jako Nau de Maupassant), siostrzenicą Charles’a Nau de Maupassanta[26]. Poznali się w listopadzie 1942 na warsztatach teatralnych, gdy pełniła ona funkcję sekretarki[20]. Po ślubie zamieszkali w małym dwupokojowym mieszkaniu w Paryżu przy 42 rue de Maubeuge[26]. Doczekali się dwójki synów: Patricka (ur. 27 stycznia 1944) i Oliviera (ur. 11 sierpnia 1949)[26]. Jeanne Augustine Barthélemy pełniła rolę agenta aktora i wspierała go w początkowych latach kariery; często doradzała mu wybór ról filmowych, negocjowała stawki i dyskutowała z reżyserami, niejednokrotnie doprowadzając do konfliktów[147]. Po sukcesie Wielkiej włóczęgi (1966) de Funès odkupił od rodziny swojej żony zamek Clermont w Le Cellier[148]. W 1975 wraz z rodziną przeniósł się do niego na stałe[149]. Po śmierci de Funèsa w 1983 Barthélemy zamieszkała w ich mieszkaniu przy rue Montpensier w Paryżu[147]. Zmarła 7 marca 2015 w wieku 101 lat[147].

Osobowość, zainteresowania

edytuj
 
Zamek Clermont, który de Funès zakupił w 1967, a od 1975 mieszkał w nim na stałe z rodziną (2006)

Louis de Funès we wczesnych latach młodości przejawiał talent sportowy[150], szczególnie lubił biegi[8]. Cechował się niezdyscyplinowaniem; został m.in. wydalony ze szkoły zawodowej w Paryżu za nieodpowiednie zachowanie[6]. W przeciwieństwie do kreowanych przez siebie postaci na ekranie, w życiu prywatnym był osobą cichą, spokojną, nieśmiałą, lubiącą otoczenie rodziny[151]. Po wielu godzinach pracy na planie filmowym nie spotykał się z innymi, by spędzać czas w towarzystwie[146]. Według Stéphane’a Bonnotte’a de Funès był skryty i mało towarzyski[152]. W stosunku do prasy i dziennikarzy przejawiał daleko idącą tremę i zagubienie[151]. Christelle Laffin przyznała w swojej książce Louis de Funès: au nom de la rose, że w trakcie ceremonii wręczenia honorowego Cezara, de Funès był wyraźnie stremowany[153].

Do jego hobby należało m.in. wędkarstwo[148], słuchanie muzyki w otoczeniu rodziny[11] i praca w ogrodzie w swojej posiadłości w Le Cellier; szczególnie lubił uprawiać róże w rozarium, z którego był bardzo dumny i traktował je jako swój priorytet[151]. Poświęcał mu wiele czasu, uczęszczał również na specjalny kurs w Wersalu dotyczący podcinania krzewów[151]. Wyhodował odmianę róży o pomarańczowych płatkach, którą pośmiertnie nazwano jego imieniem[154]. Posiadał ogród, gdzie uprawiał brzoskwinie, gruszki i warzywa[151]. W wolnych chwilach zajmował się także pszczelarstwem, przygotowując miód dla rodziny i przyjaciół[148]. Louis de Funès deklarował się jako obrońca środowiska[151] i gorliwy katolik[15][155]. Najbliżsi przyjaciele i współpracownicy zwracali się do niego „Fufu”[156].

Poglądy polityczne

edytuj

Kilka źródeł związanych z radykalną prawicą przypisuje aktorowi poglądy rojalistyczne i tradycjonalistyczne, jednak bez słuszności – de Funès, mimo że podziwiał Ludwika XVI i uczestniczył we mszy w rocznicę jego egzekucji[157], nie był rojalistą. Jego poglądy polityczne bliskie były gaullizmowi[158]. Sprzeciwiał się anarchii[157]. Według biografa Pascala Djemaa de Funès był „konserwatywny duchem”[157]. Wspólnie z Alainem Delonem i Brigitte Bardot brał udział w kampanii Valéry’ego Giscarda d’Estaing podczas wyborów prezydenckich w 1981[159].

Filmografia

edytuj
Osobny artykuł: Filmografia Louisa de Funèsa.

W trwającej blisko 40 lat karierze de Funès występował w filmach, radiu, telewizji i na scenie. Pojawił się w 143 produkcjach fabularnych na ekranie[160]. Był jednym z bardziej cenionych artystów tamtejszego kina w drugiej połowie XX wieku; filmy z jego udziałem od wczesnych lat 60. do 80. przyciągnęły do kin, wedle różnych szacunków, od 160[161] do ponad 270 milionów widzów[12].

Aktor był niekwestionowanym zwycięzcą francuskiego box office’u lat 60. i 70. Filmy z jego udziałem biły rekordy popularności, osiągając pierwsze lokaty w rankingach oglądalności[87]. Między 1964 a 1979 produkcje, w których grał, siedmiokrotnie zdobywały palmę pierwszeństwa na ekranach francuskich kin (1964, 1965, 1966, 1967, 1970, 1973, 1979)[87]. W 1967 filmy komika zdobyły aż trzy miejsca w pierwszej piątce najchętniej oglądanych nad Sekwaną: Wielkie wakacje (1. miejsce), Oskar (2. miejsce) i Fantomas kontra Scotland Yard (5. miejsce)[87].

Styl gry

edytuj
„Kiedy byłem jeszcze nieznany, próbowałem kolorować za pomocą szczegółów, min, gestów niewielkie rólki, które mi powierzano. Dzięki temu zdobyłem pewien warsztat komediowy, bez którego nie zdołałbym zrobić takiej kariery. Dlatego też gdybym miał zaczynać od nowa, zrobiłbym to samo.”
– Louis de Funès[1]

Według historyka filmu Laurenta Aknina de Funès stworzył nową odmianę komizmu, gdzie kreowane przez niego postacie charakteryzowały się ekspresyjnością, specyficzną mimiką wyrażającą najczęściej niezadowolenie i skrzywienie oraz apodyktyczność i choleryczność[71]. Zdolność do naśladowania, parodiowania (przykład Adolfa Hitlera ze Sławnej restauracji; 1966)[97] i przybierania charakterystycznego grymasu twarzy były podstawowym aspektem prezentowanego przez niego humoru[71]. Sam aktor przyznawał, że główną inspiracją dla niego był Charlie Chaplin[162]. Brytyjski „The Times” nazwał de Funèsa w początkowym okresie kariery „francuskim Chaplinem”, co sam aktor traktował jako duże wyróżnienie[163]. Jego sposób gestykulacji, projekcji gniewu i wściekłości były inspirowane także postaciami komiksowymi, m.in. Kaczorem Donaldem[164]. Przykładem takiej sytuacji jest scena z komedii Oskar (1967), w której bohater kreowany przez de Funèsa, doprowadzony do kresu nerwowej wytrzymałości, zaczyna „wydłużać” swój nos, jakby był on wykonany z plastycznej gumy, imituje na nim grę na skrzypcach, po czym puszcza go „dostając cios” w twarz[165]. Jean-Jacques Jelot-Blanc przyznał: „Był klaunem, z niesamowitą mimiką, którą kochają dzieci. Na przykład scena w Oskarze jest godna kreskówek Texa Avery’ego. Był mały, nerwowy; poprzez prawdziwość kreowanych przez siebie postaci, przemawiał do wielu pokoleń. Przede wszystkim jego wielką siłą była umiejętność zawładnięcia ekranem samym sobą”[146].

Spuścizna

edytuj
 
Medal Miasta Paryża, który de Funès otrzymał w 1971
 
Róża im. Louisa de Funèsa (2011)
 
Rysunek przedstawiający Louisa de Funèsa (2012)
 
Mural przedstawiający de Funèsa i znak zakazu parkowania, Saint-Tropez (2018)
 
Figura de Funèsa na ekspozycji w Cinémathèque Française (2020)
 
Tabliczka z aleją de Funèsa w Paryżu (2021)

Louis de Funès uznawany jest, obok Bourvila i Fernandela, za najwybitniejszego komika w historii kinematografii francuskiej[166]. Bywa także określany mianem króla tamtejszej komedii[167]. Jean-Jacques Jelot-Blanc nazwał de Funèsa „prawdziwym komikiem”, zestawiając go obok takich artystów, jak Buster Keaton, Charlie Chaplin, Oliver Hardy i Stan Laurel[146].

5 stycznia 1971 otrzymał Medal Miasta Paryża(inne języki)[168]. W 1984, rok po śmierci artysty, przedsiębiorstwo rodzinne Meilland, specjalizujące się w hodowli kwiatów, nazwało jedną z odmian uprawnej róży jego imieniem[154]. W 1986 francuski pisarz Valère Novarina napisał w hołdzie dla aktora sztukę Pour Louis de Funès, wystawianą w latach 80. i 90. na deskach teatrów[169]. W październiku 1998 francuska poczta uhonorowała de Funèsa, umieszczając jego podobiznę na znaczku pocztowym, wydanym w ramach cyklu poświęconego aktorom francuskiego kina (znaczek dostępny był w sprzedaży w latach 1998–1999)[170].

4 kwietnia 2005 publiczna stacja telewizyjna France 2 opublikowała na swojej antenie ranking „100 najwybitniejszych Francuzów w historii”, gdzie Louis de Funès został sklasyfikowany na 17. pozycji[171].

W lipcu 2013 w miejscowości Le Cellier (w której od 1975 aktor na stałe mieszkał) otwarte zostało muzeum poświęcone artyście (Musée de Louis(inne języki))[149]. W jego ufundowaniu pomogła gmina i rada Loary Atlantyckiej. Od kwietnia 2014 siedziba muzeum znajdowała się na zamku Clermont, dawnej rezydencji aktora[149]. 30 października 2016, z uwagi na brak funduszy, placówka została zamknięta. W ciągu trzech lat funkcjonowania muzeum przyciągnęło blisko 66 tys. turystów[149].

Magazyn kulturalny „Télérama” poświęcił w 2013 jeden ze swoich numerów pamięci aktora[172]. Od 2014 jedna z ulic w dzielnicy ZAC Beaujon (8. dzielnica Paryża) nosi nazwę alei Louisa de Funèsa[173]. Aktor był inspiracją dla postaci Vladimira w animowanym filmie przygodowym Były sobie człowieki (2015, reż. Jamel Debbouze)[174]. W 2016 otwarto w Saint-Tropez Muzeum Żandarmerii i Kina, w którym znajdują się m.in. rekwizyty ze wszystkich części serii filmów o żandarmach i pomnik de Funèsa[175].

Latem 2017 w Nantes, w Salon des Floralies (położonym nieopodal Île de Versailles), odbyła się wystawa zgromadzonych muzealnych eksponatów poświęconych pamięci aktora[176]. Figura woskowa, przedstawiająca de Funèsa w roli sierżanta Cruchota, znajduje się w paryskim Musée Grévin[177] i Grévin Prague w Pradze[178]. 31 lipca 2019, w 105. rocznicę urodzin de Funèsa, w miejscowości Saint-Raphaël otworzone zostało muzeum poświęcone aktorowi, w którym znajdują się m.in. rekwizyty filmowe, pamiątki, plakaty i zdjęcia[179].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W późniejszych latach ojciec Leonor Soto Reguera zmienił zdanie i wspierał małżonków[3].
  2. ↑ W latach 1952–1978 Maria Teolinda Leonor Margarita de Funès była żoną reżysera François Gira[2], który pełnił funkcję asystenta Sachy Guitry[4].
  3. ↑ Carlos Teolindo Javier zginął poprzez rozstrzelanie z karabinu maszynowego w pierwszych dniach bitwy o Francję. Było to traumatyczne przeżycie dla de Funèsa, który w późniejszych latach nie chciał o tym opowiadać[2].
  4. ↑ Louis de Funès darzył szacunkiem dokonania artystyczne Chevaliera, do końca życia słuchając jego nagrań. Artysta doradzał komikowi wyjazd do Stanów Zjednoczonych, by tam kontynuował karierę aktorską[17].
  5. ↑ Louis de Funès obdarzony był bardzo dobrym słuchem muzycznym, lecz nie potrafił posługiwać się teorią muzyki[18].
  6. ↑ Występ de Funèsa spodobał się do tego stopnia przewodniczącemu komisji, że przyszły aktor został zwolniony ze wszelkich opłat za kurs[22].
  7. ↑ Sztuka pierwszy raz wystawiana była w Paryżu rok wcześniej, a w głównych rolach wystąpili Pierre Mondy i Jean-Paul Belmondo[57].
  8. ↑ Po siedemnastu tygodniach wyświetleń film osiągnął frekwencję na poziomie 529 tys. widzów oraz zdobył coroczną lokalną nagrodę główną w kategorii dla najlepszego obrazu młodzieżowego[62].
  9. ↑ Reżyser potrzebował kilkunastu miesięcy na sfinansowanie projektu. Utworzył także firmę producencką Story Films, która weszła we współpracę z Erdey Films Rogera Debelmasa[68].
  10. ↑ W filmie, w roli Michela Gurna „Mitchou”, młodszego brata Heleny, zadebiutował Olivier de Funès, syn aktora[85].
  11. ↑ Przez 32 lata film Wielka włóczęga zajmował pierwsze miejsce we francuskim box offisie. Większą frekwencję (20,5 mln widzów) uzyskał dopiero Titanic (1997, reż. James Cameron) w 1998[87].
  12. ↑ Na planie filmowym pomiędzy odtwórcami głównych ról często dochodziło do nieporozumień. Zarówno de Funès, jak i Gabin nie przepadali za sobą i odnosili się do siebie z dystansem[110].
  13. ↑ Gdy de Funès doznał zawału, Oury główną rolę zaproponował Peterowi Sellersowi, który ją przyjął. Aktor zmarł jednak na serce przed podpisaniem umowy, a projekt został ostatecznie porzucony[122].
  14. ↑ W zamian za swoje wstawiennictwo Fechner chciał, aby główną rolę obok de Funèsa zagrał jego syn Gérard. Ostatecznie w filmie wystąpił Coluche[126].
  15. ↑ Zarówno Girault, jak i de Funès planowali realizację siódmej części przygód sierżanta Cruchota pod tytułem Żandarm pod Waterloo, w której główny bohater miał przenieść się do czasów Napoleona Bonapartego. Projektu nigdy nie zrealizowano z powodu śmierci reżysera w 1982 i de Funèsa rok później[141].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Bonnotte 2003 ↓, s. 37.
  2. ↑ a b c d de Funès i de Funès 2005 ↓, s. 25.
  3. ↑ a b c de Funès i de Funès 2005 ↓, s. 19.
  4. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 58.
  5. ↑ a b c Djemaa 2008 ↓, s. 33.
  6. ↑ a b c d de Funès i de Funès 2005 ↓, s. 20.
  7. ↑ de Funès i de Funès 2005 ↓, s. 38.
  8. ↑ a b c Louis de Funès, écolier à Villiers-sur-Marne. „Le Parisien”. ISSN 1161-5435. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-01-27]. (fr.). 
  9. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 12.
  10. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 34; Dicale 2009 ↓, s. 12.
  11. ↑ a b Bonnotte 2003 ↓, s. 39.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k Jean-Pierre Giovenco: Louis de Funès. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-07)]. (fr.).
  13. ↑ a b c Aurélia Vertaldi. Dix petites choses à savoir sur Louis de Funès. „Le Figaro”. ISSN 0182-5852. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-01-28]. (fr.). 
  14. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 14.
  15. ↑ a b c Bonnotte 2003 ↓, s. 40.
  16. ↑ Kernel 2004 ↓, s. 184.
  17. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 35.
  18. ↑ a b c d e Louis de Funès. „Premiere”. ISSN 0894-9263. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-01-29]. (fr.). 
  19. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 16.
  20. ↑ a b c Bonnotte 2003 ↓, s. 42.
  21. ↑ a b Bonnotte 2003 ↓, s. 43.
  22. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 18.
  23. ↑ Jelot-Blanc 1993 ↓, s. 33.
  24. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 39.
  25. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 19–20.
  26. ↑ a b c d Djemaa 2008 ↓, s. 38.
  27. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 21.
  28. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 50.
  29. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 44.
  30. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 175.
  31. ↑ a b c Djemaa 2008 ↓, s. 176.
  32. ↑ Aknin 2005 ↓, s. 6.
  33. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 133.
  34. ↑ Aknin 2005 ↓, s. 44.
  35. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 81.
  36. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 102.
  37. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 219.
  38. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 100.
  39. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 99.
  40. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 94.
  41. ↑ a b Bonnotte 2003 ↓, s. 221.
  42. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 115.
  43. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 34.
  44. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 72.
  45. ↑ a b François Bédarida: Histoire, critique et responsabilité: Histoire du temps présent. Éditions Complexe, 2003, s. 174. ISBN 978-2-87027-982-3. (fr.).
  46. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 224; Dicale 2009 ↓, s. 140.
  47. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 73.
  48. ↑ Aknin 2005 ↓, s. 106.
  49. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 152.
  50. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 154.
  51. ↑ Jelot-Blanc 1993 ↓, s. 109.
  52. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 225.
  53. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 179.
  54. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 74.
  55. ↑ André Bernard, Alain Paucard: Sacha Guitry. Éditions l’Âge d’Homme, 2002, s. 173. ISBN 978-2825114612. (fr.).
  56. ↑ a b c d e f Dicale 2009 ↓, s. 496.
  57. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 167.
  58. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 181.
  59. ↑ de Funès i de Funès 2005 ↓, s. 75; Dicale 2009 ↓, s. 181.
  60. ↑ a b Jelot-Blanc 1993 ↓, s. 123.
  61. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 79.
  62. ↑ a b c d Dicale 2009 ↓, s. 186.
  63. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 189.
  64. ↑ a b c Oury 1989 ↓, s. 214.
  65. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 180.
  66. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 92.
  67. ↑ a b c Dicale 2009 ↓, s. 220.
  68. ↑ a b c Dicale 2009 ↓, s. 216.
  69. ↑ Louis de Funès a joué dans les pièces suivantes. [dostęp 2018-11-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-05)]. (fr.).
  70. ↑ Aknin 2005 ↓, s. 20.
  71. ↑ a b c Aknin 2005 ↓, s. 24.
  72. ↑ Jelot-Blanc 1993 ↓, s. 136.
  73. ↑ Tadeusz Lubelski: Encyklopedia kina. Biały Kruk, 2003, s. 337. ISBN 978-83-7553-100-8. (pol.).
  74. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 231–232.
  75. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 229.
  76. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 230.
  77. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 228.
  78. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 98.
  79. ↑ a b Bonnotte 2003 ↓, s. 232.
  80. ↑ a b c Dicale 2009 ↓, s. 236.
  81. ↑ Rémi Fournier Lanzoni: French Cinema: From Its Beginnings to the Present. Bloomsbury Publishing, 2004, s. 432. ISBN 978-0826416001. (ang.).
  82. ↑ a b c Bonnotte 2003 ↓, s. 164.
  83. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 266.
  84. ↑ a b c d Djemaa 2008 ↓, s. 101.
  85. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 181.
  86. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 102.
  87. ↑ a b c d e f g h i j k l Ginette Vincendeau: Stars and Stardom in French Cinema. Bloomsbury Publishing, 2000, s. 136–156. ISBN 978-0826447319. (ang.).
  88. ↑ Telé: les films de la semaine. „L’Express”, s. 90, 1983. ISSN 0245-9949. (fr.). 
  89. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 110.
  90. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 234.
  91. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 289.
  92. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 271.
  93. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 273.
  94. ↑ a b c Dicale 2009 ↓, s. 438.
  95. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 113.
  96. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 112–113.
  97. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 286.
  98. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 283.
  99. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 112.
  100. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 16.
  101. ↑ a b Dicale 2009 ↓, s. 328.
  102. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 403.
  103. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 116.
  104. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 169.
  105. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 336.
  106. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 345.
  107. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 190.
  108. ↑ a b Bonnotte 2003 ↓, s. 238.
  109. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 117.
  110. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 121; Djemaa 2008 ↓, s. 118.
  111. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 118.
  112. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 120.
  113. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 386.
  114. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 239.
  115. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 123.
  116. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 399.
  117. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 196.
  118. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 165.
  119. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 126.
  120. ↑ a b c Djemaa 2008 ↓, s. 136.
  121. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 424.
  122. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 120.
  123. ↑ a b c d e f g Djemaa 2008 ↓, s. 138.
  124. ↑ Oury 1989 ↓, s. 282.
  125. ↑ Olivier Mongin: Éclats de rire: Variations sur le corps comique. Seuil, 2002, s. 154. ISBN 978-2020517003. (fr.).
  126. ↑ a b c d e Djemaa 2008 ↓, s. 139.
  127. ↑ Jean-Jacques Beineix: Les Chantiers de la gloire: Mémoires. Fayard, 2006. ISBN 978-2213612485. (fr.).
  128. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 166; Dicale 2009 ↓, s. 438.
  129. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 139, 142.
  130. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 142.
  131. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 475.
  132. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 183.
  133. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 476.
  134. ↑ Dicale 2009 ↓, s. 480.
  135. ↑ Laffin 2002 ↓, s. 93; Djemaa 2008 ↓, s. 91; Dicale 2009 ↓, s. 497.
  136. ↑ a b c Bonnotte 2003 ↓, s. 242.
  137. ↑ a b Djemaa 2008 ↓, s. 147.
  138. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 168; Dicale 2009 ↓, s. 498.
  139. ↑ a b c Djemaa 2008 ↓, s. 157.
  140. ↑ a b Bonnotte 2003 ↓, s. 168.
  141. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 102.
  142. ↑ a b c Dicale 2009 ↓, s. 511.
  143. ↑ a b c Djemaa 2008 ↓, s. 170.
  144. ↑ a b c Bonnotte 2003 ↓, s. 41.
  145. ↑ Sarah Lecoeuvre. Daniel de Funès, fils aîné de Louis, est mort. „Le Figaro”. ISSN 0182-5852. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-02-04]. (fr.). 
  146. ↑ a b c d Mathilde Bergon. «Dans sa vie privée, Louis de Funès n’était pas très drôle». „Le Figaro”. ISSN 0182-5852. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-02-03]. (fr.). 
  147. ↑ a b c Jean-Christian Hay. Jeanne, la femme de Louis de Funès, est morte. „Gala”. ISSN 1243-6070. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2017-01-03]. (fr.). 
  148. ↑ a b c Bonnotte 2003 ↓, s. 142.
  149. ↑ a b c d Bertrand Guyard. Le musée de Louis de Funès ferme le 30 octobre… Mais doit renaître. „Le Figaro”. ISSN 0182-5852. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-02-03]. (fr.). 
  150. ↑ Villiers n’a pas oublié de Funès. „Le Parisien”. ISSN 1161-5435. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-01-30]. (fr.). 
  151. ↑ a b c d e f Bonnotte 2003 ↓, s. 143.
  152. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 147.
  153. ↑ Laffin 2002 ↓, s. 93.
  154. ↑ a b Louis de Funès Meirestif. Meilland. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-03)]. (fr.).
  155. ↑ Eric Léguebe: Louis de Funès roi du rire Broché. Editions Dualpha, 2003. ISBN 978-2912476364. (fr.).
  156. ↑ Laffin 2002 ↓, s. 59; Bonnotte 2003 ↓, s. 61.
  157. ↑ a b c Djemaa 2008 ↓, s. 153.
  158. ↑ Jean-Marc Loubier: Louis de Funès: Petites et grandes vadrouilles. Robert Laffont, 2014, s. 403. ISBN 978-2221115763. (fr.).
  159. ↑ Valéry Giscard d’Estaing: Le pouvoir et la vie: Choisir. Le Livre de Poche, 2006, s. 439. ISBN 978-2253109433. (fr.).
  160. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 199–242.
  161. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 11.
  162. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 86.
  163. ↑ Bonnotte 2003 ↓, s. 58.
  164. ↑ Laffin 2002 ↓, s. 36.
  165. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 107.
  166. ↑ Phil Powrie: The Cinema of France. Wallflower Press, 2006, s. 2. ISBN 978-1904764465. (ang.).
  167. ↑ Judith Crist. Rabbi, Run. „New York”. s. 55–57. ISSN 0028-7369. (ang.). 
  168. ↑ Djemaa 2008 ↓, s. 125.
  169. ↑ Valère Novarina: Pour Louis de Funès. [dostęp 2018-11-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-13)]. (fr.).
  170. ↑ Louis de Funès. La Poste. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-03)]. (fr.).
  171. ↑ Les dix plus grands Français de tous les temps. „Le Nouvel Observateur”. ISSN 0029-4713. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-02-03]. (fr.). 
  172. ↑ Louis de Funès: Hors-Séries. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-03)]. (fr.).
  173. ↑ Les rues de Paris: allée Louis-de-Funès. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]. (fr.).
  174. ↑ Nathalie Simon. Pourquoi j’ai pas mangé mon père, anatomie d’un ratage. „Le Figaro”. ISSN 0182-5852. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2015-04-08]. (fr.). 
  175. ↑ Jérôme Blin: Saint-Tropez. Les gendarmes entrent au musée. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-02-03)]. (fr.).
  176. ↑ Julie Urbach. Nantes: Une grande expo Louis de Funès cet été avant, peut-être, un nouveau musée. „20 Minutes”. ISSN 2269-1618. [dostęp 2018-02-06]. [zarchiwizowane z adresu 2018-02-03]. (fr.). 
  177. ↑ Louis de Funès agressé en pleine nuit… au musée Grévin. Il va bien !. [dostęp 2018-11-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-14)]. (fr.).
  178. ↑ Le Musée Grévin de Prague a ouvert le 1er mai. RTBF. [dostęp 2018-11-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-14)]. (fr.).
  179. ↑ Laurence Guidicelli. Le musée Louis de Funès ouvre ses portes à Saint-Raphaël. „Le Point”. ISSN 0242-6005. [dostęp 2019-08-04]. [zarchiwizowane z adresu 2019-08-04]. (fr.). 

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Informacje w projektach siostrzanych
   Multimedia w Wikimedia Commons
   Cytaty w Wikicytatach
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis_de_Funès&oldid=74985014”