Przejdź do zawartości

Echnaton

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Echnaton
Ilustracja
Rzeźba portretowa faraona Echnatona. Rosecrucian Egyptian Museum, San Jose w Kalifornii
władca starożytnego Egiptu
Dane biograficzne
Dynastia

XVIII dynastia

Miejsce spoczynku

Achetaton

Ojciec

Amenhotep III

Matka

Teje

Żona

Nefertiti,
Taduhepa,
Kija

Dzieci

Meritaton,
Anchesenamon,
Maketaton,
Neferneferuaton-Taszerit,
Neferneferure,
Setepenre,
Tutanchamon

Rzeźba Echnatona w Muzeum Egipskim
Echnaton z żoną i córkami, ok. 1340 p.n.e., Muzeum Egipskie w Berlinie
Echnaton jako sfinks przed tarczą słoneczną, symbolem Atona

Amenhotep IV, także Amenophis IV[1] (Achenaton, Echnaton) – władca starożytnego Egiptu (faraon) z XVIII dynastii, reformator religijny, twórca religii monoteistycznej opartej na kulcie boga Atona[2].

Echnatona uważa się za autora hymnu do Atona[3].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Syn Amenhotepa III i królowej Teje. Źródła podają rozbieżne daty jego urodzenia, objęcia rządów i śmierci, m.in.: 1375–1358 p.n.e. lub 1379–1367–1350 p.n.e., lub 1351–1334 p.n.e. Jego główną żoną była Nefertiti, a inną Taduhepa. Do czasów śmierci Amenhotepa III ukazało się niewiele wzmianek na temat Amenhotepa IV, co stanowi jedną z zagadek tej postaci.

Ukazywano faraona w otoczeniu „kochającej rodziny”. Echnaton jak żaden inny faraon uwieczniany był w towarzystwie całej rodziny, co wcześniej, jak i później uważane było za niegodne osoby boskiej[1].

Geneza zmian religijnych

[edytuj | edytuj kod]

Podaje się, że powodem reform mógł być rosnący wpływ kapłanów Amona. Faraon obawiał się ograniczenia władzy, dlatego rozpoczął rewolucję religijną, jednocześnie doprowadzając do zmiany urzędników piastujących istotne funkcje[4].

Do czasów współczesnych zachowała się w mocno uszkodzonej formie inskrypcja, której autorem miał być sam Echnaton: Król mówi... ich świątynie popadły w ruinę... skończyli się jeden po drugim…[5]

Reformy faraona

[edytuj | edytuj kod]

Od początku swojego panowania Echnaton wykazywał duże zainteresowanie reformami i nowym kultem, który zaczął być wprowadzany już przez jego ojca. W pierwszym roku panowania wydał rozkaz wzniesienia świątyni ku czci Ra-Horachtiego, który raduje się na horyzoncie w swym imieniu Szu, który jest w Atonie. Bóg został przedstawiony jako człowiek z głową sokoła, a sama świątynia była nazywana Wielkim Benben. Budowla została wzniesiona na terenie świątyni Amona w Karnaku[6].

Faraon przeprowadził reformę religijną, próbując wprowadzić henoteizm – odmianę politeizmu cechującą się wywyższeniem spośród wielu bóstw jednego: Atona (tzw. reforma amarneńska).

Prawdopodobnie pozyskując poparcie heliopolitańskich kapłanów boga Ra[7] za swoich rządów, co prawda chwilowo, zreformował całą ideologię państwa (m.in. zabronił rzeźbienia w profilu, nakazując przedstawianie postaci w rzeczywistych wymiarach i proporcjach).

W trzecim roku swojego panowania w celu świętowania jubileuszu wstąpienia na tron swojego ojca Echnaton ogłosił, że będzie rządził wraz ze swoim ojcem, który po śmierci stał się dyskiem słonecznym – Atonem. Sam uznał się za jedynego pośrednika między nim, a ludźmi[8]. Aby przypieczętować powstanie nowej religii faraon poddał się świętu sed w 4. roku panowania (a nie w 30., jak zwykle było w zwyczaju)[9].

Rok później rozkazał budowanie nowej stolicy[4]. W 6. roku panowania faraon rozkazał zamknąć świątynie poświęcone innym bogom. Kazał likwidować wszelkie ślady kultu Amona. Specjalne grupy kamieniarzy skuwały imię tego boga nawet z obelisków[6][10]. Wtedy też przeniósł stolicę z Teb do nowo wybudowanego miasta słońca Achetaton (dosł. Horyzont Atona), obecnego Amarna[5]. Faraon przyjął też na cześć nowego boga, nowe imię Achenaton (Ten, który jest użyteczny dla Atona. Słowo ach oznacza zarówno użyteczny, jak i świetlisty. W Polsce powszechnie używana forma Echnaton wywodzi się z literatury niemieckiej, co sprawa, że zatracone jest znaczenie oryginalnego słowa ach) zamiast dotychczasowego Amenhotep IV (Amenhotep oznaczało Amon jest zadowolony)[11][12].

Źródła nie podają żadnych informacji dotyczących oporu mieszkańców Egiptu przeciwko reformom. Być może wynikało to z poparcia potężnej i wiernej armii, jaką miał do dyspozycji faraon[5].

Istnieją hipotezy, które łączą postać Echnatona z judaizmem. Zarówno religia wprowadzona przez Echnatona, jak i wiara potomków Jakuba miały charakter monoteistyczny. Ważną wspólną cechą obu religii był także zakaz przedstawiania osoby boskiej. Także niektóre datowania czasu życia Mojżesza pokrywają się z czasami panowania tego faraona, prześladowanego pośmiertnie za wprowadzenie monoteizmu[13][14].

Skutki reform

[edytuj | edytuj kod]

Reformy Echnatona miały również wymiar ekonomiczny. Zamknięcie świątyń i odebranie im majątków spowodowało upadek wypracowanego przez stulecia systemu gospodarczego. Były przyczyną wzrostu korupcji i obniżenia znaczenia lokalnej administracji, gdyż niszczenie dawnych struktur państwowych nie było połączone z budowaniem nowych[15]. W ostatnich latach Echnaton rządził wraz ze współregentem o imieniu Semenchkare. Faraon zaniedbał dyplomację i politykę zagraniczną kraju na rzecz rozwoju religii, co w schyłkowym okresie rządów przyczyniło się do sytuacji skłaniającej kraj ku kryzysowi.

Po śmierci Echnatona reforma religijna upadła, nastąpił powrót do wiary w starych bogów, świątynie Atona zostały zniszczone, a ślady po Echnatonie starano się wymazać. Faraon został pochowany w Achetaton (dzisiejsze Tell el-Amarna), po nim rządy objął na krótko Semenchkare, a po nim Tutanchamon (pierwotnie Tutanchaton) – syn i zięć Echnatona, mąż i przyrodni brat jego córki Anchesenpaaton, później Anchesenamon.

Działania wojskowe

[edytuj | edytuj kod]

W 1887 roku w Tell el-Amarna została odkryta korespondencja dyplomatyczna władcy. Dzięki niej wiadomo, że Echnaton najechał na Nubię oraz Kanaan. Prawdopodobnie rejony Syrii państwo utraciło już po jego śmierci[4].

Choroba faraona

[edytuj | edytuj kod]

Jedna z teorii tłumacząca specyficzny wygląd Amenhotepa IV, ukazany m.in. w rzeźbach, głosi, że faraon chorował na zespół Marfana[16], dlatego miał charakterystycznie wydłużoną twarz, szerokie biodra oraz długie palce u nóg i u rąk. Teoria ta tłumaczyłaby również niewielką liczbę wzmianek z czasów dzieciństwa faraona. Osoby z zespołem Marfana charakteryzuje m.in. słaba odporność immunologiczna, co wymaga czasem izolacji osób chorych, a w szczególności dzieci. Według innej teorii faraon był osobą androgyniczną[17].

Te cechy budowy ciała przyjęte zostały przez naród jako oznaka boskości i insygnia władzy do tego stopnia, że w sztuce końcowego okresu władania państwem słońca również rodzina faraona przedstawiana była z uwydatnieniem tych charakterystycznych cech, choć jak świadczą wcześniejsze dzieła (rzeźby i rysunki), nie przejawiali oni takich skłonności.

Pochówek

[edytuj | edytuj kod]

Echnaton został pochowany w Achetaton, w grobowcu, którego wejście skierowane jest na wschód, jednak jego ciało prawdopodobnie zostało przeniesione w inne miejsce, być może przez jego syna, Tutenchamona. Theodore Monroe Davis, amerykański egiptolog, w 1907 roku odnalazł grób oznaczony numerem 55 z mumią nieznanego władcy. Odkrywca podejrzewał, że w tym znalezionym w Dolinie Królów grobie spoczywa Echnaton, jednak według dzisiejszych badań prawdopodobnie jest to jego syn, Smenchkare[4].

Tytulatura

[edytuj | edytuj kod]
Królewski Protokół
serech lub Horusowe:
G5
E1
D44
qA28S9
trl.: Ka-nechat-quasut (kꜢ-nḫt ḳꜢi-šwti)[18]
tłum.: Byk-potężny-o-wysokich-piórach[potrzebny przypis]
G5
E1
D40
(i t
n
ra)
N37
trl.: Ka Nacht Mer-Aton (kꜢ-nḫt mri-itn)[18]
tłum.: Potężny-Byk Ukochany-przez-Atona[potrzebny przypis]
nebti lub Należący do Obu Pań:
G16
wr
r
sw t
n
iimip
t
stt
Z2
trl.: (wr-nsyt-m-ipt-swt)[18]
G16
wr
r
swtiiAa15
N27
t pr
it
n
ra
trl.: (wr-nsyt-m-Ꜣḫtitn)[18]
tłum.: Wielki-w-królowaniu-w-Achet-Aton[potrzebny przypis]
Złotego Horusa:
G8
U39M40xa
Z2
miwnnw
O49
M27
trl.: (wṯs-ḫꜤw-m-iwnw-šmꜤi)[18]
G8
U39r
n
V10
n
it
n
ra
trl.: Uetdżesr-en-Aton (wṯz-rn-n-itn)[18]
tłum.: Ten-który-wychwala-imię-Atona[potrzebny przypis]
prenomen lub imię tronowe:
M23
X1
L2
X1
ranfrxprra Z2
T21
n
trl.: Nefer-cheperu-Re Ua-en-Re (nfr-ḫprw-rꜤ wꜤ-n-rꜤ)[18]
tłum.: Doskonałe-są-Przemiany-Re
Jedyny-Wybraniec-Re[potrzebny przypis]
nomen lub imię rodowe:
G39N5
imn
n
Htp
nTrHqAR19
trl.: Amenhotep-Neczer-Heka-Waset (imn-ḥtp nṯr ḥḳꜢ wꜢst)[18]
G39N5
it
n
ra
G25x
n
trl.: Ach-en-Aton (Ꜣḫ-n-itn)[18]
tłum.: Miły-Atonowi (Blask Atona)[potrzebny przypis]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b Echnaton | HISTORIA.org.pl - historia, kultura, muzea, matura, rekonstrukcje i recenzje historyczne [online], historia.org.pl [dostęp 2022-05-12] (pol.).
  2. Cawthorne 2007 ↓, s. 9.
  3. KUL - Wydział Nauk Humanistycznych - Wielki hymn do Atona [online], www.kul.pl [dostęp 2018-06-16] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-24] (pol.).
  4. a b c d Echnaton, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-06-16].
  5. a b c Faraon heretyk ojcem monoteizmu?, „Newsweek.pl”, 6 lipca 2014 [dostęp 2018-06-16] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-16] (pol.).
  6. a b Filip Taterka, "Olśniewający dysk słoneczny". Religijna rewolucja: monoteizm nad Nilem., „Pomocnik historyczny” (03/2018), 2018, ISSN 2391-7717.
  7. Cezary Kunderewicz: Religie Egiptu. W: Zarys dziejów religii. Warszawa: Iskry, 1988, s. 306. ISBN 83-207-1069-3.
  8. Relief królowej Teje: pamiątka po Echnatonie - Histmag.org [online] [dostęp 2018-06-16].
  9. Echnaton i Nefertiti, „wyborcza.pl” [dostęp 2018-06-16] (pol.).
  10. Hermann A. Schlögl, Starożytny Egipt, PWN, Warszawa 2009, s. 187
  11. Mały słownik religioznawczy. Zygmunt Poniatowski. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969, s. 118.
  12. Filip Taterka, "Olśniewający dysk słoneczny. Religijna rewolucja: monoteizm nad Nilem" [w:] Pomocnik historyczny, nr 3/2018, s. 98, 2018.
  13. Mojżesz, czyli mit Echnatona, „Przegląd”, 22 kwietnia 2007 [dostęp 2018-06-16] (pol.).
  14. Józef Flawiusz, Przeciw Apionowi. Autobiografia, Oficyna Wydawnicza RYTM, 2010, ISBN 978-83-7399-395-2.
  15. Jadwiga Lipińska, W cieniu piramid, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2003, s. 149
  16. Burridge AL. Marfan syndrome and the 18th dynasty royal family of ancient Egypt. Preliminary research report [Part II] Paleopathol Newsl. 2000 (111):8–13
  17. The Androgynous Pharaoh? Akhenaten Had Feminine Physique
  18. a b c d e f g h i Za: Peter Lundström, Amenhotep IV in hieroglyphics [online], Pharaoh.se [dostęp 2023-12-12] (ang.). Tam pełna znana tytulatura władcy

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]