Irańska rewolucja islamska
| zimna wojna | |||
 Masowe demonstracje w Teheranie | |||
| Czas |
7 stycznia 1978 – 11 lutego 1979 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Przyczyna |
niezadowolenie z rządów szacha Mohammada Rezy Pahlawiego, | ||
| Wynik |
abdykacja dynastii Pahlawi, | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
Irańska rewolucja islamska – rewolucja, która w 1979 roku doprowadziła do przekształcenia Iranu z monarchii konstytucyjnej w republikę islamską, w następstwie obalenia szacha Mohammada Rezy Pahlawiego.
Geneza
[edytuj | edytuj kod]
Persją od lat 20. XX wieku władała dynastia Pahlawi, założona przez Rezę Chana, dowódcę Brygady Kozackiej, który z inspiracji Wielkiej Brytanii w 1921 roku przejął władzę na drodze zamachu stanu i w cztery lata później zdetronizował szacha Ahmada Szaha Kadżara, ogłaszając się nowym władcą – Rezą Szahem Pahlawim (początkowo optował za ustrojem republikańskim, czemu jednak sprzeciwiło się duchowieństwo szyickie, z niechęcią odnoszące się do sytuacji w Turcji)[1][2][3]. Reza szybko zaczął uniezależniać się od Brytyjczyków i już wkrótce po przewrocie doprowadził do unieważnienia układu z władzami brytyjskimi z 1919 roku, de facto uzależniającego Persję od Londynu[1][4]. Jednocześnie Persja zawarła z Rosją Radziecką układ, na mocy którego rząd bolszewicki zrzekł się rosyjskich praw i dóbr na terytorium Persji[1]. Reza, inspirując się dokonaniami Atatürka w Turcji, prowadził politykę wzmacniania władzy centralnej, modernizacji państwa, ograniczania wpływów kleru szyickiego oraz równoważenia wpływów brytyjskich i radzieckich[1][2][5]. Z tym ostatnim państwem szach mimo wszystko początkowo utrzymywał bliskie stosunki, zwłaszcza że Sowieci korzystali m.in. ze złóż ropy naftowej w północnej Persji[6][7]. Rząd Rezy Szaha wprowadził nazwiska, nakazał noszenie zachodnich ubiorów przez mężczyzn, rozwijał oświatę (w latach 1919–1940 liczba szkół wzrosła z 300 do 8 tys., w 1934 roku powstał państwowy Uniwersytet Teherański) i wdrażał prawa kobiet (w 1937 roku Uniwersytet Teherański przyjął na studia pierwszą kobietę), jednocześnie zakazując im zakrywania twarzy w miejscach publicznych[8]. Reformy szacha spotykały się z powszechnym oporem[9]. Długość sieci drogowej wzrosła pod jego rządami z 3,2 tys. km do 27 tys. km, a w 1938 roku otwarto kolej transirańską między wybrzeżami Zatoki Perskiej i Morza Kaspijskiego[9]. Wraz z rozwojem przemysłu przyspieszyła urbanizacja, populacja Teheranu przekroczyła pół miliona[9]. W 1933 roku rząd szacha wynegocjował rewizję kontraktu ze spółką Anglo-Persian Oil Company (późniejszą Anglo-Iranian Oil Company) na wydobycie odkrytych na południu kraju w 1908 roku złóż ropy naftowej, dywidenda przysługująca władzom Persji wzrosła z 16% do 20%[10][7]. W 1935 roku Reza Szah zażądał używania na określenie państwa nazwy „Iran”[11]. Od lat 30. szach rozwijał kontakty z III Rzeszą Niemiecką, którą postrzegał jako przeciwwagę dla Brytyjczyków i Sowietów; do Iranu zaczęli ściągać niemieccy doradcy i inżynierowie, a w 1940 roku udział Niemiec w wymianie handlowej Iranu wynosił ok. 40%[6]. Po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku Wielka Brytania i Związek Radziecki, obawiając się sojuszu Iranu z Hitlerem, dokonały na Iran inwazji i 16 września 1941 roku zmusiły Rezę Szaha do abdykacji na rzecz syna, Mohammada Rezy[a][3][12].
Do 1946 roku na terytorium Iranu stacjonowały wojska brytyjskie, radzieckie i amerykańskie, które przejęły kontrolę nad irańskimi liniami komunikacyjnymi, wykorzystywanymi do transportu sprzętu przekazywanego przez aliantów Związkowi Radzieckiemu[13]. Iran de facto znalazł się pod okupacją aliantów, mimo ich formalnych deklaracji o poszanowaniu niepodległości i integralności terytorialnej kraju[13]. Tuż po wojnie, w latach 1945–1946, Sowieci podjęli próbę wciągnięcia Iranu do swojej strefy wpływów, zainspirowali też powstanie na terytorium Iranu separatystycznych republik azerskiej i kurdyjskiej (kryzys irański)[1][14]. Dzięki zabiegom premiera Ahmada Ghawama, który doprowadził do wycofania wojsk radzieckich z północnego Iranu, niebezpieczeństwo ze strony ZSRR zostało zażegnane, zaś republiki Azerów i Kurdów upadły po ewakuacji Sowietów[15]. W obliczu zagrożenia radzieckiego i jednoczesnej niechęci społeczeństwa irańskiego do Wielkiej Brytanii, Mohammad Reza Pahlawi zawarł sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, który z czasem zaczął być postrzegany przez Irańczyków jako źródło zniewolenia i represji[16].
Od 1949 roku na sile zyskiwał ruch na rzecz nacjonalizacji irańskich złóż ropy naftowej, skupiony we Froncie Narodowym[17]. Na jego czele stał Mohammad Mosaddegh – prawnik, represjonowany w okresie rządów Rezy Szaha[18][17]. W 1951 roku Mosaddegh został premierem, a irański parlament – Madżles – przegłosował nacjonalizację Anglo-Iranian Oil Company, która wówczas przekazywała Iranowi 30% wypracowanych dochodów[19][20]. Decyzja władz Iranu wywołała sprzeciw strony brytyjskiej, która ogłosiła (wsparty przez amerykańskie spółki naftowe) bojkot irańskiej ropy, a rafineria w Abadanie wstrzymała pracę[21][17][19]. W efekcie Iran znalazł się w trudnej sytuacji ekonomicznej i popularność premiera w społeczeństwie zmalała, a on sam popadł w konflikt z szachem, który w pewnym momencie musiał uciec z kraju[17][19]. Decydujące okazały się działania administracji prezydenta Stanów Zjednoczonych Dwighta Eisenhowera, która podejrzewała Mosaddegha o sympatie prokomunistyczne (w jego rządzie zasiadali politycy komunistycznej partii Tude, a sam premier zabiegał o kontrakty naftowe z krajami bloku wschodniego)[17][21]. W sierpniu 1953 roku przeprowadzona przez wywiady amerykański i brytyjski operacja Ajax doprowadziła do obalenia Mosaddegha[21]. Szach uzyskał wówczas pełnię władzy w państwie[22]. Już w rok później Iran i Wielka Brytania doszły do porozumienia w kwestiach odszkodowań z tytułu upaństwowienia AIOC oraz podziału dochodów z ropy[23]. Powstało Międzynarodowe Konsorcjum Naftowe, które otrzymało koncesję na eksploatację irańskich złóż na 25 lat[24].
Nowy rząd zacieśnił współpracę ze Stanami Zjednoczonymi, przystępując w 1955 roku do Paktu Bagdadzkiego. W ramach białej rewolucji przyznał prawa wyborcze kobietom, przeprowadził reformę rolną oraz rozpoczął walkę z analfabetyzmem[1]. Jednocześnie rozbudował aparat policyjny (m.in. tajna policja SAWAK, Policja Wojskowa, Policja Miejska, Gwardia Cesarska, Irańska Żandarmeria Cesarska, Cesarska Organizacja Inspekcji, Biuro Specjalne, Wywiad Wojskowy[25]) oraz torturował i więził opozycjonistów. Niezadowolenie z polityki szacha wyrażali zarówno irańscy duchowni, jak i opozycja lewicowo-demokratyczna[1]. Konflikt pomiędzy szachem a ulemami z upływem czasu stawał się coraz ostrzejszy.
Przedrewolucyjna sytuacja wewnątrz Iranu
[edytuj | edytuj kod]
Najbiedniejsza warstwa społeczna w Iranie była zawsze najbardziej religijna i najbardziej niechętna zagranicznym wpływom. Uznawała nowoczesne reformy szacha za imperialistyczne, a jego obietnice rozwoju kraju za fałszywe. Żądała przywrócenia dotychczasowych, szyickich zasad życia[26]. Największy sprzeciw wobec Mohammada Rezy Pahlawiego wystąpił u biednych mieszkańców Iranu, którzy utworzyli ruchy opozycyjne. Organizatorami ruchów opozycyjnych byli uczeni religijni oraz drobne kupiectwo (tzw. klasy bazarowe)[27].
We wczesnych latach 70., wraz z gwałtownym wzrostem cen ropy, wzrosła też w społeczeństwie irańskim świadomość kumoterstwa i korupcji w szeregach władzy. Dekadencja rządzących była dobrze widoczna w obchodach 2500. rocznicy założenia Imperium Perskiego. W październiku 1971 roku wystawiono trzydniowe przyjęcie w Persepolis, na które zaproszeni zostali jedynie zagraniczni dygnitarze. Przyjęcie kosztowało 140 milionów dolarów[28]. Na przyjęcie zamówiono 5000 butelek szampana i obsługę 160 kucharzy, sprowadzonych na tę okazję z Paryża[28][29].
Do wybuchu rewolucji przyczyniły się trzy czynniki: próba narzucenia przywiązanym do tradycji Irańczykom europejskich wzorców kulturowych, nieprzeprowadzone w pełni reformy społeczne oraz działalność ajatollaha Ruhollaha Chomejniego[26]. Był on jednym z przywódców religijnej opozycji, którzy otwarcie sprzeciwiali się zażyłym stosunkom szacha z Izraelem, wprowadzeniu równych praw dla kobiet i dopuszczeniu do urzędów państwowych przedstawicieli mniejszości religijnych[26][27]. Za swój opór wobec polityki Pahlawiego Chomejni został w 1963 roku aresztowany, a w następnym roku wydalony do Turcji, gdzie był pod stałą kontrolą tajnej policji SAWAK[30][26]. W 1965 roku Chomejni dobrowolnie wyjechał do Iraku[26]. W Iraku ogłosił swoją wersję doktryny islamu, w której wezwał wiernych do świętej wojny z wrogimi państwami (głównie Stanami Zjednoczonymi i Izraelem)[26]. Postulował obalenie monarchii i zastąpienie jej rządami teokratycznymi, usystematyzowanymi pod postacią koncepcji rządów prawników muzułmańskich (welajat-e faghih), którą wyłożył w wydanej w 1970 roku książce Hokumat-e eslami: welajat-e faghih[31]. W Iranie zyskiwał coraz szersze poparcie, czemu sprzyjały trudności ekonomiczne[30].
Fala protestów
[edytuj | edytuj kod]7 stycznia 1978 roku oficjalna prasa wydrukowała oszczerczą historię atakującą Chomejniego[32]. Publikacja wywołała krwawe rozruchy w Komie[31]. 18 lutego i 29 marca, wraz z nabożeństwami żałobnymi (odprawianymi, zgodnie z szyickim zwyczajem, w czterdzieści dni po śmierci), doszło do kolejnych zamieszek, krwawo tłumionych przez rząd[31].
Przez następne miesiące kolejne protesty były organizowane regularnie, pogłębiając destabilizację państwa. 8 września 1978 roku szach wprowadził stan wojenny, zakazując wszelkich demonstracji[26]. Tego samego dnia nastąpiła wielka demonstracja w Teheranie, która później została nazwana czarnym piątkiem. Rząd do jej stłumienia użył pełnej siły wojska. W starciach zginęło 60 osób, a ponad 200 zostało rannych[26]. W październiku Chomejni przeniósł się do Francji[26].
Konsekwencją czarnego piątku była całkowita utrata poparcia rządu zarówno ze strony obywateli, jak i przez zagranicznych sojuszników. Strajk generalny w październiku unieruchomił całkowicie gospodarkę państwa[33]. Protesty osiągnęły punkt kulminacyjny w grudniu, podczas świętego miesiąca Muharram[34]. 12 grudnia na ulicach Teheranu demonstrowało ponad dwa miliony ludzi[34]. W tym samym czasie żołnierze zaczęli przechodzić na stronę protestujących i wszczynać bunty przeciwko dowódcom[34].
Obalenie szacha
[edytuj | edytuj kod]
Szach, wówczas już śmiertelnie chory na raka, podjął próbę dialogu z opozycją[34]. Na początku stycznia 1979 roku powołał nowy rząd pod przewodnictwem przywódcy Frontu Narodowego Szapura Bachtijara, który zapowiedział m.in. rozwiązanie SAWAKu, wypuszczenie więźniów politycznych i pozwolenie Chomejniemu na powrót do kraju[35]. Ajatollah odmówił uznania rządu Bachtijara i 13 stycznia utworzył w Paryżu Radę Rewolucyjną – nową najwyższą władzę Iranu, zapowiadając walkę aż do obalenia monarchii[34][26][35]. 16 stycznia szach i cesarzowa opuścili Iran, pozostawiając władzę w rękach premiera Bachtijara. 1 lutego Chomejni przyleciał do Teheranu, gdzie został powitany przez tłum wiernych. Chomejni powołał własny rząd z Mehdim Bazarganem (inżynierem, przywódcą Ruchu Wyzwolenia Iranu i dawnym współpracownikiem Mohammada Mosaddegha[36]) na czele. Walki pomiędzy zwolennikami Chomejniego a oddziałami wiernymi Pahlawiemu wybuchły 9 lutego. Trzy dni później powstańcy wtargnęli do głównej siedziby SAWAKu. Po pokonaniu tajnej policji i ucieczce premiera powstańcy Islamskiej Rady Rewolucyjnej przejęli władzę[26]. 11 lutego Chomejni przejął faktyczną władzę, a Bachtijar uciekł do Francji[37]. Społeczeństwo poparło republikę islamską w marcowym referendum. 1 kwietnia Rada Rewolucyjna oficjalnie proklamowała Islamską Republikę Iranu[26].
Chomejni przejmuje władzę
[edytuj | edytuj kod]Władza religijna zaprowadziła porządek w państwie, zamieniając komórki rewolucyjne w zorganizowaną Gwardię Rewolucyjną. Gwardia ta przejęła większość lokalnej władzy w państwie, dodatkowo obejmując kierownictwo nad sądami, w których odbywały się procesy byłych wojskowych i członków służby bezpieczeństwa szacha[26].
W grudniu 1979 roku referendum zatwierdziło nową konstytucję, oficjalnie nadającą państwu klerykalny charakter[38]. Na czele państwa, zgodnie z koncepcją welajat-e faghih, stanął fakih (został nim Chomejni) – najwyższy przywódca duchowy i polityczny narodu, wybierany dożywotnio przez 88-osobowe Zgromadzenie Ekspertów[38][39][40]. Do kompetencji fakiha należało m.in. zatwierdzanie prezydenta wybieranego przez naród (o ograniczonych kompetencjach), mianowanie i zwalnianie dowódców wojska i Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej, jak też wskazywanie połowy z 12 członków Rady Strażników, czuwającej nad zgodnością ustaw z konstytucją i szariatem oraz zatwierdzającej kandydatury na prezydenta, członków Zgromadzenia Ekspertów i Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego (parlamentu)[38][41].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Układ z rządem radzieckim z 1921 roku zezwalał mu na interwencję w przypadku, gdyby suwerenność Iranu była zagrożona przez państwa trzecie.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g Iran. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-01-05].
- ↑ a b Zdanowski 2020 ↓, s. 136–139.
- ↑ a b Tyszkiewicz i Czapiewski 2012 ↓, s. 277.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 136.
- ↑ Wielka historia świata, t. 11, Kraków-Warszawa: Fogra, Świat Książki, 2006, s. 362, ISBN 83-60657-00-9.
- ↑ a b Zdanowski 2020 ↓, s. 141.
- ↑ a b Mały oksfordzki słownik... ↓, s. 249.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 139, 140.
- ↑ a b c Zdanowski 2020 ↓, s. 140.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 56, 140.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 139.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 141, 142.
- ↑ a b Zdanowski 2020 ↓, s. 142, 285.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 285.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 286.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 285-286.
- ↑ a b c d e Tyszkiewicz i Czapiewski 2012 ↓, s. 561.
- ↑ Mały oksfordzki słownik... ↓, s. 249–250, 403.
- ↑ a b c Zdanowski 2020 ↓, s. 287.
- ↑ Kronika XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo „Kronika”, 1991, s. 750, ISBN 83-900331-0-0.
- ↑ a b c Wielka historia świata ↓, s. 400.
- ↑ Mały oksfordzki słownik... ↓, s. 394.
- ↑ Marek Deszczyński, Robert Kupiecki, Tomasz Moszczyński: Historia polityczna świata. Kalendarium wydarzeń 1945–1995. Warszawa: Morex, 1995, s. 97. ISBN 83-902522-0-1.
- ↑ Wielka historia świata ↓, s. 401.
- ↑ Adam Krawczyk: Persja na drodze wiary, czyli 37 lat rewolucji w Iranie. histmag.org, 2009-02-11. [dostęp 2018-01-05].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Rewolucja islamska w Iranie. W: Oxford Wielka Historia Świata. T. 29: XX wiek Świat i Polska po II wojnie światowej – Dekolonizacja – Lata siedemdziesiąte – Filozofia. Poznań: Oxford Educational, s. 150–157. ISBN 978-83-7425-832-6.
- ↑ a b Chomejni Ruhollah, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-01-05].
- ↑ a b Neil Tweedie: Public Record Office: Shah’s party was too tacky for the Queen. telegraph.co.uk, 2001-08-15. [dostęp 2018-01-05]. (ang.).
- ↑ Robert Tait: Iran to rebuild spectacular tent city at Persepolis. theguardian.com, 2005-09-22. [dostęp 2018-01-05]. (ang.).
- ↑ a b Wielka historia świata ↓, s. 415.
- ↑ a b c Zdanowski 2020 ↓, s. 292.
- ↑ James Buchan: Days of God: The Revolution in Iran and Its Consequences. Simon and Schuster, 2013-10-15, s. 147.
- ↑ Daniel Philip Ritter: Why the Iranian Revolution was nonviolent. Internationalized social change and the iron cage of liberalism. repositories.lib.utexas.edu. [dostęp 2018-01-05].
- ↑ a b c d e Zdanowski 2020 ↓, s. 293.
- ↑ a b Wojciech Giełżyński, Wydarzenia w Iranie, [w:] Świat w przekroju 1980, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 417, ISSN 0137-6799.
- ↑ Encyklopedia powszechna PWN, t. 5 (suplement), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 42, ISBN 83-01-08614-9.
- ↑ Świat w przekroju 1980, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 418, ISSN 0137-6799.
- ↑ a b c Wojciech Giełżyński, Wydarzenia w Iranie, [w:] Świat w przekroju 1980, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 420, ISSN 0137-6799.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 292, 294.
- ↑ Katarzyna Czajkowska, Anna Diawol-Sitko: Systemy polityczne wybranych państw Bliskiego Wschodu. Warszawa: Dialog, 2012, s. 367. ISBN 978-83-63778-08-8.
- ↑ Zdanowski 2020 ↓, s. 294.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jerzy Zdanowski: Historia Najnowsza Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, 2020, seria: Dzieje Orientu. ISBN 978-83-8002-810-4.
- Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski: Historia świata. Wiek XX. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. ISBN 978-83-01-16786-8.
- Mały oksfordzki słownik historii świata w XX wieku, Warszawa: Świat Książki, 1996, s. 249-250 i 403, ISBN 83-7129-191-4.
- Wielka historia świata, t. 12, Kraków-Warszawa: Fogra, Świat Książki, 2006, ISBN 83-60657-01-7.
| Starożytny Iran | |
|---|---|
| Iran średniowieczny | |
| Iran nowożytny | |
| Iran współczesny |
