Jordan (pierwszy biskup Polski)
| biskup poznański | |
 Epitafium w poznańskiej katedrze | |
| Data śmierci |
982/984 |
|---|---|
| Miejsce pochówku |
bazylika archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Poznaniu |
| Biskup Polski | |
| Okres sprawowania |
ok. 968 – ok. 982/984 |
| Wyznanie | |
| Sakra biskupia |
ok. 968 |
Jordan (ur. ?, zm. ok. 982/984[a]) – pierwszy biskup Polski.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]Na temat pochodzenia Jordana brak jakichkolwiek bezpośrednich danych. Na podstawie jego imienia można jedynie wnioskować, że pochodził z któregoś z krajów romańskich (Włochy, Lotaryngia lub Francja)[1]. Jan Długosz uważał go za rzymianina z rodu Orsini, jednak podanie to nie ma żadnej wartości historycznej[b]. Pewną popularnością w literaturze przedmiotu cieszy się wysunięta przez Władysława Abrahama[2] hipoteza o jego pochodzeniu z diecezji leodyjskiej w Lotaryngii (obecnie Liège w Belgii). Inna hipoteza zakłada, że mógł być Włochem z patriarchatu Akwilei, który obejmował swoją jurysdykcją ludy słowiańskie na północno-zachodnich Bałkanach[3]. Bez względu na narodowość prawdopodobny jest jego związek z diecezją ratyzbońską, której podlegały wówczas Czechy[4]. Najprawdopodobniej należał do zakonu benedyktynów, choć źródła nigdzie wyraźnie tego nie stwierdzają[5].
Działalność
[edytuj | edytuj kod]Próba rekonstrukcji działalności Jordana jest w dużej mierze oparta na domysłach. Niektórzy historycy sądzą, że początkowo był kapłanem towarzyszącym Dobrawie, przybyłej do Polski w 966 roku małżonce Mieszka I, lub też że był biskupem pomocniczym diecezji ratyzbońskiej, której podlegały Czechy, albo mnichem wysłanym do Polski na misję bezpośrednio przez cesarza[6]. Polskie i czeskie roczniki podają zgodnie rok 968 jako datę jego ordynacji[7], niektórzy historycy uważają jednak, że należy ją przesunąć o rok lub dwa lata wstecz, zwł. że Thietmar zdaje się go łączyć bezpośrednio ze chrztem Mieszka[8].
Jeśli wierzyć przekazom magdeburskim, w grudniu 968 Jordan był obecny przy intronizacji pierwszego metropolity magdeburskiego Adalberta.
Na temat jego działalności jako biskupa polskiego mamy jedynie ogólną relację Thietmara, iż wiele się z nimi (tj. poddanymi Mieszka) napocił, zanim-niezmordowany w wysiłkach-nakłonił ich słowem i czynem do uprawy winnicy Pańskiej.
Jordan zmarł ok. 982–984[a]. Jego bezpośrednim następcą został prawdopodobnie Unger (mniej prawdopodobna hipoteza zakłada, że był nim jakiś nieznany z imienia biskup).
Status prawny
[edytuj | edytuj kod]Kronikarz Thietmar z Merseburga twierdził, że Jordan był diecezjalnym biskupem poznańskim i sufraganem metropolii magdeburskiej. Przekaz ten był w XIX i w początkach XX wieku akceptowany przez historyków tak polskich jak i niemieckich, choć już w 1890 Władysław Abraham zwrócił uwagę, że o biskupstwie poznańskim milczą przywileje papieskie dla Magdeburga z lat 968-981, mimo że wymieniają inne sufraganie tej metropolii. Abraham tłumaczył te sprzeczności w ten sposób, że diecezja poznańska nie była jeszcze wówczas zorganizowana na normalnych zasadach, lecz była diecezją misyjną, a podległość biskupa Jordana metropolitom magdeburskim wynikała z ogólnych sformułowań dokumentów papieskich o podleganiu im ziem słowiańskich "za rzekami Łabą i Salą"[9]. W 1920 roku niemiecki historyk Paul Fridolin Kehr wykazał jednak, że magdeburska tradycja o podległości Jordana i jego następcy Ungera metropolitom magdeburskim jest oparta na fałszerstwach[10] i dziś nie ma już wątpliwości, że przynajmniej w tej kwestii merseburski kronikarz minął się z prawdą. Rzeczywisty status prawny Jordana jako biskupa jest przedmiotem sporu historyków. Można rozważać kilka hipotez, gdyż żadne ze źródeł sprawy tej nie wyjaśnia[11]:
- Był tzw. biskupem misyjnym podległym bezpośrednio papieżowi, bez ściśle oznaczonej stałej diecezji,
- Był biskupem diecezjalnym egzymowanym, tzn. takim, który miał już ściśle ustaloną diecezję, ale nie podlegał żadnemu metropolicie, lecz bezpośrednio papieżowi
- Był biskupem diecezjalnym podległym arcybiskupom mogunckim[c].
Dominuje jednak pogląd, że był biskupem misyjnym podległym bezpośrednio papieżowi.
Odrębną sprawą jest natomiast siedziba Jordana jako biskupa polskiego. Łączenie Jordana z Poznaniem opiera się w głównej mierze na świadectwie Thietmara. Ponieważ jednak w kwestii podległości metropolitalnej Jordana kronikarz ten minął się z prawdą, również i w tej sprawie jego wiarygodność jest podważana. Najstarsze roczniki mówią jedynie o ordynowaniu Jordana na biskupa Polski, dopiero pod koniec trzynastego wieku jeden z roczników poznańskich precyzuje, że był on biskupem poznańskim (tak twierdził potem także Długosz)[12]. Rozpoczęcie wznoszenia pierwszej katedry w Poznaniu jest ostatnio datowane na lata 80. X wieku. Niektórzy jednak wątpią czy można ją łączyć z Jordanem i uważają, że jego siedzibą była główna stolica państwa, czyli Gniezno, względnie, że nie miał stałej siedziby tylko podróżował wraz z dworem książęcym po kraju[13].
Wydaje się jednak, że przekaz Thietmara, późniejsza tradycja poznańska, wezwanie Katedry poznańskiej (św. Piotra) wskazujące na bezpośrednią łączność kościoła poznańskiego ze Stolicą Piotrową uprawdopodabniają, że to właśnie Poznań był siedzibą Jordana, jeśli nawet nie w sensie formalnym, to przynajmniej użytkowym[14]. Warto też zauważyć, że, jak się zdaje, jeszcze w początkach XII wieku tytuł "biskup polski" był używany jako synonim "biskupa poznańskiego"[15].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]Biskupa upamiętnia nazwa mostu łączącego Ostrów Tumski ze Śródką w Poznaniu – Most Biskupa Jordana (otwarty 7 grudnia 2007)[16]. Na posadzce poznańskiej katedry w nawie głównej znajduje się płyta epitafijna z brązu[17].
W starokatolickiej wspólnocie Reformowanego Kościoła Katolickiego w Polsce, biskup Jordan uznany jest za świętego apostoła Polski, a jego wspomnienie obchodzone jest 2 czerwca[18].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Rok 984 podaje Rocznik kapituły poznańskiej; rok 982 jest wydedukowany z relacji Thietmara, który podał, że następca Jordana Unger zmarł w 30. roku od swojej konsekracji, co oznaczałoby, że został wyświęcony w 982 lub ewentualnie na początku 983, zatem Jordan musiał już wówczas nie żyć. Kehr, s. 25, oraz Abraham, s. 32 i 35, dają pierwszeństwo świadectwu Thietmara jako bliższego tym wydarzeniom. Trzeba jednak zauważyć, że Unger aż do 991 piastował urząd opata w Memleben i nie ma pewności, czy jego konsekracja w 982/3 miała związek z nominacją na biskupa Polski czy też z jakimś innym, niezrealizowanym projektem, nie da się też wykluczyć, że Unger został przysłany do Polski jeszcze za życia Jordana dla wsparcia jego pracy misyjnej, por. Strzelczyk, s. 140-141. Do pomyślenia jest także omyłka rachunkowa ze strony Thietmara. Nowsze źródła skłaniają się raczej ku dacie 984, zob. np. Regesta Imperii. Abh. II, Bd. 3 nr 962e. Rok śmierci 1002 podają Zygmunt Boras i Lech Trzeciakowski "W dawnym Poznaniu – fakty i wydarzenia z dziejów miasta do r. 1918", Wydawnictwo Poznańskie 1969, s. 18.
- ↑ Długosz prawdopodobnie zasugerował się tym, że imię Jordan (Giordano) było jednym z "imion rodowych" współczesnego mu arystokratycznego rodu Orsini, m.in. za czasów Długosza żył kardynał Giordano Orsini. Ród ten jednak dopiero na przełomie XII/XIII wieku wyodrębnił się z innej rzymskiej rodziny Bobone.
- ↑ Ten pogląd reprezentuje Szczur, s. 89. Nie jest on oparty na żadnych pozytywnych przekazach źródłowych, a jedynie na obserwacji, że utrzymywanie przez kilka dziesięcioleci swoistego "stanu przejściowego" w organizacji kościoła polskiego byłoby niespotykaną nigdzie indziej anomalią i z tego względu należy tę opcję odrzucić jako nieprawdopodobną. Ponieważ jednak z pewnością Polska nie podlegała Magdeburgowi, musiałaby podlegać innej niemieckiej metropolii, najpewniej Moguncji, której do 968 podlegały obszary późniejszej metropolii magdeburskiej, a od 973 diecezje czeskie. Pewną pośrednią wskazówką na korzyść tej hipotezy może być fakt, że w kilku polskich rocznikach odnotowano zmiany na arcybiskupstwie mogunckim w latach 969, 970 i 975. Przeciwko niej świadczy z kolei brak dowodów jakiegokolwiek udziału czy ewentualnych protestów metropolity mogunckiego przy organizacji metropolii gnieźnieńskiej w 1000 r.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Abraham, s. 34; por. Strzelczyk, s. 139.
- ↑ s. 34-35
- ↑ Zestawienie poglądów w: Łowmiański, s. 589-590; sam autor skłania się ku hipotezie Abrahama o lotaryńskim pochodzeniu Jordana.
- ↑ Strzelczyk, s. 131; Labuda, s. 97 i nast.
- ↑ Abraham, s. 33
- ↑ Por. Trawkowski, s. 58-59; Abraham, s. 33
- ↑ Zob. Trawkowski, s. 63; Abraham, s. 31
- ↑ Abraham, s. 31-33; Szczur, s. 89, i Łowmiański, s. 590-594 uważają, że Jordan był biskupem misyjnym w latach 966-968 i diecezjalnym od 968. Por. Trawkowski, s. 58-60, który jednak akceptuje datę przekazaną przez roczniki
- ↑ Abraham, s. 112 i nast.
- ↑ Kehr, passim
- ↑ Poland – Ecclesiastical organization [online], christianization.hist.cam.ac.uk [dostęp 2017-11-24].
- ↑ Trawkowski, s. 63
- ↑ Zob. Trawkowski, s. 63-64; Labuda, s. 107 i nast.
- ↑ Strzelczyk, s. 143; por. Trawkowski, s. 64
- ↑ W ten sposób Gall Anonim w dedykacji do drugiej księgi w swojej kroniki nazywa biskupa Pawła, który z pewnością był biskupem poznańskim. Z kolei w pierwszej księdze swej kroniki Gall nazywa "biskupem polskim" biskupa Franko, który, jak wszystko wskazuje, również był poznańskim ordynariuszem, zob. Abraham, s. 83-84 i 92-93. Zob. też Tadeusz Wasilewski: Kościół monarszy w X-XII wieku i jego zwierzchnik biskup polski, Kwartalnik historyczny, Tom 92, 1985, s. 747 i nast.
- ↑ Jacek Łuczak: Spacerownik Poznański. Warszawa: AGORA, 2010, s. 18-21. ISBN 978-83-268-0055-9.
- ↑ Jacek Łuczak: Spacerownik Poznański. Warszawa: AGORA, 2010, s. 15. ISBN 978-83-268-0055-9.
- ↑ http://www.starokatolicy.eu/kalendarz-liturgiczny/
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Regesta Imperii Online. regesten.regesta-imperii.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-07-17)].
- Paul Fridolin Kehr, Das Erzbistum Magdeburg und die erste Organisation der Christlichen Kirche in Polen, (w:) Abhandlungen der Königlich preussischen Akademie der Wissenschaften, 1920
- Władysław Abraham: Organizacja kościoła w Polsce do połowy XII w. Lwów 1890
- Stanisław Szczur, Historia Polski – średniowiecze, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2002, ISBN 83-08-03273-7, OCLC 830373090.
- Łowmiański H., Początki Polski: polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV, T. V, Państwowe Wydaw. Naukowe, 1985.
- Stanisław Trawkowski: Początki Kościoła w Polsce za panowania Mieszka I, (w:) Civitas Schinesghe. Mieszko I i początki państwa polskiego. Poznań – Gniezno 2004, s. 49-70
- Gerard Labuda, Mieszko I, Wrocław 2009
- Jerzy Strzelczyk: Mieszko I, Poznań 1992