Przejdź do zawartości

Lilia złotogłów

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Lilia złotogłów
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

liliowce

Rodzina

liliowate

Rodzaj

lilia

Gatunek

lilia złotogłów

Nazwa systematyczna
Lilium martagon L.
Sp. Pl. 1753[3]
Synonimy
  • Lilium catanii Baker
  • Lilium glabrum Spreng.
  • Lilium hirsutum Mill.
  • Lilium martagonum St.-Lag.
  • Lilium milleri Schult.
  • Lilium versicolor Salisb.
  • Lilium verticillatum Gilib.
  • Martagon sylvaticum Opiz
  • Martagon montanum Fourr.[4][5]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Kwiatostan

Lilia złotogłów (Lilium martagon L.) – gatunek byliny z rodziny liliowatych (Liliaceae). Występuje w Europie i Azji[3]. W Polsce jest rośliną dość rzadką i objęta jest ochroną prawną. Uznawana jest za „jedną z najpiękniejszych roślin” we florze polskiej[6]. Uprawiana jest też jako ozdobna, poza tym wykorzystywana jest jako roślina lecznicza.

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek występujący na przeważającej części Europy z wyjątkiem Półwyspu Skandynawskiego i Wysp Brytyjskich – od południowej Hiszpanii po Kaukaz i Ural. Północna granica zasięgu przechodzi przez Polskę. Granica południowa biegnie przez Korsykę, Apeniny i góry Półwyspu Bałkańskiego[7]. W Azji zasięg występowania ciągnie się przez centralną część kontynentu przez wschodnią i zachodnią Syberię po północną Mongolię i prowincję Sinciang w Chinach[3] oraz okolice jeziora Bajkał i Jakucka na Syberii[7]. Gatunek introdukowano we wschodnich prowincjach Kanady[8].

W Polsce spotykana często w Sudetach i Karpatach[9][6], na niżu bardzo rzadka[10], zwłaszcza w części północno-zachodniej[6].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Kwiat
Organy podziemne
Cebula jajowata o długości 3–5 cm i szerokości 2–3 cm[7] (według niektórych źródeł o średnicy do 8 cm[11]) złożona z licznych, złocistożółtych łusek ustawionych dachówkowato[12]. Znajduje się na głębokości 10–20 cm pod powierzchnią gruntu[7]. Dzięki elastycznym korzeniom potrafi w pewnym zakresie regulować głębokość swego posadowienia w glebie[13].
Łodyga
Nierozgałęziona, sztywna, naga lub owłosiona, wysoka od 40 do 150 cm[11]. Zielona, często purpurowo nakrapiana[13], czasem czerwono nabiegła, w dole bezlistna[7].
Liście
Liście siedzące, środkowe zebrane po 4–8 w nibyokółki, górne skrętoległe. Blaszka eliptycznie lancetowata, całobrzega[11], na szczycie zaostrzona[7] szeroka na 2–5 cm, długa zwykle 8 do 12 cm, czasem do 16 cm[11]. Wiązki przewodzące wyraźnie widoczne w liczbie od 7 do 11[11][6].
Kwiaty
Kwiatostan na szczycie łodygi stanowi luźne grono składające się z 3–10, rzadko do 20 kwiatów. Kwiaty na długich (od 2,5 do 4 cm, rzadziej do 6 cm[7]), łukowato wygiętych ku dołowi szypułkach (w czasie owocowania odstających lub podnoszących się[7]). Okwiat nie zróżnicowany na kielich i koronę, sześciolistkowy, o średnicy 3–6 cm. Jego listki najczęściej mają barwę brudnoróżowoczerwoną i są ciemnopurpurowo nakrapiane. Osiągają do 3 do 4,5 cm długości, są mięsiste i odwinięte ku górze[11]. Ze środka wystaje słupek o trójkanciastym znamieniu[6] otoczony przez sześć pręcików o dużych, purpurowoczerwonych lub żółtych pylnikach[12], przyrośniętych środkiem do nitki[6]. Nitki o długości 1,8 do 3 cm[7]. W miarę dojrzewania listki okwiatu odginają się coraz mocniej na zewnątrz, aż zawinięte dotkną nasady kwiatu. Środkiem każdego płatka biegnie rynienka, wypełniona nektarem[14].
W podziale kwiatów lilii stosowanym w ogrodnictwie, kwiaty lilii złotogłów zaliczane są do turbanowych[15].
Owoce
Duże (do 3 cm długości i ponad 2 cm szerokości[7]), trójkątnokuliste torebki pękające trzema szparami[12]. Zawierają płaskie, ciemnożółte, szeroko oskrzydlone nasiona[12] o szerokości 4,2 do 5,3 mm[7].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Bylina. Geofit cebulowy. Roślina kwitnie od końca czerwca do lipca[11][6] lub połowy sierpnia[16]. Kolorowe plamki na listkach okwiatu spełniają funkcję wskaźników, które nakierowują owady w odpowiednie miejsce, w fazie czynności prowadzących do zapylenia kwiatu[17]. Roślina wabi owady nie tylko dużymi i barwnymi kwiatami, ale również zapachem. Szczególnie intensywnie pachnie wieczorem i nocą. Dostęp do nektaru mają tylko owady długotrąbkowe, dlatego kwiaty lilii zapylane są tylko przez motyle dzienne i nocne, głównie z rodziny zawisakowatych, m.in. przez fruczaka gołąbka[17]. Ponieważ okwiat jest gładki i śliski kwiaty zapylane są głównie przez owady w locie[14]. Jeśli jednak z jakichś powodów (np. długotrwała zła pogoda) nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, roślina dość łatwo może zapylić się własnym pyłkiem (słupek może zmienić położenie w kwiecie i tak zbliżyć znamię do pręcików, że dojdzie do autogamii[17]) i również wytworzyć nasiona, jednak gorszej jakości[18]. Nasiona rozsiewane są przez wiatr. Kiełkowanie jest hipogeiczne, powolne[15]. Jesienią siewka formuje podziemną, drobną cebulę. W kolejnym roku młoda roślina rozwija nad powierzchnią tylko pojedynczy liść[15].
Gatunek rozmnaża się także wegetatywnie za pomocą cebulek powstających u nasady starej cebuli[12], a w ogrodnictwie często także z sadzonek łuskowych (łusek cebulowych). Rozmnażanie wegetatywne odgrywa mniejszą rolę w uprawie tego gatunku niż siew nasion[15].
Siedlisko
Rośnie w miejscach półcienistych, na glebach piaszczysto-gliniastych i gliniastych świeżych, zasobnych w substancje mineralno-próchniczne, o zróżnicowanym składzie granulometrycznym – od piasków luźnych, piasków gliniastych mocnych po glinę ciężką[19], o odczynie obojętnym lub zasadowym[6]. Spotykana w rzadkich, widnych lasach, głównie grądach (zwłaszcza subkontynentalnym[6]) i buczynach[12], zwłaszcza nawapiennych, storczykowych[6], poza tym w dąbrowach świetlistych, kwaśnych dąbrowach podgórskich i borach mieszanych[6], a poza lasami w zaroślach, wśród ziołorośli i traworośli[6][7]. W górach w wyższych położeniach w zaroślach kosodrzewiny[12] oraz na halach, na trawiastych miejscach wśród skał[7]. W Alpach dochodzi do wysokości 2650 m n.p.m.[13]
W typologii siedlisk leśnych uznawana jest za charakterystyczną dla lasu mieszanego górskiego świeżego (LMGśw) i lasu mieszanego świeżego (LMśw)[20].
Fitosocjologia
W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia[21].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n=24[22][7].

Systematyka i zmienność

[edytuj | edytuj kod]

W tradycyjnym podziale lilii Combera z 1949 lilia złotogłów zaliczana jest do zespołu I obejmującego krzyżujące się między sobą gatunki takie jak: lilia Hansona Lilium hansonii, lilia medeolowata L. medeoloides, lilia dwurzędowa L. distichum i lilia tsingtaueńska L. tsingtauense. Mieszańce uzyskano także z lilią bulwkowatą L. bulbiferum oraz z lilią drobną L. pumilum[15].

Odmiany ozdobne:

  • Lilium martagon 'Album' – kwiaty woskowobiałe, kultywar nieco niższy od form dzikich, osiąga do 120 cm.

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]

Łacińska nazwa gatunkowa – Lilium martagon – pochodzi z języka greckiego. W Starożytnej Grecji wierzono, że kwiaty lilii powstały z mleka uronionego przez Herę, roślinę nazwali więc leirion czyli cienka, delikatna. Drugi człon nazwy – martagon – oznaczał w alchemii roślinę poświęconą Marsowi. Zawdzięcza się go XVI-wiecznym alchemikom, którzy złocistożółtych cebulek lilii używali przy próbach przemiany różnych metali w złoto[13]. Polski człon nazwy – złotogłów – nawiązuje do cennego materiału[23]. Zwana też „leliwą”[24], górale nazywają ją „lelują”[25], a gwarowo określana jest też mianem „janowej lilii”[26]. Na Śląsku Cieszyńskim nazywano ją „lilią maślaczką”[27].

Zagrożenia i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na efektowne kwiaty gatunek zagrożony jest z powodu zrywania ich do bukietów oraz przesadzania roślin ze stanowisk naturalnych do ogrodów. Stanowiskom zagraża też zamiana drzewostanów liściastych na iglaste[12]. Roślina jest też chętnie zjadana przez sarny i inne ssaki przeżuwające[6]. Lilia złotogłów objęta jest w Polsce ochroną ścisłą od 1946 roku[19][28].

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]

Już wiele wieków przed naszą erą starogrecki Hezjod, a po nim i inni, podawali, że mielone cebule lilii mieszano z mąką stosowaną do wypieku chleba[13]. Cebule zawierają sporą ilość skrobi, dlatego dawniej uchodziły za przysmak w każdej postaci: surowej, gotowanej i pieczonej. W postaci suszonej i mielonej wraz z pałką szerokolistną i korzeniami łącznia baldaszkowatego uchodziły za swego rodzaju mąkę.

Leonhart Fuchs już w XVI w. pisał o leczniczych właściwościach kwiatów i liści lilii złotogłów[13]. W Niemczech uprawiana ona była jako roślina lecznicza. W Rosji stosowana ją w leczeniu zapalenia wątroby[4]. Na Śląsku Cieszyńskim cebulek „lilii maślaczki” używano kiedyś jako leku przy chorobach skórnych, a odwaru z nich jako środka moczopędnego[27].

Uprawa

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek wymaga podłoża zdrenowanego, alkalicznego, optymalnie z udziałem ściółki leśnej[15].

Obecność w kulturze i symbolice

[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie ze starymi wierzeniami lilia złotogłów była rośliną magiczną. Miała moc otwierania wszystkich zamków, była używana jako ochrona przed demonami. Znajdowała zastosowanie do wyrobu napojów miłosnych[13]. Jest częstym motywem dekoracyjnym w sztuce ludowej Podhala określanym mianem leluja[29][25].

Znaczenie kulturowe lilii – symboliczne, mistyczne i religijne odnoszone jest zazwyczaj ogólnie do rodzaju lub gatunków uprawianych, pochodzących z obszaru śródziemnomorskiego[30]. Także wierzenia i zastosowania w zakresie leczniczego działania lilii dotyczą na ogół lilii uprawianych od wieków w ogrodach (tj. innych gatunków i mieszańców)[31].

Lilia złotogłów pojawia się w literaturze m.in. w powieści Doroty Bałuszyńskiej-Srebro „Imir” jako królowa roślin leczniczych[32], w powieści Gabrieli Zapolskiej „Sezonowa miłość”[33].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-28] (ang.).
  3. ↑ a b c Lilium martagon. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. United States Department of Agriculture. [dostęp 2013-04-22]. (ang.).
  4. ↑ a b Rudolf Mansfeld, R. Büttner: Mansfeld's Encyclopedia of Agricultural and Horticultural Crops: (Except Ornamentals). Springer Science & Business Media, 2001, s. 2292-2293. ISBN 3-540-41017-1.
  5. ↑ The Plant List. [dostęp 2013-04-22].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m Leokadia Witkowska-Żuk: Atlas roślinności lasów. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2008, s. 447. ISBN 978-83-70-73-649-1.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Jitka Štěpánková: Květena České Republiky 8. Praga: Academia, 2010, s. 425-426. ISBN 978-80-200-1824-3.
  8. ↑ Farrell W.: USDA Plants. 2001–. [dostęp 2013-04-16]. (ang.).
  9. ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 803.
  10. ↑ Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i pedagogiczne, 1988, s. 134. ISBN 83-02-00872-9.
  11. ↑ a b c d e f g Grabowska Beata, Kubala Tomasz. Poznań: Lilie, 2010, s. 46. ISBN 978-83-7506-506-0.
  12. ↑ a b c d e f g h Piękoś-Mirkowa Halina, Mirek Zbigniew: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 204. ISBN 83-7073-444-8.
  13. ↑ a b c d e f g Randuška Dušan, Križo Milan: Chránené rastliny, wyd. Príroda, Bratislava 1983, s. 104-105, 110
  14. ↑ a b Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska: Przystosowania roślin do środowiska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992, s. 410, 424. ISBN 83-02-04299-4.
  15. ↑ a b c d e f Kazimierz Mynett: Lilie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 21, 27, 101-104. ISBN 83-09-01528-3.
  16. ↑ Martin Červenka i in.: Świat roślin skał i minerałów. Warszawa: PWRiL, 1982, s. 326. ISBN 83-09-00462-1.
  17. ↑ a b c Władysław Szafer: Kwiaty i zwierzęta. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969, s. 64, 217-218.
  18. ↑ Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
  19. ↑ a b Mariola Truchan, Zbigniew Sobisz: Słupskie Prace Biologiczne. [w:] Nowe stanowiska Lilium martagon na Pomorzu Środkowym [on-line]. 2010-07. [dostęp 2013-06-06]. (pol.).
  20. ↑ Tadeusz Henryk Puchalski: Rośliny siedlisk leśnych w Polsce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2004, s. 135. ISBN 83-09-01822-3.
  21. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  22. ↑ IPCN Chromosome Reports. [w:] Lilium martagon [on-line]. [dostęp 2013-06-06]. (ang.).
  23. ↑ M. Szczygielski: Tajemnice Polskiej Przyrody. Warszawa: De Agostini Polska, 2006. ISBN 83-7398-708-8.
  24. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, Warszawa 1891.
  25. ↑ a b J. Dzwonkowski: Minikompendium Przyroda Polska. Warszawa: Mozaika, 2004, s. 80. ISBN 83-89200-84-8.
  26. ↑ Jadwiga Waniakowa: Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012, s. 69. ISBN 978-83-233-3429-3.
  27. ↑ a b Karol Buzek. Zioła i byliny górskie w Śląskich Beskidach. „Rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego „Beskid Śląski” w Cieszynie”. R. VI, s. 20-38, 1935. Oddział Cieszyński P.T.T „Beskid Śląski”. (pol.). 
  28. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409)
  29. ↑ Władysław Kopaliński: Słownik symboli. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0746-3.
  30. ↑ Stefan i Olga Kłosiewicz: Przyroda w polskiej tradycji. Warszawa: Muza SA, 2011, s. 174-177. ISBN 978-83-7495-973-5.
  31. ↑ Monika Kujawska i inni, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych: słownik Adama Fischera, Wrocław 2016, s. 410-412, ISBN 978-83-64465-29-1, OCLC 1007537567.
  32. ↑ D. Bałuszyńska-Srebro, Imir, Tarnów: Wydawnictwo AMBAJE 2013, s. 90-92. ISBN 978-83-63606-00-8
  33. ↑ Gabriela Zapolska, Sezonowa miłość, 2022, ISBN 978-83-67296-37-3.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lilia_złotogłów&oldid=75241779”