Tyczyn

Tyczyn

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Pomnik przy głównym skrzyżowaniu w Tyczynie
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	rzeszowski
Gmina	Tyczyn
Aglomeracja	rzeszowska
Data założenia	1368
Prawa miejskie	1368 (Kazimierz Wielki)
Burmistrz	Janusz Wiktor Skotnicki
Powierzchnia	9,67 km²
Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość	3977 411,3 os./km²
Strefa numeracyjna	1731.12.2017
Kod pocztowy	36-020
Tablice rejestracyjne	RZE
Położenie na mapie Polski Tyczyn
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Tyczyn
Położenie na mapie powiatu rzeszowskiego Tyczyn
Położenie na mapie gminy Tyczyn Tyczyn
49°57′55″N 22°01′59″E
TERC (TERYT)	1816144
SIMC	0975078
Urząd miejski Rynek 18 36-020 Tyczyn
Strona internetowa

Tyczyn – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, graniczące bezpośrednio z Rzeszowem. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tyczyn.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1368 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim. W latach 1920–1945 miasto administracyjnie należało do woj. lwowskiego, a w okresie 1945–1975 i 1975–1998 do woj. rzeszowskiego.

Przez miasto przepływa Strug, niewielka rzeka dorzecza Sanu.

Według danych z 1 stycznia 2018 Tyczyn liczył 3805 mieszkańców. Miasto zabudowane jest głównie na terenie zwartym, szeregowym budownictwem mieszkaniowym, znajduje się w nim kilka niskich bloków.

Dodatkowo można wyróżnić następujące części miasta: Księży Lasek, Lasek, Łany, Łany Tyczyńskie, Mokra Strona, Potoki, Pułanek, Tyczyńskie Potoki, Zagrody.

Historia

Pierwsze dokumenty dotyczące osadnictwa na tym terenie pochodzą już z 1340. Tyczyn założony został na prawie magdeburskim na mocy dokumentu króla Kazimierza Wielkiego, wystawionego w Niepołomicach 14 marca 1368 i spisanego przez podkanclerzego Janka z Czarnkowa. Król zezwolił Bartoldowi Tycznerowi na lokację nowego miasta w ziemi sanockiej w lasach królewskich nad rzeką Białą (obecnie Strug), w pobliżu wsi o tej samej nazwie celem „powiększenia pożytków króla”. Pod lokację miasta Kazimierz przeznaczył znaczny obszar, bo 112 łanów frankońskich, czyli 2464–2912 ha. Zamysłem króla mogło być utworzenie ośrodka, który przejąłby rolę przekazanego w ręce prywatne Rzeszowa, ale już w 1369 miasto wykupił za 500 grzywien Otto z Pilczy, potwierdzony jako właściciel w 1395. W 1404 król Władysław Jagiełło przejął na drodze sądowej „miasto Tyczyn z przyległymi do niego wsiami i całym okręgiem Zalesie w ziemi sanockiej” (opidum Tyczin cum villis ad ipsum spectantibus et toto districtu Zalesse in territorio Sanocensi) z rąk Jadwigi Melsztyńskiej i jej córki, a swej późniejszej żony, Elżbiety z Pilczy, zwracając 500 grzywien rodzinie Ottona. Zapis ten wskazuje, że Tyczyn stając się ośrodkiem zespołu dóbr przejął rolę ruskiej wsi Zalesie jako dawniejszego centrum wołości o podobnym zasięgu. Wsie okręgu tyczyńskiego wylicza dokument z 1423, w którym Jagiełło nadał Tyczyn dożywotnio zięciowi i pasierbowi swej zmarłej już wówczas żony Elżbiety Granowskiej, mistrzowi husyckiemu Janowi z Jičína - składały się nań Biała, Borek, Budziwój, Chmielnik, Drabinianka, Lubenia, Lutoryż, Matysówka, Siedliska, Słocina, Straszydle, Zalesie i Zarzecze. W 1450 do okręgu tyczyńskiego należały także Nowy Borek, Błędowa i Brzezówka. W 1427–1428 starosta tyczyński Jerzy Beberstyn został skazany przed sądem sanockim z pozwu Piotra Lunaka Kmity z Sobnia za bezprawne zatrzymanie ludzi Kmity na gościńcu królewskim i odmowę ich wydania za poręką. W drugiej połowie XV w. na skutek dążeń właścicieli Tyczyna miasto zmieniło przynależność administracyjną trafiając do ziemi przemyskiej województwa ruskiego. Zgodnie z królewskim zobowiązaniem z 1423 klucz tyczyński najpewniej powrócił po śmierci Jagiełły w 1434 do Pileckich jako spadkobierców królowej Elżbiety. Należał kolejno w latach 1450–1478 (być może już od 1434) do kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego, syna Elżbiety Granowskiej i pasierba Jagiełły; w 1478–1496 do jego syna, wojewody ruskiego Jana; w 1496–1505 do synów wojewody ruskiego: Mikołaja, Stanisława i Jana; i w 1505–1527 do średniego z nich, starosty gródeckiego Stanisława, przy czym między 1519 a 1521 zarząd przejął czasowo starosta sanocki Stanisław Ocic Pilecki, kuzyn starosty gródeckiego (zm. 1523) . Pileccy jeszcze przed 1500 wykupili sołectwo tyczyńskie zgodnie z ówczesną praktyką szlachecką, usankcjonowaną przez statut warcki. Za starosty gródeckiego ruch egzekucyjny domagał się zwrotu dóbr tyczyńskich do skarbu królewskiego. Ok. 1585 Tyczyn przeszedł poprzez małżeństwo Anny Pileckiej do rodu Kostków.

W październiku 1672 Tyczyn został "całkiem spalony" przez najazd tatarski w ramach wojny polsko-tureckiej. Zeznania na temat zniszczeń złożone w Przemyślu w 1673 wymieniają liczne gałęzie rzemiosła obecne w mieście.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w grudniu 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1000 Żydów. W lipcu 1942 roku zostali wywiezieni do getta w Rzeszowie, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu.

18 czerwca 1943 Gestapo wraz z wojskiem i żandarmerią niemiecką przeprowadziło pacyfikację miasta. Po przesłuchaniach Niemcy zamordowali kilka osób. Trzy ofiary zostały zidentyfikowane. 12 mieszkańców wywieziono do obozu w Pustkowiu. 26 lipca 1944 miała miejsce druga pacyfikacja miasta, w trakcie której śmierć poniosło 16 mieszkańców.

Zabytki

Kościół parafialny św. Katarzyny i Świętej Trójcy

Pałac Wodzickich, siedziba Zespołu Szkół w Tyczynie (Liceum Ogólnokształcącego)

Pomnik Grunwaldu z figurą Matki Bożej ustawiony w 1910 r. w centrum Tyczyna

• Kościół św. Katarzyny i Świętej Trójcy – pierwszy kościół, murowany, został ufundowany przez kasztelana krakowskiego Jana Pileckiego w 1466 . W 1629 r. kościół spłonął wraz z miastem. W latach 1631–1638 został odbudowany przez Mikołaja Kostkę, który dobudował kaplicę św. Stanisława, w której został pochowany. W 1657 r. w czasie węgierskiego najazdu Jerzego Rakoczego, kościół został spalony. Od początku XVIII w. kościół był rozbudowywany, w szczególności przez Jana Klemensa Branickiego w latach 1720–1730 i 1759–1763. W 1727 r. do prezbiterium dobudowano kaplicę św. Trójcy (naprzeciw kaplicy św. Stanisława). W latach 1735–1745 wykonano nowy zespół sześciu murowanych ołtarzy ozdobionych gipsem i mozaikami. Trzy ołtarze – główny, św. Stanisława i św. Trójcy, wzorowane były na rzymskich wzorach, a wykonali je architekci – Jan Henryk Klemm i Gottfried Schulz. Dobudowano też dwie wieże według projektu Jana Henryka Klemma. Sztukaterie wykonał Gottfried Schulz, a freski malował Antoni Herliczka . Z tego okresu pochodzi nowy budynek wikarówki, piętrowa plebania oraz nowe organy. W dniu 26 maja 1782 r. w uroczystość św. Trójcy nowy proboszcz ks. Antoni Betański konsekrował na nowo kościół, któremu nadano potrójne wezwanie: św. Trójcy, Wniebowzięcia Matki Bożej i św. Katarzyny. Kościół jest siedzibą parafii św. Katarzyny, należącej do dekanatu Tyczyn, diecezji rzeszowskiej.
• Pałac Wodzickich wraz z 11 hektarowym parkiem oraz budynki gospodarcze (II. poł. XIX / pocz. XX w.), w stylu historyzującym, eklektycznym. Obecnie w pałacu mieści się Liceum
• Kapliczka św. Jana Nepomucena z końca XVIII w., przebudowana w XIX w.
• Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Tyczyna w 2014 roku.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki – parafia św. Katarzyny w Tyczynie
• Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Tyczynie

Oświata

• Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, do której została włączona Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie
• Zespół Szkół w Tyczynie im. Władysława Orkana
• Szkoła Podstawowa im. Stanisława Staszica w Tyczynie

Sport

W mieście działa klub sportowy MKS „Strug” Tyczyn, rozgrywający mecze na stadionie miejskim. Największym sukcesem klubu jest zdobycie w sezonie 2002/2003 Pucharu Polski na szczeblu wojewódzkim. W mieście znajduje się hala sportowa.

Zobacz też

• Społeczne Muzeum Regionalne w Tyczynie
• Stary cmentarz żydowski w Tyczynie
• Nowy cmentarz żydowski w Tyczynie

Bibliografia

• JerzyJ. Axer JerzyJ. (red.), Polski dyplomata na papieskim dworze. Wybór listów Jerzego z Tyczyna do Marcina Kromera (1554–1585), Warszawa: PIW, 1982 .
• AnnaA. Berdecka AnnaA., Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370. Chronologia i rozmieszczenie, „Przegląd Historyczny”, 65 (4), 1974, s. 593-624 .
• JózefJ. Fajkowski JózefJ., JanJ. Religa JanJ., Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945, Warszawa: Książka i Wiedza, 1981 .
• AdamA. Fastnacht AdamA., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1962 .
• AdamA. Fastnacht AdamA., Tyczyn, [w:] AdamA. Fastnacht, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, t. 3, Kraków: Societas Vistulana, 2002, s. 199–202 [zarchiwizowane z adresu 2023-02-03] .
• AndrzejA. Gliwa AndrzejA., Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), „Prace Historyczno-Archiwalne”, 13, 2003, s. 129–184, ISSN 1231-3335 .
• FeliksF. Kiryk FeliksF., StefanS. Mateszew StefanS., Zarys dziejów Tyczyna do roku 1772, [w:] 600 lat Tyczyna (1368–1968), TadeuszT. Kowalski (red.), Rzeszów: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Rzeszowie, 1973, s. 11–74 .
• Jerzy AntoniJ.A. Kostka Jerzy AntoniJ.A., Kostkowie herbu Dąbrowa, Koszalin: Polimer, 2010, s. 79, 81, 82, 108, 109, 110, 114, 115, 118, 119, 120, 256, 257, ISBN 978-83-89976-40-6 .
• JanJ. Nieciecki JanJ., Tyczyńskie malowidła Antoniego Herliczki, wybitnego malarza dworu Jana Klemensa Branickiego, [w:] Z dziejów Tyczyna i regionu, A.A. Zielecki (red.), Tyczyn 1998, s. 373-401 .
• FranciszekF. Piekosiński FranciszekF., Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1, 1178–1386, Kraków: Akademia Umiejętności, 1876 .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "wolumin".
• FranciszekF. Piekosiński FranciszekF., Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 4, Kraków: Akademia Umiejętności, 1905 .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "wolumin".
• OktawO. Pietruski OktawO., KsaweryK. Liske KsaweryK., Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 13, Lwów: Seyfarth i Czajkowski, 1888 .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "wolumin".
• FranciszekF. Sikora FranciszekF., Pilecki h. Leliwa Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981a, s. 268 .
• FranciszekF. Sikora FranciszekF., Pilecki (Granowski) h. Leliwa Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981b .
• EwaE. Wac EwaE., Kilka uwag o działalności gospodarczej panów z Pilicy w XIV–XVI wieku, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica”, 21 (3), 2004, s. 475-484 .
• Polski słownik biograficzny, t. 11, Wrocław 1964–1965 . Brak numerów stron w książce.

Linki zewnętrzne

• Tyczyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 693 .
• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Tyczyn