Zagórz
49°30′10″N 22°15′43″E/49,502778 22,261944
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Panorama starego Zagórza (2014) | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Data założenia |
1412 | ||
| Prawa miejskie |
1977 | ||
| Burmistrz | |||
| Powierzchnia |
22,39 km² | ||
| Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
13 | ||
| Kod pocztowy |
38-540[2] | ||
| Tablice rejestracyjne |
RSA | ||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |||
Położenie na mapie powiatu sanockiego  | |||
Położenie na mapie gminy Zagórz  | |||
| 49°30′10″N 22°15′43″E/49,502778 22,261944
| |||
| TERC (TERYT) |
1817074[3] | ||
| SIMC |
0953881[4] | ||
Urząd miejski ul. 3 Maja 238-540 Zagórz | |||
| Strona internetowa | |||
| BIP | |||
Zagórz – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zagórz[4][5]. Położony w pobliżu ujścia Osławy do Sanu, na Pogórzu Bukowskim. Leży w dawnej ziemi sanockiej[6].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. krośnieńskiego. W latach 1972–1977 Zagórz był w granicach administracyjnych miasta Sanoka jako dzielnica[7].
Według danych z 1 stycznia 2018 Zagórz liczył 5105 mieszkańców[8].
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Wieś założona w XIV wieku, w roku 1343 była tu już kaplica filialna parafii w Porażu. Pierwsze wzmianki odnotowują osadę o nazwie Sagorsze, Sogorsch do roku 1505 in districto sanociensis. W 1412 roku Zagórz należał do Mikołaja z Tarnawy. W 1490 Zagórz na krótko stał się własnością Piotra Kmity z Wiśnicza starosty spiskiego, potem znów powrócił do Tarnawskich i pozostał w ich rękach do początku XVII wieku. Ostatnim właścicielem Zagórza z rodu Tarnawskich był chorąży sanocki – Stanisław.
Na początku XVII wieku Zagórz znalazł się w posiadaniu Stadnickich. W roku 1710 hr. Jan Adam Stadnicki wojewoda wołyński, zbudował obronny klasztor-twierdzę oo. Karmelitów, od 1713 również jako klasztor szpital dla inwalidów wojennych.
W połowie XIX wieku właścicielami posiadłości tabularnej Zagórz byli Wincenty i Magdalena Rylscy[9]. W 1905 Stanisław Łobaczewski posiadał we wsi obszar 531,7 ha[10]. W 1911 właścicielem tabularnym był Zygmunt Łobaczewski i wspólnicy, posiadający 525 ha[11].
W polskiej literaturze XIX wieku Zagórz oraz klasztor zasłynęły dzięki Zygmuntowi Kaczkowskiemu, który w swoim cyklu powieści pt. Ostatni z Nieczujów opisał znajdujący się w nim legendarny grób Nieczui.
Ogromną szansą na gospodarcze ożywienie Zagórza stało się wybudowanie w 1872 r. linii kolejowej Pierwszej Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej, łączącej Zagórz z przebiegającą z Krakowa do Lwowa przez Przemyśl koleją Karola Ludwika. Dwa lata później otworzenie tunelu w Łupkowie stworzyło połączenie z Przemyśla – przez Zagórz – do Budapesztu. W 1884 r. oddano do użytku Galicyjską Kolej Transwersalną z odcinkiem z miejscowości Stróże (obecne woj. małopolskie) do Nowego Zagórza. W związku z rozbudową kolei w Zagórzu wyrosło osiedle kolejarskie. Wówczas Zagórz był węzłem kolejowym o dużym znaczeniu, przy jego obsłudze pracowało ok. 3000 kolejarzy.
Z inicjatywy dra Józefa Galanta powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (jako jedna z pierwszych sekcji w Galicji), a w 1911 r. pierwszy zastęp harcerski.
W okresie walk polsko-ukraińskich w roku 1918 w Zagórzu zorganizował się Komitet Obrońców Węzła Zagórskiego, składający się z kolejarzy oraz członków Sokoła. W tym też okresie zagórscy kolejarze we własnym zakresie zbudowali dwa pociągi pancerne: „Gromobój” i „Kozak” które utrzymywały „porządek” na odcinku linii kolejowej Zagórz – Szczawne – Komańcza – Łupków.
-
Panorama Zagórza, przed 1936 -
Panorama Wielopola, przed 1936 -
Osława i ruiny klasztoru, 1939 -
Ruiny klasztoru, około 1905
1 września 1939 – powstał w Zagórzu Ochotniczy Pluton Samoobrony w celu ochrony linii kolejowej, którego członkowie wspierali m.in. ewakuację ludności. Walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Łukoskiego.
Wiosną 1941 roku stacjonujący w Zagórzu żołnierze słowaccy wykuli w skałach w wąwozie przy linii kolejowej prowadzącej do Łupkowa wielki herb Słowacji. Pomimo nietrwałego podłoża (piaskowiec) wciąż widoczne są jego pozostałości.
W Zagórzu działała w czasie wojny Placówka Zagórz nr X. OP-23, AK, którą dowodził Alojzy Bełza ps. „Alik” od V 1943 do I 1944, prowadząc działalność dywersyjną i sabotażową. W konspirację zaangażowani była – Olga Sulimirska, właścicielka dworu w Zasławiu (gdzie był obóz pracy przymusowej dla Żydów; około 10 000 z nich hitlerowcy wymordowali w pobliskim lesie – jest tam tablica pamiątkowa) i rodziny Krasickich i Gubrynowiczów a ich zameczek, przy drodze do Poraża, był ważnym ogniwem akowskiej konspiracji w Obwodzie Sanok. Proboszcz – ks. Władysław Wójcik – za pomoc udzielaną dla AK i uciekinierom został aresztowany i wywieziony do Oświęcimia. Od stycznia 1944 r. placówką tut. AK dowodził ppor. Stanisław Żebrowski „Zebra”.
13 września 1944 r. wieś została opanowana przez oddziały radzieckie wchodzące w skład 30 i 107 korpusu armijnego 1 armii gwardii[12].
Kwatera zmarłych żołnierzy Armii Czerwonej w miejscowym szpitalu polowym (budynek dworca PKP Nowy Zagórz) znajduje się nieopodal przy szosie głównej.
W latach 1945–1947 Zagórz, ze względu na silny posterunek MO i stacjonujące przy stacji kolejowej oddziały wojskowe, był schronieniem dla wielu mieszkańców okolicznych wiosek przed atakami nacjonalistów ukraińskich z OUN-UPA. Na miejscowym cmentarzu parafialnym utworzono kwaterę wojskową, w której pochowano 110 żołnierzy Wojska Polskiego poległych w walkach z UPA w powiecie sanockim[13].
W 1972 Zagórz wraz z kilkoma sąsiednimi miejscowościami (które dziś stanowią jego osiedla) przyłączono do Sanoka[14]. 1 lutego 1977 Zagórz uzyskał status miasta[15].
Osiedla administracyjne miasta
[edytuj | edytuj kod]
W mieście jest 11 osiedli, będących jednostkami pomocniczymi gminy:
- Dolina
- Leska Góra
- Nowy Zagórz
- ODJ (Osiedle domków jednorodzinnych)
- Pod Klasztorem
- Skowronówka
- Stary Zagórz
- Wielopole
- Zasław Bloki
- Zasław za Torami
- Żabnik
Religia i obiekty sakralne
[edytuj | edytuj kod]
- Świątynie i parafie
- Klasztor Karmelitów Bosych
- Cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła w Starym Zagórzu i parafia prawosławna św. Michała Archanioła w Zagórzu
- Cerkiew św. Archanioła Michała w Wielopolu i parafia greckokatolicka pw. św. Archanioła Michała w Wielopolu
- Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i parafia Wniebowzięcia NMP w Zagórzu
- Kościół Świętego Józefa Rzemieślnika w Nowym Zagórzu i parafia św. Józefa Rzemieślnika w Nowym Zagórzu
- Kaplica filialna rzymskokatolicka pw. Miłosierdzia Bożego w Zasławiu
- Cmentarze
Transport
[edytuj | edytuj kod]
- Stacje kolejowe
- Linie kolejowe
- Drogi
Turystyka i zabytki
[edytuj | edytuj kod]
Jest to jedno z dogodniejszych (oprócz Sanoka, Leska i Ustrzyk Górnych) miejsc dla rozpoczęcia wyprawy w Bieszczady. Przy dworcu PKS zatrzymują się prywatne busy, które mogą w sezonie dowieźć w głąb Bieszczadów, przeważnie dużą obwodnicą bieszczadzką w kierunku Wetliny. Na wzgórzu Mariemont (15 min drogi od dworca) nad Osławą warto zobaczyć ruiny XVIII w. klasztoru-warowni OO. Karmelitów, jeden z ciekawszych zabytków południowo-wschodniej Polski. Innym godnym uwagi zagórskim obiektem zabytkowym jest kościół parafialny Wniebowzięcia Matki Bożej, zbudowany w połowie XVIII w. Warto również obejrzeć (obecnie prawosławną) cerkiew filialną św. Michała Archanioła z 1836 oraz młodszą od niej, cerkiew greckokatolicką w Wielopolu z 1865, odbudowaną w 1939 (południowa część Zagórza – kierunek Komańcza). Obecnie obok cerkwi prowadzi szlak zielony, z którego tuż za nią roztacza się piękny widok na ruiny klasztoru na tle Gór Słonnych. Inny godny uwagi punkt widokowy to wzgórze tzw. Skowronówka. Z jej szczytu doskonały widok na dolinę Osławy, klasztor i Góry Słonne. Na Starym Cmentarzu w Zagórzu znajduje się kaplica grobowa z 1840 wzniesiona przez Truskolaskich, remontowana w 1933 przez barona Gubrynowicza. W kaplicy znajduje się krypta Bronisława Ludwika Gubrynowicza (zm. 1933), profesora Uniwersytetu Warszawskiego, członka Akademii Umiejętności w Krakowie. Ponadto w mieście interesujący jest kompleks skoczni narciarskich Zakucie.
Edukacja
[edytuj | edytuj kod]Szkoły podstawowe
[edytuj | edytuj kod]- Szkoła Podstawowa nr 1 im. św. Kazimierza królewicza
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Pawła II
Gimnazja
[edytuj | edytuj kod]- Gimnazjum w Zagórzu im. Prymasa Tysiąclecia Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Osoby związane z miastem
[edytuj | edytuj kod]- Honorowi obywatele
W 1999 tytuł Honorowego Obywatela Miasta i Gminy Zagórz otrzymał papież Jan Paweł II[16]. Tytuły Honorowego Obywatela Miasta Zagórz otrzymali: w 2000 ks. kan. Eugeniusz Dryniak, w 2005 Andrzej Kołodziej[17].
Współpraca międzynarodowa
[edytuj | edytuj kod]
Ponadto miasto współpracuje ze szwajcarską gminą Villars-sur-Glâne[20].
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Według danych z 31 grudnia 2014 r. miasto miało 5073 mieszkańców[21].
- Piramida wieku mieszkańców Zagórza w 2014 roku[8].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Landkreis Sanok
- Krzyż Milenijny w Zagórzu
- Łysa Góra
- Zagronie
- Kompleks skoczni narciarskich w Zagórzu
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Raport o stanie gminy Zagórz za rok 2020 [online], Biuletyn Informacji Publicznej, 31 maja 2021, s. 7 [dostęp 2021-07-24] (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1578 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ Rejestr TERYT [online], Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2022-10-18].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ „Rocznik Województwa Rzeszowskiego”, tom III, red. Marian Aleksiewicz. Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki, Rzeszów 1963, s. 62–63.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 43, poz. 274
- ↑ a b Zagórz w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 252.
- ↑ Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 405.
- ↑ Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 24.
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945” , Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, str. 393
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 966, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
- ↑ Dz.U. 1972 nr 43 poz. 274. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 6 października 1972 r. w sprawie zmiany granic miasta Sanoka w województwie rzeszowskim.. isap.sejm.gov.pl. [dostęp 2014-03-12].
- ↑ Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986, s. 226.
- ↑ Honorowi Obywatele Miasta i Gminy. W: Zbigniew Osenkowski: Zagórz nad Osławą. Z dziejów miasta i gminy. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2006, s. 299. ISBN 83-922799-6-4.
- ↑ Honorowi Obywatele Miasta i Gminy. W: Zbigniew Osenkowski: Zagórz nad Osławą. Z dziejów miasta i gminy. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2006, s. 302. ISBN 83-922799-6-4.
- ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2014-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-19)].
- ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2014-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-19)].
- ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2014-01-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-19)].
- ↑ Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2014 r. (strona 88). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2015-07-13.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zagórz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 262.
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
|
| Miejscowości gminy |
| ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostki pomocnicze gminy |
|
