Marsèja

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Marsèja o Marsija (Marseille an fransèis, Marselha an provensal) a l'é na sità dla Fransa, capleugh dla region Provensa-Alp-Còsta Asura e dël dipartiment dle Boche ëd Ròno.

A resta an sla còsta ëd Provensa (Gòlf dël Lion) al sènter ëd n'ansen ancassià trames a caden-e 'd montagne calcarie: a òvest la caden-a dl'Estaque, a nòrd l'autipian dla Nerthe e la montagna dla Stèila, a est le colin-e d'Allauche e la caden-a dla Sainte-Baume.
Dëdnans a la sità, antra ponta Méjean e ponta dla Crosëtta, as treuvo j'ìsole Ratonneau, Pomègues e Endoume.

A conta 839.043 abitant ^[1] (un milion e mes s'as conta 'dcò l'àrea metropolitan-a) e a l'é la tersa aglomerassion urban-a dla Fransa, dòp Paris e Lion.

Stòria

La fondassion

A l'é stàita fondà vers ël 600aGC da 'd colon grech (focèis), ansima a l'atual colin-a ëd San Lorens, e a l'é tòst ëvnùa bonstasenta. Massalia (an latin Massilia) amponendse an sj'etrusch e ij cartaginèis a l'é rivà tòst a avèj na gròssa potensa comersial ant l'àrea mediterania, fondand dij banchet comersiaj an sla còsta nòrd-oriental (Hyères, Antibes, Nissa Marìtima). Ij sò marin a l'han viagià arlongh le còste d'Iberia fin-a a passé la strèita ëd Gibiltèra.

Marsèja roman-a

Dal II sécol aGC Marsèja as alìa con Roma për loté contra ij pirata ligurin ch'a ravagiavo dal mar e ij bàrbar ch'a tacavo da tèra.
Goernard soa autonomìa, as diciara neutral durant le guère sivile ch'a bolverso la Repùblica a soa fin. Tutun a acheuj Domissi, partisan ëd Pompeo, e për sòn a l'é assedià da Céser. A arzist bin, ma a la fin a dev rend-se.

La sità a oten lë statù ëd sità federà e ëd privilege amportant. A l'é gropà a Roma, ma pa tutafàit anfeodà. Ant ël II sécol a adòta ël regim munissipal roman.

La sità a l'é assedià dël 309 da l'amperador Costantin.

Marsèja cristian-a

Con lë strument ëd Milan dël 313, Costantin a conced la libertà ëd cult ai cristian. La prima mension d'un vësco a Marsèja a l'é dl'ann apress, ma ël cristianésim a l'era anreisasse bin prima ëd costa dàita.

L'Età ëd mes

Drocaje l'Amper roman, Marsèja a resta an prosperità e duverta an sël mond, nen vàire tocà da j'ondà bàrbare ch'a frapo la Provensa ant ij sécoj VI e VII.

Al prinsipi dël sécol ch'a fà VIII, con j'àrabo ch'a l'han passà ij Pirené e a rivo al Ròno, Marsèja as lìbera da la tua dij franch. Për goerné soa autonomìa e trové 'd neuv ësboch comersiaj, as alìa con ij sarasin.

Dël 923 l'abassìa ëd San Vitor a l'é ravagià.

A la fin dël sécol ch'a fà X Gulielm ël liberator a tapara via ij sarasin da 'n Provensa. La sità a ancamin-a a arnasse dantorn a l'abassìa ëd San Vitor.

L'época dle crosià

A parte da la fin dël sécol ch'a fa XII Marsèja a fonda dij banchet comersiaj an Tèra Santa. A conòss në stragròss dësvlup demogràfich.
Dël 1229 as arvira contra sò vësco. Ij drit e ij privilege monàstich a son abolì e la rica classa dij mërcant a ven a pijesse ël podèj real: a l'é la Repùblica marsejèisa.

J'Angiò

Dël 1262 Carl d'Angiò, cont ëd Provensa, a riess a stabilì soa autorità an sla sità, ma ij sò sucessor a son anteressà 'd pi a l'arconquista dël regn ëd Nàpoli che a la sità-midema. Ij rich mërcant a arpijo ël podèj, ma ij pirata genoèis e catalan a anfesto le còste.
Ant ël luj 1348 a-i riva ant ël pòrt la pest nèira. La popolassion, stimà a 25.000 përson-e ant ël sécol ch'a fà XIII, a sbassrà a la mità a la fin dël sécol ch'a fà XIV.

Ant ël novèmber 1423 ij catalan, mnà da Alfons V d'Aragon-a, a dësbarco e a ravagio la sità.

L'arcostrussion

La sità as arpija an pressa.
Dël 1447, Jacques Coeur, arzentié dël re, a jë stabiliss soa flòta e a fà 'd Marsèja ël sènter prinsipal ëd soe atività comersiaj, prima localisà a Montpellier.

Ël passage a la Fransa

Dël 1481 la sità e la Provensa a passo për testament a Luis XI e a son riunìe a la coron-a 'd Fransa.

L'Arnassiment

Marsèja a torna a esse un pòrt ëd guèra e na base militar avansà durant le guère d'Italia dal 1494 al 1559.
Dël 1524 Carl Quint a fà assedié la sità, ma la popolassion a ten testa a j'amperiaj. Cossient dël privo, Fransesch I a ameliora le difèise an fabricand ël castel d'If. N'àutr assedi ëd Carl Quint a faliss dël 1536.

Le guère ëd religion

Marsèja a resta fòra da le guère ëd religion. Tutun, dël 1589 la sità a diciaira soa ostilità a Enrich IV; as buta da la part dël partì catòlich dla Lija e as conced al capitani d'armèja Charles de Casaulx, ch'as fà elege prim cónsol dël 1591. Apress l'abiurassion d'Enrich IV dël 1593 Casaulx a resta isolà; a goerna con ël teror e a ciama la Spagna an agiut. A l'é sassinà ai 17 ëd fërvé 1596 e la sità a acheuj ël duca ëd Guise coma un liberator.

Ël regn ëd Luis XIV

Luis XIV a batiss ël fòrt San Nicòla, simétrich al fòrt San Gioann ch'a armontava al sécol ch'a fà XV. A fà fabriché un neuv arsenal e dësblé ij rampar, malgré l'ostilità general.

Dël 1720, sinch agn apress la mòrt ëd Luis XIV, Marsèja a l'é frapà da la dariera gròssa epidemìa ëd pest dl'Ossident.
Prima dlë s-ciòp ëd l'Arvolussion, Marsèja a l'era dventà la tersa sità 'd Fransa për popolassion, con 120.000 abitant. Ël podèj a l'era ant le man ëd na cita oligarchìa, ch'a vivìa ant ij quarté neuv e arios, antant che ël pòpol a restava ambaronà ant la sità veja e an sle colin-e, dzorvivend grassie a le rej ëd solidarità.

L'Arvolussion

Ant ël mars dël 1789, l'aument dij pressi dël gran a fà s-ciopé ëd batibeuj, ch'as trasformo an arvira contra la fiscalità local. Ël particolarism provensal, mai d'autut dëstiss, a arnass. Mirabeau a l'é acujì an trionf e a riess a calmé la sità, giumaj goernà da 'n consèj.
Dël 1790, con la prèisa dij fòrt e la liberassion dij përzoné dël castel d'If, ij marsejèis a ambrasso j'ideaj dl'Arvolussion fransèisa.

Marsèja a arfuda ël sentralism ëd la Montagna e as rangia dala part dij girondin. Sòn a provochërà l'arvangia dij giacobin ant ël 1793. Për un curt perìod, a Marsèja a-j gavo fin-a ël nòm e a dventa la Sità sensa nòm.
Dël 1799 Marsèja a seurt da la tormenta arvolussionaria avenda përdù tuti ij sò privilege munissipaj.

Ël dësvlup modern

Sota la Restaurassion (1824-1830) ël pòrt a artreuva tuta soa atività e ël tràfich antërnassional a arpija.

La stòria dël dësvlup modern ëd Marsèja a peul fesse armonté a la conquista d'Algerìa dël 1830, cand la Fransa a l'ha anviarà na sistemàtica polìtica colonial.

Ij travaj dël second Amper

Durant la monarchìa ëd luj e ël second Amper as dësrolo ëd gran travaj d'urbanism e d'ambeliment. Dël 1848 a l'é la costrussion dla stassion San Carl; ël pòrt ëd la Joliette a duverta dël 1853. Ancor d'ës perìod a son Nòstra Sgnora dla Vardia (1853-1870), ël palass ëd la Borsa (1860), palass Longchamp (1862-1869).

Favorìa ëdcò dal duvertesse dël canal ëd Suez (1869), la sità che dël 1851 a l'avìa 150.000 abitant a l'ha ardobià soa popolassion an apopré vint'agn, ancaminand un process ëd chërsùa demogràfica ch'a continuërà bele che con la crisi greva dj'agn 1930 e ij bolversament provocà da la sconda guèra mondial.

Ël perìod contemporani

Dël 1906 Marsèja a òspita la prima esposission colonial, ch'a duverta ai 14 d'avril.

A l'ancamin dla sconda guèra mondial a dventa l'abrì ëd vàire anteletuaj, fin-a a l'ocupassion alman-a dël 1942.
La varnison alman-a as rend ai 28 d'ost 1944.

Dël 1962 la sità a dev fé front a le dësfide dla decolonisassion e a l'artorn dij rampatrià d'Algerìa: an 450.000 a passo për sò pòrt, dont un ters as fërma për anstalesse.

Ant j'agn 1970 Marsèja a argistra na montà ëd xenofobìa e ëd crìmen rassista.

Conomìa

Ël pòrt

Pòrt prinsipal dël Mediterani, quart pòrt d'Euròpa për tràfich apress Rotterdam, Anversa e Amborgh, Marsèja a l'é a lë sboch d'un gròss semi-sercc ëd region motobin amportante da na mira conòmica ch'a gràvito an sla granda via d'eva ëd Ròno. La prosperità dla sità a l'é sempe stàita gropà al dësvlup dj'atività comersiaj.
A l'época dl'amper colonial fransèis a l'avìa ël ròl ëd pòrta d'Orient për ij sò tràfich con ij pais leugn ëd l'Asia. Apress la sconda guèra mondial a l'ha operà na conversion conòmica radical ch'a l'ha përmetuje dë dventé pòrt petrolìfer ëd prim pian con na tèra 'd dré ch'a sorpassa motobin le dimension regionaj.

Ël tràfich dël pòrt a l'é fàit pì d'amportassion (dzortut petròli, fruta e ortaje, cafè e coton) che d'esportassion (dzortut prodot petrolìfer, semi-travajà siderùrgich, angign e utiss mecànich, derivà chìmich).

Ël tràfich anual dij passagé a l'é d'apopré doi milion ëd përson-e e Marsèja a arzulta ël quint pòrt ëd crosiera an Mediterani.

J'àutre atività

Antra j'atività andustriaj pì gropà a la tradissional fonsion dla sità a-i son cole dij cantié, ch'a l'han cissà lë spantiesse ëd setor sussidiari: produssion ëd motor marengh, turbin-e e via fòrt. Gropà a l'amportassion ëd materie prime a son le rafinerìe e j'andustrie petrolchìmiche, cole chìmiche, l'andustria dël bòsch e cola dël papé, j'andustrie téssij. Ës compless andustrial ant ij prinsipaj setor produtiv a l'ha përmetù un bon dësvlup dj'andustrie dij metaj, metalmecàniche, eletròniche e alimentar për la produssion ëd ben ëd consum.

Urbanism

Marsèja a l'é formà da 111 borgh, argropà an 16 sircoscrission.

La strutura urbanìstica dla sità a l'ha a sò cheur doe stra prinsipaj ch'a tajo la sità ancrosiandse a àngol drit an corëspondensa dël sènter dl'abità. Un-a, Belsunce, a l'é longa pì che 8 chilòmeter e a cor da nòrd-nòrd-òvest a sud-sud-est, da la stassion d'Arenc fin-a a Mazargues; l'àutra, d'anviron 2 chilòmeter, a l'é l'arnomà Canebière, ch'a gionz ël vej pòrt con ij quartié andoa a son argropà le fonsion diressionaj e aministrative e ch'a marca un termo simbòlich antra la part sud, borzoà, e cola nòrd, popolar..