Matemática Ensino Fundamental PDF
Matemática Ensino Fundamental PDF
Matemática Ensino Fundamental PDF
P o r q u e e s tu d a r M a te m á tic a ? P a ra q u e e la s e rv e ? C e rta m e n te v o c ê já s e fe z e s s a p e rg u n ta . A M a te -
A Matemática e o dinheiro
Uma d a s p rim e ira s e m a is im p o rta n te s a p lic a ç õ e s d a M a te m á tic a p a ra q u a lq u e r c id a d ã o é o tra to
M as não é s ó is s o . D e v e m o s ta m b é m e n te n d e r a s fa m o sa s p o rc e n ta g e n s . M u ito s im p o s to s e
lh a d o r paga à P re v id ê n c ia é um a p o rc e n ta g e m d o s e u s a lá rio .
la s d e R $ 2 0 ,0 0 . Q ue c á lc u lo s d e v e re m o s fa z e r p a ra e s c o lh e r a m e lh o r opção p a ra e ssa c o m p ra ?
p a ra p o d e rm o s fa z e r p re v is õ e s e to m a r d e c is õ e s .
F re q ü e n te m e n te o u v im o s re s p o s ta s a s s im :
te lh a s , a z u le jo s , e tc . p o s s u e m ta m b é m s u a s p ró p ria s m e d id a s . M esm o a s lâ m p a d a s tê m s u a s m e d i-
A Matemática e os gráficos
G rá fic o s sã o fo rm a s d e a p re s e n ta r a o le ito r in fo rm a ç õ e s p o r m e io de um desenho. E le s e s tã o p re -
s e n te s em jo rn a is , re v is ta s , m a n u a is d e a p a re lh o s e lé tric o s e a té em a lg u n s ró tu lo s d e ó le o de
c o z in h a .
dados fo ra m re u n id o s e d iv id id o s em q u a tro fa ix a s :
A - m e n o re s de 2S anos
B - de 2S a 3S anos
C - de 36 a 46 anos
D - m a io re s de 46 anos
D 73%
C 20%
O o u tro e x e m p lo q u e d a re m o s vem d a c o z in h a . E m a lg u m a s m a rc a s d e ó le o já a p a re c e m g rá -
GORDURA SATURA DA
óleo de canolo 5%
óleo de girassol 11%
óleo de milho 73%
óleo de olivo 74%
óleo de soja 15%
margarina 18%
banha 41%
gordura de manteiga 66%
liz a d a , m e lh o r p a ra a saúde.
14 AULA 1
tã o d e p rá tic a .
cas de pneus e a s re v is õ e s d o s v e íc u lo s .
d e m a n e ira que a te n d a d a m e lh o r fo rm a p o s s ív e l a o s a lu n o s .
de um a á rv o re de cabeça p a ra b a ix o .
Aeriên",~
Ci) 0 ~
A\ A\ A\
Feijão Milho Soja Arroz
!1\
~(@l000 0 00 0 êI0 0
16 AULA 1VUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
V o c ê v a i e x p lo ra r e s s a c a p a c id a d e q u e a M a te m á tic a te m d e o rg a n iz a r o p e n s a m e n to . A M a te -
ta n te , m as não é tu d o .
te v e b o a s e x p e riê n c ia s com e la . T a lv e z , n a e s c o la , o s e x e rc íc io s q u e lh e d e ra m p a ra re s o lv e r p a re -
M as você deve le v a r e m c o n ta a lg u m a s c o is a s .
re s o lv e r e q u a ç õ e s , e d e fó rm u la s . N a re a lid a d e , o q u e d á p o d e r e e n c a n to , à M a te m á tic a s ã o a s id é ia s .
V o c ê te m d e s a b e r a lg u n s c o n c e ito s b á s ic o s p a ra p o d e r d e s e n v o lv e r s u a s id é ia s .
s e u d ia -a -d ia .
•••
•• • ••••• •••••••••••
• •••••••
••••• • • • • •••
•••••••
• ••••••••••••••
•• •• • • • •
•••••••••••••••••
•• •••••
••• ••• •••••••
T e n te fa z e r essa c o n ta g e m de o u tro s m odos e re g is tre , p e lo m enos, d o is que você achar
in te re s s a n te .
d iv e rs a s s itu a ç õ e s .
A lé m d is s o , o u s o d o s a lg a ris m o s 1 , 2 , 3 , 4 , S , 6 , 7 ,8 ,9 e O p a ra re p re s e n ta r nossas c o n ta g e n s
com o a n d a r, fa la r o u c o rre r.
g a r a o p ro c e sso d e c o n ta g e m .
q u e , a té h o je , e x is te m g ru p o s que desconhecem o s n ú m e ro s q u a s e p o r c o m p le to . C om o e x e m p lo ,
d e q u a tro , tu d o se c o n fu n d e em s u a m e n te .
18 AULA2LKJIHGFEDCBA
E x p e rim e n te . O lh a n d o ra p id a m e n te p a ra a s fig u ra s a b a ix o , re sp o n d a :
n ú m e ro s.
A in v e n ç ã o d o s n ú m e ro s e s tá re la c io n a d a a s itu a ç õ e s p rá tic a s e ú te is d e c o n ta g e m no nosso
d ia -a -d ia . C om o e x e m p lo s , te m o s o s p a s to re s , que, no fim d o d ia , q u a n d o re c o lh ia m o s re b a -
ta d o p a ra a a ld e ia .
Todos os passageiros estão sentados e Todos os assentos estão ocupados e Todos os assentos estão ocupados e
existem lugares desocupados: há m e n o s existem passageiros em pé: há m a i s não existem passageiros em pé: há t a n t o s
passageiros d o q u e assentos. passageiros d o q u e assentos. passageiros q u a n t o assentos.
g e iro re la c io n a m o s um a s s e n to , sem u s a r a c o n ta g e m .
F oi sem d ú v id a g ra ç a s a e s s e p rin c íp io , is to é , à c o rre s p o n d ê n c ia um a u m , q u e d u ra n te m u i-
A necessidade de registro
V a m o s v e r o e x e m p lo de um p a s to r q u e g u a rd a se u re b a n h o d e c a r n e ir o s to d a s a s n o ite s num a
c a v e rn a . S ã o S S a n im a is , p o ré m o nosso p a s to r n ã o s a b e c o n ta r . E le s ó s a b e q u e h á " m u ito s " c a r-
n e ir o s . M a s , à n o ite , se m p re é p r e c is o v e r if ic a r se o re b a n h o to d o f o i r e c o lh id o .
.. U m d ia , e le te m um a id é ia . S e n ta - s e à e n tr a d a d a c a v e rn a e f a z e n tr a r o s a n im a is , um a um .
C om um a p e d ra a f ia d a , fa z u m e n ta lh e num osso cada vez que um c a r n e ir o p a s s a à s u a f r e n te .
C om a passagem d o ú ltim o a n im a l, e le te r á f e ito e x a ta m e n te S S e n ta lh e s . A g o r a , s e m d if ic u ld a d e ,
p o d e v e r if ic a r se o re b a n h o e s tá o u n ã o c o m p le to .
T o d a v e z q u e v o lta r d o p a s to , f a r á o s c a r n e ir o s s e g u ir e m um p o r u m , c o lo c a n d o o dedo em
um ta lh o d e c a d a v e z . S e so b ra r a lg u m ta lh o , quando to d o s o s a n im a is tiv e r e m passado, é p o r-
q u e a lg u m se p e rd e u ; s e n ã o s o b r a r , tu d o v a i b e m . S e n a s c e r a lg u m f ilh o te , b a s ta r á f a z e r u m ta lh o
a m a is n o p e d a ç o de osso.
A organização da contagem
ÉMLKJIHGFEDCBA
n a tu ra l u s a rm o s m a rc a s p a ra fa z e r u m a c o n ta g e m . A s c iv iliz a ç õ e s a n tig a s , com o a e g íp c ia , a
re g is tra r a s c o n ta g e n s .
N o in íc io , os povos a n tig o s re g is tra v a m os nove p rim e iro s n ú m e ro s p e la re p e tiç ã o d e tra ç o s
v e rtic a is , d o s e g u in te m odo:
1 2 3 4 5 6 7 8 9
te s p a ra fa c ilita r s u a v is u a liz a ç ã o .
a c o n ta g e m d e a lg u m a c o is a .
ç o s c o rre s p o n d e n te s a o s p e d id o s , p ro c e d e n d o d a s e g u in te fo rm a :
p e lo c o m e rc ia n te .
Atividades
Faça no seu caderno.
1. Q u a n to s q u a d ra d o s h á n e s ta fig u ra ?
22 AULA 2 QPONMLKJIHGFEDCBA
2. Q u a n to s c a m in h o s d ife re n te s você te m p a ra ir d e A a té B , c a m in h a n d o só
p a ra b a ix o ?
3. Fazendo d e c o n ta q u e v o c ê n ã o s a b e c o n ta r, v e rifiq u e o q u e h á m a is : q u a d ra -
d o s lis tra d o s o u b ra n c o s?
4. C ite s itu a ç õ e s d e s u a v id a e m q u e v o c ê u s a a c o n ta g e m .
d o jo g o , e s ta s e rá a a n o ta ç ã o d o p a p e l:
t
CRISTINA JOÃo·j
r2Jr2JL 001
a) Q uem ganhou o jo g o ?
c) E ]o ã o ?
6 . Q u a n to s q u a d ra d o s h á n e s ta fig u ra ?
7 . Q u a n to s triâ n g u lo s h á n a fig u ra ?
1 1 . C o n tin u e a s s e q ü ê n c ia s :
a) 12, 17, 22, r •••••••••• , ••••••••••
o q u e v o c ê e n te n d e p o r: " F u la n o é um z e ro à e sq u e rd a "?
E sc re v a o n ú m e ro q u e e s tá re p re s e n ta d o em c a d a q u a d ro .
OJ OJ
• ••
OJ OJ
111 O JO J
OJ
O b se rv e o q u a d ro a b a ix o .
- Q u e n ú m e ro e s tá re p re s e n ta d o n e le ?
- Q u a l é o a lg a ris m o das dezenas d e sse n ú m e ro ?
- Q u a n ta s dezenas e s tã o c o n tid a s nesse n ú m e ro ?
ra m o rig in a n d o a s g ra n d e s c iv iliz a ç õ e s .
e tc . H o u v e , a s s im , m a io r tro c a d e c o n h e c im e n to s e, com o c o n s e q ü ê n c ia d e s s e d e s e n v o lv im e n to ,
s u rg iu a e s c rita . .
o s is te m a n u m é ric o e g íp c io
Q u a s e tu d o que sabem os s o b re o s is te m a e g íp c io d e e s c rita n u m é ric a s e e n c o n tra n o P a p iro A h m e s .
E s te d o c u m e n to a n tig o c o n té m p ro b le m a s d e M a te m á tic a e n v o lv e n d o a s s u n to s d o d ia -a -d ia , ta is
c o n s id e ra d o um n ú m e ro m u ito g ra n d e .
E le s e s c re v ia m o s n ú m e ro s usando o s s e g u in te s s ím b o lo s :
SíMBOLO I (\ e ! ) ~ f
VALOR 7 70 700 7000 70000 700000 7000000
V e ja c o m o o s e g íp c io s e s c re v ia m a lg u n s n ú m e ro s:
quinze
(\ 111
11
(\(\(\11
quarenta e dois
(\
cento e vinte
~ (\ (\
26. AULA 3 VUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Atividades
Faça no seu caderno.
1. T e n te e sc re v e r e s te s n ú m e ro s no s is te m a e g íp c io :
a) 18
b) S2
c) 123
O s is te m a d e n u m e ra ç ã o ro m a n o te m s e te s ím b o lo s .
v x l C D ('li
V e ja c o m o o s ro m a n o s e s c re v ia m a lg u n s n ú m e ro s:
lU = 3, porque 1 + 7 + 1 = 3
XX = 20, porque 70 + 70 = 20
e sq u e rd a ):
IV = 4, porque 5 - 1 = 4
XL = 40, porque 50 - 10= 40
M A T E M Á T IC A 27
Q uando a p a r e c ia m d o is s ím b o lo s d if e r e n te s e d e m a io r v a lo r v in h a a n te s , s o m a v a m s e u s v a lo r e s :
vn = 7, porque 5 + 7 + 1 = 7
XXV, = 26, porque 10+ 10 + 5 + 1 = 26
N o s is te m a d e n u m e r a ç ã o ro m a n o , a c o n ta g e m ta m b é m é f e ita d e d e z e m d e z . O b s e r v e q u e o s s ím b o -
lo s X , C e M in d ic a m q u e a c o n ta g e m é f e ita p o r a g r u p a m e n to s d e d e z . O s s ím b o lo s V , L e D s ã o u s a d o s
p a r a s im p lif ic a r a e s c r ita : p a r a r e p r e s e n ta r c in q ü e n ta , é m a is f á c il u s a r o s ím b o lo L do que X X X X X .
Atividades
Faça no seu caderno.
2 . T e n te e s c r e v e r e s te s n ú m e r o s n o s is te m a ro m a n o :
a) 8
b) 17
c) 5 6
r
q z , 'L
,
SÉCULO IX
J( C i) O
"I
(indiano) ~ ~
SÉCULO X 1 ., { ~ '\f b 1 8 D
(europeu)
1J y
SÉCULO XIV
(árabe ocidental) t C(
6 1 & ~ O
SÉCULO xv
r r-
(árabe oriental)
SÉCULO XV
(europeu)
t
,
'--. -. J
i
4 5
o
'"
6
v
~
1\
8 ,. ,
'\ •
SÉCULO xx
(algarismo de calculadoras • C ~ LI Czs t:
O
I I~
'-'
O
-'
.-.
I_I
e relógios digitais) • •
28 AULA 3 WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
v a lo r d a p o .s iç ã o d o s s ím b o lo s .
o uso do zero
E s ta m o s tã o a c o s tu m a d o s com o z e ro q u e n ã o s e n tim o s d ific u ld a d e em pensar com e le . M a s n e m
O s n ú m e ro s fo ra m c ria d o s p e lo s h o m e n s p a ra a ju d á -lo s n a s c o n ta g e n s q u e s u rg ia m n o d ia -a -d ia .
d e c e rto o b je to em um a c o n ta g e m : o O (z e ro ).
Atividades
Faça no seu caderr o.
bém o s a lg a ris m o s ro m a n o s.
Aprendendo agrupar
P a ra c o n ta r o b je to s , é m u ito p rá tic o fo rm a r g ru p o s. P o r is s o , m o s tra re m o s e x e m p lo s com cubos
Cubo
fiz e m o s a s e g u ir:
M A T E M Á T IC A 29
Exemplo 1TSRQPONMLKJIHGFEDCBA
PLACAS BARRAS
DE 700 DE70 CUBOS
4 7
Q u a n to s cubos te m o s a o to d o ? F á c il. C e n to e q u a re n ta e s e te (1 4 7 ) c u b o s .
P a ra d is p o r o s o b je to s n o q u a d ro , o n ú m e ro d e c a d a tip o n ã o p o d e s e r m a io r q u e 9 .
Exemplo 2
O b se rv e a g o ra a c o n ta g e m de um a o u tra q u a n tid a d e de cubos.
PLACAS BARRAS
DE 7 0 BARRAS DE70 CUBOS
2 O 3
Q u a n to s cubos te m o s a o to d o ?
O q u a d ro m o s tra q u e te m o s 2 0 3 (d u z e n to s e trê s ) c u b o s .
30 AULA 3 YXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Q u a n d o ~ s c re v e m o s 2 0 3 , o s ím b o lo O (z e ro ) in d ic a q u e n ã o h á b a rra s d e 1 0 . C la ro q u e , e m v e z d e s s e
n ã o im p o rta ; e s ta ría m o s , d o m e s m o m o d o , u s a n d o um s ím b o lo p a ra o n a d a , is to é , p a ra d iz e r q u e
n ã o h á b a rra s d e 1 0 .
Atividades
Faça no seu caderno.
5. a) P a ra fa z e r u m a b a rra , q u a n to s cubos devo te r?
c) Em 1 m ilh a r, q u a n ta s u n id a d e s há?
Podem os a in d a re u n ir 1 0 p la c a s p a ra fo rm a r um g ra n d e cubo.
6. C o m p le te :
E n tã o , c a d a u m d o s a lg a ris m o s o c u p a u m a p o s iç ã o , is to é , u m a o rd e m n o n ú m e ro . P o r e x e m p lo :
3 4 te m duas o rd e n s
1 5 0 7 te m q u a tro o rd e n s
p o s iç ã o d o a lg a ris m o e e le m u d a d e v a lo r.
M A T E M Á T IC A 31
O b se rv e o v a lo r d o a lg a ris m o 5 em cada n ú m e ro :
Em 2 5 , v a le 5 u n id a d e s
Em 5 3 7 , v a le 5 0 0 u n id a d e s
Em 1 0 8 5 1 , v a le 5 0 u n id a d e s
e sq u e rd a . C ada trê s o rd e n s fo rm a m um a c la s s e .
437 fo rm a a c la s s e d a s u n id a d e s no n ú m e ro 28 437
437 fo rm a a c la s s e d o s m ilh a re s no n ú m e ro 437 200
4 3 7 fo rm a a c la s s e d o s m ilh õ e s no n ú m e ro 437560000
o o o o o '-
1 1 :I '- '-
1 1 :I
" 'l
..r: - '1 1 :I
'1 1 :I
..r:
'1 1 :I
'1 1 :I
..r: ..r: 1 1 :I
..r: V l
Q)
..r: s: -
.-
.s: Q .
-
.-
:n :n :n E E E E 'E 1 1 :I
1 1 :I E
Q ) Q) C C
Q) Q )
Q)
Q)
Q)
Q)
Q) 'Vi
"O "O "O "O "O "O "O .•.... Q)
"O N Q)
'1 1 :I Q)
1 1 :I 1 1 :I Q) c Q) "O
1 1 :I 1 1 :I Q)
1 1 :I
C "O C "O "O
C C C u 1 1 :I
Q )
.•....
c
Q)
N :Q
1 1 :I Q)
.•....
C
Q)
Q)
.•.... Q)
N
1 1 :I
"O :Q
Q) c N c Q) c
Q) c Q)
Q)
Q) C :::J
u "O :::J "O u "O
u :::J
Atividades
Faça no seu caderno.
7. U sando o s a lg a ris m o s 3 , 4 e 6 , e sc re v a to d o s o s n ú m e ro s p o s s ív e is com trê s
a lg a ris m o s d is tin to s .
a) Q ual o m a io r d e le s ?
b) E o m e n o r?
d ife re n te s ? E o m a io r?
dam os c o n ta d is s o . Q u e r v e r?
Q ue o p e ra ç ã o v o c ê u s a ria . p a ra re sp o n d e r a p e rg u n ta s com o:
- C om o c a lc u la r o to ta l d a p ro d u ç ã o de um m ê s ? BA
n ú m e ro d e p e ç a s
1200
1 100
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
ja n e ir o f e v e r e ir o m a rç o
m eses
P e ç a s d e b o a q u a lid a d e
• P e ç a s d e f e it u o s a s
M A T E M Á T IC A 33
ç ã o d o s n ú m e ro s e com o a to d e c o n ta r.
V o c ê sa b e q u e o s n ú m e ro s podem se r o rd e n a d o s e q u e , n a o rd e n a ç ã o , c a d a n ú m e ro te m um a
u n id a d e a m a is do que a q u e le que e s tá im e d ia ta m e n te a n te s .
4+1=5
LrJ B J O I LJ1 + C jI
"c . «: "c
r- r-
f- f-
r-
f-
30+1=37 f-
r-
f-
r-
+ Lll
f- f-
f- f-
r- ~
•.....
-
r«= r«= r«= r«= r«= r«=
f- f-
"c
f- f- f- f- f- lj
r- r- r- r- r- r- r-
f- f- f- r- r- r- r- l]\O J
99 + 7 = 700
f-
r-
f-
r-
f-
r- r-
f-
r-
f-
r- Lj LJ + [jJ
f-
f-
r-
f-
r-
f-
r-
f-
r-
f-
r-
f-
0101
r- r- r- r- r- r- (jJ
f- f- f- f- r- r-
•.... '- L iJ
'- '- '- '-
A som a ta m b é m é fu n d a m e n ta l p a ra c o m p re e n d e rm o s o nosso s is te m a d e n u m e ra ç ã o . O b se rv e
L!J
I
I
"> o: I
«: "c
L1J
r- tJJ
r- C]l
r-
LJ]
OJ
[Jl
DJ
•.....
- •....
L1J
(jJ 1
99 + 1, formando uma centena ) 700
A adição na contagemWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Q uando usam os té c n ic a s d e c o n ta g e m rá p id a , com o v im o s na A u la 2 ,
[Z][Z]
e s ta m o s ta m b é m u tiliz a n d o a som a p a ra fo rm a r g ru p o s e d e p o is ju n -
ta r to d o s e le s .
Som ando
d e 5 , p o is 5
tu d o , te m o s :
+5 =
(1 0 +
1 0 . S ã o trê s g ru p o s
10 + 10) + 4. N osso
d e 1 0 e m a is 4 u n id a d e s .
to ta l é 30 +4 = 34. [Z][Z]
D
A soma no dia-a-dia
R $ 1 2 0 ,0 0 d e a lu g u e l,
R $ 9 0 ,0 0 d e tra n s p o rte ,
R $ 1 3 5 ,0 0 d e c o n ta s d e lu z , g á s , á g u a e e s g o to ,
g a s to s já p re v is to s .
48mm 38mm
••
comprimento total = ?
CuriosidadeWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
O s q u a d ra d o s a b a ix o são cham ados Q u a d ra d o s M á g ic o s . E le s s ã o " m á g ic o s " p o r-
m e n te , " m á g ic o s " .
7 75 74 4
2 9 4 7 8 3 72 6 7 9
7 5 3 6 4 2 8 70 77 5
lfl--t--t------f
6 7 8 5 O 7 73 3 2 76
P o d e ría m o s d iz e r q u e :
• a a d iç ã o p õ e , ju n ta ;
• a s u b tra ç ã o tira , s e p a ra .
DDDDDDDD
DDDDD
8 - 5 = 3
P o r e x e m p lo , se v o c ê v a i fa z e r u m suco com um a d ú z ia (u m a d ú z ia = 1 2 u n id a d e s ) d e la ra n ja s e
1 dúzia de laranjas
I 2 laranjas espremidas
I faltam espremer 12 - 2 = 10 I
A subtração no dia-a-dia
U m a d a s s itu a ç õ e s a b a ix o já d e v e te r o c o rrid o com você.
2003·- 6 = 1997.
p re ç o to ta l d a m e rc a d o ria p a ra s a b e r q u a n to fa lta p a g a r.
D o v a lo r d o s e u c o n tra c h e q u e o u re c ib o d e p a g a m e n to é p re c is o s u b tra ir o s d e s c o n to s p a ra
s a b e r q u a n to v o c ê re a lm e n te v a i re c e b e r.
C onsum o d e c a lo r ia s em a lg u m a s ta re fa s c o t id ia n a s , por m in u t o
0 ,9 descansando
7,7 de pé
1 ,3 1 t r a b a lh o d e e s c r it ó r io
decascando b a ta ta s
la v a n d o lo u ç a
la v a n d o - s e e v e s t in d o - s e
c a m in h a n d o
M u lh e r e s
1 ,2 descansando
1 ,2 5 de pé
1 ,6 t r a b a lh o d e e s c r it ó r io
~ ~ ~ ~ ~ i# ~ ~ d ~ e ~ c a s c a n d o b a ta ta s
3 ,5 la v a n d o lo u ç a
3,5 la v a n d o - s e e v e s t in d o - s e
5, 7 c a m in h a n d o
7 a rru m a n d o cam as
Hom ens
os dados da venda de um e q u ip a m e n to .
Q uando a in d ú s tria re c e b e u a encom enda, o s e to r d e o rç a m e n to c a lc u lo u q u e te ria u m c u s to
1 I
PREÇO DE VENDA 6 MILHÕES
I
CUSTO REAL 4 MILHÕES
I I
A s b a rra s devem c o rre sp o n d e r a o s v a lo re s . P rim e iro , e s c o lh a um a m e d id a fix a (u m p a d rã o ) p a ra
re p re s e n ta r 1 m ilh ã o e fa ç a m a rc a s d e s s e ta m a n h o num a lin h a v e rtic a l. D e p o is , fa ç a a s b a rra s do
milhões
6 -----------
g
....,
5
s
.....
c t:
Q ..
4 ----- ~
u
;:,
...•
3
g
....,
i§
2
~
s
.•.. ~
g: ....
Q
e o
u ..
â f
o
M A T E M Á T IC A 39
Atividades
Faça no sei. caderVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
o.
1 . S o m e 1 e v e rifiq u e o n ú m e ro q u e v e m lo g o d e p o is d e :
100 100 + 1 =
253 253 + 1 =
199 199 + 1 =
1003 1 003 + 1 =
2509 2509 + 1 =
999 999+ 1 =
2. S u b tra ia 1 e v e rifiq u e q u a l o n ú m e ro q u e v e m im e d ia ta m e n te a n te s d e :
37 3 7 -1 =
100 1 0 0 -1 =
530 5 3 0 -1 =
1 001 1 0 0 1 -1 =
999 9 9 9 -1 =
7000+
65069
60064
55059
t-~ - .• •
50054
45049
40044
35039
30034
25029
20024
15 019
10 014
509
004
a ) D e a c o rd o c o m o g rá fic o , a p ro je ç ã o p a ra 2 0 2 0 é d e q u e n a p o p u la ç ã o
in fa n til, d e O a 4 a n o s h a v e rá m a is m e n in a s o u m e n in o s ?
40 I AULA 4 KJIHGFEDCBA
b ) E n tre 3 5 e 3 9 a n o s , a p ro je ç ã o é d e h a v e r m a is h o m e n s o u m u lh e re s ?
c ) P e lo g rá fic o , o que você pode c o n c lu ir so b re a p o p u la ç ã o id o s a (m a is
d e 6 5 a n o s ) n o B ra s il?
d ) A q u e o u tra s c o n c lu s õ e s você pode chegar com e s s e g rá fic o ?
in to x ic a ç ã o por
Construção naval 12000 1 7 em cada 100
m e ta is p e s a d o s
c o n ta m in a ç ã o por
Indústria química 1 200 15 em cada 1 00
m e r c ú r io
V e ja o s e g u in te e x e m p lo :
da sem ana d a s e g u in te fo rm a :
s e g u n d a -fe ira 1 1 0 te lh a s
te rç a -fe ira 1 2 5 te lh a s
q u in ta -fe ira 1 0 2 te lh a s
s e x ta -fe ira 9 0 te lh a s
N ão é s u fic ie n te a s s is tir a um p ro g ra m a de TV ou a um a a u la p a ra c o m p re e n d e r to ta lm e n te um
q u a lq u e r a tiv id a d e n a v id a .
Atividades
Faça no seu caderno.
1. D ê o re s u lta d o das som as:
a) 5 + 7 = e) 17+4=
b) 2+6+4 f) 5 + 15 + 6 =
c) 5 + 3 + 1 + 8 = g) 42 + 3 + 4 =
d) 13 + 5 = ~1+2+3+4+5+6+7+8+9=
42 AULA 5 WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Exemplo 1
C a lc u la r 3 + 6 + 8 + 4 + 5 + 5 + 7 . P a ra re s o lv e r essa som a, ris c a m o s o s g ru p o s d e n ú m e ro s que
3 + 6 + 8 + 4 +j +1+7FEDCBA
Dez
3 +1+ 8 + I +J' +f + 7 Mais dez
i+J +8 +I+i +7+/ Mais dez
Somando tudo: 10 + 10 + 10 + 8 = 38
Atividades
Faça no seu caderno.
2. C a lc u le as som as, p ro c u ra n d o fa z e r g ru p o s que som em 10.
a) 1 +2 +3 +4 + 5 +6 +7 + 8 +9 =
b) 4 +7 +6 +5 + 10 + 3 =
c) 3 +1 +4 +4 + 3 + 3 + 1 + 6 + 1 +2 + 5 +2 +2 =
a n te s d e fa z e r a s a tiv id a d e s .
Exemplo 2
C a lc u la r 2 578 + 1 465
1 11 1 11 1
C o m o é fe ita 2578 2578 2578 2578 2578
a c a n ta : + 1 465 + 1 465 + U .6 .5 . + 1465 + 1 465
3 43 043 4043
O q u e d iz e m o s 8 m a is 5 1 m a is 7 1 m a is 5 1 m a is 2
e m v o z a lta : são 13. Vai 1. são 8 e m a is 6 São 6. E m a is 4 São 3. E m a is 1
R e s p o s ta : 4 043 (q u a tr o m il e q u a r e n ta e tr ê s ).
M A T E M Á T IC A 43
Atividades
Faça no seu caderno.
3 . C a lc u le a s s o m a s :
a) 347 + 291 =
b) 1 234 + 5 012 =
c) 597 + 485 =
d) 3 888 + 4 305 =
e) 2643+7357~
E x e m p lo 3
C a lc u la r 3 2 8 + 5 7 + 9 + 1 2 + 1 5 8 . O b s e rv e a a rru m a ç ã o d o s n ú m e ro s: to d o s e s tã o a lin h a d o s p e la
d ire ita .
3 13 1
Como é feita 328 328 328 328
o conta: 57 57 57 57
9 9 9 9
12 12 12 12
4 64 564
4. C a lc u le a s s o m a s :
a) 1237 + 32 + 433 =
b) 552+437+128+650+304=
m e n te a c o n ta , m udando a o rd e m d a s p a rc e la s . A s s im :
237 43
522 237
+ 43 + 522
802 802
44 AULA 5
43+12+316=271
Em tempo
P a ra e n c o n tra r um p o s s ív e l e rro na som a, fa ç a o s e g u in te :
m os d a re s p o s ta . V o c ê te m a g o ra d o is n o v o s n ú m e ro s.
ro s m e n o re s. C o n tin u e a s s im a té o b te r d o is n ú m e ro s de um s ó a lg a ris m o . Se
c e rta m e n te e rra d a . V e ja o e x e m p lo a b a ix o :
Soma dos
213 } algarismos
175 ) 28 -7 7 O -7 7 }
Encontramos
+ 36
resultados iguais
424 ----~ ) 7 O -7 7
Atividades
Faça no seu caderno.
5. A s c o n ta s a b a ix o e s tã o e rra d a s. J u s tifiq u e por que, sem e fe tu a r as som as.
a) 42 + 36 = 68
b) 30 + 70 + 43 + 65 = 207
c) 192 + 188 + 197 + 176 = 803
na som a a b a ix o .
c o n s u m iu 30 ovos e vendeu:
Q u a n to s o v o s a s g a lin h a s p ro d u z ira m ?
P e s o M á x im o : 420 kg.
7 2 , 3 6 , 8 4 , 5 8 , 6 8 e 9 5 q u ilo s .
em q u a n to a u m e n ta rá o re s u lta d o ?
d ú z ia s ?
46 AULA 5 IHGFEDCBA
1 2 . P a ra ir d a c id a d e A p a ra a c id a d e B e x is te m d o is c a m in h o s : um passa p e la s
Q u a l é o c a m in h o m a is c u rto ?
N a a u la p a s s a d a , a p re n d e m o s a so m a r. A o p e ra ç ã o d e a d iç ã o ju n ta o b je to s , re ú n e , a c re s c e n ta .
o s e x e m p lo s s e g u in te s .
Exemplo 1
U m a p e s s o a p re c is a e m p a c o ta r 6 5 m e rc a d o ria s . J á c o n s e g u iu e m p a c o ta r 4 3 . Q u a n ta s fa lta m a in d a ?
vam os re p re s e n ta r e s s a s q u a n tid a d e s .
65 = = 6 dezenas e 5 unidades
43 = = 4 dezenas e 3 unidades
s e p a ra d a m e n te n a s c o lu n a s d a s u n id a d e s e das dezenas.
48 AULA 6 YXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
N a p rá tic a , a rm a m o s a c o n ta a s s im : 65
-4 3
22
DEZENAS UNIDADES
6 5
Esta operação,
falada, seria:
4 3 3 para 5 , faltam 2
4 para 6 , faltam 2
Resultado da
subtração 2 2
E s ta o p e ra ç ã o é in d ic a d a a s s im :
65 - 43 = 22
22 + 43 = 65
Is to s ig n ific a que:
Exemplo 2
p le ta r 400?", ou s e ja :
4 0 0 -1 9 5 =
S e a rru m a m o s o s n ú m e ro s c o lo c a n d o o m enor e m b a ix o d o m a io r,
400
-1 9 5
M A T E M Á T IC A 49
p e rc e b e m o s q u e e x is te u m p ro b le m a . N a c o lu n a d a s u n id a d e s , n ã o p o d e m o s d e z e ro re tira r 5 e ,
n a c o lu n a d a s d e z e n a s , n ã o p o d e m o s d e z e ro re tira r 9 . P o r is s o , v a m o s p e d ir s o c o rro à s c e n te -
n a s . D a s 4 c e n te n a s , v a m o s p e d ir u m a e m p re s ta d a p a ra , c o m e la , p re e n c h e r a s o u tra s c a s a s . V e ja
c o m o fa z e m o s:
4 0 0 = 4 c e n te n a s
4 0 0 = 3 c e n te n a s + 1 c e n te n a
4 0 0 = 3 c e n te n a s + 10 dezenas
4 0 0 = 3 c e n te n a s + 9 dezenas + 1 dezena
4 0 0 = 3 c e n te n a s + 9 dezenas + 1 0 u n id a d e s
O b s e rv e o re s u m o d a tra n s fo rm a ç ã o d e 4 0 0 n o q u a d ro a b a ix o .
400IHGFEDCBA
= 4 O O
3 10 O
3 9 10
S u b tra ç ã o
795 = 1 9 5
R e s u lt a d o = 2 o 5
C o n s e g u im o s , e n tã o , fa z e r a s s u b tra ç õ e s e m c a d a c o lu n a e c h e g a m o s à c o n c lu s ã o d e q u e :
Exemplo 3
8 72 8 72
\ / \ /
C om o é f e it a 92 92 92 92
a c o n ta : -2 8 -2 8 -2 8 -2 8
--
? 4 64
O q u e d iz e m o s A rm a m o s C om eçam os p e la C o m o o 2 a g o ra D e 8 , t ir a m o s
em v o z a lt a : a c o n ta c o lu n a d a s u n id a d e s . v a le 7 2 ( 2 m a is 7 02: 8 m enos 2
a s s im
C om o não é p o s s ív e l dezena = 7 2 ), dá 6.
t ir a r 8 d e 2 , t ir a m o s podem os t ir a r 8:
7 dezena das 9 e 72 m enos 8 dá 4.
e m p re s ta m o s às O 9 , e n tã o , f ic a
u n id a d e s , o u s e ja , v a le n d o 8.
e m p re s ta m o s 7
dezena ao 2.
Portanto, 92 - 28 = 64.
50 AULA 6jihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
E x e m p lo 4
O b s e rv e C O I)1 a te n ç ã o u m a c o n ta m a is c o m p lic a d a . V a m o s fa z e r 6 0 2 3 - 5 7 5 . HGFEDCBA
1113 911 5 9 5
C om o é fe ita ".1 \1 \ 1 1
a c o n ta : 6023 6023 6023 6023 6023
-5 7 5 -5 7 5 -5 7 5 -5 7 5 -5 7 5
? 8 48 448 5448
fe ito p e la d ir e ita
(tir e i 1 ) (tir e i 1) (tir e i 1)
Atividades
F aça no seu caderno.
1 . F a ç a a s s u b tra ç õ e s . N ão se esqueça d e v e rific a r o re s u lta d o .
a) 16 495 - 13 827 =
b) 20 000 - 4 625 =
c) 1025 - (3 0 7 + 28) =
3 . J o ã o re c e b e R $ 8 0 0 ,0 0 p o r m ê s . N e s te m ê s , e le p re c is o u fa z e r d o is v a le s : u m d e
R $ 1 2 0 ,0 0 e o u tro d e R $ 1 5 0 ,0 0 . Q u a n to a in d a te m p a ra re c e b e r n o fim d o m ê s ?
4 . U m a p e s s o a te m R $ 5 0 0 ,0 0 e q u e r c o m p ra r trê s m e rc a d o ria s . O p re ç o d e u m a
d e la s é R $ 1 3 0 ,0 0 ; o d a s e g u n d a é R $ 2 1 0 ,0 0 ; e o d a te rc e ira é R $ 1 5 0 ,0 0 .
P a ra e s s a c o m p ra , s o b ra rá o u fa lta rá d in h e iro ? Q u a n to ?
O b s e rv a n d o a fo rm a c o m o c re s c e e s ta s e q ü ê n c ia d e n ú m e ro s , v o c ê c o n s e g u e d e s c o b rir q u a is s ã o
o s n ú m e ro s q u e v ê m d e p o is ?
I, 3 , 6 , 1 0 , 1 5 , , r •••••• r ••••••
Exemplo 1
A lg u é m re s o lv e u e m p ilh a r tijo lõ e s e m fo rm a d e e s c a d a , c o m o m o s tra m a s fig u ra s :
,c::.
,c::. -
.•••....
.......
.......
/ '"
/ '"
c::.
/ '" ~ f-
/ '"
---
~ / '"
I I / '"
1< :>1
;;-
/ '"
70
. / '"
. / '"
...-
. / '"
.,...
.,...
...-
/ '"
/ '"
/ '"
.,...
.,...
...-I
I I
1 E:: ==--1
20
a ) Q u a n to s tijo lõ e s s ã o n e c e s s á rio s p a ra , e m p ilh a n d o -o s to d o s , o b te r u m a e s c a d a .d e 1 0 d e g r a u s ,
c o m o n a fig u ra d a e s q u e rd a ?
b ) E d e 2 0 d e g ra u s , c o m o n a fig u ra d a d ire ita ?
52 AULA 7 aZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
m é to d o le n to , m a s n e s te c a s o fu n c io n a .
não e s tã o jo g a d o s a o a c a s o , e s im o rg a n iz a d o s em fo rm a de escada. V a m o s v e r, e n tã o , um a id é ia
a b a ix o .
F
F '-
~
---l ----
I I
- - - - - - - - - - - - - - corte
~ i
~
~
.--l
1 .1
1<
70
V e ja : a s d u a s p a rte s podem s e e n c a ix a r e fo rm a r um re tâ n g u lo .
5+6
U /"""
J 4+7
----
3+8 A escada vira um
----
2+9 retângulo, c o m o mesmo
----"
7 + 70 total de tijolões
!J
V am os e n tã o som ar a s s im :
1+10+2+9+3+8+4+7+5+6
re a lm e n te m a is fá c il c a lc u la r o n ú m e ro to ta l.
Propriedades da adição
P a ra s im p lific a r c á lc u lo s , vam os a g o ra d e s c o b rir a s p ro p rie d a d e s d a a d iç ã o .
M A T E M Á T IC A 53
Propriedade comutativa
E s s e s m é to d o s a lte rn a tiv o s , q u e n o s p e rm ite m re a liz a r c á lc u lo s lo n g o s em pouco te m p o , b a s e ia m -
P o r e x e m p lo : 9 + 10 = 19
10+9=19
P o rta n to : 9 + 10 = 10 + 9
Propriedade associativa
A o u tra p ro p rie d a d e d a a d iç ã o que usam os m u ito é a que nos p e rm ite e sc re v e r um a som a com o
P o is , s e g u n d o a p ro p rie d a d e a s s o c ia tiv a :
3 + 5 + 7 = (3 + 5 ) + 7 = 8 + 7 = · 1 5
3 + 5 + 7 = 3 + (5 + 7 ) = 3 + 1 2 = 1 5
O s re s u lta d o s fo ra m , é c la ro , ig u a is .
d e 1 0 d e g ra u s d e fo rm a s im p le s e rá p id a .
D evem os c a lc u la r a som a:
1+2+3+4+5+6+7+8+9+10
c e la s n a s e g u in te o rd e m :
54 AULA 7 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
P e la p ro p rie d a d e a s s o c ia tiv a , v e m o s q u e é c o n v e n ie n te ju n ta r a s p a rc e la s d e d u a s e m d u a s . A s s im :
(1 + 1 0 ) + (2 + 9 ) + (3 + 8 ) + (4 + 7 ) + (5 + 6 )
D e ssa fo rm a , a n o ssa so m a se rá :
11+11+11+11+11
e o re s u lta d o s e rá 5 5 . T e m o s e n tã o 5 5 tijo lõ e s n a e s c a d a d e 1 0 d e g ra u s .
E s s a s d u a s p ro p rie d a d e s d a a d iç ã o s ã o , p o rta n to , m u ito ú te is . C o m o ta m b é m é o c a so d a p ró -
x im a p ro p rie d a d e , re la tiv a à s u b tra ç ã o d e n ú m e ro s .
Propriedade da subtração
C o m o v o c ê c a lc u la ria o re s u lta d o , e n tre ganhos e p e rd a s, d e u m p ro b le m a com o s s e g u in te s
n ú m e ro s?
GANHOS PERDAS
190 101
o to ta l d e g a n h o s é 1 9 0 + 8 0 = 270.
80 99
O to ta l d e p e rd a s é 101 + 99 = 200.
L o g o , o re s u lta d o d o p ro b le m a é o to ta l d e g a n h o s (2 7 0 ) m e n o s o to ta l d e p e rd a s (2 0 0 ), o u s e ja :
2 7 0 -2 0 0 = 70
V o c ê p o d e ria te r c h e g a d o a o m e s m o re s u lta d o ra c io c in a n d o d a s e g u in te fo rm a :
1 2g a n h o _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 190
89
a c re s c e n ta n d o o 22 ganho + 80
169
s u b tra in d o a 2 11 p e r d a - 99
s a ld o ----y o
O re s u lta d o fo i o m e s m o , e n ã o p o r a c a s o . P o d e m o s d iz e r q u e :
A s s im c o m o s e s o m a m o s g a n h o s , ta m b é m se som am a s p e rd a s p a ra fo rm a r o to ta l d e p e rd a s .
C o m p re e n d e m o s e n tã o q u e , p a ra fa z e r u m a c o n ta d o tip o : 1 9 0 - 1 0 1 + 8 0 - 9 9 , p o d e m o s s o m a r
os ganhos, s o m a r a s p e rd a s e d e p o is s u b tra ir o s to ta is . A s s im , é m a is p rá tic o fa z e r a o p e ra ç ã o
a c im a d a s e g u in te fo rm a :
(1 9 0 + 8 0 ) - (1 0 1 + 9 9 )
.•.
to ta l d e to ta l d e
ganhos p e rd a s
M A T E M Á T IC A 55
Um pouco de história
O problema do pequeno GaussbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
O m a te m á tic o C a rl F rie d ric h G auss (1 7 7 7 -1 8 5 5 ) é c o n s id e -
um p ro b le m a : que to d o s c a lc u la s s e m a som a d o s n ú m e ro s
1 , 2 , 3 , e tc ., a té 1 0 0 , · is to é :
à a lg a z a rra u s u a l!
Atividades
Faça no seu caderno.
1. C a lc u le , e fe tu a n d o p rim e iro o que e s tá d e n tro d o s p a rê n te s e s ( ... ) e d e p o is o
que e s tá n o s c o lc h e te s [. . . ] :
a) 7 + (9 3 + 4 8 ) =
b) (7 + 93) + 48 =
c) [(1 1 + 1 4 1 ) + (7 0 + 2 3 )] + 4 =
d) 1 1 + [(1 4 1 + 7 0 ) + (2 3 + 4 )] =
e) (7 2 - 7 ) + (1 5 1 - 9 8 ) =
f) (7 2 + 1 5 1 )-(7 + 9 8 )=
g) [(7 2 + 1 5 1 ) - 7 ] - 9 8 =
2. P a ra c a d a u m a d a s p ro p rie d a d e s a b a ix o :
a) D ê um e x e m p lo de seu uso.
b) E sc re v a o que e la d iz .
P ro p rie d a d e s :
I. c o m u ta tiv a d a a d iç ã o
11. a s s o c ia tiv a d a a d iç ã o
56 XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
AULA 7
o v a lo r to ta l e u se -a p a ra re s o lv e r e s ta a tiv id a d e .
d ife re n te s . P o r e x e m p lo :
a) E fe tu a n d o as som as n a o rd e m em que a s p a rc e la s a p a re c e m .
lI. C o m p a re o s re s u lta d o s .
4. C a lc u le o s a ld o d a m o v im e n ta ç ã o de um a c o n ta b a n c á ria , b a se a n d o -se no
e x tra to b a n c á rio a b a ix o .
S a ld o a n te rio r 23
R e tira d a 7-
D e p ó s ito 18
D e p ó s ito 43
R e tira d a 1 2 --c
R e tira d a 10-
R e tira d a lS -
R e tira d a 24 -
D e p ó s ito 32
S a ld o =
B
Se m udar a o rd e m d o s p a c o te s n a p ilh a , a a ltu ra to ta l vai
A
m u d a r? Por quê?
6. C a lc u le o n ú m e ro d e tijo lõ e s n e c e s s á rio s p a ra fa z e r u m a e sc a d a d e 2 0 d e g ra u s.
7. C u rio s id a d e n u m é ric a
C a lc u le de "cabeça":
a) 1 +2 =
b) 1 +2 +4 =
c) 1 +2 +4 +8 =
d) 1 +2 +4 +8 + 16 =
e) 1 +2 +4 +8 + 16 + 32 =
f) 1 +2 +4 +8 + 16 + 32 + 64 =
Aula 8PONMLKJIHG
- U m a m á q u in a p ro d u z 2 3 0 p e ç a s p o r h o ra . Q u a n ta s p e ç a s e s s a m á q u in a p ro d u z em 2 4 h o ra s
d e fu n c io n a m e n to ?
- Q u a n ta s n o ta s d e 5 re a is s ã o n e c e s s á ria s p a ra te rm o s 3 5 re a is ?
O b se rv e a fig u ra a b a ix o .
25 + 25 + 25 = 75,
3 X 25,
25 + 25 + 25 = 3 x 25.
Na vida real
Uma s a la d e a u la te m 5 file ira s de
6
c a rte ira s , c o m 6 c a rte ira s cada. Q ual
o to ta l d e c a rte ira s n e s ta s a la ? 6
5 x 6 = 30 carteiras
S e 1 c a n e ta c u s ta 2 re a is e L ú c ia c o m p ro u 5 c a n e ta s , q u a n to e la g a s to u ?
2+2+2+2+2
...
-.,.-
5 x 2
1 0 re a is
0 4 x 5 0 liv ro s = 2 0 0 liv ro s
50
50
;
50
10 x 2 0 0 liv ro s = 2 0 0 0 liv ro s
M A T E M Á T IC A 59
o princípio multiplicativo
A m u ltip lic a ç ã o ta m b é m é a base de um tip o d e ra c io c ín io m u ito im p o rta n te na M a te m á tic a ,
M a ria v a i s a ir c o m s u a s a m ig a s e e s tá e s c o lh e n d o a ro u p a q u e u sa rá . S e p a ro u 2 s a ia s e 3 b lu s a s .
V e ja m o s d e q u a n ta s m a n e ira s e la p o d e se a rru m a r.
P e la ta b e la , o b se rv a m o s que M a ria te m 6
m e n te , te m o s 2 s a ia s p a ra c o m b in a r com 3
c id a d e X p a ra a c id a d e Y é um e x e m p lo d e s te p rin c íp io .
Em tempo
É m u ito im p o rta n te re c o n h e c e r a s s itu a ç õ e s d e m u ltip lic a ç ã o . N o e n ta n to , p re -
s e n ta d a s em ta b e la s c o n h e c id a s com o ta b u a d a s .
x 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
2 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
3 3 6 9 12 15 18 21 24 27 30
4 4 8 12 16 20 24 28 02: 36 40
5 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
6 6 12 18 24 30 36 42 48 54 60
7 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70
8 8 16 24 C 32: 40 48 56 64 72 80
9 9 18 27 36 45 54 63 72 81 90
10 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
p re q u e p re c is a r. C om o te m p o , você não p re c is a rá m a is d e la .
60BA AULA 8
A inversa da multiplicaçãoUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
J á d is s e m o s , quando e s tu d a m o s a a d iç ã o e a s u b tra ç ã o , q u e a o p e ra ç ã o in v e rs a é a q u e la que des-
U sam os a ta b u a d a e v im o s que:
8 x 4 = 32
O b se rv e o que fa z a d iv is ã o :
32 + 4 = 8 (3 2 d iv id id o por 4 dá 8)
ou
32 -ê - 8 = 4 (3 2 d iv id id o por 8 dá 4)
Se você te m 3 2 re a is p a ra
d iv id ir ig u a lm e n te por C u .ID c m .J ~ ~ ~ ~ ~ ~ )
4 p e sso a s, c a d a p e sso a re c e -
b e rá 8 re a is . C ~ ~ r:rm ~ c rm ~ ~ ~ )
C ~ ~ U E r:rm ~ ~ ~ · r:rm )
C r:rm ~ ~ w .m a m ~ ~ ~ )
Se você te m 3 2 re a is p a ra
d iv id ir ig u a lm e n te por u .m
· 1 ••.
~• 1 ••.
~• t ••.
ú E
• 1 ••. 1 :r n ;1 l:m d
• t .•.
~• 1 ••.
~• 1 ••.
8 p e sso a s, c a d a p e sso a re c e -
~• t ••.
~• 1 ••.
~• 1 ••.
~· I' •.
~· I .•.
~• 1 .• . u .= m
• 1 ••.
~• 1 ••.
b e rá 4 re a is .
~• t .•. 1 :i~ 1 1 :L 1 L 1 I ~ : I ~
• t ••.
~• 1 ••.
~· t .•.
am
• t .•.
[:m J c rm
• 1 ••. • 1 ••.
~• 1 ••.
~· 1 .• .
~· 1 .• . UE] ~• 1 ••. 1 :r n .:1
I [ID
7 litro 7 litro 7 litro 7 litro
t
início da viagem fim da viagem
A reta numérica
C ham am os d e re ta n u m é ric a um a re p re s e n ta ç ã o g rá fic a que fa z e m o s d o s n ú m e ro s. M a rc a m o s
p o n to s ig u a lm e n te espaçados so b re u m a re ta e a c a d a u m d e s s e s p o n to s a s s o c ia m o s um n ú m e ro
d e fo rm a o rd e n a d a .
I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
o 234567897077727374757677787920272223242526272829303732
~~~~~~~~~~
I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
0723456789 70 77127374157677187920212223242526272829303732
O b se rv a n d o a re ta e o s p u lo s , v e ja c o m o fic a fá c il:
4 p u lo s d e ta m a n h o 3 e chegam os ao 12 4 x 3 = 12
a té o 1 2 c a b e m 4 p u lo s d e ta m a n h o 3 12 +3 =4
A g o ra fa ç a v o c ê :
6 p u lo s d e ta m a n h o 3 e chegam os ao 6 x 3 =
a té o 2 4 c a b e m p u lo s d e ta m a n h o 3 24 -ê - 3 =
7x3= _ 9+3= _
5x3= _ 30+3= _
Atividades
Faça no seu caderno.ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
1. C o m p le te os espaços:
a) K á tia te m 8 n o ta s d e 5 re a is .
E la te m re a is .
b) José c o m p ro u 8 c a ix a s com 6 c a n e ta s .
E le c o m p ro u c a n e ta s .
c) M a rin a c o m p ro u 3 c a rte la s d e b o tõ e s .
C ada c a rte la te m 1 d ú z ia (1 2 ) d e b o tõ e s .
E la c o m p ro u b o tõ e s .
d) V anda re c e b e u 1 5 re a is em n o ta s d e 5 re a is .
E la te m n o ta s d e S re a is .
e) G a b rie l e n c a ix o to u 7 2 liv ro s .
E x is te m e n tã o c a ix a s .
C ada pessoa re c e b e rá re a is .
3. H u g o re fo rm o u o e n c a n a m e n to d e s u a c a s a . A o to d o , e le p re c is o u d e 3 0 m e tro s
de cano, 1 3 c o to v e lo s , 6 "T" e 8 lu v a s . N a é p o c a , e le p a g o u o s s e g u in te s v a lo re s :
R$ 2,00 por
Cotovelo
unidade
4 . U m m o to ris ta d e c a m in h ã o q u e ria m e d ir o c o n s u m o d e s e u v e íc u lo . Em um
p o s to d e a b a s te c im e n to , p e d iu q u e c o m p le ta s s e m o ta n q u e . E n q u a n to is s o ,
a n o to u a q u ilo m e tra g e m in d ic a d a n o m a rc a d o r d o p a in e l: 2 5 3 8 3 k m . D e p o is ,
s e g u iu v ia g e m . Q uando o m a rc a d o r e s ta v a in d ic a n d o 2 5 6 6 7 k m , e le p a ro u
e m o u tro p o s to e m andou c o m p le ta r o ta n q u e n o v a m e n te . F o ra m c o lo c a d o s
7 1 litro s d e c o m b ~ s tív e l. Q u a l fo i o c o n s u m o d o c a m in h ã o ? O u s e ja , q u a n -
to s q u ilô m e tro s , e m m é d ia , o c a m in h ã o andou com 1 litro d e c o m b u s tív e l?
6 . U m a fá b ric a d e s a b ã o e m p e d ra e m b a la o s p ro d u to s e m c a ix a s d e 4 d ú z ia s .
Q u a n ta s c a ix a s s ã o u s a d a s p a ra e m b a la r 1 5 6 0 0 p e d ra s de sabão?
A s p ir a d o r de pó 250
C h u v e ir o 3000
E n c e r a d e ir a 250
F e rro d e p a s s a r ro u p a 1 000
G e la d e ir a 125
L iq u id ific a d o r 250
R á d io 10
T e le v is ã o e m p r e to - e - b r a n c o 60
T e le v is ã o e m c o r e s 140
CuriosidadeBA
C o m p le te a ta b u a d a do 9 , c o lo c a n d o o s re s u lta d o s em dezenas e u n id a d e s .
0 0 .
~. o . -, - . , .' .. , ~ -~
:
,
"
,-
# • • • • •
, .
.'
l ••
· .;'·
.
-..( ~
..
.~::: - ':-: /
.' . .-.•.
.'-{,~- .~.
-.
'- : '
. ~ z. : ~,~~:':;:
..:;.::...~'.>;:.~,:";,<::'".~ :,~po;~:Z;tE,.~·,
Ox9=
1 x9=
2x9=
3x 9=
4x9=
5x9=
6x9=
7x9=
8 x 9=
9 x 9=
10 x 9 =
se m p re d a rá 9.
Aula 9RQPONMLKJ
V a m o s im a g in a r o s e g u in te : v o c ê p re c is a s a b e r q u a n to é 14 x 1 2 , m a s a in d a não s a b e fa z e r e s ta
d á c e rto ?
Propriedades da multiplicação
Propriedade comutativa
U m a d a s a p lic a ç õ e s b á s ic a s d a m u ltip lic a ç ã o d e d o is n ú m e ro s é a d e c o n ta r o b je to s que e s tã o
a rru m a d o s em lin h a s e c o lu n a s , fo rm a n d o um re tâ n g u lo .
• •• • •• • soldados e m formação,
• • •• •
carteiras de uma sala de aula,
automóveis e m um estacionamento
,. • • • • .]
r--
• • • •
~
,. • • • • .]
Formado por
4 filas de
6 bolinhas
•
• •
•
• • • •
Formado por
6 filas de
4 bolinhas
cada uma.
\. • • • • .] cada uma.
• • • • • •
\. • • • • .] • • • • • •
66 AULA 9RQPONMLKJIHGFEDCBA
A o rd e m d o s fa to re s n ã o a lte ra o p ro d u to .
Propriedade associativa
Q uando te m o s v á ria s o p e ra ç õ e s s e g u id a s , in d ic a m o s d e n tro d e p a rê n te s e s ( . . .) a q u e l a q u e d e v e
s e r fe ita p rim e iro . P o r e x e m p lo , a o p e ra ç ã o
5 x (6 - 2)
d e v e s e r fe ita a s s im :
5x (6 - 2) = 5 x 4 = 20
A g o ra , v a m o s im a g in a r q u e v o c ê te n h a d e fa z e r a c o n ta 5 x 2 x 3 . C o m o fa z e r? P o d e m o s e x p e -
rim e n ta r d u a s m a n e ira s :
(5 x 2) x 3 = 10 x 3 = 30
'- - - - - - t
5 x (2 x 3) = 5 x 6 = 30
___ t
C o m o já s a b e m o s q u e a o rd e m d o s fa to re s n ã o a lte ra o p ro d u to , podem os a in d a e x p e rim e n ta r
o u tra s m a n e ira s d e m u ltip lic a r e s s e s trê s n ú m e ro s :
2 x (5 x 3) = 2 x 15 = 30
,- - - - - - - t
(3 x 2) x 5 = 6 x 5 = 30
,----t
E s s a s e x p e riê n c ia s n o s le v a m a c o n c lu ir a s e g u in te p ro p rie d a d e :
Na vida real
V is ta d e c im a , u m a c a ix a d e le ite a p a re c e a s s im :
DDDD
DDDD
DDDD
C ada re tâ n g u lo re p re s e n ta 1 litro d e le ite . Q u a n to s litro s há em um a p ilh a d e 5 c a ix a s ?
5 x 3 x 4
m os, e n tã o , c a lc u la r a s s im :
(5 x 3 ) x 4 = 15 x 4 = 60
s a b e r fa z e r c o n ta s . O m a is im p o rta n te é s a b e r a p lic a r e s s e s c o n h e c im e n to s , p a ra re s o lv e r o s p ro -
p e n sa r, é p re c is o ra c io c in a r.
fe ita s p a ra s e c o n s e g u ir a re s p o s ta .
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . T rê s c o s tu re ira s o rg a n iz a ra m um a pequena fá b ric a d e v e s tid o s . C ada um a
R $ 4 0 ,0 0 .
s ã o g a s to s p o r d ia ?
fá b ric a p o r d ia ?
68 AULA 9ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
re ira e ra e x c e le n te e c o n s e g u ia fa z e r 5 v e s tid o s p o r d ia . E la p a s s o u a g a n h a r, p o r d ia , R $ 6 ,0 0 p a r a
F á c il. A c o n ta a s e r fe ita é:
6 + 5 x 3
S ã o R $ 6 ,0 0 d o ô n ib u s . S e e la g a n h a R $ 3 ,0 0 p o r v e s tid o , g a n h a rá p o r to d o s : 5 x 3. C om o deve-
m os fa z e r a c o n ta : 2 + 5 x 3?
g e n te que v a i fa z e r a s s im :
6 + 5 x 3 = 11 x 3 = 33
e te m g e n te que v a i fa z e r a s s im :
6 + 5 x 3 = 6 + 15 = 21
Q ual é o je ito c e rto ? Se você pensar um pouco, v a i d e s c o b rir que a segunda c o n ta é a c e rta . A
V am os, e n tã o , a p re n d e r um a re g ra im p o rta n te :
Atividades
Faça no seu caderno.
2 . Q u a n to d á e s ta c o n ta : 9 + 6 x 1 - 4 x 2?
Propriedade distributiva
A g o ra v a m o s im a g in a r a s e g u in te s itu a ç ã o : d o is irm ã o s re s o lv e m rifa r u m a b ic ic le ta que não usam ,
A c o n ta a s e r fe ita é:
2x3+2x7
M A T E M Á T IC A 69
d o is ju n to s a rre c a d a ra m R $ 2 0 ,0 0 .
2 x (3 + 7)
cadado é de:
R $ 2 ,0 0 x 10 = R $ 2 0 ,0 0
C om e s te e x e m p lo , d e s c o b rim o s que:
2 x (3 + 7) = 2 x 3 +2 x 7
D evem os d iz e r q u e to d o s o s re s u lta d o s q u e a p re s e n ta m o s p a ra v o c ê n ã o s ã o c o in c id ê n c ia s . A s p ro -
dem d o s n ú m e ro s. E la s v a le m se m p re , em q u a lq u e r s itu a ç ã o .
p ro p rie d a d e c o m u ta tiv a : a x b =b x a
p ro p rie d a d e a s s o c ia tiv a : a x (b x c) = (a x b ) x c
Atividades
Faça no seu caderno.PONMLKJIHGFEDCBA
3 . N a fig u ra a b a ix o , c a d a b o lin h a re p re s e n ta u m a c a d e ira d e u m c in e m a . Q u a n to s
lu g a re s e x is te m nesse pequeno c in e m a ? (N ã o v a le c o n ta r de um em u m .)
• ••• •
• • • • •
• ••• •
•• • •• ••
• • • •• ••
• • • •• • •
• • • • • •••
5. C a lc u le : 2 + 3 x 4 - 5 + 6 x 1.
6. C a lc u le : 3 + 2 x (7 - 2 ).
7. F a ç a e s ta c o n ta d e d u a s fo rm a s d ife re n te s : 5 x (2 + 6 ).
8. F a ç a e s ta c o n ta d e d u a s fo rm a s d ife re n te s : 2 x (S + 3 - 1 ).
... 34
x
41 ... O
In v e n te um p ro b le m a q u e te n h a com o s o lu ç ã o o s c á lc u lo s a b a ix o :
IS x 12 = 180
300 - 180 = 120
c u lo , v a m o s a p re s e n ta r a lg u n s e x e m p lo s .
Exemplo 1
Uma c a ix a c o n té m 27 bom bons. Q u a n to s bom bons há em 8 c a ix a s ?
5 5
C om o éHGFEDCBA
fe ita
27 27 27
a c o n ta : 2 ....§ .. 2 ...§ .. 2 ...§ ..
6 276
E s c re v e m o s o 6 e "v ã o 5 " .
V am os a g o ra e x p lic a r p o rq u e a c o n ta é fe ita a s s im .
O n ú m e ro 2 7 é c o m p o s to d e 7 u n id a d e s e 2 dezenas:
27 = 7 + 20
72 AULA 10 VUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
c e la d e s s a som a.
E n tã o : 8 x 27 =
8 x (7 + 20) =
8 x 7 + 8 x 20 =
56 + 160 =
6 + 50 + 160
O b se rv e que: 8 x 7 = 5 6 = 6 u n id a d e s e 5 dezenas
8 x 20 = 8 x 2 dezenas = 16 dezenas
e le é ig u a l a:
6 + 210 = 216
Atividades
Faça no seu caderno.
1. N um a fá b ric a , um a m á q u in a p ro d u z 476 b lu s a s por h o ra . Q u a n ta s b lu s a s
se rã o p ro d u z id a s em 8 h o ra s?
2. C a lc u le :
a) 725 x 8 =
b) 1 196 x 4 =
c) 12874 x 7=
Exemplo 2
te a tro ?
1 1 1 MLKJIHGFEDCBA
Com o é fe ita a 54 54 54 54 54
c o n ta : x 32 x 32 x 32 x 32 x 32
--
108 108 108 108
2 162 162
-- --
I 728
devem os sabem os e s c re v e m o s o 2 e (c e n te n a s ) n a s , te m o s
a u la p a s s a d a . O b s e rv e q u e :
54 x 32 = 5 4 x (2 + 30)
54 x 32 = 54 x (2 + 30)
= 54 x 2 + 54 x 30
A s s im , te m o s :
54 x 32 = 54 x 2 + 54 x 30
= 108 + 54 x 3 x 10
= 108 + 162 x 10
= 108 + 1 620
A som a:
108
+ 1620
17 2 8
d e s lo c a d o p a ra a e sq u e rd a .
74 AULA 10
Atividades
FaçaVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
n o seu caderno.
3. C a lc u le :
a) 87 x 28 =
b) 132 x 43 =
c) 2051 x 73 =
Em tempo
Q uando te rm in a m o s um a c o n ta , se m p re fic a m o s em d ú v id a s e o c á lc u lo e s tá
o rd e m d o s fa to re s . V e ja o e x e m p lo s e g u in te .
V am os c a lc u la r 32 x 54:
54
x 32
108
162
1 728
T ro c a n d o a o rd e m d o s fa to re s , o b te m o s :
32
x 54
128
160
1728
o b te re m o s 6 c e n te n a s (6 0 0 ). P o rta n to , o a lg a ris m o d a s c e n te n a s te rá d e s e r ig u a l
o u m a io r que 6.
a) 27 x 24 = 348
b) 221 x 34=5514
M A T E M Á T IC A 75
Curiosidade
V o c ê s a b ia que há um m odo in te re s s a n te d e o b te r a ta b u a d a do 9 usando os
is to é , 3 6 .
Em tempo
A lg u m a s m u ltip lic a ç õ e s e n v o lv e m n ú m e ro s d e trê s a lg a ris m o s , sendo o z e ro o
Fazendo o s c á lc u lo s , te m o s :
314
x 2 O 5
1 5 7 O
O O O
628
6 4 3 7 O
M u ltip lic a n d o 3 1 4 p o r 5 u n id a d e s , te re m o s :
5 vezes 1 d á 5 , e m a is 2 são 7;
2 vezes 4 são 8;
2 vezes 1 são 2;
2 vezes 3 são 6.
O b se rv e a p o s iç ã o do 8. N o n ú m e ro 2 0 5 , o 2 e s tá n a c a s a d a s c e n te n a s . A s s im ,
ta d o s fo ra m c o lo c a d o s à e sq u e rd a .
Atividades
Faça n o seu caderno.
5. Um rá d io c u s ta R $ 8 0 ,0 0 , m a s p o d e se r c o m p ra d o em 4 p re s ta ç õ e s d e R $ 2 3 ,0 0 .
6. C a lc u le :
a) 207 x 158 =
b) 85 x 408 =
h o ra s?
8. Um fo rn o m ic ro o n d a s e s tá sendo a n u n c ia d o p a ra p a g a m e n to em 8 p re s ta -
ra n te . Se em c a d a c a ix a h á 2 4 la ta s , q u a n ta s la ta s J o s é e n c o m e n d o u a o to d o ?
Todos o s d ia s m e d im o s c o is a s , n a s m a is v a ria d a s ocupações e a tiv id a d e s .
em cada s itu a ç ã o :
N o p o s to m é d ic o
Em casa
N a c o n ta d e lu z
N a c o n ta de gás
N a c o z in h a
N o p o s to d e g a s o lin a
N a fa z e n d a
N o açougue
N o a u tó d ro m o
N o nosso c o rp o
O que p re c is o fa z e r p a ra c o m p ra r a h a s te d o ta m a n h o c e rto ?
O q u e p re c is o fa z e r p a ra a v a lia r m eu te rre n o ?
m e d iz q u e é q u a n to devo e s ta r p e s a n d o .
O q u e p re c is o fa z e r p a ra s a b e r a c a p a c id a d e d o ta n q u e do m eu c a rro ?
O p e d ia tra d is s e q u e e u s ó d e s s e o re m é d io a o m e u b e b ê s e a te m p e ra tu ra d e le c h e g a s s e a 3 8 g ra u s .
O q u e p re c is o fa z e r p a ra saber se o bebê e s tá c o m 3 8 g ra u s d e te m p e ra tu ra ?
78 AULA 11UTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
b e b ê , p a :r;a q u e in d iq u e a te m p e ra tu ra c o rre ta .
O q u e p re c is o fa z e r p a ra a te n d e r a is s o ?
re s o lv ê -Ia s , é p re c is o m e d ir a lg u m a c o is a . Q u e r v e r? V e ja s e c o n c o rd a com a s s e g u in te s s o lu ç õ e s :
O q u e p re c is o f a z e r p a r a ...
• c o m p ra r a h a s te d o ta m a n h o c e rto ?
M e d ir a la rg u ra do vão onde se rá p e n d u ra d a a c o rtin a .
a v a lia r m eu te rre n o ?
M e d ir a s u a á re a to ta l.
• s a b e r s e e s to u "pesando" ~ O q u ilo s ?
M e d ir a m assa d o se u c o rp o , is to é , " p e s a r-s e " .
s a b e r a c a p a c id a d e d o ta n q u e do m eu c a rro ?
M e d ir e s s a c a p a c id a d e .
saber se o bebê e s tá c o m 3 8 g ra u s d e te m p e ra tu ra ?
M e d ir a te m p e ra tu ra d e le .
u s a r o te rm ô m e tro d u ra n te o te m p o c e rto ?
M e d ir o te m p o q u e o te rm ô m e tro fic a n a a x ila d o b e b ê .
P e s o d e s ig n a u m a g ra n d e z a d a m e s m a n a tu re z a q u e u m a fo rç a , e n q u a n to m a ssa d e u m c o rp o é a
q u a n tid a d e d e m a té ria d e s s e c o rp o . N e s s e c u rs o , u s a m o s o te rm o " p e s o " c o m o n o rm a lm e n te o c o rre
e m s itu a ç õ e s d o c o tid ia n o . M a s , p a ra c h a m a r a s u a a te n ç ã o d e q u e o q u e e s tá s e n d o m e d id o é n a
v e rd a d e a m a ssa e n ã o o p e so , u sa m o s a sp a s (").
o u tra c o is a q u e p re c is o u m e d ir re c e n te m e n te ...
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . D e sc re v a trê s s itu a ç õ e s e m q u e v o c ê s e le m b ra d e te r p re c is a d o m e d ir a lg u m a
c o is a . O q u e fo i q u e m e d iu ? C om o quê?
M A T E M Á T IC A 79
N a c o n s tru ç ã o de um a casa.
C o n ta m o s : o n ú m e ro d e m o ld u ra s d e ja n e la s e p o rta s , o n ú m e ro d e a z u le jo s , ta c o s , e tc .
número de telhas
N a re c e ita de um b o lo .
d e c o lh e re s d e fe rm e n to , e tc .
M e d im o s : a te m p e ra tu ra d o fo rn o , o te m p o n e c e s s á rio p a ra q u e o b o lo a s s e , e tc .
N um a c ria n ç a de 2 anos.
C o n ta m o s : o n ú m e ro d e d e n te s , d e p a la v ra s q u e fa la , d e b a tid a s d o c o ra ç ã o p o r m in u to , e tc .
in d ú s tria , n a a v ia ç ã o , n a m ú s ic a ... O n d e se rá q u e n ã o ? !
Atividades
Faça no seu caderno.
2 . D ê e x e m p lo de um a o u tra s itu a ç ã o na qual c o n ta m o s e m e d im o s .
A necessidade de medir
M e d ir é u m a to tã o c o m u m em nosso c o tid ia n o q u e fic a d ifíc il im a g in a r um te m p o ou um lu g a r
d e o sso p a ra c o n ta r o s a n im a is d o re b a n h o ?
80 AULA TSRQPONMLKJIHGFEDCBA
11
c o n tro le , o u d e s a b e r m a is , so b re a fo rm a , o ta m a n h o ou o peso d o s o b je to s .
s a b e r o m o m e n to d e p la n ta r e d e c o lh e r. O u m e d ir o p e río d o d e g e s ta ç ã o de um a m u lh e r. M e d ir
vam bons c o n h e c im e n to s d o a s s u n to .
d e te m p o s em te m p o s , p ro v o c a n d o g ra n d e s e n c h e n te ~ . C om a s in u n d a ç õ e s , a s te rra s in v a d id a s
Medir o quê?
J á v im o s v á rio s e x e m p lo s d e s itu a ç õ e s c o tid ia n a s em q u e p re c is a m o s fa z e r m e d iç õ e s . A fin a l,
m e d im o s o quê? .
D e m odo g e ra l, m e d im o s a s c o is a s e o q u e a c o n te c e c o m e la s , is to é , o s fe n ô m e n o s . P o r e x e m p lo ,
o s e g íp c io s a n tig o s m e d ia m a s e n c h e n te s d o R io ilo e o te m p o d e d u ra ç ã o d e c a d a u m a d e la s .
A m a s s a d o s a lim e n to s ta m b é m é o q u e s e c o s tu m a m e d ir n a fe ira e n o a ç o u g u e .
m e d ir o te m p o q u e e le g a s ta p a ra fa z e r u m tra je to , s u a v e lo c id a d e em c e rto m o m e n to , e tc . E m
casa m esm o, te m o s im p o rta n te s m e d iç õ e s a a c o m p a n h a r, com o o consum o m ensal de água e
d e e n e rg ia e lé tric a .
A g o ra q u e já te m o s um bom n ú m e ro d e e x e m p lo s do que podem os m e d ir, é bom que você
re v is e a q u e la s p e rg u n ta s in ic ia is d a a u la . D a í, e n tã o , vam os re fle tir ju n to s s o b re o s e g u in te : o
q u e é m e d ir?
82 AULA 11
o que é medir?SRQPONMLKJIHGFEDCBA
B em , vam os v e r o p rim e iro e x e m p lo d a a u la : o d a h a s te p a ra a c o rtin a . D is s e m o s que é p re c is o
A n o ta m o s o to ta l d e p a lm o s : d ig a m o s que s e ja m 8 (v e ja a fig u ra s e g u in te ). a lo ja , m e d im o s a
h a s te ta m b é m com o p a lm o , 8 p a lm o s .
m o s o b a rb a n te p a ra a lo ja e m e d im o s a h a s te p e lo nó.
E podem os m e d ir e s s a la rg u ra com o s in s tru m e n to s m a is com uns: a fita m é tric a e a tre n a . E
que a use, ao passo que, usando o p a lm o com o m e d id a , c o rre -se o ris c o d e o b te r m e d id a s d ife -
" c o is a " d e g ra n d e z a .
É c la ro q u e , p a ra m e d ir um a g ra n d e z a (n o c a s o , a la rg u ra d o v ã o ), d e v e m o s e s c o lh e r o in s tru -
g ra m a s, q u e s ã o u n id a d e s d e v o lu m e e d e p e s o . A s s im , p o d e m o s d iz e r q u e :
M e d ir é c o m p a ra r g ra n d e z a s de m esm a e s p é c ie .
ou
M e d ir u m a g ra n d e z a é c o n ta r q u a n ta s v e z e s c a b e d e n tro d e la
1 ,8 3 m d e c o m p rim e n to .
M A T E M Á T IC A 83
N o nosso e x e m p lo , d iz e m o s que:
a g ra n d e z a é o c o m p rim e n to (la rg u ra d o v ã o );
a u n id a d e d e m e d id a , a u n id a d e -p a d rã o , é o m e tro ;
a m e d id a é um n ú m e ro e x p re sso nessa u n id a d e ( 1 ,8 3 m ) .
Is s o n o s fa z v e r q u e , p a ra m e d ir a lg o d e
Fita métrica
m odo que to d o s e n te n d a m e a c e ite m ,
p re c is a m o s a d o ta r um p a d rã o , ou s e ja ,
um a s ó u n id a d e d e m e d id a . H á v á rio s
in s tru m e n to s p a ra m e d ir c o m p rim e n to , .
m a s to d o s a d o ta m um p a d rã o . V e ja , n a
fig u ra a o la d o , a lg u n s e x e m p lo s desses
in s tru m e n to s .
Em um a o u tra a u la , e s tu d a re m o s
a s u n id a d e s d e m e d id a . P o r e n q u a n to ,
e x e rc ite o q u e v im o s n e s ta a u la .
Metro de carpinteiro
Atividades
Faça no seu caderno.
3. Faça um a lis ta c o m o s in s tru m e n to s d e m e d id a que você le m b ra te r e m casa.
O que cada um d e le s m e d e ?
4. V o lte m o s a o e x e m p lo d a h a s te p a ra a c o rtin a .
um a m ig o e só re sp o n d a d e p o is d e f a z e r e s s e " te s te " .)
dade que com eçou a m e d ir usando com o "p a d rã o " um a p a rte d o c o rp o , com o
com o p a d rã o d e m e d id a ?
re s p o s ta s .
T rê s p e q u e n a s a s s o c ia ç õ e s re s o lv e ra m o rg a n iz a r um a fe s ta p a ra a rre c a d a r fu n d o s. "S o m a re m o s
nossos e sfo rç o s e d iv id ire m o s o s lu c ro s " , a firm o u um d o s p re s id e n te s . P o is b e m , a fe s ta a c o n te -
c e u e fo i u m sucesso. A g o ra , c h e g o u a v e z d o b a la n ç o fin a l. Um d o s o rg a n iz a d o re s a p re s e n to u
a s e g u in te ta b e la :
Convite 5 50
Som 15 -
Bebida 30 80
Comida 25 40
Infra-estrutura 3 -
Total 78 170
D espesa = d in h e iro g a s to n a p ro d u ç ã o d a fe s ta .
R e c e ita = d in h e iro a rre c a d a d o n a fe s ta c o m a venda d e c o n v ite s , b e b id a s e c o m id a s .
L u c ro = d ife re n ç a e n tre o s to ta is das despesas e re c e ita s .
C om b a s e n a ta b e la , q u a l o lu c ro to ta l o b tid o n a fe s ta ?
Q u a n to re c e b e rá cada um a d a s 3 a s s o c ia ç õ e s ?
6+3=2
8+2=4
12 + 4 = 3
o p e ra ç ã o in v e rs a d a d iv is ã o .
6+3=2 p o is 2 x 3 =6
8+2=4 p o is 4 x 2 = 8
12 -ê - 4 = 3 p o is 4 x 3 = 12
M A T E M Á T IC A 85
m u ito ú til s a b e r a té c n ic a d a o p e ra ç ã o .
Exemplo 1
V am os d iv id ir 658 p o r 2 . A rm a m o s a c o n ta a s s im : 658 2 LKJIHGFEDCBA
C o m o é fe ita
658~ 658~ 658~ 658~ 658~
a c o n ta :
3 -6 3 --º.: 3 -~ 32
-..§..
: 329
05 05 05 :
-~ -~ :
1 18
- ..H
O
N a d iv is ã o , 6 5 8 é c h a m a d o d iv id e n d o , 2 é o d iv is o r , 3 2 9 é o q u o c ie n te e O é o r e s to
Exemplo 2
C om o d iv id ir 253 por 5 . A rm a m o s a c o n ta a s s im : 253 ~
C om o d iv id ir 2 por 5?
2 5 3 = 2 c e n te n a s + 5 dezenas +3 u n id a d e s
ta r c o m o 5 . A s s im :
25~ ~ 2 5 d iv id id o por 5, dá 5.
- 25: 5 5 x 5 = 25 - 25 = O
----i-
03
e n q u a n to , c o n tin u a r a d iv is ã o . D iz e m o s que re s ta m 3.
p o rta n to , a 5 0 u n id a d e s . P o r is s o , c o lo c a m o s um O (z e ro ) a trá s do 5, no lu g a r d a s u n id a d e s :
253 ~ 2 5 3 d iv id id o por 5 , d á 5 0 e so b ra m 3.
I
- 25: 50
----0 3
86 AULA 12
Atividades
Fc e cad r,l
1 . F a ç a a s d iv is õ e s :
a) 3 4 5 .;. 3 =
b) 1 2 6 0 .;. 5 =
c) 3 2 1 .;. 4 =
d u a s v e rific a ç õ e s a fa z e r:
s e o re s to é m enor que o d iv is o r;
s e q u o c ie n te x d iv is a r + re s to = d iv id e n d o .
P o r e x e m p lo :
d iv id e n d o 25~ LL ~ d iv is a r
-25: 50 ~ q u o c ie n te
-- .
~ ~ re s to
50 x 5 + 3 = 250 +3 = 2 5 3 (q u o c ie n te x d iv is o r + re s to = d iv id e n d o )
2. F a ç a a v e rific a ç ã o d a s c o n ta s d a A tiv id a d e 1.
A divisão no dia-a-dia
Im a g in e e s ta s s itu a ç õ e s :
despesa. P a ra s a b e r q u a n to cada um p a g a rá , b a s ta d ív íd ír o v a lo r to ta l d a c o n ta p e lo n ú m e ro
de pessoas que c o m e ra m p iz z a .
V o c ê tra b a lh a n o s e ta r d e e m p a c o ta m e n to de um a fá b ric a . C h e g a ra m 1 0 0 0 0 p e ç a s p a ra se re m
o u tr o s ...
Exemplo 3
550 lrr 4 x 12 = 48
- 48 4 55 - 48 = 7
a b a ix a m o s o z e ro
- 48: 45 5 é p o s s ív e l p a ra q u o c ie n te .
----i-
70 5 x 12 = 60
- 60 70- 60 = 10
V e rific a ç ã o : 10 é m e n o r q u e 1 2 (o re s to é m e n o r q u e o d iv is o r)
45 x 1 2 + 1 0 = 5 4 0 + 1 0 = 5 5 0 (q u o c ie n te x d iv is o r + re s to = d iv id e n d o )
d e d iv is ã o .
O vendedor fa z e n tã o a s c o n ta s : 1 3 0 - 5 0 = 8 0 . A g o ra v a m o s d iv id ir 80 por 3:
89 l l ..-
- 6: 26
25
2
ç ã o , e le fa z u m a nova p ro p o s ta a o c o m p ra d o r.
- D e a c o rd o . N o lu g a r d e d a r R $ 5 0 ,0 0 d e e n tra d a , vou d a r R $ 5 2 ,0 0 .
C o n fira e n tã o as novas c o n ta s :
130 - 52 = 78
88 AULA 12
D iv id in d o a g o ra 78 por 3:
7~ LL
-6
----+-
i 26
18
Atividades
Faça no seu caderno.
3. P re e n c h a o q u a d rin h o com o n ú m e ro que to rn a c o rre ta a o p e ra ç ã o :
4. P a ra p a rtic ip a r de um jo g o d e b in g o , c a d a e q u ip e p re c is a d e 8 c a rte la s . O c o o r-
denador te m 1 2 5 c a rte la s . Q u a n to s g ru p o s p o d e rã o jo g a r?
n ú m e ro d e v ia g e n s que e le te rá d e fa z e r p a ra le v a r 1 2 5 pessoas?
7. C in c o jo g a d o re s g a n h a ra m um s o rte io . O p rê m io fo i d e R $ 1 2 5 ,0 0 .
8. F a ç a a s d iv is õ e s :
a) 24 +4 =
b) 240 + 40 =
c) 48 -ê- 8 =
d) 480 + 80 =
e) 12 -ê - 2 =
f) 2 400 -ê - 400 =
d iv id im o s ) o d iv id e n d o e o d iv is o r por um m esm o v a lo r?
M A T E M Á T IC A 89
1 3 . O s 4 fu n c io n á rio s de um a lo ja v ã o d iv id ir o d in h e iro d a c a ix in h a d e N a ta l,
ig u a lm e n te , e n tre e le s . S e n a c a ix in h a h á R $ 1 8 0 ,0 0 , q u a n to c a d a fu n c io n á -
rio v a i re c e b e r?
J á v im o s a im p o rtâ n c ia d a s u n id a d e s p a ra fa z e r m e d iç õ e s e que a u n id a d e d e m e d id a deve ser a
Q u e u n id a d e v o c ê u s a ria p a r a ...
c o m p a ra r o ta m a n h o d e d o is e s ta d o s b ra s ile iro s ?
saber se você e n g o rd o u ?
m e d ir a dose de um re m é d io líq u id o ?
m e d ir o ro d a p é de um a casa?
m e d ir q u a n to te m p o você g a s to u p a ra fa z e r a s a tiv id a d e s d e o n te m ?
p a ra cada m e d id a .
Medindo comprimentos
H á m u ito te m p o , o hom em m e d ia pequenos o b je to s usando a p o le g a d a .
o b je to s m a io re s , já s e u s a ra m :
7 polegada
o palmo o braço
M A T E M Á T IC A 91
V o c ê d e v e e s ta r im a g in a n d o q u a n to s p ro b le m a s h a v ia n a c o m u n ic a ç ã o d e s s a s m e d id a s . O p a lm o ,
Um pouco de história
O s is te m a m é tric o s u rg iu p o r v o lta do ano 1 7 9 0 . A n te s d is s o , cada povo usava
se na F ra n ç a , um a c o m is s ã o de c in c o m a te m á tic o s com a ta re fa de e la b o ra r
um s is te m a p a d ro n iz a d o . E s s a c o m is s ã o d e c id iu que a u n id a d e d e m e d id a de
de um m e rid ia n o .
c o m is s ã o in te rn a c io n a l de c ie n tis ta s fo i c o n v id a d a p e lo g o v e rn o fra n c ê s p a ra
A s u n id a d e s p a d ro n iz a d a s m a is c o m u n s são:
centímetro cm 1 cm = 10 milímetros
Atividades
Faça no seu caderVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
o.
1-== comprimento
~ 4m 4m
área cozinha quarto
de
serviço
área de
circulação
sala quarto
5m 3m
P a ra re s o lv e r e s te p ro b le m a , você p re c is a som ar a s m e d id a s d e to d a s a s p a re d e s
Medindo á re a s
Q uando m e d im o s um a á re a , q u e re m o s saber o espaço que um a s u p e rfíc ie ocupa. P a ra is s o , te m o s
j.5m+J
~ 15m~
1
í
A q u i, g a s ta m o s a m esm a q u a n tid a d e d e c e rc a p a ra o s d o is te r-
E re n o s:
o
M
E
T e rre n o A : 20 m + 15 m + 20 m + 15 m = 70 m
o
T e rre n o B : 30 m + 5 m + 30 m + 5 m = 70 m
1
N
1 Terreno A Terreno B
M A T E M Á T IC A 93
N o e n ta n to , a s á re a s d o s d o is te rre n o s s ã o d ife re n te s :
T e rre n o A : 2 0 m x 1 5 m = 3 0 0 m e tro s q u a d ra d o s
E
o T e rre n o B : 3 0 m x 5 m = 1 5 0 m e tro s q u a d ra d o s
'"
1 Terreno A
1 Terreno B
m a is espaçoso q u e o te rre n o B.
e s ta a u la , n ã o v a m o s n o s p re o c u p a r com o c á lc u lo d e á re a s. Q u e re m o s apenas d e ix a r b e m c la ro
q u e , p a ra m e d ir um a g ra n d e z a , é n e c e s s á rio sa b e r q u e p a d rã o devem os u sa r.
p lo , p a ra a á re a d o s e s ta d o s b r a s i l e i r o s . GFEDCBA
R O R A IM A
AMA PÁ
225017 km 2
142358,5 km 2
CEARÁ
145693,9 km 2
R IO G R A N D E DO NOR TE
53166,6 km 2
AM AZONAS
1567953,1 km 2 PARÁ P A R A íB A
1 246 833,1 km2 53958,2 km 2
ACRE
153697,5 km 2 MATO GROSSO
R O N D Ô N IA 9 0 1 4 2 0 ,1 k m 2
238378,1 km 2 S E R G IP E
2
2 1 8 6 2 ,6 km
G O IÁ S . - - - + - - = = " '- - - - - r - -
2
340 1 6 5 ,9 km
D IS T R IT O FEDERAL E s p íR IT O SANTO
5794,2 km 2 45733 km 2
R IO D E J A N E IR O
43653,3 km 2
PARANÁ
SÃO PAULO
199323,9 km 2 248255,1 km 2
SANTA CA T A R IN A
R IO G R A N D E DO SUL 95318,3 km 2
280674 km 2
94 AULA 13ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Em tempo
E x is te m ta m b é m o u tra s u n id a d e s m u ito u tiliz a d a s no B ra s il p a ra m e d ir g ra n d e s
Um h e c ta re é um q u a d ra d o c u jo s la d o s m edem 1 0 0 m . O b se rv e que 1 ha é
2
m enor que 1 km (q u ilô m e tro q u a d ra d o ), que e q u iv a le a um q u a d ra d o em que
Medindo massas
P a ra in d ic a rm o s o "peso" ~e um o b je to ou o s in g re d ie n te s de um b o lo , usam os a s u n id a d e s de
s e g u in te , você te m a lg u n s e x e m p lo s : a b a la n ç a d e d o is p ra to s , a b a la n ç a d ig ita l (u sa d a em su p e r-
Bolo Mármore M o d o d e fa z e r:
3 gem as B a ta a s g e m a s c o m o a ç ú c a r e a m a n te ig a a té a m is -
2 0 0 g d e a m id o d e m ilh o s e m p re . A c re s c e n te a s c la ra s e m n e v e e o fe rm e n to ,
1 x íc a ra (c h á ) d e le ite p a rte s e m is tu re o c h o c o la te a u m a d e la s . D e s p e je
3 c la ra s e m n e v e a m a s s a c la ra e m fo rm a u n ta d a e p o lv ilh a d a . S o b re
1 c o lh e r (s o p a ) d e fe rm e n to em pó e la , d e s p e je a m a s s a e s c u ra . D e ix e e m fo rn o m é d io
2 c o lh e re s (s o p a ) d e c h o c o la te e m p ó p o r a p ro x im a d a m e n te 3 0 m in u to s .
por e x e m p lo , c o s tu m a m o s c o m p ra r em e m b a la g e n s de 1 litro .
M A T E M Á T IC A 95
Medindo capacidades
Q uando m e d im o s a c a p a c id a d e de um a c a i x a - d 'á g u a , de um a c is te rn a , de um re s e rv a tó rio de
te m o s um p a d rã o m e n o r: o m ililitro (m L ).
200
150
Em tempo
P a ra m e d ir c a p a c id a d e s , ta m b é m u tiliz a m o s o c e n tím e tro c ú b ic o (cm-) e o m e tro
1 em - = 1 mL
1m " = 10 0 0 L
Medindo o tempo
S a b e r m e d ir o te m p o ta m b é m é m u ito ú til. N a nossa re c e ita d e b o lo , por e x e m p lo , p re c is a m o s
m e d ir 3 0 m in u to s p a ra o b o lo a s s a r. E m u ita s s ã o a s s itu a ç õ e s d a v id a e m q u e p re c is a m o s m e d ir o
Curiosidade
Foram os astros que nos ajudaram a medir o tempo
N o s la b o ra tó rio s c ie n tífic o s , n o s v ô o s e s p a c ia is e em a lg u m a s c o m p e tiç õ e s e sp o r-
a n iv e rs á rio . O g o v e rn o e s ta b e le c e p la n o s q ü in q ü e n a is . A d é c a d a d e 1 9 6 0 fo i m a r-
c a d a p e la s p rim e ira s v ia g e n s e s p a c ia is . O s h is to ria d o re s p e s q u is a m o que acon-
te c e u d u ra n te o s s é c u lo s , o s m ilê n io s e a s e r a s ...
C o m o fo i q u e o h o m e m a p re n d e u a m e d ir o te m p o ? Q u e p ro c e s s o s e in s tru -
m e n to s fo ra m u s a d o s p e lo s d ife re n te s p o v o s , n a s d iv e rs a s é p o c a s , p a ra m e d ir
o te m p o ?
D e s d e o s e u a p a re c im e n to n a T e rra , o h o m e m a p re n d e u a s e n tir a p re s e n ç a
d o te m p o : n a flo r q u e m u rc h a , n a c h e g a d a d o in v e rn o , n a c ria n ç a q u e s e to rn a
a d u lto e n a a lte rn â n c ía d o s d ia s e d a s n o ite s . O a p a re c im e n to d iá rio d o S o l e d a
L ua dá ao hom em a n o ç ã o d e re g u la rid a d e n a p a s s a g e m d o te m p o . E fo i p a ra o s
a s tro s q u e o h o m e m s e v o lto u q u a n d o s e n tiu a n e c e s s id a d e d e m e d ir o te m p o .
O s a s tro s s ã o v e lh o s c o n h e c id o s dos hom ens. No Antigo Testamento, liv ro
s a g ra d o q u e c o n ta a c ria ç ã o d o m u n d o e m s e is d ia s , e s tá e s c rito q u e , n o q u a rto
d ia , D e u s c rio u o S o l p a ra ilu m in a r a T e rra ; a L u a , p a ra d is tin g u ir o d ia d a n o ite ;
e a s e s tre la s , p a ra m o s tra r a p a s s a g e m d o te m p o .
N o A lc o rã o , q u e é o liv ro s a g ra d o d o s m u ç u lm a n o s , le m o s q u e 1/ A lá c rio u a
L u a e su a s fa se s p a ra q u e o s h o m e n s pudessem c o n h e c e r o n ú m e ro dos anos e
a m e d id a d o te m p o ." E to d o s o s p o v o s a n tig o s c o n ta m a m e s m a c o is a e m s e u s
liv ro s s a g ra d o s .
Resumindo
assa a u la fe z re la ç õ e s e n tre m e d iç õ e s e a s u n id a d e s que devem s e r u tiliz a d a s . A s ta b e la s s e g u in -
te s re s u m e m a lg u m a s d e s s a s r e l a ç õ e s . TSRQPONMLKJIHGFEDCBA
,
, .. ' i:'c" ,,' COMPRIMENTO ,
. ,'; " ' ..;
Unidade Símbolo Valor
Q u ilô m e t r o km 1 km = 1 000 m
M e tro m u n id a d e de base do S I
M ilí m e t r o mm 1 000 mm = 1 m
Q u ilo g r a m a kg u n id a d e de base do S I
G ra m a 9 1 O O O g= 1 kg
"
CAPACIDADE .ê
.
M ililit r o mL 1 000 mL = 1 L
. .c , ) . ': ; , . ,
,., TEMPO
Unidade Símbolo Valor
Segundo s u n id a d e de base do S I
M in u t o m in 1 m in = 60 s
H o ra h 1 h = 6 0 m in = 3 600 s
D ia d 1 d ia = 24 h
Sem ana - 1 s e m a n a = 7 d ia s
Q u in z e n a - 1 q u in z e n a = 1 5 d ia s
M ês - 1 m ês = 3 0 d ia s
B im e s t r e - 1 b im e s t r e = 2 m eses
T r im e s t r e - 1 t r im e s t r e = 3 m eses
S é c u lo - 1 s é c u lo = 1 0 0 a n o s
L e m b re -s e : e s s e s s ã o a p e n a s a lg u n s e x e m p lo s d e m e d iç õ e s e u n id a d e s c o rre s p o n d e n te s , E x is te m
o u tro s , m u ito s o u tro s ! P a ra s a b e r m a is , v o c ê p o d e c o n s u lta r o S is te m a In te rn a c io n a l d e U n id a d e s
( S I ) n o s it e w w w .i n m e t r o .g o v .b r / i n f o t e c / s L a s p .
98YXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
AULA 13
Atividades
Faça no seu caderno.
2. Faça um a lis ta d e o u tra s m e d id a s o u d e o u tra s u n id a d e s d e m e d id a que você
e n c o n tra no s e u d ia -a -d ia .
3. O b se rv e o q u a d ro s e g u in te . À e sq u e rd a , te m o s um a re la ç ã o d e s itu a ç õ e s em
1. P e s a r f a r in h a p a ra fa z e r u m b o lo . (c o u h ) a - m e tro q u a d ra d o (rn -)
b - c e n tím e tro (c m )
2. S a b e r q u a l é a d is t â n c ia q u e e x is t e e n t r e
c - q u ilo g r a m a (k g )
R e c if e e C u r it ib a . ( )
d - d ia
3. A v a lia r a á r e a d e u m s í t io o u d e u m a f a z e n d a . e - lit r o (L )
f - a lq u e ir e
4. S a b e r q u a l fo i o c o n s u m o de água em um a c a s a d u ra n te
g - q u ilô m e t r o (k m )
o b im e s t r e ja n e ir o / f e v e r e ir o . ( )
h - g ra m a (g )
5. A v a lia r h á q u a n t o te m p o um a m u lh e r e s t á g r á v id a . ( i - m ês
j - ano
6. A v a lia r o p e s o d e u m a pessoa. (
k - t o n e la d a (t)
7. M e d ir a e s p e s s u ra d e u m a c h a p a d e m a d e ir a com pensada. I - m ilí m e t r o (m m )
m - h o ra (h )
8. C a lc u la r q u a n to s e d e v e c o m p ra r d e a z u le jo p a r a r e v e s t ir
n - segundo (s )
um a c o z in h a . ( )
o - q u ilô m e t r o q u a d ra d o (k rn -)
9. A v a lia r a e x t e n s ã o t e r r it o r ia l do B r a s il. ( p - h e c ta re (h a )
q - g a lã o
1 0 . A v a lia r o t e m p o que u m a g a lin h a le v a p a r a c h o c a r um a r - a rro b a
n in h a d a de ovos. ( ) s - p o le g a d a
t - m e tro c ú b ic o (rn ")
11. S a b e r q u a n to d e c o m b u s tív e l é n e c e s s á r io
u - s é c u lo
p a ra e n c h e r o ta n q u e de um c a rro . ( )
v - lé g u a
1 2 . S a b e r a id a d e de um a pessoa. ( ) x - re a l (R $ )
O b te v e a s s e g u in te s m e d id a s : la rg u ra = 4 p a lm o s e c o m p rim e n to = 7 p a lm o s .
E la s a b ia que s e u p a lm o m ede 1 8 c e n tím e tro s .
Q u a is a s m e d id a s do pano que e la c o m p ro u ?
7 . A h o ra te m q u a n to s segundos?
8. Q u a n to s m in u to s há em um d ia ?
9. A escada de um so b ra d o te m 2 2 d e g ra u s, e c a d a d e g ra u te m 14 cm d e a ltu ra .
Q u a l a d is tâ n c ia d ó té rre o a té o a n d a r s u p e rio r d o so b ra d o ?
N o açougue, c o m p ro u m e io q u ilo ( 0 ,5 k g ) d e c a r n e m o íd a .
N a p a d a ria , p e d iu : 1 5 p ã e z in h o s d e 5 0 g ra m a s (5 0 g ) c a d a u m ; u m p a c o te de
m a n te ig a d e 2 5 0 g ra m a s (2 5 0 g ); 2 q u ilo s (2 k g ) d e a ç ú c a r e u m q u a rto (2 5 0 g )
d e p ó d e c a fé .
d e 1 q u ilo e 3 5 0 g ra m a s (1 k g e 3 5 0 g ).
A o chegar à sua casa, dona B e a triz s e n tiu o s b ra ç o s cansados. Q u a l o v a lo r
to ta l do peso q u e e la e s ta v a c a rre g a n d o ?
D ic a : S o m e to d a s a s m e d id a s usando o g ra m a com o u n id a d e . P a ra is s o , le m -
e m q u e d ia d o m ê s e d a s e m a n a s e rá o s e u p a g a m e n to ? E n o p ró x im o m ês,
em q u e d ia s e rá ? Q u a n to s d ia s o s a lá rio d e s te m ê s te m d e d u ra r?
P a ra c o m e ç a r e s ta a u la , v a m o s "q u e b ra r a cabeça". N osso jo g o é e s te : re m o n ta r as peças q u e fo r-
m am o triâ n g u lo de m odo a fo rm a r um q u a d ra d o .
V o c ê a p re n d e u a c a lc u la r a q u a n tid a d e d e ro d a p é a s e r g a s ta em um a c a s a . M a s , p ro v a v e lm e n te ,
to ta l da casa?".
A re s p o s ta a e s ta e a o u tra s p e rg u n ta s s e rá fá c il d e p o is d e s ta a u la , p o rq u e n e la vam os a p re n -
d e r ju s ta m e n te is to : c a lc u la r á re a s.
Um problema de herança
Um hom em d e c id iu d iv id ir um te rre n o e n tre s e u s q u a tro filh o s : A b e l, B ia , C á s s io e D iv a . A p ó s
acham que re c e b e ra m m enos te rra do que o s irm ã o s . A fin a l, a lg u m filh o fic o u com á re a m e n o r
do que o s o u tro s o u a d iv is ã o fo i ju s ta ? .
te rre n o ? " L e m b ra ?
C om o em q u a lq u e r m e d id a , c o n ta n d o q u a n ta s u n id a d e s d e á re a c a b e m d e n tro d o te rre n o .
d a d e d e á re a . C o n ta n d o o s q u a d ra d in h o s d a p a rte q u e c o u b e , p o r e x e m p lo , a A b e l, te m o s 1 2 u n i-
p le s , c o m o o q u a d ra d o o u o re tâ n g u lo .
Sabem os que um q u a d ra d o c u jo la d o m e d e 1 m e tro (1 m ) te m á re a d e 1 m e tro q u a d ra d o (1 m -).
7 m
S e o la d o d o q u a d ra d o tiv e r 1 q u ilô m e tro (1 k rn ), a s u a á re a s e rá d e 1 q u ilô m e tro q u a d ra d o (1 k m -).
S e tiv e r 1 c e n tím e tro (1 e m ), a á re a s e rá d e 1 c e n tím e tro q u a d ra d o (1 c m -), e a s s im p o r d ia n te .
V am os d e s c o b rir is s o o b s e rv a n d o a fig u ra :
o q u a d ra d o to d o v a le
1 c e n tím e tro q u a d ra d o .
C ada q u a d ra d in h o v a le
1 m ilím e tro q u a d ra d o .
7 em
7 m m I ~I ~~~~~~~~~~~
7 em
102 AULA 14WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
1 em - = 10 m m x 10 m m = 100 m m -
T em os a in d a :
1 km 2
= 1 000 m x 1000 m = 1 000000 m - (1 m ilh ã o d e m e tro s q u a d ra d o s)
Área de retângulos
N o p ro b le m a d a h e ra n ç a , p a ra c a lc u la r a á re a d e te rre n o que coube a c a d a filh o , c o n ta m o s quan-
to s q u a d ra d in h o s (u n id a d e s d e á re a ) c a b e m em c a d a te rre n o . C hegam os a 1 2 u n id a d e s , em to d o s
os casos.
I....-
Abel Bia Cássio Diva
var que:
o te rre n o d e A b e l te m : 3 x 4 = 1 2 u n id a d e s d e á re a .
O te rre n o d e B ia te m : 2 x 6 = 1 2 u n id a d e s d e á re a .
ig u a l a o p ro d u to d o s s e u s la d o s .
Á re a d o re tâ n g u lo = c o m p rim e n to x la rg u ra
O b se rv e com a te n ç ã o e s ta fig u ra :
3 2
A á re a d o re tâ n g u lo m a io r é: 6 x 3 = 1 8 u n id a d e s d e á re a .
A á re a d o re tâ n g u lo m enor é: 4 x 2 = 8 u n id a d e s d e á re a .
E n tã o , a á re a to ta l é: 18 +8 = 2 6 u n id a d e s d e á re a .
N em se m p re um te rre n o te m a fo rm a de um re tâ n g u lo . V a m o s m o s tra r a g o ra um e x e m p lo em
que duas pessoas, que c h a m a re m o s de senhor Y e senhor Z , possuem te rre n o s com fo rm a s d ife -
20m
senhor Z
22 m 26m
22 m x 20 m = 440 m -
104 AULA 14 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
20m 20m 3m
E
00
E
00
\
1 ----- 26 m ----lI 1 -- 1
-- 26 m __ ...:...f-rr>--,~ 1----23m----l
18 m x 23 m = 414 m -
á re a . E la ta m b é m n o s e n s in a a c ria r q u e b ra -c a b e ç a s , com o a q u e le q u e fo i c o lo c a d o n o in íc io d e s ta
a u la . V o lta re m o s a e s s a id é ia no fin a l d a a u la .
E quanto ao volume?
A s s im com o a s a p a rê n c ia s enganam em re la ç ã o à á re a (c o m o a c o n te c e u com A b e l), ta m b é m enga-
nam q u a n to a o v o lu m e .
o d o s o u tro s ?
cam os que
e tc .) é m u ito
a q u a n tid a d e
p a re c id o com
é a m esm a.
v o lu m e s
o que
( c o p o s d e s u c o , c a i x a s - d 'á g u a ,
o c o rre com a á re a
ta n q u e s ,
d a s fig u ra s .
r-t
I~
M A T E M Á T IC A 105
Um problema de capacidade
Uma m ãe c o s tu m a d iv id ir 1 litro de suco e n tre s e u s 5 filh o s em 5 copos ig u a is . A s s im , c a d a copo
c o n té m e x a ta m e n te :
4 x 200 m L = 800 m L
Podem os c o n c lu ir que:
R e c ip ie n te s d ife re n te s podem te r c a p a c id a d e s ig u a is .
106 AULA 14
TE
arestas
S e a a re s ta d o c u b o m e d ir 1 e m , o v o lu m e s e rá d e 1 e m " . S e m e d ir 1 m m , o v o lu m e se rá d e 1 m m ".
O b se rv e que:
1 em = 10 m m
1 em - = 10 m m x 10 m m = 100 m m -
1 em! = 1 0 m m x 10 m m x 1 0 m m = 1 0 0 0 mrn!
No cubo grande
cabem 7 000 cubinhos
3 3
7 mm 3
~ L...L-'--'---'---'--'-'--'-,"-, volume = 7 cm = 7 000 mm
~7cm~
3
1 L = 1 000 m L = 1 000 em
3
10 em x 10 em x 10 em = 1 000 em = 1 L
M A T E M Á T IC A 107
ó le o . O u s e ja , c a b e o v o lu m e d e 1 litro .
10 e m 10 e m
E , a fin a l, o que é v o lu m e ?
Unidades de volume
A s u n id a d e s d e v o lu m e m a is com uns são o m e tro c ú b ic o (m " ), o c e n tím e tro c ú b ic o ( c m ') e o
1 m - = 1 000 L
1 L = 1 000 em -
1 em - = 1 m L (m ililitro )
Volume de paralelepípedos
P a ra fa c ilita r o c á lc u lo d e á re a s , tra n s fo rm a m o s a s fig u ra s em re tâ n g u lo s , le m b ra ? T am bém ado-
fo rm a de um a c a ix a , de um tijo lo , e tc .) .
108 AULA 14SRQPONMLKJIHGFEDCBA
Um e x e m p lo : Q ue v o lu m e te m um a c a i x a - d 'á g u a de 4 m d e c o m p rim e n to , 3 m d e la rg u ra e 2
m d e p ro fu n d id a d e ?
Cada cubo
vale 7 m 3
V em os q u e n a c a i x a - d 'á g u a cabem e x a ta m e n te 4 x 3 (o u s e ja , 1 2 ) c u b o s d e 1 m e m b a ix o e m a is
4 x 3 cubos em c im a . L o g o , ~ v o lu m e é:
2 m x 4 m x 3 m = 24 m"
Q u e r d iz e r: o v o lu m e de um p a ra le le p íp e d o é o p ro d u to d e s u a s d im e n s õ e s .
V o lu m e d o p a ra le le p íp e d o = c o m p rim e n to x la rg u ra x a ltu ra
é a som a d o s v o lu m e s d a s d u a s p a rte s .
'\ (X I ~----..",...------:::o
1< 2m
Atividades
Faça no seu caderno.
1. a A u la 1 3 , v im o s q u e 1 h a é a á re a d e u m q u a d ra d o c u jo s la d o s m e d e m 100 m .
a ) Q u a n to s m e tro s q u a d ra d o s s ã o ig u a is a 1 h a ?
b ) O q u e é m a io r: 1 h a o u 1 k m -?
c ) Q u a n ta s v e z e s u m é m a io r q u e o o u tro ?
d) F aça um desenho c o m p a ra n d o o h e c ta re a o q u ilô m e tro q u a d ra d o .
e ) D ê u m e x e m p ~ o d a a p lic a ç ã o d e s s a s u n id a d e s n a v id a re a l.
2 . Im a g in e q u e v o c ê te n h a u m a s a la q u e p re te n d e a lu g a r. P a ra is s o , p re c is a c a l-
c u la r a á re a d a s a la . S e u c h ã o é c o b e rto d e la jo ta s q u a d ra d a s c u jo la d o m e d e
a p ro x im a d a m e n te u m p a lm o d e 2 3 c m . A s a la é re ta n g u la r: num la d o , e x is -
te m 1 7 la jo ta s , e , n o o u tro , 13.
a ) Q u a l a á re a d a s a la ?
b ) R e s o lv a a m e s m a q u e s tã o d e o u tra m a n e ira .
b) ig u a l à d o p rim e iro ;
9. S o b re u rn a . m e sa e s tã o : u rn a c a ix a de 1 L de le ite ; u rn a la ta de 1 L de ó le o ;
u rn a g a rra fa de 1 L de suco.
e) Em qual cabe o m a io r v o lu m e ?
m o n te o que se pede.
b) A p a rtir do hexágono (6 la d o s ), m o n te um q u a d ra d o .
MATEMÁTICA 111
D e q u a n ta s m a n e ira s podem os pagar um bom bom de
c e n ta v o s ?
c o m p rim e n to = cm la rg u ra = ; cm
E N S IN O FUNDAM ENTAL
largura
a lg a ris m o no n ú m e ro in d ic a o s e u v a lo r.
:
C D U
V e ja m a is e s te e x e m p lo :
c o u c o u
5 5 5 5 5 5
500=5x700 50=5 x 70
O b se rv e a fig u ra a b a ix o . S e re p re s e n ta rm o s um a u n id a d e por um q u a d ra d o , d e v e re m o s d iv i-
u n id a d e p e la v írg u la .
,
= 2 ,3 (dois inteiros
e três décimos)
v a le r 1 c e n té s im o .
D
= unidade
dividida por 100
{
= décimo
dividido por 10
t •
uma um
unidade décimo
O b se rv e com o re p re s e n ta m o s a s m e d id a s a b a ix o :
d e c im a l, ou s e ja , a s u n id a d e s que fo ra m s u b d iv id id a s . P a ra e n te n d e r e s s a re p re s e n ta ç ã o , deve-
V e ja a lg u n s e x e m p lo s :
2 ,6 d o is in te iro s e s e is d é c im o s
1 2 ,4 2 5 d o z e in te iro s e q u a tro c e n to s e v in te e c in c o m ilé s im o s
M A T E M Á T IC A 115
2 ,6 k g d o is q u ilo s e s e is d é c im o s d e q u ilo
Curiosidade
A escrita dos números
A tu a lm e n te , é com um , em n o tíc ia s com dados n u m é ric o s , o s n ú m e ro s a p a re c e -
re m d e fo rm a a b re v ia d a , p a ra fa c ilita r a le itu ra .
V e ja o e x e m p lo que s a iu n u m jo rn a l:
A te n ç ã o !
Atividades
Faça no seu caderno.
1. P e la re p re s e n ta ç ã o g rá fic a que acabam os d e v e r, q u e n ú m e ro é e s te ?
I I
o
8=1
O ----
2. E sc re v a com o s e lê e m a s m e d id a s s e g u in te s , c o n fo rm e o m o d e lo :
a) 4 ,9 8 m =
b) 5 ,4 0 m =
c) 5 ,4 m =
d) 5 ,3 9 4 km =
e) 1 0 ,3 5 0 kg =
f) 5 ,4 k g =
116 HGFEDCBA
AULA15
3. N o n ú m e ro 5 4 8 ,7 2 1 : o a lg a ris m o 5 in d ic a 5 c e n te n a s
a) o a lg a ris m o 4 in d ic a 4 _
b) o a lg a ris m o 8 in d ic a 8 _
c) o a lg a ris m o 7 in d ic a 7 _
d) o a lg a ris m o 2 in d ic a 2 _
e) o a lg a ris m o 1 in d ic a 1 _
o rd e n s:
a) d é c im o s
b) c e n te n a s
c) c e n té s im o s
d) m ilh a re s
e) dezenas
f) m ilé s im o s
g) dezenas d e m ilh a r
e o re s u lta d o fo i 3 m e m a is 1 5 c m . R e p re s e n ta n d o e s s a m e d id a com o n ú m e ro
d e c im a l, o re s u lta d o e n c o n tra d o é , m .
V o c ê p re te n d e v ia ja r d e ô n ib u s p a ra a c id a d e X . N o b a lc ã o d e in fo rm a ç õ e s d a e m p re sa d e ô n i-
b u s , e n c o n tra -s e e s te c a rta z :
d e s tin o : c id a d e X
s a íd a : 14 h o ra s e 10 m in u to s
d u ra ç ã o d a v ia g e m : 3 ,4 h o r a s
b u s c h e g a rá a s e u d e s tin o ?
a g o ra e s tu d a r m e lh o r a s u n id a d e s d e m e d id a . C om o e la s fo ra m c ria d a s ?
Medindo comprimentos
V o c ê m e d iria a la rg u ra de um a m e s a a d o ta n d o o q u ilô m e tro com o u n id a d e ? E a d is tâ n c ia e n tre
C om o já v im o s , a u n id a d e -p a d rã o p a ra m e d ir c o m p rim e n to s é o m e tro (m ). É um p a d rã o
s e g u im o s a s u n id a d e s m a io re s q u e e le : o s m ú ltip lo s .
118 AULA 16
Os submúltiplos do metroTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
O s s u b m ú ltip lo s do m e tro são o b tid o s , a p a rtir do m e tro , por m e io d e s e g u id a s d iv is õ e s por
(1 0 x 10 x 1 0 ):
R e s u m in d o :
Em tempo
O m ilím e tro não é a m enor u n id a d e que podem os u tiliz a r.
m ic ro s c ó p io .
Os múltiplos do metro
O s m ú ltip lo s d o m e tro s ã o o b tid o s , a p a rtir d o m e tro , p o r m e io d e s e g u id a s m u ltip lic a ç õ e s por
1 0 . Is to s ig n ific a que m u ltip lic a m o s o m e tro por 1 0 , d e p o is por 1 0 0 , d e p o is por 1 000, ao con-
R e s u m in d o :
s e u s s ím b o lo s :
q u ilô m e tro km
m e tro m
d e c ím e tro dm
c e n tím e tro em
m ilím e tro mm
E s s e s s ím b o lo s sã o se m p re e s c rito s n o s in g u la r. E x e m p lo s :
1 m (1 m e tro ), 500 m (5 0 0 m e tro s );
1 mm (1 m ilím e tro ), 500 m m (5 0 0 m ilím e tro s ).
Q u a n to m enor a u n id a d e q u e e s c o lh e m o s p a ra um a m e d id a , m a io r se rá o n ú m e ro q u e re p re s e n ta
e s s a m e d id a .
120 AULA 16 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
A s s im , te m o s :
com o, por e x e m p lo , 30 m ou 40 m .
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . A e sp e ssu ra de um v id ro é 2 ,3 c m . D e q u a n to s m ilím e tro s é a e sp e ssu ra desse
v id ro ?
3. N um a e s tra d a , e x is te um a p la c a que d iz :
A 5 0 0 m , P IS T A Ú N IC A
p is ta ú n ic a ?
Curiosidade
A s m e d id a s d e c o m p rim e n to s ã o m u ito u tiliz a d a s na a g ric u ltu ra .
s e d e s e n v o lv e r.
v e g e ta is s e d e s e n v o lv a m bem .
E essas d is tâ n c ia s , c la ro , v a ria m d e p la n ta p a ra p la n ta . P o r e x e m p lo : p a ra o
m ada ru a . G e ra lm e n te , a la rg u ra d a s ru a s é de 4 m ou 6 m.
M A T E M Á T IC A 121
Medindo capacidades
P a ra d is trib u ir s u c o d e la ra n ja d e u m a ja rra d e 1 L , ig u a lm e n te , e n tre 1 0 c o p o s , p re c is a m o s a v a lia r
a c a p a c id a d e d o c o p o . C a p a c id a d e é o e s p a ç o q u e e x is te n o c o p o p a ra s e r o c u p a d o p e lo s u c o .
A u n id a d e -p a d rã o usada p a ra m e d ir a c a p a c id a d e é o litro (L ). S e q u is e rm o s m e d ir c a p a c id a -
1 0 , o b te m o s o d e c a litro .
1 0 0 , o b te m o s o h e c to litro .
1 0 0 0 , o b te m o s o q u ilo litro .
R e s u m in d o :
D iv id in d o o litr o p o r ...
1 0 , o b te m o s o d e c ilitro .
1 0 0 , o b te m o s o c e n tilitro .
• 1 0 0 0 , o b te m o s o m ililitro .
R e s u m in d o :
p a ra pequenas c a p a c id a d e s , com o a de um a a m p o la d e in je ç ã o ou a de um v id ro d e x a ro p e .
UNIDADE S íM B O L O
litro l
mililitro ml
Atividades
Faça no seu caderno.
4. Uma fá b ric a te m um a c re c h e p a ra o s filh o s d a s o p e rá ria s . C e rto d ia , h a v ia 15
to m a ra m n e s s e d ia ?
Medindo massas
Em m u ita s s itu a ç õ e s , p re c is a m o s d e te rm in a r a m assa de um c o rp o o u o b je to .
M u ltip lic a n d o o g ra m a p O L ..
• 1 0 , o b te m o s o d e c a g ra m a .
P o rta n to , o g ra m a v a le u m d é c im o d o d e c a g ra m a e o d e c a g ra m a v a le 1 0 g ra m a s (1 0 g ).
1 0 0 , o b te m o s o h e c to g ra m a .
P o rta n to , o g ra m a v a le u m c e n té s im o d o h e c to g ra m a e o h e c to g ra m a v a le 1 0 0 g ra m a s (1 0 0 g ).
1 .0 0 0 , o b te m o s o q u ilo g ra m a .
R e s u m in d o :
1 g ra m a = 0 ,1 d e c a g r a m a 1 d e c a g ra m a = 1 0 g ra m a s
1 g ra m a = 0 ,0 1 h e c to g ra m a 1 h e c to g ra m a = 1 0 0 g ra m a s
D iv id in d o o g ra m a p o r ...
1 0 , o b te m o s o d e c ig ra m a .
P o rta n to , o g ra m a v a le 1 0 d e c ig ra m a s e o d e c ig ra m a v a le u m d é c im o d o g ra m a ( 0 ,1 g ) .
1 0 0 , o b te m o s o c e n tig ra m a .
1 0 0 0 , o b te m o s o m ilig ra m a . .
R e s u m in d o :
1 g ra m a = 1 0 d e c ig ra m a s 1 d e c íg ra m a = 0 ,1 g r a m a
1 g ra m a = 1 0 0 c e n tig ra m a s 1 c e n tig ra m a = 0 ,0 1 g r a m a
1 g ra m a = 1 0 0 0 m ilig ra m a s 1 m ilig ra m a = 0 ,0 0 1 g r a m a
s itu a ç õ e s c o tid ia n a s .
u n id a d e d e m e d id a . M a s o s c o m p rim id o s q u e c o m p ra m o s n a fa rm á c ia s ã o a p re s e n ta d o s em m ili-
g ra m a s: 5 0 0 m ilig ra m a s , 5 m ilig ra m a s , e tc .
1000 kg.
~
....
r~:;,;::«':'>{<'~;)~;:~'~~~;:~~.
;'~ ,,~' :::'. ., ':-,."~
\~
" -:-"
" -. -
"
' "
UNIDADE SíMBOLO
to n e la d a t
q u ilo g ra m a kg
g ra m a g
m ilig ra m a mg
Atividades
Faça no seu caderno.
S. Um c o m p rim id o de v ita m in a C c o n té m 500 m ilig ra m a s (5 0 0 m g) dessa
7. Se 250 g ra m a s (2 5 0 g ) d e c a fé c u s ta m R $ 7 ,2 0 , q u a l o p re ç o d e 1 q u ilo g ra m a
(1 k g ) d e c a fé ?
m e rc a d o p a ra fa z e r su a s c o m p ra s m e n s a is , s ó e n c o n tro u p a c o te s d e 2 0 0 g ra -
m as (2 0 0 g ) d e m a is e n a . Q u a n to s p a c o te s e la te v e d e c o m p ra r?
9. C o m p le te :
a) 3 m é o m esm o que cm .
b) 1 kg é o m esm o que g.
d ) 4 ,5 m é o m esm o que cm .
h) 32 m m é o m esm o que cm .
i) 5 km é o m esm o que m.
R e s u m in d o :
p o d e rá d e d u z ir o u tra s , c o n fo rm e a n e c e s s id a d e .
1 m = 10 dm 1 dm = 0,1 m
1 m = 100 em 1 em = 0,01 m
1 m = 1 000 mm 1 mm = 0,001 m
1 km = 1 000 m 1 m = 0,001 km
1 kg = 1 000 9 1 9 = 0,001 kg
1 9 = 1 000 mg 1 mg = 0,001 9
1 t = 1 000 kg 1 kg = 0,001 t
• V o c ê c o m p ro u trê s m e rc a d o ria s que c u s ta ra m : R $ 1 5 ,3 0 , R $ 9 ,8 0 e R $ 1 8 ,7 0 . O p e s o d e la s e ra :
1 ,3 5 0 k g , 3 ,7 0 0 kg e 350 g.
a) Q u a n to você g a s to u no to ta l?
um n ú m e ro com v írg u la . O b se rv e o E x e m p lo 1.
Exemplo 1
V am os som ar 4 7 ,5 com 3 ,2 8 .
4 7 ,5 = 4 dezenas + 7 u n id a d e s + 5 d é c im o s (4 7 in te iro s e 5 d é c im o s )
3 ,2 8 = 3 u n id a d e s + 2 d é c im o s + 8 c e n té s im o s (3 in te iro s e 2 8 c e n té s im o s )
o rd e m que ocupam . V e ja :
1
4 / -:;.
5 ()
I
I
I
3 Z 8
,
I
I '- @
TOTAL 5 O :r- 8
TOTAL = 50,?-B
A v írg u la se p a ra a p a rte in te ira d a p a rte que não é in te ira (p a rte d e c im a l). P rim e iro som am os os
c e n té s im o s . D e p o is o s d é c im o s , a s u n id a d e s e as dezenas.
C om o fic a e s s a c o n ta :
E s s a c o n ta fa la d a s e ria a s s im :
• 5 com 2 dá 7.
7 com 3 d á 1 0 . - C o lo c a -s e o z e ro e vai 1.
• 1 com 4 dá 5.
126 AULA 17 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
+ 3 ,2 8
.5 0 ,7 8
Exemplo 2
A g o ra v a m o s s u b tra ir 4 ,6 d e 2 5 ,3 5 : 2 5 ,3 5 - 4 ,6 .
C o lo c a n d o n o q u a d ro :
4 6
4 6
2 0, 7 5
C om o fic a e s s a c o n ta :
E s s a c o n ta fa la d a s e ria a s s im :
4~ • 5 m enos O d á 5 . (O z e ro p re e n c h e a c a s a v a z ia )
- 4 ,6 0 (= 1 0 d é c im o s ) à c a s a d o s d é c im o s . E n tã o : 13 m enos 6 dá 7.
2 0 ,7 5 • 4 m enos 4 d á O . A b a ix a o 2.
? 9 ,1 ~
:s .s : ~ 7 'f ~
+ Ü 4 , Ú,!
I!!
+ :4 ,$ !
2 0 8 ,2 6 5 i,7 8
e x e m p lo s :
Q u a n to e la e m a g re c e u ? D evem os s u b tra ir o s d o is p e s o s :
6~~
..••100 p a ra que a s u b tra ç ã o s e ja p o s s ív e l.
- 63 500
4 800
d io , p a g a r com um a n o ta d e R $ 5 ,O O ?
D evem os n o v a m e n te fa z e r u m a s u b tra ç ã o :
4~ 1
\,0 0
- 3 ,7 0
1 ,3 0
R e s p o s ta : O tro c o s e r á d e R $ 1 ,3 0 ( 1 r e a l e 3 0 c e n ta v o s ) .
O b se rv a ç ã o :
Q uando n o s re fe rim o s a d in h e iro , a p a rte d e c im a l é c h a m a d a d e c e n ta v o e a p a rte in te ira , d e re a l.
1 c e n ta v o = 1 c e n té s im o d e 1 r e a l = R $ 0 ,0 1
2 0 c e n ta v o s = 2 0 c e n té s im o s d e 1 re a l = R $ 0 ,2 0
5 0 c e n ta v o s = 5 0 c e n té s im o s d e 1 r e a l = R $ 0 ,5 0
3. O b se rv e e s ta p la n ta d a s a la d e u m a c a s a . Q u a n to s m e tro s d e m a d e ira é p re c is o c o m p ra r p a ra
fa z e r o ro d a p é d e s ta s a la ?
0,10
i~I
E 4 ,6 5
0,90
128 AULA 17 ONMLKJIHGFEDCBA
a m e d id a d o v ã o d a s p o rta s .
C a lc u la n d o o p e rím e tro d a s a la , te m o s :
4 ,2 0
4 ,2 0
4 ,6 5
+ 4 ,6 5
1 7 ,7 0 m
A g o ra v a m o s som ar s e p a ra d a m e n te o v ã o d a s p o rta s :
0 ,7 0
0 ,7 0
+ 0 ,9 0
2 ,3 0 m
1 7 ,7 0
~ 2 ,3 0
1 5 ,4 0 m
o ro d a p é d a s a la .
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . C a lc u le o p e rím e tro (o c o n to rn o to ta l) d e s ta s fig u ra s :
4 ,5
EDOo
\J
V)
00
1,20m
v,
'"'
:3 2,0
1,20m
M A T E M Á T IC A 129
que te m e s ta s m e d id a s .
4,10 m
4,60 m
m edem 15 cm e a s e x te rn a s , 2 0 c m , c a lc u le a la rg u ra to ta l da casa .
< largura
4. Em um d e te rm in a d o d ia , a te m p e ra tu ra e m d u a s c id a d e s n o in te rio r d e S ã o P a u lo
e r a d e 2 4 ,5 ° C e 2 7 ,4 ° C . N e s s e d ia , q u a l f o i a d if e r e n ç a e n tre a s te m p e ra tu ra s des-
s a s c id a d e s ?
o s ím b o lo ° C s ig n ific a g ra u s C e ls iu s . A m e d id a é lid a a s s im : 2 4 ,5 ° C = v in te e
fo i d e 6 8 k g .
6. Uma m is tu ra é fo rm a d a p e la s s u b s tâ n c ia s X, Ye Z, nas s e g u in te s m e d id a s :
2 ,5 g de X 0 ,7 5 g de Y 0 ,2 3 g de Z
Q ual o peso d e s s a m is tu ra ?
130TSRQPONMLKJIHGFEDCBA
NMLKJIHGFEDCBA
AULA 17
gado irá re c e b e r.
T o ta l líq u id o a re c e b e r T o ta l d e v e n c im e n to s - T o ta l d e d e s c o n to s
I
:i : ç ~ , ~~:'J:{',:}',
.,~ ~ '~ '< ~ l'f , ~ - : : , '. ~ . '~ ~ .~ . ~ L : ': ~- .; ~ ~~~ <
I
~
. .
" •••••• "J , ,
" ')
I
I
,".... ', ~ , < . ~ ~ '-
~ ~ ~ ., " ': ; . ) . , . : . '\ , - ~ , : ~ ~ , . " J', '
E m p re s a : X X X
N o R e g is t r o / C h a p a : Nom e do E m p re g a d o Função:
XXX XXX XXX
C ó d ig o D e s c r iç ã o V e n c im e n t o s D e s c o n to s
07 S a lá r io 5 7 2 ,7 9
61 A n u ê n io 7 1 ,3 6
22 S a lá r io - f a m í lia 1 ,0 0
53 C o n t r ib u iç ã o s in d ic a l 7 ,0 1
101 IN S S 5 6 ,9 5
190 IR R F 1 8 ,8 2
T o t a l d e V e n c im e n t o s
T o ta l d e D e s c o n to s
T o t a l L í q u id o a R eceber
so b ra rá ?
um a n o ta d e R $ 5 0 ,0 0 ?
• Uma pessoa c a m in h a d ia ria m e n te 4 000 m. A o fin a l de 1 0 d ia s , q u a n to s q u ilô m e tro s
te rá c a m in h a d o ?
c u s to u su a h o ra d e tra b a lh o ?
e p la c a s , com o fiz e m o s n a A u la 3 .
a g ru p a m e n to s d e 1 0 . A s s im :
Unidade Décimo
déci
eamo / centésimo
E a s s im p o r d ia n te , a té o m ilé s im o , o d é c im o d e m ilé s im o , e tc .
N o s s o s is te m a d e n u m e ra ç ã o é d e c im a l p o rq u e é fo rm a d o a p a rtir d e a g ru p a m e n to s de 10.
V o c ê d e v e s e le m b ra r q u e o v a lo r d e u m a lg a ris m o depende d a p o s iç ã o (d a o rd e m ) q u e e le
3 u n id a d e s x 10 3 dezenas 30 u n id a d e s
25 u n id a d e s x 10 25 dezenas 250 u n id a d e s
400 u n id a d e s 10 4 dezenas 40 u n id a d e s
5 u n id a d e s 10 5 d é c im o s 0,5 u n id a d e
Atividades
Faç o s c de no.
1 . P re e n c h a os espaços:
a) 1 dezena = u n id a d e s = d é c im o s
b) 1 0 c e n te n a s = dezenas = u n id a d e s = d é c im o s
c) 3 c e n te n a s = dezenas = d é c im o s
d ) 2 d é c im o s = c e n té s im o s = m ilé s im o s
M A T E M Á T IC A 133
2. O b se rv e o q u a d ro e re sp o n d a q u a n ta s u n id a d e s v a le m o s a lg a ris m o s , e m c a d a
ite m :
, ' , ~
,
"~
"
"
-
- ~~
"'I
[~:
a 1
b 1
c 1
d 1
e 1
f 1
9 3
h 3
3 . E fe tu e a s m u ltip lic a ç õ e s :
a) 25 x 10 =
b) 340 x 10 =
c) 4 ,7 x 10=
d ) 0 ,0 3 x 10 =
e ) 0 ,2 5 x 10 =
f) 3 ,0 1 x 10 =
4 . E fe tu e a s d iv is õ e s :
a) 250 + 10 =
b) 100 + 10 =
c) 25 -ê - 10 =
d ) 4 ,7 + 10 =
e) 0 ,3 + 10 =
f) 3 4 ,1 + 10 =
te c e c o m a v írg u la ?
O ra , fic a 1 0 0 v e z e s m a io r! E n tã o :
5 x 100 500
12 x 100 1200
3 x 1000 3000
34 x 1000 34000
A e s ta a ltu ra , v o c ê já d e v e te r c o n c lu íd o que:
Atividades
Faça no seu caderno.
6. D ê o re s u lta d o d o s p ro d u to s :
a) 475 x 100 =
b) 3 473 x 1 000 =
c) 28 x 10 =
d) 313 x 10000 =
e) 24 x 1000 =
a u m e n ta 1 0 0 v e z e s d e v a lo r.
E n tã o :
O u tro e x e m p lo :
4 ,7 2 5 x 100 = 4 0~5 = 4 7 2 ,5
m esm o:
Podem os c o n c lu ir que:
Q uando m u ltip lic a m o s um n ú m e ro com v írg u la por 10, 100, 1000, e tc ., d e v e m o s d e s lo c a r a v írg u la
d e s fa z . V e ja o s e x e m p lo s :
470 -ê - 10 = 4 7 ~ = 4 7 ,0 = 47
2 ,5 + 10 = 0 .& 5 = 0 ,2 5
Mudando de unidade
Q uando e s ta m o s tra b a lh a n d o com u n id a d e s d e m e d id a , usam os esse m esm o p rin c íp io . A fin a l,
O b s e rv e a s n o s s a s u n id a d e s d e c o m p rim e n to :
1 m = 10 dm = 100 em = 10 0 0 m m
m o s p o r 1 0 , 1 0 0 , 1 0 0 0 , e tc .
5 ,7 k m 5700m
4 3 ,S m = = 0 ,0 4 3 5 k m
V e ja a s u n id a d e s de peso:
lt= l0 0 0 k g e lk g = l0 0 0 g
E n tã o :
1 ,7 t 1700 kg
136 I AULA 18ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
O b s e rv e a s u n id a d e s d e v o lu m e :
1 m - = 1 000 L e 1 L = 1 0 0 0 rn L
E n tã o :
4L 4~~ 4 000 m L
150m L O ~~ = O ,1 5 L
5 0~~ = 5700L
Atividades
Faça no seu caderno.
7 . D ê o s re s u lta d o s , sem e fe tu a r c á lc u lo s :
a) 4 7 ,8 ~ 1 0 = c) 4 7 ,8 .;- 1 0 0 =
b ) 4 7 ,8 x 10 = d) 4 7 ,8 x 100 =
8. Q u a n to s m e tro s há em :
a) 3 km m d ) 4 ,4 8 k m = m
b ) 8 ,5 k m = m e) 32 km m
c) 320 km = m f) 4200 km = m
9. E m g e ra l, a g o rje ta de um g a rç o m é de 10% (1 0 p o r c e n to = um d é c im o ) do
v a lo r d a n o ta . E x e m p lo : s e a c o n ta f o r d e R $ 5 0 ,0 0 , a g o r je ta s e r á d e :
10% de 50 = 5 0 .;- 1 0 = 5 = R $ 5 ,0 0
C a lc u le a g o rje ta d o g a rç o m p a ra c o n ta s de:
a) R $ 4 2 ,0 0
b) R $ 4 ,5 0
c) R $ 2 1 ,3 0
1 0 .Q u a n to s q u ilo s h á e m :
a) 2500 g = kg
b) 25 000 g = kg
100 ou 1000?
P o r 8 d ia s d e tra b a lh o , João d e v e ria re c e b e r R $ 2 5 0 ,0 0 . M a s , te n d o tra b a lh a d o apenas 5 d ia s , J o ã o
re s o lv e u ir e m b o ra e p e d iu a s c o n ta s . Q u a n to d e v e rá re c e b e r p e lo tra b a lh o re a liz a d o ?
s e g u ir e p re s te a te n ç ã o n a s o p e ra ç õ e s. E la s e n v o lv e m n ú m e ro s d e c im a is . A d ife re n ç a em re la ç ã o
Exemplo 1
P a ra ir d e c a s a a té o tra b a lh o e v o lta r, J o ã o g a s ta to d o d ia R $ 2 ,4 0 de passagens. S e e le tra b a lh a
240
x 6
1440
C om o 2 ,4 0 possui 2 c a s a s d e c im a is , e n tã o o re s u lta d o ta m b é m d e v e te r 2 c a s a s d e c im a is :
2 ,4 0 2 c a s a s d e p o is d a v írg u la
x 6
1 4 ,4 0 - 2 c a s a s d e p o is d a v írg u la
le itu ra . N a s o p e ra ç õ e s, se você q u is e r, e le s p o d e m s e r d is p e n s a d o s . O b se rv e o s e x e m p lo s :
R $ 2 ,6 0 = 2 re a is e 6 0 c e n ta v o s = 2 ,6 r e a is
1 2 ,3 5 m = 1 2 m e tro s e 3 5 c e n tím e tro s
1 ,7 0 0 k g = 1 q u ilo e 7 0 0 g ra m a s = 1 ,7 q u ilo
Exemplo 2ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
N o açouguer você pede 1 ,5 k g a p r o x im a d a m e n te d e c a rn e . O a ç o u g u e iro c o rta a c a rn e , c o lo c a na
p e lo to ta l?
3 c a s a s d e c im a is . L o g o , o re s u lta d o ta m b é m deve te r 3 c a s a s d e c im a is .
1 ,7 5 +-- 2 c a s a s d e p o is d a v írg u la
x 3 ,8 +-- 1c a s a d e p o is d a v írg u la
1 ,4 0 0
5 ,2 5
6 ,6 5 0 +-- 3 c a s a s d e p o is d a v írg u la
R e s p o s ta : o p re ç o a pagar é R $ 6 ,6 5 (6 re a is e 6 5 c e n ta v o s ).
Atividades
Faça no seu caderno.
1. O b se rv e o m o d e lo e c o m p le te os espaços s e g u in te s :
5 q u ilo s e 4 0 0 g ra m a s 5 ,4 0 0 kg
5 q u ilo s e 4 0 g ra m a s 5 ,0 4 0 kg
2 q u ilo s e 3 5 0 g ra m a s __ kg
1 q u ilo e 5 0 g ra m a s __ kg
8 5 0 g ra m a s __ kg
3 0 g ra m a s __ kg
8 g ra m a s __ kg
1 2 re a is e 3 5 c e n ta v o s R $__
8 re a is e 7 0 c e n ta v o s R$
8 re a is e 7 c e n ta v o s R $__
9 0 c e n tím e tro s = m
2. S e 1 m e tro d e c o rd a c u s ta R $ 0 ,3 5 , q u a n to c u s ta rã o :
a) 1 0 m e tro s ?
b) 8 m e tro s ?
c) 2 5 m e tro s ?
d) 6 0 m e tro s ?
3. C a lc u le :
a) 4 ,7 x 12 =
b) 6 ,2 5 x 8=
c) 3 ,1 8 x 2 ,4 =
d ) 0 ,1 2 x 0 ,0 5 =
A g o ra , v a m o s a p re n d e r a p ro lo n g a r um a d iv is ã o .
Exemplo 3
V am os d iv id ir 3 7 p o r 8 . Já a p re n d e m o s a re a liz a r e ssa o p e ra ç ã o a s s im :
37 UL.
32 4
o
D iz e m o s que o q u o c ie n te é 4 e o re s to é 5.
N o c a so d e n ú m e ro s d e c im a is , a d iv is ã o pode s e r p ro lo n g a d a . P a ra fa z e r is s o , c o lo c a m o s um z e ro
z e ro e a c o n ta p o d e rá c o n tin u a r. V e ja :
37~
32 4 ,6 2 5
50 ~ 5 u n id a d e s v a le m 5 0 d é c im o s
48
20 ~ 2 d é c im o s v a le m 2 0 c e n té s im o s
16
40 ~ 4 c e n té s im o s v a le m 4 0 m ilé s im o s
40
°
P ro lo n g a m o s a d iv is ã o a té o b te rm o s o re s u lta d o 4 ,6 2 5 e o re s to z e ro . Is s o s ig n ific a q u e 4 ,6 2 5 m u l-
tip lic a d o p o r 8 d á e x a ta m e n te 3 7 . C o m p ro v e : 4 ,6 2 5 x 8 = .
E x e m p lo 4
Um a p ro fe sso ra te m 37 lá p is p a ra d iv id ir ig u a lm e n te e n tre 8 a lu n o s . Q u a n to s lá p is e la d a rá a
cada um ?
N e s te c a s o , a c o n ta 37~
32 4
deve s e r fe ita a s s im :
o
R e s p o s ta : cada a lu n o re c e b e 4 lá p is e so b ra m 5.
b ra n d o o s lá p is re s ta n te s .
fa z s e n tid o .
Exemplo 5
S e R $ 3 7 ,0 0 devem s e r d iv id id o s ig u a lm e n te e n tre 8 pessoas, q u a n to cada um a deve re c e b e r?
c ie n te . A c o n ta s e rá a s e g u in te :
37 UL.-
32 4 ,6 2
50
48
20
16
6
R e s p o s ta : o c á lc u lo n o s m o s tra que cada pessoa d e v e re c e b e r R $ 4 ,6 2 (4 re a is e 6 2 c e n ta v o s ). E x is te
Dizima Periódica
V ocê deve e s ta r p e rg u n ta n d o se, quando s e p ro lo n g a um a d iv is ã o , se m p re s e o b té m re s to z e ro .
V e ja u m a d e la s : 1 3 -o - 3 .
Q uando p ro lo n g a m o s e s ta d iv is ã o , te m o s o s e g u in te re s u lta d o :
4 , 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 ...
Atividades
Faça no seu caderno.
4. C a lc u le :
a) 13 -ê - 2=
b) 47 + 5 =
c) 23 + 4 =
d) 298 + 8 =
5. E fe tu e e s ta s d iv is õ e s , p ro lo n g a n d o a té a te rc e ira c a s a d e c im a l, n o m á x im o :
a) 56 + 3 =
b) 100 -ê - 8 =
c) 3 4 ,5 + 4 =
d ) 4 2 ,5 7 + 3 =
6. Uma s a la m e d e 5 ,2 0 m p o r 3 ,8 0 m . Q u a l é a á r e a d e s s a s a la ?
Q u a l fo i a p ro d u ç ã o (m é d ia ) d e 1 d ia ?
tra p é z io ). C a lc u le a s á re a s d e s s a s p a rte s .
f--- 4 ,2 m
I 70 m
R $ 2 5 0 ,0 0 -ê - 8 = R $ 3 1 ,5 0
3 1 ,5 0 x 5 = 1 5 7 ,5 0
R e s p o s ta : João d e v e re c e b e r R $ 1 5 7 ,5 0 (1 5 7 re a is e 5 0 c e n ta v o s ).
Um n ú m e ro d e q u a tro a lg a ris m o s m u ltip lic a d o p o r o u tro d e trê s a lg a ris m o s deu com o re s u lta d o
123 1 2 3 . Q u a is sã o e sse s n ú m e ro s?
tip lic a ç ã o (x ) e d iv is ã o ( - ; . - )V
. e ja ta m b é m onde e s tá o s in a l d e ig u a l (=).
E n tre ta n to , em a lg u m a s m á q u in a s , e x is te um a te c la p a ra lig a r
(O N ) e o u tra te c la p a ra apagar (C ).
M A T E M Á T IC A 143
ra r a p a rte d e c im a l de um n ú m e ro ; p o r e x e m p lo : 3 .6 s ig n if ic a 3 ,6 .
P a ra q u e s u a m á q u in a s e m a n te n h a em bom fu n c io n a m e n to , é p re c is o te r a lg u n s c u id a d o s :
V a m o s e n tã o fa z e r a lg u m a s o p e ra ç õ e s. L ig u e a m á q u in a com a te c la (O N ) .
Exemplo 1
C a lc u la r 237 + 549.
N o v is o r, v o c ê v ê a re s p o s ta : 786.
P a ra fa z e r u m a nova o p e ra ç ã o , a p e rte a te c la © ,que lim p a o v is o r. P a ra o p e ra ç õ e s com
n ú m e ro s d e c im a is , le m b re -s e d e q u e , n a m á q u in a , a v írg u la c o rre sp o n d e a o p o n to 8.
Exemplo 2
C a lc u la r 2 3 ,7 x 4 ,3 .
N o v a m e n te , a p e rte to d a s a s te c la s n a o rd e m e , d e p o is , o s in a l d e ig u a l:
0®00000®GJ
A re s p o s ta é : 1 0 1 ,9 1 .
000w000ffi00w0000wO®00
A re s p o s ta é 1 5 ,8 3 .
A te n ç ã o : n o n ú m e ro 4 ,9 0 v o c ê n ã o p re c is a c o lo c a r o z e ro n o fin a l. P o d e d íg íta r apenas 4 .9 .
144 AULA 20 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
A g o ra , v a m o s fa la r u m pouco so b re a d iv is ã o .
A lg u m a s d iv is õ e s s ã o e x a ta s , não d e ix a m re s to . P o r e x e m p lo , 1 2 d iv id id o por 3 d á q u o c ie n te
13~
~6
a o re s to e um a v írg u la a o q u o c ie n te . A d iv is ã o de 1 3 p o r 2 , p ro lo n g a d a , fic a a s s im :
13~
10 6 ,5
o
O b te m o s a g o ra u m a d iv is ã o e x a ta . O q u o c ie n te é 6 ,5 e o r e s to , O. Éo q u e fa z a m á q u in a d e c a lc u la r:
A m á q u in a d e c a lc u la r se m p re p ro lo n g a a s d iv is õ e s .
Exemplo 4
V ocê deve d iv id ir R $ 1 5 0 ,0 0 ig u a lm e n te e n tre o ito pessoas. Q u a n to cada um a v a i re c e b e r?
7 5 c e n ta v o s ).
s e re p e te m d e p o is d a v írg u la . P o r e x e m p lo , c a lc u le na s u a m á q u in a 13 7 3 . O re s u lta d o é:
~~~33333333333333333333
A m á q u in a é rá p id a , é v e rd a d e , m as nós te m o s um a c o is a m u ito m a is p re c io s a :
V a m o s ju n to s re s o lv e r um p ro b le m a , p a ra c o m p re e n d e r bem a n e c e s s id a d e d o ra c io c ín io e a u ti-
liz a ç ã o d a m á q u in a .
Exemplo 5
D ona M a ria fa z s a n d u íc h e s p a ra trê s a m ig a s v e n d e re m . N o fim d o d ia , o d in h e iro é d iv id id o em
d e v e re c e b e r?
A n te s de passar à s o lu ç ã o , e n te n d a bem o que o p ro b le m a e s tá d iz e n d o . L e ia v á ria s v e z e s .
V am os a g o ra ra c io c in a r: s e a s a m ig a s v e n d e ra m 3 1 s a n d u íc h e s p o r R $ 2 ,0 0 c a d a , e la s g a n h a -
ra m 3 1 x R $ 2 ,0 0 :
U m a te rç a p a rte d e s te v a lo r se rá d a d a à s a m ig a s . O re s u lta d o d e v e a in d a s e r d iv id id o p o r 3 , p a ra
sa b e rm o s q u a n to cada um a re c e b e rá . C om a m á q u in a , podem os fa z e r to d a s e s s a s c o n ta s de um a
vez só:
3 1 x 2 -õ -3 -õ -3 =
O re s u lta d o é 6 ,8 8 8 8 8 8 6 .
d e c im a is d o re s u lta d o . A s s im , a q u a n tia d e c a d a a m ig a s e rá : R $ 6 ,8 8 ( 6 re a is e 8 8 c e n ta v o s ).
C om o você pode v e r, a m á q u in a não pensa. N a s d iv is õ e s , e la p ro lo n g a o c á lc u lo a té a c o n ta
te rm in a r o u a té e s g o ta r a s u a c a p a c id a d e . P o r is s o , é p re c is o ra c io c in a r p a ra v e r s e o re s u lta d o
Exemplo 6
C a lc u la r 12 + 16 + 13 + 13 + 13 + 13 + 13 + 13 + 13.
É c la ro que podem os d íg íta r to d o s o s n ú m e ro s dessa som a. M as, com o você pode p e rc e b e r, o
V e ja : 1 2 + 16 + 7 x 13.
re s u lta d o c o rre to . P o rq u e :
Atividades
Faça no seu caderno.XWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
1. V ocê deu um a n o ta d e R $ 1 0 ,0 0 p a ra pagar um a c o m p ra d e R $ 6 ,7 0 . Q u a n to
2. C a lc u le : 37 + 42 + 57 - 65 + 8 - 20.
3. João ganha R $ 7 2 8 ,0 0 p o r m ê s . N e s te m ê s , e le p e d iu d o is v a le s , u m d e R $ 2 5 ,0 0 ,
o u tro d e R $ 3 5 ,0 0 . Q u a n to d e v e rá re c e b e r n o d ia d o p a g a m e n to ?
4. S e v o c ê d e v e d iv id ir R $ 1 5 0 ,0 0 ig u a lm e n te p o r o ito p e s s o a s , q u a n to cada um a
d e v e rá re c e b e r?
5. C a lc u le 2 ,3 x 4 + 5 ,8 - 9 .
6. C a lc u le 57 + 42 + 5 x 3 ,8 .
7 . C a lc u le 57 + 42 - 5 x 3 ,8 . ( C u id a d o ! )
o que a c o n te c e ?
9. Se um a s a la re ta n g u la r te m 6 ,2 0 m d e c o m p r im e n to e 4 ,7 0 m d e la r g u r a , qual
é a su a á re a ?
Q u a n ta s v ia g e n s e le d e v e fa z e r p a ra tra n s p o rta r to d a s ? (C u id a d o ! O n ú m e ro
e s ta ç ã o 2 , e s ta ç ã o 3 , e tc ., a té a e s ta ç ã o 30.
O· 7 2 3 7 o 20 30
~W······;f·········1·········
L 111111111111111 IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIILIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
- tre m A , p á ra em to d a s a s e s ta ç õ e s ;
- tre m B , p á ra de 2 em 2 e s ta ç õ e s ;
- tre m C , p á ra de 3 em 3 e s ta ç õ e s ;
- tre m D , p á ra de 5 em 5 e s ta ç õ e s .
P e d ro , q u e m o ra p e rto d a e s ta ç ã o 30: _
Os múltiplos de 2SRQPONMLKJIHGFEDCBA
V a m o s o b s e rv a r a ta b u a d a do 2:
2 x l= 2
2 x 2= 4
2x3=6
2 x 4 = 8
2 x 5 = 10
2 , 4 , 6 , 8 , 1 0 , 1 2 , 1 4 , 1 6 , 1 8 ,2 0 ,2 2 , 2 4 , 2 6 , ...
24 = 2 x 12
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . E s c re v a m a is a lg u n s m ú ltip lo s d e 2 , c o n tin u a n d o a lis ta :
2 0 ,2 2 , 24, 26, __ ,_ _ r __ , __ r __ , __ , __ r __
T o d o n ú m e ro m ú ltip lo d e 2 te rm in a em 2, 4, 6, 8 ou o.
P o r e x e m p lo , 7 5 8 te rm in a e m 8 . P o rta n to , 7 5 8 é m ú ltip lo d e 2 . A s s im s a b e m o s , m e s m o se m fa z e r
a c o n ta , q u e 7 5 8 p o d e s e r d iv id id o e x a ta m e n te e m d u a s p a rte s ig u a is .
Os múltiplos de 3
V a m o s a g o ra p e n s a r n a ta b u a d a d o 3 e e s c re v e r a lg u n s re s u lta d o s :
3 , 6 , 9 , 1 2 , 1 5 , 1 8 , 2 1 , 2 4 , 2 7 , 3 0 , 3 3 , 3 6 , 3 9 , 4 2 , ...
O b se rv e q u e c o m e ç a m o s com o 3 e vam os a u m e n ta n d o de 3 em 3.
O s n ú m e ro s d e s s a lis ta s ã o o s m ú ltip lo s de 3.
S e a p re n d e rm o s a re c o n h e c e r um m ú ltip lo d e 3 , sa b e re m o s s e a d iv is ã o d e q u a lq u e r n ú m e ro
p o r 3 é e x a ta o u n ã o . A re g ra é a s e g u in te :
M A T E M Á T IC A 149
V a m o s v e r a lg u n s e x e m p lo s :
2 + 5 +O+ 5 = 12
C om o 1 2 é m ú ltip lo d e 3 (1 2 d iv id id o p o r 3 d e ix a re s to z e ro ), e n tã o 2 5 0 5 ta m b é m é m ú ltip lo de 3.
8 7 4 é m ú ltip lo d e 3 ? V a m o s a p lic a r a re g ra :
8+7+4=19
é m ú ltip lo de 3.
Atividades
Faça no seu caderno.
2. E s c re v a m a is a lg u n s m ú ltip lo s d e 3 , c o n tin u a n d o a lis ta :
36, 39, 42,__ ,_ _ ,_ _ ,_ _ r __ , __ , __ r __
3. a) E s c re v a to d o s o s m ú ltip lo s d e 2 a té c h e g a r a o 3 0 .
b ) E s c re v a to d o s o s m ú ltip lo s d e 3 a té c h e g a r ao 30.
m ú ltip lo s d e 3 . D e p o is , c o m p le te :
O s n ú m e ro s m ú ltip lo s d e 2 e d e 3 sã o o s n ú m e ro s m ú ltip lo s de _
4 . T o d o n ú m e ro m ú ltip lo d e 4 é ta m b é m m ú ltip lo de 2.
p lo s d e 4 .
15 AULA 21
Os múltiplos de 5WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
Já sabem os que é m u ito fá c il e s c re v e r a lis ta dos m ú ltip lo s de um n ú m e ro . V e ja a b a ix o a lg u n s
m ú ltip lo s de 5:
5 , 1 0 , 1 5 ,2 0 , 2 5 , 3 0 , 3 5 , 4 0 , 4 5 , 5 0 , 5 5 , 6 0 , ...
a s e g u in te :
Um n ú m e ro é m ú ltip lo de 5 quando te rm in a em O ou 5.
Os múltiplos de 10
O s m ú ltip lo s de 1 0 s ã o o s m a is fá c e is . V e ja :
1 0 , 2 0 , 3 0 , 4 0 , 5 0 , 6 0 , 7 0 , ...
Todo m ú ltip lo de 1 0 te rm in a em o.
Atividades
Faca no tu caderno
6. E sc re v a trê s n ú m e ro s d ife re n te s que s e ja m , ao m esm o te m p o , m ú ltip lo s de
3 e de 5.
7. E sc re v a o s m ú ltip lo s d e 7 a té c h e g a r a 7 0 e fa ç a u m a b o la em v o lta d a q u e le s
que ta m b é m s ã o m ú ltip lo s de 3.
3 x 8 = 24
L e ia , c o m a te n ç ã o , a s q u a tro fra s e s s e g u in te s . E la s s ã o e q u iv a le n te s , q u e re m d iz e r a m e s m a c o is a :
2 4 é m ú ltip lo de 3.
2 4 é d iv is ív e l por 3.
3 é d iv is a r de 24.
A d iv is ã o de 24 por 3 d á re s to O (z e ro ).
M A T E M Á T IC A 151
8. C o m p le te o p o n tilh a d o :
a) 315 é de 5.
b) 315 é por 5.
c) Sé de 315.
d ) A d iv is ã o de 315 por 5 d á re s to _
V am os e s tu d a r um pouco m a is e sse n ú m e ro .
3 1 5 é d iv is ív e l por 2?
N ão. P o rq u e e le n ã o é um n ú m e ro p a r.
3 1 5 é d iv is ív e l por 3?
S im . P o rq u e 3 + 1 + 5 = 9, que é d iv is ív e l por 3.
o re s u lta d o a in d a s e rá d iv is ív e l p o r 3 .
V e ja :
315+5=63
63 -ê- 3 = 21
21 + 3=7
p rim o s :
315 = 5 x 3 x 3 x 7
R e p a ra m o s que 1 2 0 é d iv is ív e l por 2:
120 -ê - 2 = 60
60 -ê - 2 = 30
30 + 2 = 15
15 + 3 = 5
152 AULA 21 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
120 = 2 x 2 x 2 x 3 x 5
15 II 15 Lli
l1 5 - n .. 1
05 O
=Í
O
M a s e x is te m a lg u n s n ú m e ro s q u e s ó s ã o d iv is ív e is p o r 1 e p o r e le s m e s m o s : sã o o s n ú m e ro s p rim o s .
m o s a s s im : e sc re v e m o s to d o s o s n ú m e ro s d e 2 a té 3 0 . D e s ta c a m o s o n ú m e ro 2 e d e p o is c o rta m o s
to d o s o s m ú ltip lo s d e 2 . V e ja o d ia g ra m a s e g u in te .
2 3 / 5/ 7 / 9 y{
11 ;213)Á 15 y( 17 ~ 19 ~
21 Ji23 JÁ 25 J6 27 ;:t 29 yf
Em s e g u id a , d e s ta c a m o s o n ú m e ro 3 e c o rta m o s to d o s o s m ú ltip lo s d e 3 . C o n tin u a m o s a s s im ,
2 3 /5 /7 //J Z
13 r ;5 y( 17 J8 19 Jff
23 J4 Ji J6 y! JS 29 ~
Atividades
Faça no seu caderno.
9. Sabendo que 60 = 2 x 2 x 3 X 5 , re sp o n d a s im ou não a cada ite m .
6 0 é d iv is ív e l:
a) por 2? _
b) p o r3 ? _
c) por 5? _
d ) p o r7 ? ----------
e) por 4? _
O p o r6 ? _
g) por 15? _
ta s devem s e r e m b ru lh a d a s em p a c o te s ig u a is , te n d o , no m ín im o , 4 c a m i-
s e ta s e , n o m á x im o , 3 0 c a m is e ta s em c a d a u m . D e q u a n ta s fo rm a s d ife re n te s
podem os fa z e r o s e m b ru lh o s ?
O b se rv e que:
2 p a c o te s d e 3 0 c a m is e ta s = 6 0 c a m is e ta s
3 p a c o te s d e 2 0 c a m is e ta s = 6 0 c a m is e ta s
D ona L eonor fa z e m p a d in h a s e se m p re re c e b e encom endas p a ra fe s ta s . C e rto d ia , e la re c e b e u
cada p a c o te ?
A fatoração
P a ra re s o lv e r o p ro b le m a de dona L e o n o r, é p re c is o a p re n d e r a fa to ra r, c o m o v o c ê já v iu n a A u la 2 1 .
P o r e x e m p lo , podem os e sc re v e r:
20 = 2 x 10
20 =4 x 5
V am os re c o rd a r:
2 ,3 ,5 ,7 , l I , 1 3 , 1 7 , 1 9 ,2 3 ,2 9 .
re s u lta d o :
20 = 2 x 2 x 5
M A T E M Á T IC A 155
V a m o s a p re n d e r a fa to ra r n ú m e ro s m a io re s . P o r e x e m p lo , o n ú m e ro 600.
- C o n tin u e d iv id in d o p o r 2 e n q u a n to fo r p o s s ív e l. 600 2
300 2
150 2
75
600 2
- C hegam os ao 75, que não é d iv is ív e l p o r 2 . V a m o s te n ta r a g o ra a d iv is ã o por 3.
300 2
150 2
75 3
25
2 é d iv is a r e 600
2x2 4 é d iv is a r de 600
2 x 5 = 1 0 é d iv is a r de 600
2x2x3x5 = 6 0 é d iv is o r d e 6 0 0 , e a s s im p o r d ia n te .
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . F a to re o s n ú m e ro s usando apenas fa to re s p rim o s :
a) 80
b) 360
c) 1000
d) 140
e) 165
f) 256
g) 243
156 AULA 22QPONMLKJIHGFEDCBA
2. A lg u é m fa to ro u 480 a s s im : 480 = 2 x 4 x 6 x 1 0 . A g o ra , fa ç a a Ia to ra ç ã o
usando apenas fa to re s p rim o s .
24 2
- In ic ia lm e n te , fa to ra m o s o n ú m e ro :
12 2
6 2
3 3
d o re s u lta d o :
1
2 vezes 1 é ig u a l a 2 24 2 2
12 2
6 2
3 3
1
1
2 v e z e s 2 é ig u a l a 4 24 2 2
12 2 4
6 2
3 3
1
1
2 v e z e s 4 é ig u a l a 8 24 2 2
12 2 4
6 2 8
3 3
1
cado p o r to d o s o s a n te rio re s :
1
3 x 1 = 3 24 2 2
3 x 2 = 6 12 2 4
3 x 4 = 12 6 2 8
3 x 8 = 24 3 3 3 ,6 , 1 2 ,2 4
1
M A T E M Á T IC A 157
O s d iv is a re s de 24 são:
1, 2, 3, 4, 6, 8, 12 e 24.
1
60 2 2
30 2 4
15 3 3 ,6 , 12
5 5 5, 1~ 2~ 1 5 , 3 0 ,6 0
1
O s d iv is a re s de 60 são:
tic a r e a p re n d e r bem .
Atividades
Faça no seu caderno.
3. E n c o n tre to d o s o s d iv is a re s de 50.
4. E n c o n tre to d o s o s d iv is a re s de 84.
a) E n c o n tre to d o s o s d iv is a re s de 48.
ro s q u e d iv id e m ta n to 8 4 q u a n to 48.
MDC (M a io r D iv is a r C o m u m ).
d iv is a r ta n to de um n ú m e ro q u a n to d e o u tro .
158 AULA 22
d iv is o re s de 18 = I, 2, 3, 6, 9, 18
d iv is o re s de 24 = I, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 24
n ú m e ro que d iv id e e x a ta m e n te 1 8 e 2 4 . E sc re v e m o s: M DC = 6.
P o r e x e m p lo , q u a l é o m a io r n ú m e ro q u e d iv id e e x a ta m e n te o s n ú m e ro s 1 6 8 e 1 0 8 ? V e ja c o m o
168 = 2 x 2 x 2 x 3 x 7
108 = 2 x 2 x 3 x 3 x 3
168 = 2 x 2 x 2 x 3 x 7
108 = II x x 3<3 x 3
M DC= x 2 x = 12
168 = 12 x 2 x 7 = 12 x 14
108 = 12 x 3 x 3 = 12 x 9
Atividades
Faça no seu caderno.
6. Q ual é o M DC e n tre 6 0 e 8 0 ? E e n tre 60, 80 e 150?
da dona L e o n o r, p ro p o s to no in íc io d e s ta a u la . (S u g e s tã o : fa to re o s n ú m e ro s
árvores
-----~ portão -
arvores /
que so b ra ra m p a ra a m e re n d a e s c o la r.
L e ia a te n ta m e n te a s s e n te n ç a s s e g u in te s .
T rê s q u a rto s d a p o p u la ç ã o do E s ta d o X re c e b e a té u m s a lá rio m ín im o .
• A p a re d e s e rá a z u le ja d a a té o s d o is te rç o s .
E sse cano é d e m e ia p o le g a d a .
S ã o e x a ta m e n te 2 h o ra s e um q u a rto .
T rê s q u a rto s da p o p u la ç ã o do E s ta d o X re c e b e a té um s a lá rio
m ín im o .
Im a g in e d iv id ir a p o p u la ç ã o d e s s e E s ta d o e m 4 g ru p o s e x a ta m e n te
A h e ra n ç a se rá d iv id id a , cabendo um s é tim o do to ta l a
cada
cabendo
um
A h e ra n ç a
d o s h e rd e iro s .
fo i d iv id id a
a cada um
em 7 p a rte s
d o s h e rd e iro s
e x a ta m e n te
um a dessas
ig u a is ,
p a rte s .
DDDDDDD
A p a re d e s e rá a z u le ja d a a té o s d o is te rç o s .
te s e x a ta m e n te ig u a is , e o s a z u le jo s c o lo c a d o s em duas
E sse cano é d e m e ia p o le g a d a .
A p o le g a d a e q u iv a le a 2 ,5 4 em ou 2 5 ,4 m m .
O c o m p rim id o d e v e rá s e r d iv id id o em 4 p a rte s e x a ta m e n te ig u a is e,
S ã o e x a ta m e n te duas h o ra s e um q u a rto .
c o rre sp o n d e a 1 5 m in u to s (6 0 m in 7 4 ).
ç õ e s fo ra m c ria d a s ju s ta m e n te p a ra is to : p a ra re p re s e n ta r p a rte s de um to d o .
Um pouco de história
O s a n tig o s m a te m á tic o s , quando c o m e ç a ra m a e x p re ssa r o s n ú m e ro s in te iro s
ra d o r d a fra ç ã o , e n q u a n to a s p a la v ra s m e io , te rç o , q u a rto , e tc . d e n o m in a v a m a
M u ito d e p o is fo i q u e c o n v e n c io n a ra rn d e s ig n a r o d e n o m in a d o r p e lo n ú m e ro que
in d ic a s s e e m q u a n ta s p a rte s ig u a is tin h a s id o d iv id id a a u n id a d e (o to d o , o c o n ju n to ).
C o n v e n c io n a ra m e n tã o e sc re v e r ~ p a ra s ig n ific a r d o is te rç o s . O n ú m e ro a c im a da
b a rra d e s ig n a n d o o n u m e ra d o r, e o n ú m e ro a b a ix o d a b a rra , o d e n o m in a d o r.
162 AULA 23
Fração de um númeroVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
O uando usam os o s te rm o s d o b ro , trip lo o u m e ta d e , e s ta m o s a p lic a n d o um o p e ra d o r a um n ú m e ro
ou a um a u n id a d e . A s s im , s a b e m o s q u e , p a ra e n c o n tra r o d o b ro de um n ú m e ro , é p re c is o m u l-
e x e m p lo s :
Exemplo 1
...l . d e 30 = .l x 30 = 30 + 2 = 1S
2 2
Exemplo 2
...l . d e 30 = ...l . x 30 = 30 -ê - 3 = 10
3 3
Exemplo 3
S e , a o to d o , e x is te m 1 2 b o lin h a s , q u a n ta s s ã o a s b o lin h a s p re ta s ?
l .. = l .. = =
• • •
de 12 x 12 (1 2 + 4) x 3 9
4 4 O
• • • O
• • • O
P a ra c a lc u la r a fra ç ã o de um n ú m e ro , d iv id im o s e s te n ú m e ro p e lo
c a is b á s ic a s :
d ó , ré , m i, fá , s o l, lá , s i.
s e n a e s c a la d ó , ré , mí, fá , s o l, lá , s i.
s itu a ç ã o . C om o é p o s s ív e l?
m u s ic a l de um a n o ta só ), p a ra p ro d u z ir sons, a s s im :
cavalete fixo
cavalete fixo
A o p o s ic io n a r O c a v a le te m ó v e l n o m e io d a c o rd a , e le p e rc e b e u q u e s u a s m e ta d e s v ib ra m , e que as
m e ta d e s d e s s a s m e ta d e s ta m b é m v ib ra m , e a s s im p o r d ia n te . V e ja a fig u ra a b a ix o .
1
2
3
3
164GFEDCBA
AU LA 23
Atividades
Faça no seu cade no.MLKJIHGFEDCBA
1 . E s ta ta b e la re la c io n a a s fra ç õ e s com trê s s itu a ç õ e s d ife re n te s . C o m p le te -a .
I
1 HO RA (6 0 M IN U T O S ) 2000 H A B IT A N T E S 1 L IT R O (1 0 0 0 m L)
+ = 15 m in u to s
1
4
=
4
1
=
3 3
= =
4 4 ~ = 750 m L
1 1 1
= = =
5 5 5
2 2 2
= = =
5 5 5
d ife re n te s .
3. Um jo rn a l p u b lic o u o s e g u in te a n ú n c io :
SUPER OFERTA
TELEVISOR
COLORIDO
Tela Plana
à v is ta : 1 2 0 0 r e a is
à p r a z o : 3 x 6 0 0 r e a is
a) Q u a l o v a lo r to ta l d o p a g a m e n to a p ra z o ?
d ) O a c ré s c im o n o p re ç o a p ra z o re p re s e n ta q u e fra ç ã o d o p re ç o à v is ta ?
4 . D o is c a n d id a to s , A e B , d is p u ta m a p re fe itu ra de um a c id a d e . Uma p e s q u is a
a) Q u a n to s e le ito re s c o n s u lta d o s p re fe re m o c a n d id a to A?
b) Q u a n to s e le ito re s c o n s u lta d o s p re fe re m o c a n d id a to B?
c) Q u e fra ç ã o d o s e le ito re s c o n s u lta d o s p re fe re o c a n d id a to B?
c u le o n ú m e ro de pessoas c o n s u lta d a s n a p e s q u is a .
6 . U m o p e rá rio r e c e b e R $ 1 6 ,0 0 p o r h o r a e x tr a . N e s te m ê s , e le tr a b a lh o u 2 h 1 5 m in
a lé m d a s h o ra s re g u la re s . Q u a n to re c e b e u p e lo s e rv iç o e x tra ?
9. R e p re s e n te n a re ta a b a ix o o s s e g u in te s n ú m e ro s:
A= l B= L C = .i
5' 10' 4
o
I
O b se rv e a fig u ra a b a ix o com a te n ç ã o e d e p o is te n te re sp o n d e r à s q u e s tõ e s que se seguem .
-, V
r-,/
-, /
/
/ ",
/
-,
Se cada q u a d ra d in h o v a le um a u n id a d e de á re a , qual é a á re a da fig u ra p in ta d a ?
Q ue fra ç ã o do re tâ n g u lo re p re s e n ta a s u p e rfíc ie p in ta d a ?
M A T E M Á T IC A 167
N e s ta a u la , e s tu d a r e m o s a s f r a ç õ e s e q u iv a le n te s , a q u e la s q u e tê m a p a r ê n c ia d if e r e n te , m as que-
re m d iz e r a m e s m a c o is a .
V e ja o e x e m p lo de um q u a d ra d o d iv id id o a o m e io . S e p in ta r m o s um a d a s p a r te s , te r e m o s :
rn fra ç ã o c o lo r id a = ~
D iv id im o s a g o ra o q u a d ra d o e m q u a tr o p a r te s ig u a is e p in ta m o s duas:
fi fra ç ã o c o lo r id a = ;
D iv id im o s o q u a d ra d o e m o ito p a r te s ig u a is e p in ta m o s q u a tr o :
m f r a ç ã o c o lo r id a = ~
V o c ê re p a ro u q u e , e m q u a lq u e r c a s o , a p a r te p in ta d a d o q u a d ra d o é a m esm a. D iz e m o s , e n tã o , q u e
e s s a s f r a ç õ e s s ã o e q u iv a le n te s , p o rq u e e la s n o s d ã o a m e s m a in f o r m a ç ã o . E podem os e sc re v e r:
.1-1.. 4
2-4 8
E m g e r a l, q u a n d o te m o s um g ru p o d e fra ç õ e s e q u iv a le n te s , p ro c u ra m o s u s a r a m a is s im p le s :
a q u e la que possui o s m e n o re s n ú m e ro s n o n u m e ra d o r e n o d e n o m in a d o r .
168 AULA 24
Exemplo 1ONMLKJIHGFEDCBA
E n c o n tre duas fra ç õ e s e q u iv a le n te s a ~.
..~- ~..- ..
'
@ - - - - - '-
..
3
9
A p rin c ip a l re g ra d a s fra ç õ e s e q u iv a le n te s é a s e g u in te :
m in a d o r p e lo m esm o n ú m e ro .
1 1 x 2 2
3 3 x 2 6
1 1 x 3 3
3=3X3='9
1 1 x 10 10
3 3 x 10 30
M A T E M Á T IC A 169
e d e n o m in a d o r m e n o re s.
V a m o s , p o r e x e m p lo , s im p lific a r a fra ç ã o R.
30
Sabem os que 12 = 2 x 6 e q u e 3 0 = 5 x 6 . E n tã o :
12_~_~
30 - 5 x jf - 5
q u a n to no d e n o m in a d o r. O b se rv e com a te n ç ã o o e x e m p lo s e g u in te .
Exemplo 2
ra ç ã o d o n u m e ra d o r e d o d e n o m in a d o r:
180 2 240 2
90 2 120 2
45 3 60 2
15 3 30 2
5 5 15 3
1 5 5
1
s im p lific a d a :
Atividades
Faça no seu caderno.LKJIHGFEDCBA
1 . C o m p le te :
a) 2 4 b) 3
3 4 12
c) 3 12 d) 4
5 5 = 100
2 . S im p lifiq u e :
a) ---±- = b) 6
20 15
c) M= d) 45
42 90
e) 80 =
120
Q ual d e le s g a n h o u a a p o s ta ?
Comparação de frações
C o m p a ra r duas fra ç õ e s é v e rific a r s e e la s s ã o ig u a is ou não e , c a s o s e ja m d ife re n te s , qual d e la s é
a m a io r.
Exemplo 1
Q u a l é a fra ç ã o m a io r: 1. o u i.?
. 8 8
O b se rv e a s fig u ra s :
3
8 ~>l..
8 8
5
8
É fá c il c o n c lu ir a s e g u in te re g ra :
Exemplo 2
Q u a l é a m a io r fra ç ã o : 1:. o u 1:. ?
5 7
O b se rv e a s fig u ra s :
__ I------I.....--~
2
5
1. > 2
5 7
2
7 __ ---I..__ -L __ I _
C o m p a ra r fra ç õ e s d e d e n o m in a d o re s ig u a is o u d e n u m e ra d o re s ig u a is é b a s ta n te s im p le s . M as,
s e n ta ç ã o d a s fra ç õ e s que d e s e ja m o s c o m p a ra r. V e ja o e x e m p lo .
Exemplo 3
Q u a l é a m a io r fra ç ã o : 1:. o u â .?
3 7
V am os c o n s id e ra r um c o n ju n to de 3 x 7 = 2 1 e le m e n to s .
11.
1. • . . . I. •
I
,,------------,
~-------------r----,
• • • •
I
• • \
I I I 2
11 1 -3
li ••••• 1 •• ,
,
~-------------~----_/
.,-
--------r---
5
7
M A T E M Á T IC A 173
N a fig u ra , é fá c il v e r q u e t é m a io r que ~ :
3 d o c o n ju n to c o n tê m 1 5 e le m e n to s ; ~ do c o n ju n to c o n tê m 1 4 e le m e n to s .
3 _ 3 x 5 _ 15
4 - 4 x 5 - 20
C om o ~6 é m a io r que
8
2 0 ' c o n c lu ím o s que: !> ;
Atividades
Faça no seu caderno.
1. C o m p a re a s fra ç õ e s usando o s s in a is : <, > ou =.
a) O 1 d) 1 1
3 3 5
b) ~ 5 e) 1 2
3 6 4 8
c) -º- 4
5
4
f) 3
4
1
2
2. C o lo q u e em o rd e m c re s c e n te a s fra ç õ e s:
2 1 3 7
3 2 5 10
174 AULA 25
Adição de fraçõesYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
E s ta rn o s p ro n to s , a g o ra , p a ra a p re n d e r a som ar fra ç õ e s. A re g ra é a s e g u in te :
som am os o s n u m e ra d o re s.
ç õ e s e q u iv a le n te s , com d e n o m in a d o re s ig u a is . O b se rv e o e x e m p lo .
Exemplo 4
V am os c a lc u la r 3 + 1
4 b'
R e p a re que 1 2 é m ú ltip lo d e 4 e ta m b é m d e 6 . E n tã o :
3=3x3_9
4 4 x 3 -T I
1 1 x 2 2
6 6x2 12
te s . M a s , p e lo q u e v im o s a n te rio rm e n te , ra c io c in a m o s a s s im :
~=~+ l= l+ l
4 4 4 4
M A T E M Á T IC A 175
A s s im , ~ r e p r e s e n ta u m a u n id a d e in te ir a m a is ! d e s s a u n id a d e . P o r ta n to , a e x p re ssã o ~ d e b o lo
d e v e s e r e n te n d id a com o 1 b o lo in te ir o m a is a q u a r ta p a r te de um o u tr o b o lo id ê n tic o .
Atividades
Faça no seu caderno.
3 . F a ç a a s o p e ra ç õ e s:
b) ..l..+l=
5 5
d) .L +..l..=
3 4
72221 1 1
-=-+-+-+-=1+1+1+-=3+-
22222 2 2
a) JL-
3 -
c) ~ 3 =
a) ~ _ .1 =
5 5
c) 1- ; =
176 AULA 25 RQPONMLKJIHGFEDCBA
A reta numérica
Um re c u rso b a s ta n te in te re s s a n te p a ra re p re s e n ta r fra ç õ e s é o d a re ta n u m é ric a .
T ra c e u m a re ta e n e la m a rq u e um p o n to , que re p re s e n ta o z e ro :
'- - - - - - - 4 em -----'
o 2 3
D iv id a a tira e m d u a s p a rte s ig u a is .
1 1
2 2
I i l_i
I
[T I
o 2 3
1 2 3 4 5 6
2 2 2 2 2 2
s e n ta a fra ç ã o 1. ( u m q u a rto ):
4
M A T E M Á T IC A 177
I 41 I 41 I 41 I 41 I
[±]
I I , I
o 2 3
1 2 3
....L 5 6
2 2 2 2 2 2
7 2 .s . 4 ...L 6 L 8 L u: u. 12
4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
- 12345
, -, -, -, -, e tc .
8 8 8 8 8
S e , p o r o u tro la d o , d iv id irm o s a nossa p rim e ira tira e m trê s p a rte s ig u a is , te re m o s u m a p a rte que
v a le l C om e la , p o d e m o s m a rc a r, n a re ta n u m é ric a , a s fra ç õ e s:
1 -,234
-, -zrr -, e tc .
3 333
Q u a lq u e r fra ç ã o te m s e u lu g a r d e te rm in a d o n a re ta n u m é ric a .
'78 AULA 25
Atividades
F ~ ru» ieu r erno.WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
6. A s s in a le n u m a m esm a re ta a s fra ç õ e s d e c a d a ite m :
333 6
a) 2'8'4 e 6
5 5 5 10
b) 3'8' 1 0 e 6
2 7 15 4
c) 5' 10' 5 e 10
p a la v ra s , e G a l e sc re v e u c e rto 3 0 d e la s . D e p o is fo i a v e z d e G a l d ita r 5 0 p a la -
v ra s. M a s, q u a n d o G il e s c re v e u a q u a d ra g é s im a (4 0 ª) p a la v ra , c h e g a ra m uns
V e ja a fig u ra :
R esponda:
• Q u a n ta s la jo ta s a s a la te m a o to d o ?
Q u a n ta s la jo ta s e s tã o d a n ific a d a s ?
Q u a l a p o rc e n ta g e m d e la jo ta s d a n ific a d a s ?
p lo , p o d e m o s m is tu ra r o s sa b o re s e p e d ir ~ d e m o z a re la e ~ d e c a la b re s a . V o c ê v iu ta m b é m que
tra n s fo rm a um a fra ç ã o em n ú m e ro d e c im a l, e v ic e -v e rs a ?
'- - r - '
0,7
}0,7
I
Revendo frações
V o c ê já s a b e que a fra ç ã o é um a p a rte do to d o . A s s im , c o m o p o d e ría m o s re p re s e n ta r a s q u a n ti-
d e s s a s p a rte s e s tá p in ta d a : o n u m e ra d o r d a fra ç ã o é 1.
O b se rv e que l = 0 ,1 , q u e , n o s d o is c a s o s , le m o s u m d é c im o .
10
O b se rv e que l~ O = 0 ,0 1 , q u e , n o s d o is c a s o s , le m o s u m c e n té s im o .
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . R e p re s e n te a p a rte não p in ta d a das duas fig u ra s a c im a em n ú m e ro s com V Ír-
Exemplos:RQPONMLKJIHGFEDCBA
1 . P a ra re p re s e n ta r a d iv is ã o de um a p iz z a e n tre q u a tro pessoas, e sc re v e m o s a s s im :
1: 4 «L
4
q u in ta b a rra . 1 ! = ~
N o e n ta n to , quando a d iv is ã o n ã o é e x a ta , v o c ê já s a b e q u e o re s u lta d o se rá u m n ú m e ro d e c im a l,
s e q u is e rm o s p ro lo n g á -Ia a té e n c o n tra r re s to z e ro . O b se rv e o s e x e m p lo s s e g u in te s , v e rific a n d o
o s re s u lta d o s n a m á q u in a d e c a lc u la r. In v e n te o u tro s e x e m p lo s e p ra tiq u e .
i. = 5 .;. 4 = 1 2 5 5 ,0 0 ..l= 1 ~ 2 = 0 5
1 ,0
~
4 ' ~ 2 . ,
-4 1 ,2 5 -1 0 0 ,5
10 O
-8
20
-2 0
O
M A T E M Á T IC A 1
3 ~ a u n id a d e fo i d iv id id a em 1 0 p a rte s ig u a is ,
0 ,3 =10
e s e lê trê s d é c im o s
25 a u n id a d e fo i d iv id id a em 1 0 0 p a rte s ig u a is ,
0 ,2 5 = 100
e s e lê v in te e c in c o c e n té s im o s
0 ,0 3 4
34 ~ a u n id a d e fo i d iv id id a em 1 0 0 0 p a rte s ig u a is ,
1000
e s e lê trin ta e q u a tro m ilé s im o s
10 = 5 x 2 = 3 + 7 = 18 - 8 = 40 -ê- 4 = 10 O = ~ = 100
, 1 10
-2 0 = _2 = _1 , s l. m p 11·f i c a n d o a f r aa cç ãa o .
100 10 5
2 0
1 0 =
0 0 ,2 0 = 0 ,2 e e m p o rc e n ta g e m , te m o s : 20% d a s la jo ta s .
sendo re p re s e n ta d a , in d e p e n d e n te m e n te d a fo rm a com o s e ja a p re s e n ta d a .
184 AULA 26
Atividades
Faça no seu caderno.ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
2. C om a a ju d a de um a c a lc u la d o ra , tra n s fo rm e em n ú m e ro s d e c im a is :
a) 1 4 1 (c o m 2 casas) c) 30211
b) ~~ (c o m 4 casas)
17 500
d) 37 e) 1 000 (c o m 3 casas)
100 1 618
f) O b se rv e e s ta 11· St a d
e
fr -
açoes.
. 1 2'
T' 1 3'
2 3
5' 5
8' 8
13'
A
g o ra ana
1"
is e e m
di
1que
a s trê s p ró x im a s fra ç õ e s, d e p o is tra n s fo rm e -a s .
3 . T ra n sfo rm e e s te s n ú m e ro s d e c im a is em fra ç õ e s:
a) 0 , 3 7 b ) 3 2 ,5 c) 6 ,0 4 2 2 d ) 0 ,6 1 8
a) R e s o lv a , tra n s fo rm a n d o -a s em n ú m e ro s d e c im a is .
b) R e s o lv a , re d u z in d o -a s a um d e n o m in a d o r com um .
6. R e p re s e n te em um a m esm a re ta o s s e g u in te s n ú m e ro s: O ; 1 ; 2 ; 0 ,5 ; t; 1 ,5 ; t;
0 ,4 e 2 ,1 .
N um a banca de jo rn a l, o b se rv a -se que 30 pessoas c o m p ra m o jo rn a l A , 48 c o m p ra m
a p o rc e n ta g e m de pessoas que c o m p ra m o jo rn a l A?
a p o rc e n ta g e m de pessoas que c o m p ra m o jo rn a l B?
o que é p o rc e n ta g e m ?
Um a p o rc e n ta g e m é um a fra ç ã o d e d e n o m in a d o r 100.
e re p re s e n ta -s e por 25% .
Ia s c o m o um a p o rc e n ta g e m . O b se rv e o e x e m p lo .
Exemplo 1
...l.. = 1 x 50 = 50 = 50DA
2 2 x 50 100 °
.l = 3 x 20 = 60 = 60DA
5 5 x 20 100 °
J l... = 13 x 5 = 65 = 65DA
20 20 x 5 100 °
C om o é se m p re um a fra ç ã o d e d e n o m in a d o r 1 0 0 , a p o rc e n ta g e m pode ta m b é m s e r re p re s e n ta d a
por um n ú m e ro d e c im a l, a s s im :
Atividades
ç seu caderno
1 . E sc re v a a s fra ç õ e s a b a ix o em fo rm a d e p o rc e n ta g e m .
a)UTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
1
5
b) l=
10
c) --ª- =
4
d) L=
20
e) JL =
25
2 . T ra n sfo rm e a s p o rc e n ta g e n s em n ú m e ro s d e c im a is .
a) 10% =
b) 15% =
c) 2% =
d) 50% =
Exemplo 2
N a e le iç ã o p a ra p re fe ito de um a c id a d e com 4 2 0 0 0 0 e le ito re s , 3 0 % v o ta ra m no c a n d id a to ven-
c e d o r. C o m q u a n to s v o to s e le s e e le g e u ?
3 0
30% = 1 0 0= 0 , 3 ? = 0 ,3
""
C om o v o c ê já v iu a n te rio rm e n te , o de s ig n ific a x.
L J
J
M A T E M Á T IC A 187
n e c e s s id a d e d e c á lc u lo s n o p a p e l. V e ja o s e x e m p lo s .
Exemplo 3
S e v o c ê g a s ta r R $ 2 0 ,0 0 n a la n c h o n e te , q u a n to d e v e d a r d e g o rje ta ?
C om o é com um q u e a g o rje ta s e ja 1 0 % d o to ta l d a c o n ta , v a m o s c a lc u la r:
1 0 % d e 2 0 = 0 ,1 0 d e 2 0 = 0 ,1 x 20=2
s e r á d e R $ 2 ,0 0 .
E x e m p lo 4
q u a d ra d o s d e s u p e rfíc ie p la n a te n h o ?
S a b e m o s q u e , s e o te rre n o to d o é re p re s e n ta d o p o r 1 0 0 % , e n tã o 5 0 % re p re s e n ta m m e ta d e do
te rre n o . E , p a ra c a lc u la r a m e ta d e , b a s ta d iv id ir p o r 2 :
3000 -ê - 2 = 1 500
Atividades
Faça no seu caderno.
3. C a lc u le , s e p o s s ív e l m e n ta lm e n te :
a) 10% de 100 =
b) 50% de 1 000 =
c) 12% de 200 =
d) 10% de 700 =
e) 1% de 700 =
f) 50% de 700 =
g) 20% de 800 =
Atividades
Faça no seu caderno.ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
4. Na tu rm a de João, os a lu n o s e s c o lh e -
e s c o lh a :
O b se rv e bem o g rá fic o e re sp o n d a :
a) S e a tu rm a de João te m 3 0 a lu n o s ,
q u a n to s e s c o lh e ra m e s tu d a r in g lê s ?
b) Q u a n to s a lu n o s e s c o lh e ra m não e s tu -
re n te s s itu a ç õ e s em que e la s a p a re c e m . V e ja o e x e m p lo .
Exemplo 5
D os 1 750 fu n c io n á rio s de um a e m p re sa , 525 e s tu d a m à n o ite . Q ue p o rc e n ta g e m esses fu n -
c io n á rio s re p re s e n ta m ?
Sabem os que:
E n tã o , p a ra c a lc u la r a p o rc e n ta g e m , fa re m o s a d iv is ã o :
525 + 1 750
0 ,3 = 0 ,3 0 = 30 -ê - 100,
5. C o m p le te :
a) N um a tu rm a d e 3 2 a lu n o s , 8 a lu n o s re p re s e n ta m __ % .
c) Em R $ 4 5 ,0 0 , R $ 2 7 ,0 0 c o rre sp o n d e m a __ % .
d) um te s te d e 2 0 p o n to s , 1 5 p o n to s = __ % d o te s te .
a n te s o a u m e n to e d e p o is a c re s c e n ta -s e e s s e a u m e n to a o v a lo r a n te rio r.
Exemplo 6
1 0 % . Q u a n to p a g a re i?
·10% de 120 = 12
120 + 12 = 132
P a g a re i, e n tã o , R $ 1 3 2 ,0 0 após o v e n c im e n to .
Exemplo 7
o d e s c o n to se rá d e 1 5 % , e n tã o :
P a g a re i p e la te le v is ã o , com d e s c o n to :
200 - 30 = R $ 1 7 0 ,0 0
E ssa fo rm a d e re s o lv e r p ro b le m a s d e a u m e n to s e d e s c o n to s e x ig e d u a s e ta p a s . M a s é p o s s ív e l ta m -
V e ja c o m o fa z e r is s o n o s d o is e x e m p lo s a n te rio re s .
No E x e m p lo 6, podem os e sc re v e r:
após o v e n c im e n to
a n te rio r p o r:
p a rc e la
-,-
+ 0 ,1 0 = 1 ,1 0
d a m u lta
190 AULA 27 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
N o E x e m p lo 7 , o v a lo r d a te le v is ã o , já c o m o d e s c o n to , se rá :
p re ç o d e s c o n to p re ç o a pagar
d a te le v is ã o
1 - 0 ,1 5 = 0 ,8 5
~
p o rc e n ta g e m d e d e s c o n to
Atividades
Faça no seu caderno.
6. N um a p ro m o ç ã o , a la ta d e le ite , q u e c u s ta v a R $ 2 2 ,0 0 , te m d e s c o n to de 25% .
C o m p le te :
p lic a r 22 por _
8. M eu s a lá rio é d e R $ 5 0 0 ,0 0 e v a i te r u m a u m e n to d e 3 2 % . Q u a n to p a ssa re i a
ganhar após o a u m e n to ?
p o rc e n ta g e m d e c e s ta s fe ita s ?
d e p a p e lã o : s u a s fa c e s s ã o re tâ n g u lo s , e a c a ix a é um p a ra le le p íp e d o . O u tro e x e m p lo : um a la ta
A tampa é um círculo
A face é um retângulo
Paralelepípedo Cilindro
R e p a re q u e te m o s :
- fo rm a s p la n a s , com o o re tâ n g u lo e o c írc u lo , e
Faça um a lis ta d e s s e s o b je to s .
Figuras geométricas
N e s ta a u la , vam os e n tra r em c o n ta to com um a p a rte d a M a te m á tic a que, em vez de se ocupar
e s p e c ia lm e n te com o s n ú m e ro s, e s tu d a a fo rm a d o s o b je to s : a G e o m e tria .
V e ja a lg u m a s d e la s :
D 0 [7 0 o
192 AULA 28 LKJIHGFEDCBA
c .)
••.....•.•.
""~ " ~',
,
_- I
,
l- 0-'-"
".. _ ..'
t.
1.,
,,-_ .... - .... _--_ ..... __ .a-'-~'"
,
'to
~,
••.••
~
M A T E M Á T IC A 193
ta s d e c a s a e q u e b ra -c a b e ç a s .
ou de um a chapa de aço.
~. ~ ~'1
4,30
-
194 AULA 28LKJIHGFEDCBA
· p le s : o p o n to , a re ta , o â n g u lo , a s re ta s p a ra le la s , e tc .
A reta
C om o o hom em a n tig o v is u a liz o u a re ta ? O s ra io s d o S o l ta lv e z te n h a m s id o s u a p rim e ira in s -
fo lh a d e is o p o r. D e q u a n ta s m a n e ira s podem os fa z e r is s o ?
plano
d iz e r q u e :
O p la n o c o n té m in fin ita s re ta s .
M A T E M Á T IC A 195
o ponto
T e m o s u m a b o a id é ia d e u m p o n to quando o b se rv a m o s u m a e s tre la n o c é u e s c u ro . A d ife re n ç a é que,
S e e n c o s ta m o s nosso lá p is n o p a p e l, te m o s aí um p o n to .
• •
• • • •• • •• • •
• • •
• •
•• • • • • •
•
• • •
•
• • • • • • •
• •
••
.. I
• • • • • • • • • • ~ p ontos
• • • •
• • • • • •• • • • • I
plano • • • • • • •• •
• • • • • •• • • • • •
• ••
• • • • • •
• • • • • • ••
C om o is s o p o d e s e r fe ito em q u a lq u e r lu g a r d o p a p e l, c o n c lu ím o s que:
o p la n o c o n té m in fin ito s p o n to s .
C om o já d is s e m o s , a s u p e rfíc ie de um la g o re p re s e n ta um p la n o . S e m e rg u lh a rm o s um a v a re ta no
quer um d e s e u s p o n to s , o u s e ja :
A re ta c o n té m in fin ito s p o n to s .
Reta
196 AULA 28
o segmento de retaQPONMLKJIHGFEDCBA
Im a g in e d o is p o n to s , A e B , so b re u m a re ta . E le s d iv id e m e s s a re ta em trê s p a rte s . A p a rte q u e e s tá
segmento~ B B
Z" A A
segmento AB
(ou BA)
A ~ Segmento
reta
Triângulos e quadriláteros
O s s e g m e n to s d e re ta fo rm a m m u ita s fig u ra s g e o m é tric a s . D uas que conhecem os bem são:
- o triâ n g u lo , fo rm a d o p o r trê s s e g m e n to s (3 la d o s );
- o q u a d rilá te ro , fo rm a d o p o r q u a tro s e g m e n to s (4 la d o s ).
ra s p o d e m te r ta m a n h o s d ife re n te s .
B 8
A c
c
·8
A C
M A T E M Á T IC A 197
C
B C
A D A D
o
B. C
B
B 8
A D
A D
C
A D C
É in te re s s a n te q u e , d e p o is d e s ta a u la , v o c ê p ro c u re a o se u re d o r fig u ra s ig u a is à s q u e v im o s
a q u i. P re s te a te n ç ã o , e la s e s tã o em to d a p a rte !
Atividades
Faça no seu caderno.
1. Faça o que se pede.
b) H á fig u ra s q u e tê m la d o s ig u a is ? Q u a is la d o s ?
2. N o s e g m e n to A B , a b a ix o , m a rq u e d o is p o n to s q u a is q u e r (C e D ). E m quan-
to s s e g m e n to s A B fic o u d iv id id o ? Q u a is s ã o e s s e s s e g m e n to s ?
A B
d id o em q u a n to s s e g m e n to s ?
198 AULA 28
4. Q u a is d e s ta s c a ix a s tê m a fo rm a de um p a ra le le p íp e d o ?
C1 C2
oc ) C3 C4
C__ ?
CS C6
Desafio 1
V am os a um a a tiv id a d e p rá tic a de G e o m e tria . Pegue 6 p a lito s de fó sfo ro e te n te fo rm a r, com
e le s , 4 triâ n g u lo s ig u a is .
Desafio 2
D esenhe 4 s e g m e n to s d e re ta sem tira r o lá p is do p a p e l, passando apenas um a vez em cada um
d e s te s 9 p o n to s .
• • •
• • •
• • •
A te n ç ã o ! O s s e g m e n to s d e re ta p o d e m passar d o s lim ite s d o q u a d ra d o m a io r fo rm a d o p e lo s pon-
to s d a fig u ra !
Se você o b se rv a r um â n g u lo d e 2 0 ° (2 0 g ra u s) por um a le n te que a u m e n ta q u a tro vezes um
e s s a g u in a d a ?
P a ra d e se n h a r c írc u lo s com e x a tid ã o , usam os, em g e ra l, u m in s tru m e n to cham ado com passo.
te s ) d o c o m p a s s o .
em duas re g iõ e s :
......
.......
......
....
Região (j)
Região Q )
d e te rm in a d o s :
.........
e ~ ..
M A T E M Á T IC A 201
v é rtic e d o â n g u lo .
Vértice Ângulo
Um pouco de história
N o segundo e p rim e iro m ilê n io s a n te s d e C ris to , h a b ita v a m a M e s o p o tâ m ia (re g iã o
o
Im a g in e , a g o ra , que pudéssem os so b re p o r a s fig u ra s d e fo rm a to ig u a L V e ría m o s que apenas as
P odem os, e n tã o , d iz e r q u e :
O s d o is â n g u lo s m edem 3 0 0 (3 0 g ra u s)
Centro do transferidor
e vértice dos ângulos
M A T E M Á T IC A 203
Atividades
Faça no seu caderno.
1 . A g o ra , é su a v e z ! P e g u e u m tra n s fe rid o r e m eça o s s e g u in te s â n g u lo s :
Ângulo a (ou â)
o ângulo reto
Um d o s â n g u lo s q u e m a is s e d e s ta -
cam n a v id a c o tid ia n a é o â n g u lo
re to , ou s e ja , o â n g u lo d e 9 0 ° . E le
a p a re c e em to d o c a n to , com o, por
e x e m p lo , em fo lh a s de c a d e rn o ,
m e s a s re ta n g u la re s o u ja n e la s , p a re -
d e s e p o rta s .
204 AULA 29
Como o ângulo reto é o mais utilizado, os outros foram classificados a partir dele, chamando-se:
- ângulo agudo, quando é menor que o ângulo reto;
- ângulo obtuso, quando é maior que o reto.
agudo obtuso
o ângulo reto também pode ser visto como a quarta parte do plano:
/1\
-------------+---------------~- ./
M A T E M Á T IC A 205
<
e
A s s im , o p la n o é e q u iv a le n te a q u a tro â n g u lo s re to s , e ta m b é m cham ado d e â n g u lo d e u m a v o lta :
Atividades
('ça no se (I e no
2. U sando ré g u a e tra n s fe rid o r, desenhe s e m i-re ta s q u e fo rm e m â n g u lo s com as
s e g u in te s m e d id a s :
a) 3 0 ° b) 120° c) 9 5 ° d) 245°
a) b)
206 AULA 29
m a rc a m :
a) 1 5 h o ra s: _
b) 1 2 h o ra s: _
c) 1 6 h o ra s: _
d) 1 8 h o ra s: _
a d ire ita :
N
~ ....
a s d ire ç õ e s q u e n e la a p a re c e m ?
M A T E M Á T IC A 207
A g o r a , im a g in e que um a pessoa e s te ja a n d a n d o em d ir e ç ã o a o le s te . Q u a l a
sua nova d ir e ç ã o se:
a) der um a g u in a d a d e 9 0 ° p a ra a e sq u e rd a ?
c) der um a g u in a d a d e 1 3 5 ° p a ra a e sq u e rd a ?
d) der um a g u in a d a de 180°?
e) der um a g u in a d a de 360°?
7 . N a s f ig u r a s a b a ix o , m e ç a o s â n g u lo s a, b e c . S o m e e s s e s â n g u lo s . Q u a n to d e u ?
a)
b)
c
V o c ê s e le m b ra d o s triâ n g u lo s e q u a d rilá te ro s d o fin a l d a A u la 2 8 ? E le s e s tã o re p ro d u z id o s na
fig u ra a b a ix o .
O b se rv e q u e a fo rm a d e c a d a triâ n g u lo , p o r e x e m p lo , v a ria c o n fo rm e a u m e n ta m o s o u d im i-
B B
BKJIHGFEDCBA C
C O A O
B C B
B 8
B
A O
C O
A C B
A~
C
C O O C
m enor la d o ?
m a io r la d o ?
m enor â n g u lo ?
m a io r â n g u lo ?
o ânguloONMLKJIHGFEDCBA
V o c ê v iu que, em um triâ n g u lo ou q u a d rilá te ro , podem v a ria r ta n to o ta m a n h o d e s e u s la d o s
~-~"--'L
<. ângulo
A abertura entre as
pernas do compasso
dá uma boa idéia de
ângulo entre duas retas.
<.
Ao abrir a tesouro,
aumentamos o
ângulo entre as duas
lâminas. ângulo
C om o v im o s , te m o s um s e g m e n to quando m a rc a m o s d o is p o n to s num a re ta . E um â n g u lo ?
Retas concorrentes
Q uando c o lo c a m o s d u a s v a re ta s so b re u m a fo lh a d e p a p e lã o o u d e is o p o r, te m o s a re p re s e n ta ç ã o
de duas re ta s . V e ja q u e , s e a s v a re ta s s ã o s im p le s m e n te jo g a d a s ao acaso, a s re ta s , quase sem -
p re , e n c o n tra m -s e em a lg u m p o n to . À s v e z e s e s s e p o n to e s tá n o e n c o n tro d a s p ró p ria s v a re ta s ;
o u tra s v e z e s , e s tá n o p ro lo n g a m e n to de um a d e la s , o u d a s d u a s . D e to d o m odo, n e s te c a s o d iz e -
prolongamento
\ L
<, prolongamentos
------- -
ponto
prolongamento
<,
N o p o n to re p re s e n ta d o p e lo p in o q u e p re n d e a s lâ m in a s .
210 AULA 30 LKJIHGFEDCBA
- D u a s re ta s c o n c o rre n te s tê m um p o n to (ú n ic o ) com um ,
um p o n to q u e p e rte n c e às duas.
- D u a s re ta s c o n c o rre n te s fo rm a m q u a tro â n g u lo s .
Retas perpendiculares
Q uando o s q u a tro â n g u lo s fo rm a d o s por duas re ta s c o n c o rre n te s s ã o ig u a is , d iz e m o s que essas
re ta s s ã o p e rp e n d ic u la re s e que cada um d e s s e s â n g u lo s é um â n g u lo re to .
P a ra in d ic a r em um desenho um â n g u lo re to , u s a m o s e s te s ím b o lo :
ângulo reto
/
•
M A T E M Á T IC A 211
O b se rv e q u e , e m u m q u a d ra d o o u re tâ n g u lo , o â n g u lo fo rm a d o p o r q u a is q u e r la d o s v iz in h o s é
um â n g u lo re to :
• • • •
• • • •
Quadrado Retângulo
O im p o rta n te é le m b ra r que:
, ~
D u a s re ta s p e rp e n d ic u la re s fo rm a m q u a tro â n g u lo s ig u a is ,
cham ados â n g u lo s re to s .
, J
N a v id a p rá tic a , te m o s e x e m p lo d e re ta s p e rp e n d ic u la re s n a ja n e la d e c o rre r, o n d e a h a s te de
~ reta vertical
trid im e n s io n a l) c u jo s â n g u lo s s ã o to d o s re to s ?
212 AULA 30
ÉJIHGFEDCBA
O p a ra le le p íp e d o , no q u a l c a d a fa c e é u m re tâ n g u lo e , p o r is s o , te m o s la d o s - q u e s ã o a s a re s -
reta horizontal
altura
arestas
~
largura
profundidade
paralelepípedo
Atividades
oç 'J .• e { r 'C € O
Um triângulo especial
A s s im c o m o a s re ta s n o p la n o , o s triâ n g u lo s ta m b é m re c e b e m nom es e s p e c ia is c o n fo rm e os ângu-
Triângulo retângulo
M A T E M Á T IC A 213
Retas paralelas
V a m o s v o lta r a o e x e m p lo das duas v a re ta s jo g a d a s ao acaso so b re um a fo lh a d e p a p e lã o . V im o s
N o nosso d ia -a -d ia , te m o s m u ito s e x e m p lo s d e re ta s p e rp e n d ic u la re s e d e re ta s p a ra le la s . V e ja :
bom e x e m p lo d e re ta s p a ra le la s : a d is tâ n -
c ia e n tre e le s é s e m p re a m esm a, p o is n ã o se
e n c o n tra m em nenhum p o n to .
O re tâ n g u lo te m d o is p a re s d e la d o s o p o s to s
-----------------=~
retângulo
í J : }; : ; ,; ~ ;
A s a re s ta s m o s tra d a s do p a ra le le p íp e d o , c u ja s
fa c e s s ã o re tâ n g u lo s , ta m b é m s ã o p a ra le la s .
paralelepípedo
N a fo lh a d e p a p e l rn ilim e tra d o e m q u e fa z e -
p lo s d e re ta s p a ra le la s e d e re ta s p e rp e n d i-
c u la re s .
214 AULA 30
Atividades
FaçaSRQPONMLKJIHGFEDCBA
n o seu caderno.
2. P a ra re s o lv e r e s ta a tiv id a d e , u s e v a re ta s d e jo g o ou desenhe a s re ta s em um
p a p e l.
a) r é p a ra le la a s , e s é p a ra le la a t?
re t. _
b) r é p e rp e n d ic u la r a s, e S é p a ra le la a t?
r e t. _
c) r é p e rp e n d ic u la r a s, e S é p e rp e n d ic u la r a t?
ret. _
d ) a a firm a ç ã o d o ite m a )?
e) a a firm a ç ã o d o ite m c )?
re ta s h o riz o n ta is ? E re ta s v e rtic a is ?
4. Pegue um lá p is e u m a fo lh a d e p a p e l.
a) M a rq u e um p o n to q u a lq u e r n a fo lh a d e p a p e l. C ham e e s s e p o n to de P.
Q u a n ta s e s c o lh a s v o c ê te m p a ra e s te p o n to ?
Q u a n ta s e s c o lh a s v o c ê te m p a ra e s ta d o b ra ?
Q u e fig u ra fo rm a m as duas d o b ra s?
e) H á a lg u m c a s o e s p e c ia l p a ra a 's d u a s d o b ra s?
se g u ra n ç a ?
S . P a ra e s ta a tiv id a d e , v o c ê p re c is a rá d e p a p e l, lá p is , ré g u a e e sq u a d ro .
D esenhe:
a) Um triâ n g u lo com um â n g u lo re to .
Q ue nom e s e d á a e s s e triâ n g u lo ?
b) Um triâ n g u lo com d o is â n g u lo s re to s .
(D e se n h e , se fo r c a p a z !)
M A T E M Á T IC A 215
reta u
reta r
--:--r-"".;"""",.....,:::-------'t------ reta t
b
7 . N a fig u ra a c im a , q u a is s ã o a s m e d id a s d o s â n g u lo s â e b?
N a A u la 3 0 , v o c ê já v iu que d u a s re ta s c o n c o rre n te s fo rm a m q u a tro â n g u lo s . V o c ê ta m b é m
v iu que, quando o s q u a tro â n g u lo s s ã o ig u a is , a s re ta s s ã o p e rp e n d ic u la re s e cada â n g u lo
é um â n g u lo re to , o u s e ja , m e d e 9 0 ° (9 0 g ra u s ), c o m o m o s tra a fig u ra :
• •IHGFEDCBA
• •
•
M A T E M Á T IC A 217
Éo m esm o c a s o d a te s o u ra fe c h a d a .
a b a ix o ?
Ângulos suplementares
O b se rv a n d o com a te n ç ã o d u a s re ta s c o n c o rre n te s , c o n c lu ím o s a lg u m a s c o is a s im p o rta n te s so b re
P o r e x e m p lo , o que fo rm a m d o is â n g u lo s v iz in h o s , com o a e b? ( P e n s e .)
â n g u lo s a e d ou com q u a is q u e r o u tro s â n g u lo s v iz in h o s .
a a a
b d b
c
a+b = 780°
q u a is q u e r d o is â n g u lo s v iz in h o s s ã o s u p le m e n ta re s .
m e d in d o -o ou apenas ra c io c in a n d o .
re la ç ã o a o v é rtic e , a q u e c o n c lu s ã o c h e g a re m o s? M e ç a o s â n g u lo s d a fig u ra s e g u in te o u c o m p a re -
É fá c il p ro v a r que b e d sã o se m p re ig u a is . V im o s que:
e ta m b é m que:
O u s e ja , b e d s ã o s u p le m e n to de a. L ogo: b = d.
M A T E M Á T IC A 219
P ro v a m o s, e n tã o , que:
 n g u lo s o p o s to s p e lo v é rtic e s ã o ig u a is .
a ) t é p a ra le la a r e s b ) t é c o n c o rre n te com r e s
r 5 r 5
Atividades
FaçoUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
n o eu e a ler o
com c e d . T e n te tira r u m a c o n c lu s ã o .
â n g u lo s c o rre s p o n d e n te m e n te ig u a is .
a=c e b=d
Atividades
Fcça no seu ca r o.
2. Q u a n to m ede o s u p le m e n to de:
a) 58° . b) 122° .
c) 13° . d) 60° .
e) 45° . f) 0° .
g) 90° . h) x g ra u s .
MATEMÁTICA 221
4. Esta figura mostra duas retas paralelas cortadas por uma reta transversal.
Complete-a com a medida dos outros ângulos.
o triâ n g u lo é um a d a s fig u ra s m a is im p o rta n te s d a G e o m e tria , e ta m b é m um a d a s m a is in te re s -
p rie d a d e s . Q uer v e r a lg u n s ?
• Q u a l o n ú m e ro /m ín im o d e p e rn a s que um o b je to deve te r p a ra s e m a n te r d e p é ? T rê s p e rn a s
o s la d o s ?
d ra d o . ( E x p e r im e n te .)
cem à s u a v o lta , e s p e c ia lm e n te s e u s â n g u lo s . ~
A
c
Atividades
Faça no seu caderno.
A A
â
â
1\
b ê
A C B C B
2
T e n te chegar a um a c o n c lu s ã o s o b re a re la ç ã o e n tre o s â n g u lo s de um
triâ n g u lo .
S u g e s tã o :
P a ra ra c io c in a r m e lh o r, fa ç a d o b ra d u ra s n o s triâ n g u lo s , re u n in d o o s trê s
â n g u lo s e m v o lta de um m esm o p o n to .
224 AULA 32
______ f1:::,.RQPONMLKJIHGFEDCBA
c
n id o s fo rm a m e x a ta m e n te um â n g u lo ra s o ! O u s e ja :
+b +c =
0
a 180
d e fa to um â n g u lo ra s o . P a ra is s o , p re c is a m o s re u n ir o s trê s â n g u lo s em v o lta de um p o n to .
triâ n g u lo , um a re ta p a ra le la a o la d o o p o s to a o v é rtic e e s c o lh id o .
ê ê
c B c B
C o n c lu s ã o : a , b e c fo rm a m um â n g u lo ra s o , o u s e ja ,
a +b + c = 180
0
V e ja e s te s triâ n g u lo s , por e x e m p lo :
Curiosidade
H á m u ito s e x e m p lo s in te re s s a n te s do que se pode a p re n d e r fa z e n d o d o b ra d u ra s,
Atividades
Faça no seu caderno.
2. C a lc u le o s â n g u lo s d o triâ n g u lo fo rm a d o p o r e s ta s v a re ta s :
e le fa rá um triâ n g u lo e x a ta m e n te ig u a l ao que e u e s to u im a g in a n d o ?
4.
b) D esenhe d u a s re ta s (r e s ), q u e fo rm a m um â n g u lo d e 5 0 °. A g o ra d e se n h e
c) Q u a n ta s re ta s t e x is te m nessas c o n d iç õ e s ?
E s e u ta m a n h o ?
226 AULA 32 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
papel tra n s p a re n te .
N a s p ró x im a s a tiv id a d e s , v o c ê p o d e rá re v is a r o q u e e s tu d a m o s n a s ú ltim a s a u la s .
7. D esenhe:
a) D u a s re ta s (a e b ) q u e fo rm e m um â n g u lo de 72°.
b) Um a te rc e ira re ta (c ) fa z e n d o :
i) 8 2 ° c o m a;
ii) 6 3 ° c o m a;
iii) 7 2 ° c o m a.
P a ra o s trê s c a s o s , re s p o n d a : q u a is a s p o s iç õ e s re la tiv a s d a s re ta s b e c?
c) P a ra q u a n to s v a lo re s do â n g u lo e n tre c e a te m o s b e c p a ra le la s ?
p o n to P:
a) P o r q u e , p o r e s te m é to d o , s re s u lta p a ra le la a r?
M A T E M Á T IC A 227
b) Q ual o papel d a ré g u a , e m re la ç ã o à s re ta s ?
c ) Q u e â n g u lo d o e sq u a d ro é " tra n s p o rta d o " de um a re ta p a ra le la à o u tra ?
1 0 . O s d o is c a b o s d e s ta te s o u ra e s p e c ia l fa z e m u m â n g u lo de 40° quando a te s o u ra
e s tá fe c h a d a . Q u a l" é a m e d id a d e s s e â n g u lo quando a s lâ m in a s d a te s o u ra
fa z e m 10°?
S e is p e s s o a s p re te n d e m e n tra r num e le v a d o r, onde há um c a rta z d iz e n d o que o peso m á x im o
p e rm itid o é d e 4 2 0 q u ilo s .
v e íc u lo s . P o r is s o , é tã o com um as pessoas fa la re m em v e lo c id a d e m é d ia .
,
V e lo c id a d e m é d ia é a q u e la que o c a rro d e s e n v o lv e ria
Exemplo 1
Uma pessoa v ia jo u p a ra um a c id a d e que d is ta 1 2 0 q u ilô m e tro s d a s u a . G a s to u 2 h o ra s v ia ja n d o
sem p a ra r. Q u a l fo i a v e lo c id a d e m é d ia d e s e n v o lv id a p e lo c a rro ?
c id a d e m é d ia d e s e n v o lv id a p e lo c a rro fo i d e :
60 km p o r h o ra .
Exemplo 2
N um e s c ritó rio , tra b a lh a m o ito fu n c io n á rio s , c u jo s s a lá rio s s ã o a p re s e n ta d o s n a ta b e la a b a ix o .
Q u a l é o s a lá rio m é d io n o e s c ritó rio ?
A 5 0 0 ,0 0
B 7 2 0 ,0 0
c 5 0 0 ,0 0
D 7 2 0 ,0 0
E 8 0 0 ,0 0
F 1 3 0 0 ,0 0
G 2 2 0 0 ,0 0
H 6 8 0 ,0 0
5 0 0 ,0 0 + 7 2 0 ,0 0 + 5 0 0 ,0 0 + 7 2 0 ,0 0 + 8 0 0 ,0 0 + 1 3 0 0 ,0 0 + 2 2 0 0 ,0 0 + 6 8 0 ,0 0 = 7 4 2 0 ,0 0
D e p o is , d iv id im o s o re s u lta d o p e lo n ú m e ro d e fu n c io n á rio s :
7 4 2 0 ,0 0 7 8 = 9 2 7 ,5 0
bem a m a is q u e o s a lá rio m é d io :
F u n c io n á rio F : 1 3 0 0 ,0 0 - 9 2 7 ,5 0 = 3 7 2 ,5 0
F u n c io n á rio G : 2 2 0 0 ,0 0 - 9 2 7 ,5 0 = 1 2 7 2 ,5 0
S e so m a rm o s o s d o is v a lo re s c a lc u la d o s , te re m o s o to ta l d o s e x c e s s o s (g a n h o s a c im a d a m é d ia ):
3 7 2 ,5 0 + 1 2 7 2 ,5 0 = 1 6 4 5 ,0 0
d ife re n ç a s . T e m o s , e n tã o :
4 2 7 ,5 0 + 2 0 7 ,5 0 + 4 2 7 ,5 0 + 2 0 7 ,5 0 + 1 2 7 ,5 0 + 2 4 7 ,5 0 = 1 6 4 5 ,0 0
Exemplo 3
12 + 6 = 2
No e n ta n to , s e e le q u is e r fa z e r n u m s ó d ia 4 h o ra s e x tra s , p o d e rá te r u m a fo lg a em o u tro d ia ,
E x e m p lo 4
36 x 3 = 1 0 8 c a rro s
108 - 58 = 5 0 c a rro s
É p o s s ív e l re s o lv e r e s te p ro b le m a d e o u tra fo rm a . V e ja :
m ê s a a g ê n c ia p re c is a v e n d e r:
36 + 1 4 = 5 0 c a rro s
m é d ia d a s id a d e s de um a tu rm a , p ro d u ç ã o m é d ia de um a in d ú s tria , despesas m é d ia s m e n s a is de
20 + 34 = 54 = 27
2 2
dos pesos.
V e ja o e x e m p lo .
Exemplo 5
O c rité rio p a ra o c á lc u lo d a m é d ia fin a l d o s a lu n o s de um a e s c o la é o s e g u in te :
1 Q b im e s tre : peso 1 2 Q
b im e s tre : peso 2
3 Q
b im e s tre : peso 3 4 Q
b im e s tre : peso 4
Is s o s ig n ific a que a n o ta do 4 Q
b im e s tre é a q u e te m m a io r peso e , p o rta n to , v a le m a is .
a s u a m é d ia fin a l?
60 x 1 + 45 x 2 + 30 x 3 + 65 x 4 = 60 + 90 + 90 + 260 = 500
500 + 10 = 50
232 AULA 33
Atividades
Faça no seu caderno.VUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
1 . A m é d ia a ritm é tic a d e q u a tro n ú m e ro s é 8 , e trê s d e s s e s n ú m e ro s são 5, 8 e
1 0 . Q u a l é o q u a rto n ú m e ro ?
2. C a lc u le a v e lo c id a d e m é d ia de um tre m q u e fe z u m a v ia g e m d e 4 0 0 q u ilô m e -
tro s e m 8 h o ra s.
3. Se um m o to ris ta d e tá x i tra b a lh a , em m é d ia , 9 h o ra s p o r d ia , q u a n ta s h o ra s
e le tra b a lh a num a sem ana, in c lu in d o o sábado?
s a lá rio . Q u a l fo i a m é d ia s a la ria l m e n s a l d o g e re n te ?
6 . D e te rm in e a m é d ia e m M a te m á tic a de um a lu n o q u e te v e n o ta 7 0 e m u m te s te
.--------------,'
,-
r' ------___.. -r
STAMPAfINA COlDEN llNE
. d e v e n d e d o ra s p a ra Precisa d e vended
P re C Isa h o p p in g . Boas cond' _ ora.
r
tra b a \h a e rn s b a \h o e exce/entlçoes d e trabalho
· õ e s d e tra e rem
B oas con d IÇ _ S a \á rio . uneração.
u n e ra ç a o A maIoria d e
e re rn . ~ $ 7 0 0 ,0 0 . em nossos
rn é d io s u p e rio r a pregados r e c e b e
P ro c u re nosso Ll R $ 600 00
rta rn e n to de R p Procure n '.
a
dep .' fo rrn a ç õ e s. Osso gerente d
recursos h
p a ra rn a ls I
n
l u m a nos.
e
-
I
- J
Q u a l d a s e m p re sa s, p ro v a v e lm e n te , vai pagar m e lh o r à C lá u d ia ?
F re q ü e n te m e n te , nos d e p a ra m o s com fra se s ta is c o m o : "O te m p o m é d io d e v id a d o b ra s i-
um a te n d ê n c ia , um v a lo r em to m o d o q u a l a d is trib u iç ã o te n d e a s e c o n c e n tra r. .
234 AULA 34
V a m o s v e r a lg u n s e x e m p lo s .
Exemplo 1
N um g ru p o d e s e is a m ig o s , cada um te m o s p e s o s a p re s e n ta d o s n a ta b e la a b a ix o . Q ue peso pode-
m o s u tiliz a r p a ra re p re s e n ta r e sse g ru p o d e a m ig o s ?
U tiliz a m o s , n e s te e x e m p lo e n o s p ró x im o s , a s u n id a d e kg e g com o n o rm a lm e n te a p a re c e m em
s itu a ç õ e s d o c o tid ia n o , o u s e ja , re la c io n a d a s à id é ia d e m e d id a d e p e so . L e m b ra m o s, n o e n ta n to ,
q u e e s s a s u n id a d e s re fe re m -se à m e d id a de m assa.
56 + 66 + 63 ~ 65 + 70 + 58 = 3~8 = 63 kg.
dados p o r m e io de um v a lo r c e n tra l.
Exemplo 2
re n te s à p re fe rê n c ia d o s a lu n o s em re la ç ã o às seções d o jo rn a l.
C om b a s e n a s re s p o s ta s , fo i m o n ta d o o g rá fic o d e b a rra s a b a ix o .
80
75
70
""o 60
t:: 54
~o
50
"O '"
e 40
'"
E
': : : '
c
30
20
70
o
Classificados Economia Esporte Lazer Notícias Televisão
seções de jornais
7 5 , p o is é o v a lo r que c o rre sp o n d e a o m a io r n ú m e ro d e e s c o lh a s .
M oda = 7 5 (E s p o rte )
Em tempo
A p a la v ra m oda fa z p a rte d e n o s s o c o tid ia n o . C o s tu m a m o s u sá -Ia se m p re que que-
re m o s d iz e r q u e u m a ro u p a ou um tê n is , p o r e x e m p lo , e s tã o n a m o d a . E m e s ta tís -
Exemplo 3
N a ta b e la · a b a ix o , e s tá in d ic a d a a d is trib u iç ã o de um a d e te rm in a d a c o m u n id a d e em re la ç ã o ao
c a te g o ria s .
A b a ix o d o peso 15
P e so n o rm a l 32
S o b re p e so 25
O b e s id a d e G ra u I 15
O b e s id a d e G ra u II 10
O b e s id a d e G ra u III 03
sam e m a g re c e r com u rg ê n c ia p a ra s a ir d a fa ix a d e o b e s id a d e .
pessoas?
M oda = P eso N o rm a l (3 2 )
n o rm a l" não s ig n ific a d iz e r que a m a io ria das pessoas possui peso n o rm a l, p o is apenas 32% das
E x e m p lo 4
O rg a n iz a n d o e sse s n ú m e ro s em o rd e m c re s c e n te , te m o s a s e q ü ê n c ia :
O, 1, 3, 5, 8, 8, 10
013 8 8 10
q u a n tid a d e d e o b se rv a ç õ e s em cada um . E s s e v a lo r é d e n o m in a d o m e d ia n a .
M e d ia n a = 5
M A T E M Á T IC A 237
N o te q u e , n e s te e x e m p lo , o n ú m e ro d e o b se rv a ç õ e s é um n ú m e ro ím p a r (7 ). Q u a n d o o n ú m e ro
d e o b se rv a ç õ e s fo r u m n ú m e ro ím p a r, se m p re o b te re m o s um a o b se rv a ç ã o c e n tra l, que se rá a
m e d ia n a .
S e o p ro fe sso r c o rrig is s e m a is um a re d a ç ã o , e n c o n tra n d o s e te e rro s , o q u e a c o n te c e ria ao se
a c re s c e n ta r essa nova in fo rm a ç ã o a o c o n ju n to de dados? A g o ra , te ría m o s um n ú m e ro par de
o b se rv a ç õ e s (8 ).
O rd e n a n d o e s s e s v a lo re s , o b te m o s :
O, 1, 3, 5, 7, 8, 8, 10
tra is . N e s te e x e m p lo , a m e d ia n a é 6 , p o is 5 ~ 7 = 6.
O b se rv e q u e , n e s te e x e m p lo , h á q u a tro o b se rv a ç õ e s m e n o re s q u e 6 e q u a tro o b se rv a ç õ e s m a io -
re s q u e 6 , e a m e d ia n a é um v a lo r não o b se rv a d o d a v a riá v e l.
tro d a s c e m o b se rv a ç õ e s.
Exemplo 5
N um a e m p re sa , tra b a lh a m 7 fu n c io n á rio s , c u jo s s a lá rio s s ã o a p re s e n ta d o s n a ta b e la a b a ix o .
A 5 2 0 ,0 0
B 5 2 0 ,0 0
C 5 2 0 ,0 0
O 8 0 0 ,0 0
E 1 2 0 0 ,0 0
F 3 0 0 0 ,0 0
G 8 0 0 0 ,0 0
M oda = R $ 5 2 0 ,0 0 (v a lo r q u e m a is a p a re c e n a ta b e la )
M e d ia n a = R $ 8 0 0 ,0 0 ( o s v a lo r e s e s tã o o r d e n a d o s , e 8 0 0 e s tá e x a ta m e n te n o m e io d a d is trib u iç ã o )
238 AULA 34 ZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA
~
E
~~---L-------L~----~~------L-------L--
': : 3
re n ç a s a la ria l e le v a d a d o m a io r s a lá rio p a ra o s d e m a is .
d a s itu a ç ã o e n v o lv id a . A s s im , to d o c u id a d o é pouco!
Atividades
Faça no seu caderno.
1. Se um a lu n o já fe z d o is tra b a lh o s e o b te v e 8 ,5 e 5 ,0 , q u a l deve s e r a n o ta do
2 2 , 2 0 , 2 4 e 2 4 re a is . D e te rm in e :
a ) a m é d ia d iá ria d e g a s to s
b) a m oda
c ) a m e d ia n a
3. Um a u to m ó v e l fe z u m a v ia g e m de 350km em 7 h o ra s. Q ual a v e lo c id a d e
m é d ia ?
M A T E M Á T IC A 239
4. U m p ro fe sso r fe z u m le v a n ta m e n to d o n ív e l d e e s c o la rid a d e d o s p a is d o s a lu -
nos d e s u a s tu rm a s , o b te n d o o s re s u lta d o s d a ta b e la a b a ix o .
5. Uma s e c re tá ria d iv id iu a tu rm a em g ru p o s d e 5 a lu n o s , d e fo rm a q u e a id a d e
a nova m é d ia d e sse g ru p o d e 7 a lu n o s ?