Institute of History

Յորդանան գետի հարեւանութեան գտնուող տարածքը, սկսեալ աղբիւրէն մինչեւ թափուող կէտը, երկու ափերու կողմէն պատմութեան մէջ կը կոչուէր «Յորդանան» եւ «Պաղեստին», միաժամանակ։ Ըստ ավանդութեան՝ Օրտոն կամ Ճորտան-ը Նոյի թոռներէն մէկն է։
Քրիստոնէական շրջանին, Հայերու ներկայութիւնը այս տարածքի մէջ կը սկսի մ.թ. 4րդ դարէն, երբ Հայաստանի մէջ Քրիստոնէութիւնը հռչակուեցաւ պետական կրօն եւ Հա յ հոգեւորականներ հաստատուեցան Երուսաղէմի մէջ։
Երուսաղէմի Սուրբ քաղաքի մէջ իշխած Հայ թագուհիները, (Արտա, Մորֆիա Մէլիտէնէի, Մէլիսէնտա, Ակնէս, Մարիա Քոմնէնէ, Սիպիլա, Զապէլ Ա, Մարիա Մոնֆէրադի, Զապէլ Բ) ունեցած են յիշատակելի գործունէութիւններ։

Յորդանան գետի շրջակայքի մէջ, Հայերը շրջակայքը գտնուած են տարբեր ժամանակաշրջաններուն եւ տարբեր պատճառներով։
Եկած են որպէս առեւտրականներ, զինուորներ եւ կառավարիչներ, ուրիշ առիթներով հրաւիրուած են որպէս արհեստաւորներ։ Շրջակայ որոշ շրջաններ նոյնիսկ եղած են Հայկական գերիշխանութեան տակ։

Կան շրջաններ որոնց մէջ Հայկական ներկայութիւնը աւելի խոր ուսումնասիրութեան արժանի են, ինչպէս Ճերաշը, Խիրպէթ Քէրաք (կամ Թել Պեթ Երահ) տարածքը, Սալթը, Քէրաքը, Նապաթիան, որու մայրաքաղաքը Յորդանանի սահմաններուն մէջ գտնուող Փեթրան է։

Յաջորդիւ անդրադարձուած նիւթերը այս շրջանի մասին նշումներ են որոնք քաղուած են՝ Տէյվիտ Մարշըլ Լենկի «Հայաստան-քաղաքակրթութեան օրրան» գիրքէն, Ճոզիֆուս Ֆլաւյուսի Josephus գիրքերու հաւաքածոներէն, Ալ-Պալատհուրիի 9րդ դարու Իսլամական պետութեան ծագումը գիրքի թարգմանութենէն, ինչպէս նաեւ մի քանի գիտական աշխատութիւններէ։

Քսաներորդ դարու ընթացքին, Յորդանանի հայ օճախին գոյառումով, երկրին տարբեր քաղաքներու մէջ յառաջացած են շարք մը դպրոցներ:
Հայկական վարժարանները Յորդանանի մէջ, խոնարհ ըլլալով եւ դիմակայելով հանդերձ անորոշ եւ անկայուն նիւթական վիճակներ, հանդիսացած են զօրաւոր պատնէշներ՝ հայութեան այլասերման դէմ։

Հայ ազգը հաստատուն դիրք ունի Յորդանան գետի երկու ափերու վրայ: Երկու  ափերու համայնքներու  հայապահպանման համար, եկեղեցիներու, տեղական խորհրդի եւ դպրոցներու կողքին, մեծ դեր կատարած են միութիւններն ու  մշակութային յանձնախումբերու աշխատանքները:

Յորդանանի Հայոց Առաջնորդարանը կը պատկանի Երուսաղէմի Հայոց Պատրիարքութեան։ Յորդանանի Առաջնորդարանը պետութեան կողմէ ճանչցուած է որպէս ենթակայ Երուսաղէմի Պատրիարքութեան ։
Անկախ ժամանակաշրջանի եւ իշխանութիւններու, Յորդանան գետի երկու ափերու հայ ժողովուրդը կը մնայ շաղկապուած։
Յորդանանահայ համայնքը կ'ունենայ երեք յարանուանութիւններ՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցին, Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին եւ Հայ Աւետարանական Եկեղեցին, որոնք միշտ մաս կը  կազմեն Երուսաղէմի մէջ գտնուող տուեալ պատրիարքարանին կամ առաջնորդարանին։

This monograph is dedicated to the history of local and refugee Armenians in the North Caucasus during the years 1918–1920. It examines the mass displacement of Armenians from Transcaucasia to the North Caucasus as a result of the 1918 Turkish invasion, including estimates of refugee numbers and the humanitarian situation they faced. The study analyzes the attitudes and policies of both Soviet and non-Soviet authorities in the region toward local Armenians, refugees, and prisoners of war.

The book explores the activities of the diplomatic and consular institutions of the First Republic of Armenia operating in the North Caucasus and southern Russia, as well as Armenian community organizations functioning in the region. Additionally, it sheds light on the history of the repatriation of Armenian refugees and prisoners of war in 1919–1920.

This work is intended for historians, international relations specialists, political scientists, and a wider readership interested in Armenian and Caucasus history.
ISBN 978-9939-860-26-8

The Situation of the Armenian Population of Sochi and the Volunteer Army (Second Half of 1918 – Early 1919) No. 1 (107) Սոչիի հայության դրությունը և Կամավորական բանակը (1918 թ. երկրորդ կես – 1919 թ. սկիզբ) Բանբեր Հայաստանի արխիվների, Երևան, 2006, N 1 (107), էջ 230-233:

Since the 13th century, Cilician Armenia had become a member of the great Mediterranean family, and was involved both in political and economic processes. The role of Cilician Armenia in the trade between the East and the West had grown. When spices and raw materials were transported from Asia to Europe, the European merchants sold in eastern markets ready products, especially textiles. A wide range of textile products shows that in the 13th–14th centuries Cilician Armenia was one of the
main centers of the Mediterranean trade.

ԶՈՀՐԱԲ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ XIII դ. սկզբից Կիլիկյան Հայաստանը դարձավ միջերկրածովյան մեծ ընտանիքի անդամ`անդամ`արագորեն ներգրավվելով նրանում ընթացող ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական բազմակողմանի գործընթացներին: Արևելք-Արևմուտք առևտրա-տնտեսական հարաբերություններում Կիլիկ-յան Հայաստանի դերը կտրուկ աճեց, երբ Չինգիզ խանի թոռ Հուլավուն 1258 թ. նվաճեց Բաղդադը, որն այդ ժամանակ Ասիայի խորքերից Մերձա-վոր Արևելք ձգվող առևտրային ճանապարհների գլխավոր հանգուցակետն էր: Հուլավուն հիմնում է Իրանի մոնղոլական պետությունը`պետությունը`Իլխանությու-նը և իր պետության մայրաքաղաք հռչակում Թավրիզը: Հենց վերջինս էլ դառնում է առևտրական ճանապարհների նոր հանգուցակետը, որտեղից դեպի Միջերկրական ծով դուրս եկող ճանապարհների գլխավոր դար-պասն է դառնում Կիլիկյան Հայաստանի խոշորագույն նավահանգիստ Ա-յասը: Այասից Թավրիզ և հակառակ ուղղությամբ ընթացող ապրանքաշր-ջանառությունն արագորեն աճում է, որի քննությունը կարող է փայլուն օ-րինակ ծառայել ընդհանրապես XIII-XIV դդ. Եվրոպայի ու Ասիայի միջև ընթացած առևտրական հաշվեկշռում շրջանառված ապրանքների տեսա-կանու համար: Եթե Ասիայից դեպի Եվրոպա էին արտահանվում գլխավո-րապես համեմունքներ ու հումքային ապրանքներ, ապա հատկապես XIII դ. վերջից (Եվրոպայում ձեռնարկատիրական արտադրության զարգաց-մանը զուգընթաց) եվրոպացի վաճառականներն Արևելքի շուկաներ էին բերում տարատեսակ պատրաստի արտադրանքներ, ուր գերակշռում էր տեքստիլային զանազան արտադրանքը: Հնուց ի վեր մետաքսը համարվել է Արևելք-Արևմուտք առևտրի ամենա-խորհրդանշական ապրանքատեսակը: Հին աշխարհում մետաքսի ար-տադրության մենաշնորհը պատկանում էր Չինաստանին: Սակայն Հուս-տինիանոս կայսեր (527-565) օրոք թթենու շերամը ներմուծվել էր Բյուզան-դիա 1 : Իտալիայում մետաքսյա գործվածքների արտադրության առաջին հիշատակությունները վերաբերում են X դ. առաջին կեսին: XIII դ. Ֆլորեն-ցիայից քիչ հեռու գտնվող տոսկանական Լուկա քաղաքը դարձել էր Եվրոպայի մետաքսի արտադրության գլխավոր կենտրոնը: Այն կլանում էր ջենովացիների կողմից Եվրոպա բերվող հումքային մետաքսի մե

XIII-XIV դդ. Հայտնվելով միջերկրածովյան առևտրի խաչմերուկում՝ Կիլիկյան Հայաստանը միաժամանակ դարձավ թանկարժեք մետաղների շրջանառության միջազգային կարևոր կենտրոներից: Միջնադարյան առևտրի պատմության մի շարք ուսումնասիրողներ ուրվագծել են XIII-XIV դդ. Եվրոպայից Արևելք թանկարժեք մետաղների հոսքի հիմնական ուղիները: Ոսկին և արծաթը Կենտրոնական Եվրոպայի երկրներով թափանցում էին Իտալիա, որտեղից էլ տեղափոխվում էին Արևելքի բոլոր այն երկրները, որոնք առևտրական սերտ շփումների մեջ էին եվրոպական ծովային տերությունների, այդ թվում և Կիլիկյան Հայաստանի հետ: Այս մասին ուշագրավ վկայություններ են հաղորդում Ֆրանչեսկո Պեգոլոտտին և Զիբալդոնե դա Կանալը: Նրանցից առաջինն Այասի և եվրոպական քաղաքների չափերի ու կշիռների միավորների համեմատական վերլուծության մեջ գրեթե ամենուրեք շեշտում է ոսկին և արծաթը: Նա թվարկում է Եվրոպայում արդյունահանված արծաթի 9 տեսակ, որոնք օգտագործվում էին Այասի դրամահատարանում: Հետաքրքրական է, որ վենետիկյան, ջենովական կնիքներ կրող ձուլակտորների հետ միասին այստեղ հիշատակված է նաև Պրահայի մոտակայքում գտնվող հանքից արդյունահանված “Բոհեմական” կոչված արծաթի հայտնի տեսակը:

file:///D:/DESKTOP%202016%20JULY/HODVACNER/ACADEM%20EDU/THE%20SOCIAL%20STRUCTURE%20OF%20THE%20WEST-EUROPEAN%20MERCHANT%20POPULATION%201.pdf

ZOHRAB GEVORGYAN
THE SOCIAL STRUCTURE OF THE WEST-EUROPEAN MERCHANT
POPULATION
IN THE STATE OF CILICIAN ARMENIA

The formation of foreign merchant communities in the Cilician Armenia was started from the very beginning of the 13th century, when the state was just integrated into international trade relations. The privileges given by the Armenian kings guaranteed exceptional conditions to the merchants from Venice, Genoa, Pisa, Aragon and other European countries and cities. The merchant population who or visited either settled in Cilician Armenia had multicultural, multi-ethnic and socially hierarchic structure. Besides the professional merchants, there were many people with different professions, who, of course, came to Cilician Armenia to serve their numerous compatriots. Representatives of the famous noble families in Europe, particularly from Genoa, lived in Cilicia for a long time, often permanently, which is an evidence of their social stratification in Cilicia.

It is well known that many representatives of the ruling elite in
Cilician Armenia, including princes and kings, had marital relations with
the famous European dynasties of the time. But such relationships
between the nobility and the ordinary citizens of Cilician Armenia on the
one hand, and the Europeans who lived at the time in the Cilician cities
on the other, have not been of much interest to researchers. As a matter
of fact, particularly hundreds of Genoese lived for a long time in Laiazzo
(Ayas). Naturally, these men sought marital or extra-marital relationships
with the residents of Cilician Armenia. The study of this topic may allow to identify a wide range of questions about life in the Armenian Kingdom of Cilicia.

Italian Merchantry in Cilician Armenia (XIII-XIV cc.).

В результате исследований нотариальных актов, составленных в Айасе и кипрской Фамагусте, а впоследствии переданных итальянским архивам, можно выделить имена сотен итальянских купцов, занимавшихся торговлей на территории Киликийской Армении. Наличие образцов итальянской архитектуры в городах Киликии, архивные данные о фактах брака итальянцев с армянками свидетельствуют о том, что итальянские купцы во второй половине XIII – первой половине XIV вв. принимали активное участие в экономической жизни Киликийской Армении.

Բանալի բառեր՝ Կիլիկյան Հայաստան, իրավական կարգավիճակ, Սմբատ Սպարապետ, Մխիթար Գոշ, կնոջ իրավունքներ, դատաստանագիրք։ Կիլիկյան Հայաստանի պատմությունն արձանագրել է բազմաթիվ հայտնի կանանց, որոնք խորը դրոշմ են թողել պետության զարգացման ընթացքում։ Բավական է միայն հիշատակել Զապել թագուհուն, ում Լևոն I Մեծագործի (1187-1198 որպես իշխան, 1198-1219, որպես թագավոր) կողմից միանձնյա թագաժառանգ հռչակվելն արդեն վկայում է պետության մեջ կնոջ՝ իր ժամանակի համար իրավական բարձր կարգավիճակ և հասարակական դիրք ունենալու մասին։ Դա առավել ակներև է Լևոն II-ի (1269-1289) կին Կեռան թագուհու օրինակով, որն իր սկեսրոջը հետևելով, լայն ներգրավվածություն ուներ Կիլիկիո սոցիալ-հասարակական և մշակութային կյանքում։ Սույն հոդվածով փորձելու ենք ուսումնասիրել Կիլիկյան Հայաստանում կնոջ իրավական կարգավիճակին առնչվող հասարակական իրողությունները և ընկալումները։ Ընդ որում, խոսքը ոչ միայն ազնվատոհմիկ, այլ ընդհանրապես հասարակ քաղաքացիների, նրանց ամուսնական, սոցիալական, կենցաղային, համակեցական իրավական տարաբնույթ կարգավորումներից բխող կարգավիճակային խնդիրների մասին է։ Հետազոտության համար առաջնային սկզբնաղբյուրներ են Մխիթար Գոշի, Սմբատ Սպարապետի «Դատաստանագրքերը», Կիլիկյան Հայաստանում եվրոպացիների կազմած իրավական նոտարական գործերը և այլն։ Կարևոր ենք համարում նկատել, որ հայ իրականության մեջ դեռևս մ.թ. Ա. դարում Մեծ Հայքի թագավորությունը միանձնյա գահակալել է Արտաշիսյան Էրատո թագուհին, ինչը բացառիկ էր ժամանակի պետական բոլոր համակարգերի համար: Այս հանգամանքը պատմաբանները հիմնականում արձանագրել են որպես զուտ փաստ և կնոջ հասարակական դիրքի տեսանկյունից վերլուծական համարժեք գնահատականի չեն արժանացրել: Այնինչ, չէր կարող կինը դառնալ միանձնյա միապետ, եթե պետության բնակչության մոտ չլինեին դրան նպաստող հասարակական ավանդութենական որոշակի ընկալումներ և տրամադրություններ: Սույն հետազոտությամբ կարևոր ենք համարում պարզաբանել հետևյալ խնդիրները․ 1. Կիլիկիայի հայկական պետության մեջ կիրառված հիմնական օրենսգրքերի`օրենսգրքերի`Մխիթար Գոշի ու Սմբատ Սպարապետի Դատաստանագրքերի բազմաթիվ հոդվածներում կնոջ իրավական ներկայացվածությունն արդյոք ավանդութենակա՞ն էր և գալիս էր հայկական կանոնական-իրավական ավելի հին ավանդույթներից, թե՞ դա կիլիկյան միջավայր է թափանցել առավելապես եվրոպական իրավունքից` իրավունքից`Անտիոքյան և Երուսաղեմյան ասսիզներից, որոնք Խաչակրաց պետությունների հիմնական օրենսգրքերն էին: 2. Իրավական ինչպիսի՞ կարգավիճակ ուներ կինը կիլիկյան հասարակությունում: Անշուշտ, այս խնդիրը հարկ է դիտարկել պատմականության մեջ և կնոջ իրավական կարգավիճակը ներկայացնել իր ժամանակի դրվածքների ու ընկալումների տեսանկյունից: Այս առումով հարկ է ընդգծել, որ չենք հավակնում բացարձակ գնահատականներ տալու առհասարակ Կիլիկյան Հայաստանի հասարակական կյանքում, կենցաղում, համակեցական տարբեր միջավայրերում կնոջ կարգավիճակին, այլ այն կարգավիճակին, որը տրվել է կնոջը զուտ իրավունքի պաշտոնական փաստաթղթերում: Այլ հարց է, թե պետական համակարգի օրենքի կիրառման միջնադարյան զինանոցը որքանո՞վ է թույլ տվել լիարժեք կիրառման մեջ դնելու այդ օրենքները: Առաջին կետը պարզաբանելու նպատակով, նախ կփորձենք կնոջը վերաբերող իրավունքի տեսանկյունից համեմատել մի կողմից Է. դարում Հովհան Օձնեցու «Կանոնագիրք Հայոց»ը և հետագայում՝ Ժ-ԺԱ. դդ. դրա խմբագրված ու հավելումներով կազմված կանոնագիրքը և մյուս կողմից՝ Մխիթար Գոշի ու Սմբատ Սպարապետի Դատաստանագրքերը: Ապա համեմատականներ կտանենք նաև միջնադարյան Եվրոպական հայտնի օրենսգրքերի հետ:

THE LEGAL STATUS OF THE WOMAN BY HISTORICAL SOURCES OF CILICIAN ARMENIA
Keywords: Cilician Armenia, legal status, Smbat Sparapet, Mkhitar Gosh, woman’s rights, code of law.
The history of Cilician Armenia has recorded numerous women who had great influences on the development of the state. It is enough to mention only the Queen Zapel. The fact that she was the only legal heir appointed by Levon I Metsagorts, testifies about high legal status for women in that state. One of the bright examples was the wife of Levon II, Queen Keran, who, as did her mother-in-law, had a great involvement in social, cultural life in Cilician Armenia. In this study we will examine the public realities and perceptions concerning women's legal status in Cilicia. Moreover, the matter is not only about the noble women, but also about the status of ordinary citizens in general, their marital, social, everyday life and coherent legal arrangements. The primary sources are Mkhitar Gosh’s and Smbat Sparapet's "Law Codes", notarial acts made by Europeans in Cilicia, and so on.

THE SEA-BATTLE OF AYAS IN 1294 AT THE CENTRE OF
RIVALRY BETWEEN VENICE AND GENOA

ZOHRAB GEVORGYAN

The Mediterranean coast of Cilician Armenia became the arena of the second war (1294–1299) between the Republics of Venice and Genoa. Ayas became the center of rivalry of Italian republics. We can find evidences in the source concerned with Templars in “The Deeds of Cypriots”, where we can read that in 1293 Venetian galleys arrived at Ayas and there confiscated a Genoese merchant ship. Eventually, at the seashore of Ayas between Venetian and Genoese fleet took place a sea battle, which had so big fame in the medieval world that anonymous Genoese poet of the same period wrote a poem dedicated to this battle. Hetum Patmich ended his chronicle by 1294 describing this sea-battle, so it is likely that he witnessed this events. In May 22 of 1294 at the shores of Ayas the Genoese ships, commanded by Niccolo Spinola, crashed with in total 32 Venetian galleys and taridas, led by Admiral Marco Bazilio. Despite the small quantity of ships the Genoese had a brilliant victory, 24 Venetian ships had been seized and also Marco Bazilio was taken captive.

ZOHRAB GEVORGYAN
MARRIAGES AND EXTRA-MARITAL CONTRACTS OF THE
EUROPEANS AND THE RESIDENTS OF CILICIAN ARMENIA
Keywords: Cilician Armenia, everyday life, extra-marital contract,
Genoese, merchant, Law code, testament.
It is well known that many representatives of the ruling elite in
Cilician Armenia, including princes and kings, had marital relations with
the famous European dynasties of the time. But such relationships
between the nobility and the ordinary citizens of Cilician Armenia on the
one hand, and the Europeans who lived at the time in the Cilician cities
on the other, have not been of much interest to researchers. As a matter
of fact, particularly hundreds of Genoese lived for a long time in Laiazzo
(Ayas). Naturally, these men sought marital or extra-marital relationships
with the residents of Cilician Armenia.
The study of this topic may allow to identify a wide range of
questions about life in the Armenian Kingdom of Cilicia.