Egipatski kalendar
Drevni egipatski kalendar poznatiji kao Annus Vagus ili "Pomična godina" je imao godinu podijeljenu u 12 mjeseci po 30 dana, a na kraju svake godine se dodavalo pet dana. Mjeseci su bili grupirani u tri godišnja doba, odnosno tri poljoprivredna ciklusa: vrijeme poplave (Akhet), sjetve (Proyet) i žetve (Shomu).
Kalendar se svake sunčeve godine razlikovao za jedan dan, pa se više nije podudarao s godišnjim razdobljima.
Tek poslije 1460 godina (tzv. Sotis-perioda) bi godina opet počela u pravo doba. To je ispravljeno dodavanjem jednog dana svake četvrte godine (prijestupna godina).
Rimski pisac Cenzorin je tvrdio da je egipatska Nova godina počela 20.7. po julijanskom kalendaru 139. godine pne. kada je zabilježeno helijakalno uzdizanje Siriusa. Na temelju toga se izračunalo da je prije toga Nova godina počela u taj dan 1322. pne., a prije toga 2782. pne.. Smatra se da je upravo tada izmišljen kalendar, ali neki autori tvrde da se koristio od godine 4442. pne.
Za jednu tablicu iz vremena vladavine kralja Djera (Prva dinastija) iz oko 3000. pne., prvi egiptolozi su pretpostavili da ukazuje na to da su Egipćani već ustanovili vezu između helijakalnog izlaska Sothis-a (Sirijusa) i početka godine. Međutim, novija analiza slikovne scene na ovoj tablici je dovela u pitanje da li ona uopšte upućuje na Sothis.[1] Naše poznavanje ovog perioda ostaje više stvar spekulacije nego utvrđene činjenice.
U starom Egiptu su znali za građansku godinu (svaka dužine 365 dana, bez izuzetka) i dva lunisolarna kalendara - jedan regulisan pojavom Sirijusa i drugi shematski, usklađen sa građanskom godinom.[2]
Egipćani su u ranijem periodu mogli koristiti lunarni kalendar, ali kada su otkrili nesklad između lunarnog kalendara i smene godišnjih doba, verovatno su prešli na kalendar zasnovan na izlivanju Nila. Prvo izlivanje prema ovom kalendaru je opaženo u najstarijoj egipatskoj prestonici, Memfisu, u isto vreme kada i helijakalni izlazak Sirijusa (egipatski Sopdet, grčki Sothis). Egipatska godina je bila podeljena u tri sezone (godišnja doba): akhet (Izlivanje ili Poplava), peret (Rast - Zima) i shemu (Žetva - Leto).
Razlika između sezonske i građanske godine je bila oko 1 dan svake 4 godine, pa se helijakalni izlazak Sothisa vraćao na istu tačku kalendara svakih oko (4×365=) 1460 godina (Sotis-period). Pošto je ovo lutajuća godina, ipak je zadržan i lunarni kalendar, regulisan izlascima Sirijusa, za verske, poljoprivredne i svakodnevne svrhe, dok je građanski 365-dnevni kalendar korišćen u upravi i administraciji.[2] Egipćani su takođe znali da je 309 lunacija skoro jednako 9125 dana, ili 25 građanskih godina, što je verovatno korišćeno u konstrukciji sekundarnog lunarnog kalendara, na koji je preneseno određivanje verskih proslava i dužnosti. Prestupni mesec je umetan onda kada bi lunarna godina počinjala pre građanske.[2]
Nije postojala neka univerzalna kalendarska era, već samo vladavina faraona, npr. "Godina 1 Kralja N.N.". Brojanje se vraćalo na "1" sa svakim novim ustoličenjem.[2]
Većim delom egipatske istorije, meseci nisu nazivani pojedinačnim imenima, već numerisani unutar tri sezone. Ali, već u Srednjem carstvu, svaki mesec je imao sopstveno ime. Ova će se razviti u nazive iz Novog carstva, od kojih su kasnije nastala helenizovana imena koja je, između ostalih, Ptolemej koristio za hronologiju u Almagestu. Konvencija među modernim egiptolozima je da se meseci redom numerišu rimskim brojevima.
Dani u mesecu građanske godine su takođe bili redom nabrojani, pa bi građanski datum mogao glasiti: "Vladarska godina 1, četvrti mesec Poplave, dan 5, pod veličanstvom Kralja N.N.". U lunarnom kalendaru je svaki dan bio imenovan, a bile su prepoznate i četiri Mesečeve mene, mada nije postojala podela na manje jedinice poput nedelja/tjedana. Za razliku od većine drugih naroda koji su koristili lunarni kalendar, Egipćani su dan započinjali izlaskom Sunca, jer se početak meseca (a time i dana) računao od nestanka starog Meseca pred zoru. Obdanica i noć su bili podeljeni na po 12 časova, čija se dužina menjala tokom godine i koji su mereni vodenim (klepsidra) i sunčanim satovima[2]
| Br. | Imena sezona | Srednje carstvo | Novo carstvo | Grčki | Koptski | Egipatski arapski |
|---|---|---|---|---|---|---|
| I | Prvi Akhet-a | Tekh | Dhwt | Thoth | Thout | Tout |
| II | Drugi Akhet-a | Menhet | Pa-n-ip.t | Phaophi | Paopi | Baba |
| III | Treći Akhet-a | Hwt-hwr | Hwt-hwr | Athyr | Hathor | Hatour |
| IV | Četvrti Akhet-a | Ka-hr-ka | Ka-hr-ka | Choiak | Koiak | Kiahk |
| V | Prvi Peret-a | Sf-bdt | Ta-'b | Tybi | Tobi | Touba |
| VI | Drugi Peret-a | Rekh wer | Mḫyr | Mechir | Meshir | Amshir |
| VII | Treći Peret-a | Rekh neds | Pa-n-amn-htp.w | Phamenoth | Paremhat | Baramhat |
| VIII | Četvrti Peret-a | Renwet | Pa-n-rnn.t | Pharmouthi | Paremoude | Baramouda |
| IX | Prvi Shemu-a | Hnsw | Pa-n-ḫns.w | Pachon | Pashons | Bashans |
| X | Drugi Shemu-a | Hnt-htj | Pa-n-in.t | Payni | Paoni | Ba'ouna |
| XI | Treći Shemu-a | Ipt-hmt | Ipip | Epiphi | Epip | Abib |
| XII | Četvrti Shemu-a | Wep-renpet | Msw-r' | Mesore | Mesori | Mesra |
Prema rimskom piscu Cenzorinu, dan egipatske nove godine je pao 20. jula/srpnja 139. n.e. po julijanskom kalendaru, kada je u Egiptu bio i helijakalni izlazak Sirijusa. Iz ovoga je moguće izračunati da se ovo poklapanje prethodno dogodilo 1322. pne., a pre toga 2782. pne. Ovaj drugi datum je postuliran kao vreme kada je kalendar izmišljen, ali gore pomenuta Djerova vladavina prethodi tomu. Drugi istoričaji pomeraju početak kalendara za još jedan ciklus, do 4242. pne.
Ptolemejski vladari Egipta su 238. pne. dekretirali da će svaka četvrta godina biti dugačka 366 dana umesto 365, ali to nije zaživelo. Reforma će stupiti na snagu tek kada August uvede "Aleksandrijski kalendar" 26/25. pne., koji je uključivao šesti epagomenalni dan i to 22. p.n.e po prvi put. Ovim je skoro zaustavljeno pomeranje prvog dana godine (1 Thoth) u odnosu na godišnja doba, ostavljajući ga fiksiranim na 29. avgustu/kolovoza po julijanskom kalendaru, odn. 30. pred julijansku prestupnu godinu.[3]
Ovaj reformisani egipatski kalendar se i danas koristi u Egiptu kao koptski kalendar egipatske crkve, a i šire egipatske populacije, naročito zemljoradnika (fellah) za računanje poljoprivrednih sezona. Savremeni egipatski farmeri, poput njihovih drevnih predaka, dele godinu u tri sezone: zimu, leto i poplavu. Kalendar je takođe povezan sa lokalnim festivalima poput godišnjeg Izlivanja Nila i starim prolećnim festivalom sham en nisim.
Astronomi u srednjem veku su koristili egipatski kalendar zbog njegove matematičke pravilnosti — Kopernik je npr. konstruisao svoje tablice kretanja planeta na osnovu egipatske godine.
Etiopski kalendar je zasnovan na ovom kalendaru, samo što koristi amharska imena za svoje mesece i koristi drugačiju eru. Francuski revolucionarni kalendar je imao istu strukturu (12×30+ 5 ili 6 dana), ali je započinjao godinu jesenjom ravnodnevicom. Britanski tvorac planetarijuma John Gleave je predstavio egipatski kalendar u rekonstrukciji Antikiterskog mehanizma.
- ↑ Marshall Clagett. Ancient Egyptian Science: A Source Book (1989) 10–11.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Šablon:"calendar." Encyclopædia Britannica from Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite. (2008).
- ↑ „Alexandrian reform of the Egyptian calendar”. Arhivirano iz originala na datum 2009-06-05. Pristupljeno 2008-08-23.
- Grimal, Nicolas. A History of Ancient Egypt. Oxford: Blackwell Publishers, 1997.
- Shaw, Ian. ed. The Oxford Illustrated History of Ancient Egypt. Oxford: Oxford University Press, 2000.
- Watterson, Barbara. The Egyptians. Oxford: Blackwell Publishers. 1997.
- Youssef, Ahmad Abdel-Hamid. From Pharaoh's Lips: Ancient Egyptian Language in the Arabic of Today. Cairo: American University in Cairo Press, 2003.
(na engleskom:)
- Date Converter for Ancient Egypt
- Calendrica Arhivirano 2005-02-16 na Wayback Machine-u Includes the Egyptian civil calendar with years in Ptolemy's Nabonassar Era (year 1 = 747 BC).
- CIVIL4.0 On this page CIVIL4.0 may be found, a tiny DOS program (Zipped, 25kB) to convert Egyptian Civil dates into Julian and Gregorian dates, B.C. and A.D.
- Detailed information about the Egyptian calendars, including lunar cycles Arhivirano 2008-06-18 na Wayback Machine-u