Španija
Reino de España Kraljevina Španija | |
|---|---|
| Geslo: Plus ultra (latinski, "još dalje") | |
| Himna: "Marcha Real" | |
 | |
 | |
| Glavni grad | Madrid |
| Službeni jezici | španski 1) |
| Leaders | |
| Utemeljenje | ujedinjenjem 1492. |
| Površina | |
• Vode (%) | 1,04 |
| Stanovništvo | |
• Popis iz 2016 | ▲ 46.468.102 [2] (29.) |
• Gustoća | 85 /km2 |
| BDP (PPP) | procjena za 2014 |
• Ukupno | $1.534 trillion[3] (16..) |
• Per capita | $32,975[3] (33..) |
| BDP (nominalni) | procjena za 2014 |
• Ukupno | $1.400 trillion[3] (14.) |
• Per capita | $30,113[3] (28.) |
| Valuta | euro 2) |
| Vremenska zona | +1 UTC +2 ljeti |
| Pozivni broj | 34 |
| ISO 3166 kod | [[ISO 3166-2:Šablon:ISO 3166 kod|Šablon:ISO 3166 kod]] |
| Veb-domena | .es |
1) Uz španjolski, službeni jezici u pokrajinama su katalonski, baskijski i galicijski.[4] 2) Do 1999. španjolska peseta | |
Španija ili Španjolska (špan. España [esˈpaɲa]; službeno Kraljevina Španija ili Kraljevina Španjolska, špan. Reino de España), država u jugozapadnoj Evropi, na Pirenejskom poluotoku, između Biskajskog zaljeva na sjeveru, Francuske (duljina granice 623 km) i Andore (64 km) na sjeveroistoku, Sredozemnog mora na istoku i jugu, Gibraltara (1,2 km) na jugu, Portugala (1214 km) i Atlantskog oceana na zapadu; obuhvaća 504 782 km2.
Dio španjolskog teritorija jesu i dva arhipelaga, smješteni u Sredozemnom moru (Balearski otoci) i Atlantskom oceanu (Kanarski otoci), sjevernoafrički primorski gradovi Ceuta i Melilla, koji su pod španjolskom upravom te enklava Llivia u francuskim Pirenejima. Sjevernoafrički teritoriji pod španjolskom upravom graniče s Maroko. Ukupna dužina španjolske kopnene granice je 1918 km. Od 1986. godine članica je Europske Unije.
Moderna Španija nastaje postepeno kroz vekove spajanjem različitih malenih krišćanskih pirinejskih kraljevstava tijekom njihovih borbi s Arapima. Do završnog ujedinjenja dolazi u 15 veku nakon čega je osvojeno posljednjo arapsko kraljevstvo Granada nakon čega u sljedećem veku Španija postaje daljnjom ekspanzijom prvo svetsko carstvo koje potiče iz Evrope. Današnja nuspojava ove ekspanzije je da za 600 miliona ljudi Španjolski jezik je rodni to jest prvi jezik što ga čini drugim najvećim jezikom na svetu.
Glavni grad Kraljevine Španije je Madrid. Grad sa 3.155.359 stanovnika (Madridska županija 5,964,143) smješten je u središtu Pirenejskog poluotoka. Drugi veći gradovi su Barcelona, Valencia, Sevilla, Zaragoza i Malaga.
Smještena na jugozapadu Europe, Španija zauzima veći dio Pirenejskog poluotoka. Dio su njenog teritorija i dva arhipelaga, smješteni u Sredozemnom moru (Balearski otoci) i Atlantskom oceanu (Kanarski otoci), sjevernoafrički primorski gradovi Ceuta i Melilla, koji su pod španjolskom upravom te enklava Llivia u francuskim Pirenejima.
Španjolska se nalazi u umjerenoj zoni, između 43°47'24" i 36°00'40" severne geografske širine, i između 7°00'29" istočne i 5°36'40" zapadne geografske dužine.
Veći dio pirenejskog područja čini po postanku stara visoravan Meseta (građena od pretkambrijskog i paleozojskog kristaličnog kamenja i starih kamenaca), koju Kastiljsko gorje dijeli na sjevernu i južnu Kastiliju. Sjeverno i južno od Mesete prostiru se planinski lanci: Kantabrijsko gorje i Pireneji (Pico de Aneto, 3404 m) na sjeveru, a Betijski Kordiljeri ili Andaluzijsko gorje na jugu. Andaluzijsko gorje sastoji se od nekoliko masiva, koji se pružaju paralelno s obalom Sredozemnog mora; središnji dio čini Sierra Nevada s najvišim vrhom Španjolske (Mulhacu, 3481 m). Između južnog ruba Mesete odnosno Sierra Morene i Andaluzijskog gorja nalazi se velika Andaluzijska tektonska depresija uz rijeku Guadalquivir. Na sjeveroistočnom rubu Mesete pruža se Ibersko gorje, građeno od krednih i jurskih naslaga, a između Iberskog gorja, Pirineja i Kantabrijskog gorja depresija rijeke Ebro (Aragonska dolina). S visoravni Mesete izdižu se planinski masivi Sierra de Gata, Sierra de Gredos i Sierra de Guadarrama, koji su nastali rasjedanjem u tercijaru. Obala je uglavnom strma i nerazvedena. Dobro je razvedena samo obala Galicije i sjeverozapadne Španjolske sa mnoštvom zaljeva karakterističnih oblika.
Španjolska se nalazi u umjerenom pojasu, njen neujednačen reljef utječe na veliku klimatsku raznolikost. Često se za klimu Španjolske kaže da je sredozemna (mediteranska). Međutim, to je samo donekle točno jer samo priobalno područje istoka, jugoistoka i juga Španjolske ima sredozemnu klimu. Po geografskoj širini najveći dio Španjolske bi trebao imati sredozemnu klimu, ali neke druge prirodne karakteristike stvaraju drugačije uvjete. Na izmjene klime primarno utječe visoki reljef, odnosno viša nadmorska visina, pa dolazi i do vertikalne klimatske slojevitosti. Uz to, planine se uglavnom izdižu uz rub države, odnosno poluotoka, pa su značajna prepreka širenju klimatskih uticaja sa okolnih prostora. Zbog toga središnji deo Španjolske - visoravan Meseta, ima znatno drugačiju klimu od one koja bi odgovarala geografskoj širini tog prostora, odnosno u značajnoj mjeri je kontinentalna. Na istoku i jugu Španjolske gdje prevladava sredozemna klima (često se navodi i kao suptropska) srednje mjesečne temperature tijekom godine kreću se od 13 °C do 25 °C, a prosječno padne od 350 – 500 mm padalina. Za ovo područje karakteristično je dugo, toplo, suho i sunčano ljeto, kada maksimalne temperature dostignu i 48 °C. Sredozemna obala Španjolske ima najveći broj sunčanih sati u Europi. Na svim obalama zime su ugodne, a na jugu i tople. Sjeverozapad Španjolske, odnosno atlantska obala, koja izlazi i na Biskajski zaljev, ima sviježiju klimu, pa se temperature kreću od 8-20 °C. Sa Biskajskog zaljeva prema poluotoku kreću se vlažne mase, te na planinskim padinama padne najviše padalina, odnosno na ovom prostoru 900–2000 mm. Zbog blage oceanske klime i dosta padalina, čitavo područje je pod relativno bujnom i zelenom vegetacijom, pa se ova regija često naziva i Zelena obala (Costa Verde). Unutrašnju Španjolsku, sa kontinentalnom klimom karakterizira srednje mjesečne temperature od 3-23 °C, mada tokom zime temperature često budu ispod ništice. U ovoj regiji prosječno godišnje padne ispod 500mm padalina, a na nekim sektorima i ispod 300. Istočni obod ove regije poprima neke karakteristike mediteranske klime, dok se sjeverozapadni rub približava oceanskoj.
Može se reći da osnovu hidrografske mreže Španjolske čini pet rijeka:
Rijeke na sjeverozapadu Španjoske imaju više vode, kraći tok, relativno veliki pad, a njihova estuarska ili rijaska ušća pogoduju razvoju vodenog prometa. Rijeke koje se spuštaju sa visokih planina (Pirineja, Betijskih kordiljera, Kasteljanskog gorja i dr.) imaju velike padove i značajan hidroenergetski potencijal. U vapnenjačkim terenima rijeke su najčešće formirale kanjone, a tu su i vodopadi i brzaci.
Većinu pitke vode dobivaju iz akumulacijskih jezera. Najveći dio rijeka zauzdan je za vrijeme vladavine Francisca Franca koja je jedna od rijetkih stvari po kojoj je pamčen po dobru u kolektivnoj memoriji španjolskog naroda. Dobrobiti od umjetnih jezera su nesagledive za zemlju poput Španjolske, koja se uslijed klimatskih promjena pretvara u pustinjsku zemlju. Osim pitke vode tu je i korist od dobivanja električne energije, turizma, stvaranja novih ekoloških sistema itd.
Prema popisu stanovništva iz 2001. 40.847.530 stanovnika s prosječnom gustoćom naseljenosti od 81 stanovnik/km2.
Buran povijesni razvoj utjecao je na karakteristike i raznolikost stanovništva. Španjolci čine oko 73% ukupne populacije, Katalonci 16,5%, Galjegi (Galicija) 8%, Baski 2,3%, ostali 0,2%. Španjolska je jedna od najizrazitijih katoličkih zemalja pa je logično što je 97% stanovništva katoličke vjere, dok je 0,4% protestanata i 2,6% ostalih. I Španjolska se sve brže urbanizir, pa danas oko 80% stanovništva živi u gradovima. U starosnoj dobi 0-19 godina je 33% populacije, u dobi 20-59 godina je 50%, a starijih od 60 godina ima 17%. Očigledno je i da španjolska populacija postaje sve starija, a na to utječe i niski prirodni prirast, koji iznosi svega 1 promil (stopa nataliteta je 10 promila, a mortaliteta 9 promila).
Španija je bila naseljena već u paleolitiku, o čemu svjedoči bogata likovna umjetnost (spilje Altamira, Castillo, Pindal) te drugi arheološki ostaci. U kasnijem razdoblju Pirinejski poluotok naseljavaju Iberi.
Oko 1200. godine prije Krista sa sjevera dolaze Kelti, preplavljujući gotovo cijeli Poluotok i mješajući se s domaćim iberskim stanovništvom, a oko 1100. godine prije nove ere na jugu Španije nastaje Tartaška kultura o kojoj se danas veoma malo zna. Između 500 i 300 godine prije nove era na područje današnje Španije dolaze Feničani i Grci osnivaju svoje kolonije.
Kratkotrajno između prvog i drugog Punskog rata (između Rimljana i Kartažana), Kartažana osvajaju gotovo cijelu Špansku obalu i osnivaju svoje kolonije, među kojima su najvažnije bile na Ibizi i u Cartageni. Porazivši Kartagu u Drugom punskom ratu (201. pr. ne.), Rimljani započinju postupno osvajanje poluotoka, zauzevši u idućih 200-tinjak godina čitav teritorij Pirinejskog poluotoka. U prvim fazama rimske vlasti domaće je stanovništvo dizalo više ustanaka protiv osvajača. Nakon smrti jednog od vođi ustanka, Viriata (139. godine pr. ne.), pobjede su bile sve rjeđe te je slabio otpor protiv Rimljana, a do konačnog sloma dolazi u vrijeme cara Augusta. Rimska vladavina Poluotokom kulminirala je uspostavom potpune civilne rimske vlasti i osnivanjem provincije Hispanije . Pod rimskom vlašću Španija je ostala sve do V. veka. Stanovnici Hispanije prihvatili su rimsku kulturu, jezik i zakone, ali je i njihova važnost Carstvu bila velika tako da su dali nekoliko careva.
Početkom 5. veka provalili su na prostor današnje Španjolske germanska plemena Alani, Svevi i Vandali. Ta su plemena došla iz današnje Nemačke, prošli kroz današnju Francusku i prodrli na Pirenejski poluotok. Alani su osvojili pokrajinu Luzitaniju, Svevi pokrajinu Galiciju, a Vandali pokrajinu Andaluziju. Tijekom rimskog protunapada (411-420) oni su bili katastrofalno poraženi tako da Vandali napuštaju Pirineje i bježi u mnogo sigurniju i lakše obranjivu Afriku, gdje su osnovali vandalsku državu koja se održala do sredine šestog veka (srušio ju je g. 534. bizantski vojskovođa Belizar).
Više 150 godina nakon što su Vandali otišli u Afriku, uništili su zapadni Goti u Španjolskoj i svevsku državu g. 585. te su zagospodarili cijelim poluotokom. Država zapadnih Gota održala se u Španjolskoj do g. 711. Te su godine Arapi zauzeli Pirinejski poluotok i srušili državu zapadnih Gota. Zapadni su Goti oko g. 600. prigrlili katoličku vjeru pa su se sa svojim podanicima starosjediocima stopili u jedan narod — španjolski.
Arapska država na Pirinejskom poluotoku trajala je od godine 711. do 1492. No već u 11. veku počela je opadati, jer su na nju stali sve više navaljivati hrišćani iz Franačke. Glavni je grad arapske države u Španjolskoj bila Cordoba. Kršćani, koji su se održali u sjevernom dijelu poluotoka i činili nekoliko državica, među kojima je bila Navarra i Katalonija, stali su od 11. veka potiskivati Arape sve više na jug. Od malih država nastale su tri veće: Aragon na istoku, Portugal na zapadu, a u sredini Kastilja. Od 13. veka ostao je pod arapskom vlašću samo još južni dio poluotoka s prijestolnicom u Granadi.
Godine 1469. oženio se aragonski kralj Ferdinand nasljednicom kastiljske kraljevske krune Izabelom, te su se tako ujedinile države Aragon i Kastilija u ujedinjenu kraljevinu Španiju. Ferdinand i Izabela poveli su borbu protiv Arapa (Maura) i poslije desetgodišnjeg rata zauzeli su sve njihove zemlje. Godine 1492. osvojili su i arapski glavni grad Granadu. Arapi su zatim posve napustiti Španjolsku, koja je napredovala te postala jedna od najmoćnijih europskih država.
Upravo na kraju srednjega vijeka stvorena je spajanjem Kastilje i Aragonije španjolska narodna država. Otkrićem novih zemalja u Americi Španjolska je za kralja Ferdinanda Katoličkog i kraljice Izabele udarila temelje svojoj moći, veličini i kolonijalnom gospodstvu.
Na osnovu arheološkog nalazišta Atapuerka može se zaključiti da je Iberijsko poluostrvo bilo nastanjeno hominidima pre 1,2 miliona godina.[6] LJudi su na Iberijsko poluostrvo došli sa severa pre 35.000 godina. Najpoznatiji artefakti o ovim preistorijskim ljudskim naseobinama su čuveni crteži u pećini Altamira u Kantabriji, na severu poluostrva, koje su načinili Kromanjonci između 35.600 i 13.500 godine pre nove ere.[5][7] Na osnovu arheoloških i genetskih istraživanja dolazi se do zaključka da je Iberijsko poluostrvo poslužilo kao utočište stanovnicima severne Evrope tokom poslednjeg ledenog doba.
Pre rimskog osvajanja Iberijsko poluostrvo su uglavnom nastanjivali Iberi i Kelti. Iberi su živeli duž mediteranske obale od severoistoka do jugoistoka poluostrva. Kelti su nastanjivali unutrašnjost i atlantsku obalu od severozapada do jugozapada. Baski su živeli u zapadnom delu Pirineja i u susednim oblastima, Tartešani su živeli na jugozapadu a Luzitanci i Vetonci u središnji deo zapada poluostrva. Duž sredozemne obale postojale su brojne trgovačke naseobine Feničana, Grka i Kartaginjana.
Tokom Drugog punskog rata, između 210. i 205. pre nove ere, Rim je osvojio kartaginjanske kolonije na Sredozemlju. Rimljanima je bilo potrebno skoro dva veka za potpuno osvajanje Iberijskog poluostrva, da bi njime vladali više od šest vekova. Keltsko i iberijsko stanovništvo postepeno je romanizovano (latinizovano). Lokalne vođe su postale deo rimske aristokratije[8] a Hispanija je postala žitnica Rimskog carstva, izvoznik zlata, vune, maslinovog ulja, i vina. Poljoprivredna proizvodnja je povećana sa izgradnjom sistema za navodnjavanje, od kojih su neki još uvek u upotrebi. Carevi Hadrijan, Trajan, Teodosije I, i filozof Seneka su rođeni u Hispaniji. Hrišćanstvo je na ovo podneblje stiglo u prvom veku a raširilo se u gradovima tokom drugog veka.[8] Većina današnjih jezika u Španiji i zakonodavstvo vode poreklo iz ovog perioda.[9]
Slabljenje vladavine Zapadnog rimskog carstva u Hispaniji je počelo 409, kada su germanska plemena Svevi i Vandali, zajedno sa Sarmatskim Alanima prešli Rajnu i opustošili Galiju, da bi ih Vizigoti iste godine doveli u Iberiju. Svevi su osnovali kraljevstvo na području današnje Galicije i severne Portugalije. Raspadom Zapadnog rimskog carstva nestalo je postojeće društveno uređenje, mada su novoformirane države zadržale mnoge institucije i zakone potonjeg carstva, uključujući hrišćanstvo.
Hazdinzi, saveznici Alana, takođe su osnovali kraljevstvo u Galiciji, zauzevši uglavnom isto područje ali su svoju vlast proširili južno do reke Duero. Vandalsko pleme Silinzi je zauzelo područje nazvano Vandaluzija, današnja Andaluzija. Vizantinci su na jugu Iberijskog poluostrva osnovali enklavu Spaniju, s ciljem obnove Rimskog carstva na ovom području. Međutim, Hispanija je na kraju ujedinjena tokom vladavine Vizigota.
Početkom osmog veka Omejadski kalifat se proširio na Iberijskom poluostrvu. Mavri iz severne Afrike su zauzeli skoro celo poluostrvo, izuzev male planinske oblasti na severozapadu.
Pod šerijatskih zakonima hrišćani i Jevreji su imali podređeni status. Ovakav položaj je hrišćanima i Jevrejima branio ispovedanje religije, takođe njihova prava su u svakom pogledu bila manja u odnosu na muslimane.[10][11]
Preobraćenje u islam dobilo je velike razmere. Veruje se da su krajem 10. veka muladi (muslimani poreklom sa Iberijskog poluostrva) činili većinu stanovništva Al-Andaluza.[12][13]
Muslimansku zajednicu na poluostrvu karakterisala je šarolikost i socijalna napetost. Vremenom je došlo do sukoba između Berbera iz severne Afrike, najzaslužnijih za osvajanje ove teritorije, sa arapskim vođama sa Bliskog istoka. Pored njih tu je bila i brojna mavarska populacija, koja je živela uglavnom u dolini reke Gvadalkivir, u priobalju Valensije, dolini reke Ebro i u planinskim oblastima Granade.[13]
Kordova, glavni grad kalifata, bio je najveći, najbogatiji i najprefinjeniji grad u zapadnoj Evropi. U Sredozemlju je cvetala trgovinska i kulturna razmena a muslimani su ovo područje oplemenili svojim poznavanjem nauke. Muslimanski i jevrejski naučnici su dali značajan doprinos oživljavanju i širenju grčke kulture u zapadnoj Evropi. Dva značajna filozofa toga doba bili su Ibn Rušd i Mojsije Majmonid. Romanizovani stanovnici Iberijskog poluostrva su zajedno sa muslimanima i Jevrejima doprineli stvaranju autentične kulture na ovom području.[13] Van gradova, gde je živela većina ljudi, vlasništvo nad zemljom nije menjano još od rimskog doba, s obzirom da su muslimanski vlastodršci veoma retko oduzimali zemljište. Takođe, donete su i nove kulture i tehnike obrade zemlje što je doprinelo razvoju poljoprivrede.
Tokom jedanaestog veka dolazi do podela među muslimanima, što je malim hrišćanskim državama omogućilo da znatno prošire svoje teritorije.[13] Vladari dinastija Almoravida i Almohada iz severne Afrike su uspostavili jedinstvo među muslimanima. Ova ponovno ujedinjena islamska država je tokom narednih sto godina beležila napredak i u izvesnoj meri povratila teritorije koje su joj hrišćani zauzeli.
Nedugo pošto su Mavri zauzeli Iberijsko poluostrvo, kod Španaca i Portugalaca nastaje pokret za njegovo oslobađanje pod imenom Rekonkista. Za početak Rekonkiste uzima se bitka kod Kovadonge iz 722. godine. Nakon pobede hrišćanske vojske nad muslimanskim snagama stvorena je hrišćanska Kraljevina Asturija na severozapadu poluostrva. Nedugo zatim, 739. godine, muslimani su proterani iz Galicije koja je priključena Kraljevini Asturiji.
Muslimanska vojska je takođe pokušala prodor preko Pirineja ali je poražena u bici kod Poatjea u Franačkoj. Docnije su franačke snage uspostavile tzv. hrišćanske okruge (šp. Marca Hispánica) na južnoj strani Pirineja. Ove oblasti su kasnije prerasle u kraljevstva Navara, Aragon, i Katalonija.[14] Tokom narednih nekoliko vekova granica između oblasti pod vlašću muslimana i hrišćana protezala se dolinama reka Ebro i Duero.
Raspadom Al-Andaluza, na međusobno zavađena taifska kraljevstva, stekli su se uslovi da hrišćanska kraljevstva ostvare prevlast na Iberijskom poluostrvu. Zauzimanje strateški važnog grada Toleda 1085. godine predstavljalo je pokazatelj velike promene ravnoteže snaga u korist hrišćanskih kraljevstava. Velika mavarska uporišta pala su pod vlast hrišćana u 13. veku – Kordova 1236. a Sevilja 1248. godine – dok je samo enklava Granada ostala u muslimanskim rukama kao vazalna država.[15]
U ovom periodu dolazi do ponovnog procvata književnosti i filozofije nastale na rimskim i gotskim tekovinama. Ramon LJulj je jedan od značajnijih filozofa ovoga doba. Kralj Alfonso X od Kastilje se posvetio stvaranju jedinstvenog nacionalnog identiteta i buduće države Španije. Težio je ka povezivanju iberijskih hrišćanskih kraljevstava sa drugim srednjovekovnim evropskim državama. Uveo je kastiljanski kao službeni jezik.
Kraljevi su, ugledavši se na zakone i institucije starog Rima, želeli veću vlast, boreći se protiv plemstva. Marinidi su u 13. i 14. veku napali Iberijsko poluostrvo iz severne Afrike, i uspostavili su nekoliko enklava duž južne obale. Međutim, nisu uspeli da obnove vlast nad poluostrvom i ubrzo su isterani. Takođe, tokom 13. veka, kraljevina Aragon, smeštena na severoistoku današnje Španije, proširila je svoje teritorije na ostrva u Mediteranu, do Sicilije i Atine.[16] Tih godina su osnovani Univerzitet u Palensiji (1212/1263) i Univerzitet u Salamanki (1218/1254). Crna smrt je tokom 1348. i 1349. razorila Španiju.[17]
Brakom između Izabele I od Kastilje i Ferdinanda II Aragonskog 1469. dolazi do ujedinjenja hrišćanskih kraljevstava Kastilja i Aragon. Kanarska ostrva su osvojena 1478. a 1492. združene snage Kastilje i Aragona zauzele su Emirat Granada, čime je okončana vladavina muslimana na Iberijskom poluostrvu, koja je trajalo 781 godinu.
Godine 1478. započela je španska inkvizicija tokom koje su Sefardi bili primorani da pređu u katoličanstvo ili da budu proterani sa španskih teritorija.[18] Sporazumom u Granadi garantovana su prava muslimana,[19] mada su poštovana samo delimično. Muslimani su u potpunosti proterani sa Iberijskog poluostrva početkom 17. veka, nakon ustanka u Alpahurasu.[20]
Osnova za nastanak savremene Španije i Španske imperije predstavljalo je ujedinjenje kruna Aragona i Kastilje sklapanjem braka između njihovih suverena. Međutim, svako od kraljevstava unutar Španije zadržalo je atribute državnosti u društvenom, političkom, zakonodavnom pogledu, kao i u oblasti jezika i monetarne politike.[21] Izabela i Ferdinand su učvrstili svoju moć na račun lokalnog plemstva, a reč Espanja (šp. España), čiji je koren drevno ime Hispanija (lat. Hispania), počela je da se koristi kao zajednički naziv za dva kraljevstva.[20] Pored velikih političkih, zakonskih, verskih i vojnih reformi Španija se nametnula kao prva svetska sila.
Godina 1492. takođe je označila odlazak Kristifora Kolumba u Novi svet na putovanje koje je finansirala kraljica Izabela. Kolumbo je tokom prvog putovanja prešao Atlantik i stigao do Karipskih ostrva, čime je počelo evropsko istraživanje i osvajanje Amerike, iako je on bio ubeđen da je stigao do Orijenta. Kolonizaciju američkog kontinenta započeli su konkistadori poput Ernana Kortesa i Fransiska Pizara.
Španija je bila vodeća evropska sila tokom 16. i većine 17. veka. Ovaj status je ojačala trgovinom i bogatstvom stečenim iz kolonija, takođe, postala je i vodeća pomorska sila sveta. Vrhunac je dostigla tokom vladavina prve dvojice Španskih Habzburga – Karla V (1516-1556) i Filipa II (1556-1598). Tokom ovog razdoblja Španija se suočila sa Italijanskim ratovima, Ustankom komunerosa, Holandskom revolucijom, Pobunom Moriska, sukobima sa Osmanlijama, Anglo-španskim ratom i ratovima sa Francuskom.[22]
Zaposedanjem teritorija u Novom svetu, kao i zahvaljujući brakovima između vladajućih dinastija ili nasleđivanjem, Španska imperija se znatno proširila. Obuhvatala je ogromna prostranstva na američkom kontinentu, ostrva u azijsko-pacifičkom regionu, delove Italije, gradove i severnoj Africi, kao i delove današnje Francuske, Nemačke, Belgije, Luksemburga, i Holandije. Početkom 16. veka, kada je Magelanova ekspedicija prva oplovila svet, Španija je postala prva imperija u kojoj sunce nije zalazilo. Ovo je bilo Doba velikih otkrića, a odvažne ekspedicije su putem kopna ili mora pronašle nove trgovačke puteve. Takođe, tada Evropljani započinju osvajanja i kolonizaciju novih teritorija. Španski istraživači su u maticu donosili plemenite metale, začine, luksuzna dobra, i dotada nepoznate biljke, što je značajno doprinelo da Evropljani promene svoje viđenje sveta.[23] Kulturni procvat tokom ovog razdoblja danas se smatra Zlatnim vekom Španije. Širenje imperije dovelo je do ogromnih promena na američkom kontinentu koje su se najviše ispoljile slomom tamošnjih društava i uništavanjem domorodačkog stanovništva. Pod uticajem humanizma, kontrareformacije i novih geografskih otkrića i osvajanja nastaje intelektualni pokret poznat kao Salamankanska škola (šp. Escuela de Salamanca), koji je postavio prve savremene teorije o međunarodnom i ljudskom pravu.
Krajem 16. i tokom prve polovine 17. veka, Španija se sukobila sa brojnim izazovima. Pirati, pod okriljem rastućeg Osmanskog carstva, pljačkajući i odvodeći u roblje stanovništvo u brojnim priobalnim oblastima onemogućavali su nesmetan život. Takođe, time su se ponovo javile pretnje o mogućoj islamskoj invaziji.[24] Tokom ovog razdoblja Španija je često bila u ratu sa Francuskom.
Protestantska reformacija je doprinela da Španija još više zaglibi u verske ratove, što je imalo za posledicu povećanje vojne aktivnosti širom Evrope i Mediterana.[25]
Polovinom 17. veka Španija se pored brojnih ratova suočila i sa kugom koja je usmrtila veliki broj stanovnika Evrope. Španski Habzburzi su zemlju uveli u niz sukoba širom kontinenta zahvaljujući kojima su iscrpljeni njeni prirodni resursi i privreda. Španija je uspela da zadrži najveći deo rasutog Habzburškog carstva, kao i da pomogne snagama Svetog rimskog carstva u borbi sa protestantima, ali je na kraju ipak bila primorana da prizna otcepljenje Portugalije (deo Iberijske unije od 1580. do 1640) i Holandije, i na kraju da doživi ozbiljne poraze od Francuske tokom poslednjih godina Tridesetogodišnjeg rata.[26]
U drugoj polovini 17. veka, moć Španije počinje da postepeno opada. Bila je prinuđena da preda nekoliko manjih oblasti Francuskoj i Holandiji; međutim, uspela je da očuva i da poveća svoje ogromno prekomorsko carstvo, koje je ostalo netaknuto sve do početka 19. veka.
Gubitak moći na evropskom tlu doživeo je vrhunac tokom sukoba oko španskog prestola prvih godina 18. veka. Rat za špansko nasleđe bio je međunarodni sukob širokih razmera koji je za ishod, između ostalog, imao gubitak španskih poseda širom Evrope i pozicije najjače evropske sile.[27] Tokom ovog rata na španski presto postavljena je dinastija Burbona. Prvu istinski špansku državu je uspostavio prvi burbonski kralj, Filip V, ujedinjavanjem kruna Kastilje i Aragona u jedinstvenu državu, ukidajući brojne privilegije i zakone koje su imali regionalni vladari.[28]
Tokom 18. veka u najvećem delu carstva dolazi do postepenog oporavka i porasta blagostanja. Novi burbonski monarh je primenio francuski sistem modernizacije uprave i privrede. Prosvetiteljske ideje su postajale privlačnije vladajućoj eliti. Međunarodna pozicija Španije popravila se, između ostalog, zahvaljujući vojnoj pomoći koju su slali pobunjenicima u britanskim kolonijama tokom Američkog rata za nezavisnost.[29]
Španija je 1793, kao članica Prve koalicije, ušla u rat protiv Prve francuske republike. U ovom sukobu Španija je poražena usled čega je morala da pristane na Bazelski mirovni sporazum. Sporazumom se odrekla dve trećine ostrva Hispaniola i ustupila ih Francuskoj. Španski premijer Manuel Godoj je 1807. sklopio tajni sporazum sa Napoleonom o savezništvu protiv Britanije i Portugalije. Napoleonu je ovime omogućeno da pod izgovorom napada na Portugaliju okupira i Španiju. Španski kralj je abdicirao u korist Napoleonovog brata, Žozefa Bonapartea.
Na Žozefa Bonapartea je gledano kao na marionetskog vladara i samim tim nije bio prihvaćen među Špancima. Nezadovoljan bonapartističkim režimom narod se 1808. digao na ustanak. Pobune širom zemlje bile su početak Španskog rata za nezavisnost. Napoleon je bio prisiljen da lično interveniše. Porazio je nekoliko španskih armija a jednu britansku armiju je prisilio na povlačenje. Međutim, nastavak borbi španskih armija, gerilaca, i združenih britansko-portugalskih snaga, uz katastrofalne posledice Napoleonove invazije na Rusiju, doveli su do povlačenja francuske vojske iz Španije 1814. godine, i povratak kralja Fernanda VII.[30]
Tokom rata, 1810. godine, sazvana je Skupština u Kadizu (šp. Cortes de Cádiz), revolucionarno telo sa zadatkom da rukovodi borbom protiv bonapartističkog režima i da pripremi ustav.[31]
Ustav proglašen 1812. predviđao je parlamentarnu monarhiju i opštu zastupljenost. Međutim, nakon pada bonapartističkog režima Fernando VII je ukinuo Generalnu skupštinu jer je nameravao da vlada apsolutistički. Ovi događaji su nagovestili buduće sukobe između konzervativaca i liberala tokom 19. i početka 20. veka.
Latinoamerički antikolonijalni pokreti iskoristili su sukobe na tlu Španije radi pokretanja borbe za oslobođenje od španske vlasti. Španske kolonije u Americi počele su 1809. da podižu revolucije i da proglašavaju nezavisnost, što je dovelo do rata koji je okončao špansku kontrolu nad ovim područjem. Kralj Fernando VII je pokušao da povrati vlast nad ovom teritorijom pokretanjem tzv. rekonkiste u Latinskoj Americi ali se suočio sa velikim otporom kako u kolonijama tako i u samoj Španiji, jer su liberalno orijentisani oficiri otkazivali poslušnost. Krajem 1826. jedine španske kolonije na američkom tlu bile su Kuba i Portoriko.
Španija je nakon Napoleonovih ratova bila ekonomski uništena, duboko podeljena i politički nestabilna. Tokom tridesetih i četrdesetih godina 19. veka došlo je do sukoba između antiliberalnih snaga, poznatih kao karlisti, i liberala u Karlističkim ratovima. Iz ovih sukoba liberalne snage su izašle kao pobednik. Nakon Slavne revolucije iz 1868. i kratkotrajne Prve španske republike usledio je mnogo stabilniji period obnove monarhije tokom kog su se na vlasti smenjivali progresivni i konzervativni liberali.
Krajem 19. veka na Filipinima i na Kubi jačaju nacionalistički pokreti. Tokom 1895. i 1896. izbili su Kubanski rat za nezavisnost i Filipinska revolucija u koje su se uključile i Sjedinjene Američke Države. Špansko-američki rat je izbio u proleće 1898. a završen je porazom Španije i gubitkom svih njenih kolonija van Afrike.
Španija je u Africi imala sporednu ulogu, kolonizujući Zapadnu Saharu, Španski Maroko i Ekvatorijalnu Gvineju. Tokom Prvog svetskog rata bila je neutralna. Veliki gubici koje je pretrpela u Drugom marokanskom ratu poljuljali su poverenje u vladu i monarhiju.
Razdoblje autoritarne vladavine pod generalom Migelom Primo de Riverom (1923-1931) okončano je uspostavljanjem Druge španske republike. Republika je ponudila političku autonomiju oblastima u kojima se govore manjinski jezici (Baskiji, Kataloniji, i Galiciji) i dala je pravo glasa ženama. Vlast su predvodile levičarske snage. Sa pogoršavanjem privredne situacije, uzrokovane Velikom depresijom, politička dešavanja u Španiji postaju haotična i nasilna.
Nakon pobede Narodnog fronta na izborima 16. februara 1936. dolazi do sukoba sa reakcionarnim snagama, koje nisu prihvatale program nove vlade (oslobađanje političkih zatvorenika, agrarna reforma, poboljšanje položaja radnika). Tokom noći 16. i 17. jula iste godine izbila je pobuna nacionalista u Španskom Maroku, na Kanarskim ostrvima i u nizu gradova u Španiji. Nacionaliste je predvodio general Fransisko Franko a pomoć im je pružala nacistička Nemačka i fašistička Italija, dok je Narodni front uživao podršku Sovjetskog Saveza, Meksika i dobrovoljaca iz celoga sveta okupljenih u internacionalnim brigadama. Međutim, nije imao podršku zapadnih sila zbog britanske politike nemešanja u unutrašnje stvari Španije. U izuzetno krvavom građanskom ratu počinjeni su brojni zločini na svim stranama. Poginulo je više od pola miliona ljudi, dok je oko pola miliona bilo prinuđeno da napusti zemlju.[32][33] Rat je završen 28. marta 1939. pobedom nacionalističkih snaga. Tri dana kasnije Franko je objavio da Španija postaje monarhija sa regentskim savetom a sebe je postavio za šefa države.
Frankova Španija je zvanično bila neutralna u Drugom svetskom ratu, mada je imala simpatije ka Silama osovine. Jedina legalna politička organizacija tokom Frankove vladavine bila je Španska falanga za okupljanje nacionalističke sindikalističke ofanzive (šp. Falange Española de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista), ili samo Falanga, osnovana 1937. godine. NJena ideologija se temeljila na falangizmu, varijanti fašizma koji je posebno naglašavao borbu protiv komunizma; katoličanstvu i nacionalizmu. Godine 1949. preimenovana je u Nacionalni pokret (šp. Movimiento Nacional).
Nakon Drugog svetskog rata Španija se nalazila u političkoj i ekonomskoj izolaciji, van članstva u Ujedinjenim nacijama. Do promene je došlo 1955, tokom Hladnog rata, kada su Sjedinjene Države rešile da uspostave vojno prisustvo na Iberijskom poluostrvu kao protivmeru mogućem dolasku Sovjetskog Saveza u Sredozemlje. Tokom šezdesetih godina 20. veka Španija je zabeležila nezapamćenu stopu privrednog rasta u svojoj istoriji. Tome je doprinela industrijalizacija, masovne migracije iz selâ u gradove i razvoj turizma. Frankovu vladavinu karakterisala je autoritarnost, promovisanje nacionalnog jedinstva, podržavanje veoma konzervativnog vida katoličanstva poznatog kao nacionalno katoličanstvo, i diskriminatorna politika prema manjinskim jezicima.
Nakon Frankove smrti u novembru 1975. godine Huan Karlos je kao kralj Španije postao i šef države. Nakon usvajanja novog ustava 1978. i obnove demokratije značajna ovlašćenja su preneta na regione a zemlja je decentralizovana stvaranjem autonomnih pokrajina.
U Baskiji su radikalni nacionalisti, oličeni u Eti, nastavili da deluju i nakon obnove demokratije i davanja velike autonomije ovoj pokrajini.
Oko 200 oficira Civilne garde (šp. Guardia Civil) pokušalo je 23. februara 1981. da izvrši puč. Kralj Huan Karlos je preuzeo komandu nad vojskom i uspešno je sprečio pokušaj puča.
Tokom osamdesetih godina 20. veka povratak demokratiji omogućio je jačanje otvorenog društva. Pojavili su se novi kulturni pokreti zasnovani na slobodi izražavanja, kao što je La Movida Madrileña. Nakon referenduma, Španija je 30. maja 1982. postala članica NATO. Iste godine, prvi put nakon četrdeset tri godine, na vlast je došla levičarska Španska socijalistička radnička partija (PSOE). Četiri godine kasnije 1986. Španija je postala članica Evropske ekonomske zajednice, preteče Evropske unije. Socijalisti su na vlasti ostali do 1996. kada ih je smenila Narodna partija (šp. Partido Popular) (PP).
Španija je 1. januara 2002. postala članica Evrozone a tokom nekoliko narednih godina ostvarila je snažan privredni rast, znatno veći od proseka Evropske unije. Međutim, mnogi ekonomisti su na vrhuncu privrednog rasta upozoravali da će zbog izuzetno visokih cena nekretnina i velikog trgovinskog deficita doći do ozbiljnog privrednog kolapsa.[34]
Lokalna islamistička grupa, podstaknuta delovanjem Al Kaide, izvršila je 11. marta 2004. najveći teroristički napad u istoriji Španije, u kom je stradala 191 osoba a ranjeno je 1.800, postavljanjem bombe u madridskom metrou.[35] Iako se prvobitno sumnjalo da je to delo baskijske grupe ETA, ubrzo je utvrđeno da se radi o islamistima. S obzirom da je trebalo da uskoro budu održani opšti izbori ovaj događaj je izazvao političke kontroverze.[36] Na izborima održanim 14. marta 2004. većinu je osvojila Socijalistička partija, predvođena Hose Luisom Rodrigezom Zapaterom.[37]
Tokom prve decenije 21. veka u Španiji je znatno povećan broj stranaca, sa dva posto 2000. na dvanaest posto 2010. da bi tokom poslednjih nekoliko godina bio u padu. Španija je 2005. ozakonila istopolne brakove. Pad vrednosti nekretnina 2008. doveo je finansijske krize i velike nezaposlenosti, smanjivanja vladinih izdataka, obnove katalonskog nacionalizma a Arapsko proleće podstaklo je stanovnike Španije na proteste tokom 2011. i 2012. godine. Narodna partija Marijana Rahoja pobedila je na izborima održanim 2011. godina a Rahoj je postao premijer. Kralj Huan Karlos je abdicirao 19. juna 2014. u korist svog sina koji je postao kralj Felipe VI.
Španjolska ima dugu i nestabilnu povijest svoje ustavnosti, ponajprije zahvaljujući političkim previranjima u XIX. i XX. veku:
- Ustav iz Bayone (1808.) – zapravo i nije ustav. Nakon Ustanka u Aranjuezu, Napoleon je sazvao u Bayoni skupštinu španjolski plemenitaša pred koje je stavio tekst ustava, koji su zatim oni izglasali 8. srpnja 1808. Španjolska je bila organizirana kao nasljedna monarhija, s kraljem kao centrom moći, ali koji je morao poštivati prava građana zajamčena ustavom. Potom dolazi na prijestolje Napoleonov brat Josip I.
- Ustav iz 1812. (naziva se na španjolskom La Pepa (Joža), zato što je donesen na dan Sv. Josipa) – prvi pravi španjolski ustav. Donesen je nakon pada Josipa I. Bonapartea. Imao je kompromisni karakter između liberalnih struja i apsolutista. Na snazi je zapravo bio samo šest godina, zbog toga što ga Ferdinand VII. nije poštovao (1812.-1814., kada ga je Ferdinand ukinuo, uspostavivši stari apsolutistički režim; 1820.-1823.; 1836.-1837.)
- Ustav iz 1837. – regentica Marija Kristina, majka Izabele II. bila je primorana vratiti se na stanje ustanovljeno Ustavom iz 1812.
- Ustav iz 1845. – donesen nakon što je general Espartero preuzeo regenciju od Marije Kristine. Izabela II. proglašena je punoljetnom. Ustavom su se povećale kraljeve ovlasti
- Ustav iz 1856. – ovaj ustav nikad nije zaživio
- Ustav iz 1869. – ustav donesen nakon bijeg Izabele II. i preuzimanja vlasti od strene generala Serana. Ovaj demokratski ustav, koji je bio na snazi do 1871., poznavao je diobu vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku.
- Ustav iz 1876. – nakon pada Prve Republike, nije postojala niti jedna politička grupacija koja je nudila formulu stabilne vlasti. Alfons XII. iz Engleske ponudio je Španjolcima ustav koji se bazirao na liberalnoj monarhiji.
- Ustav iz 1931. – ustav Druge Republike
- Ustav iz 1978. – ustav koji je danas na snazi
Ustav Španjolske iz 1978. godine je najviša i temeljna norma španjolskog pravnog poretka. Posljedica je, i vrhunac povijesnog procesa nazvanog Španjolska tranzicija (španjolski Transición Española), koji označava prijelaz iz autoritativne države u parlamentarnu monarhiju modernog, zapadnoeuropskog tipa 1975. godine.
Ovaj Ustav određuje Španjolsku kao ustavnu monarhiju, s kraljem kao šefom države. Ustav također počiva na diobi vlasti.
Na općim i slobodnim izborima biraju se narodni predstavnici u parlamentu (Las Cortes Generaes). Kortesi vrše zakonodavnu vlast, a sastoje se od dva doma: Kongres zastupnika i Senat, koji biraju predsjednika vlade i nadziru djelovanje izvršne vlasti. Predsjednik vlade na čelu je izvršne vlasti, koju vrši zajedno sa Vijećem ministara Sudbena vlast počiva na neovisnom sudstvu. Ustavni sud pazi da zakoni te djelovanje javne vlasti bude u skladu s Ustavom. Ustav prekida centralističku tradiciju koja potječe još iz vremena Filipa V. (1700.). Kao rješenje za regionalni problem, kojeg su izazvale grupe nacionalista iz Baskije i Katalonije, te Galicije, Valencije i Andauzije, ustanovljen je novi model decentralizirane države, u kojoj se svaka regija pretvara u autonomu zajednicu s vlastitom vladom, parlamentom, regionalnim sudovima te statutima autonomije kojima se ustanovljuju njihove nadležnosti. Ustav također priznaje mnoga individualan temeljna prava građana, također socijalna te ekonomska prava
- Kruna / Poglavar države (španj. La Corona /Jefatura del Estado)
- Parlament (zakonodavna vlast) (španj. Las Cortes Generales) koji se sastoji od dva doma:
- Vlada (izvršna vlast) (španj. El Gobierno), sastavljena od predsjednika vlade i ministara
- Vrhovnu Sudbenu vlasti čine:
- Vrhovni sud (španj. El Tribunal Supremo)
- Generalno vijeće sudske vlasti (španj. El Consejo General del Poder Judicial)
- Ustavni sud (španj. El Tribunal Constitucional).
Španjolska je podjeljena na:
- autonomne zajednice (španj. comunidades autonomas) - ukupno 17
- autonomni gradovi (španj. ciudades autonomas) - ukupno 2.
Autonomne zajednice ustrojene su od provincija (španj. provincias), a one se dalje dijele na općine (španj. municipios).
| Autonomna zajednica | Glavni grad | Provincije |
|---|---|---|
| Andaluzija šp. Andalucía |
Sevilla | Almería, Cádiz, Córdoba, Granada, Huelva, Jaén, Málaga, Sevilla |
 Aragonija šp. Aragón |
Zaragoza | Huesca, Teruel, Zaragoza |
 Kneževina Asturija španj. Principado de Asturias as. Asturies |
Oviedo as. Uviéu |
Asturias as. Asturies |
 Balearišp. Islas Baleares kat. Illes Balears |
Palma de Mallorca | Islas Baleares kat. Illes Balears |
 Baskija ili Euskadišp. País Vasco ili Euskadi eu. Euskadi |
Vitoria eu. Gasteiz |
Álava, Guipúzcoa, San Sebastián eu. Araba, Gipuzkoa, Donostia |
 Kanarišp. Islas Canarias |
Santa Cruz de Tenerife i Las Palmas de Gran Canaria |
Santa Cruz de Tenerife, Las Palmas de Gran Canaria |
 Kantabrija šp. Cantabria |
Santander | Cantabria |
 Katalonija šp. Cataluña kat. Catalunya |
Barcelona | Barcelona, Girona, Lleida, Tarragona kat. Barcelona, Girona, Lleida, Tarragona |
 Kastilija-La Mancha šp. Castilla-La Mancha |
Toledo | Albacete , Ciudad Real, Cuenca, Guadalajara, Toledo |
 Kastilija i León šp. Castilla y León |
Valladolid | Ávila, Burgos, León, Palencia, Salamanca, Segovia, Soria, Valladolid, Zamora |
| Ekstremadura šp. Extremadura |
Mérida | Badajoz, Cáceres |
 Galicijašp. Galica gal. Galiza ili Galicia |
Santiago de Compostela | A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra gal. A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra |
 La Rioja
|
Logroño | La Rioja |
 Zajednica Madrid šp. Comunidad de Madrid |
Madrid | Madrid |
 Regija Murciašp. Región de Murcia |
Murcia | Murcia |
 Navarraeu. Nafarroa |
Pamplona eu. Iruña |
Navarra eu. Nafarroa |
 Zajednica Valencija šp. Comunidad Valenciana vl. Comunitat Valenciana |
Valencia | Alicante, Castellón, Valencia vl. Alacant, Castelló, València |
| Autonomni gradovi | ||
| Ceuta | ||
 Melilla
| ||
Španjolski jezik ili kastiljanski je službeni jezik španjolske države i službeni je jeziku u svim autonomnim zajednicama. Ostali jezici (i dijalekti) koji se govore u Španjolskoj su:
- Katalonski jezik - službeni jezik u Kataloniji, Zajednici Valencije (valencijski dijalekt) i na Balearskim otocima
- Baskijski jezik - službeni jezik u Baskiji
- Galicijski jezik - službeni jezik u Galiciji
- Asturleonski jezik (ili asturijski) - nema status službenog jezika, ali uživa zaštitu u Asturiji
- Aranski jezik - ima status službenog jezika u dolini Aran u Kataloniji
- katalonski znakovni jezik. Službeni od (1994); 18.000 (1994)
- estremadurski, 200.000 u Španjolskoj. Etnički znatno brojniji
- fala, u Estremaduri; 10.500 (1994 T. Erickson).
- kalo, jezik Roma Gitana, 40.000 u Španjolskoj
- Quinqui, nepoznat broj govornika kojim se služe Quinquillero.
- valencijski znakovni jezik. Nepoznat broj govornika
S bruto društvenim proizvodom od 838.672 milijuna eura (2005.), njegovim rastom od 3,4% (2005.) te dohotkom po glavi stanovnika od 20.268 eura (2005.), španjolsko je gospodarstvo jedno od vodećih u Europi. Prema klasifikaciji Svjetske Banke, Španjolska je osma gospodarska sila svijeta.
Španjolska je industrijski razvijena i tehnološki napredna zemlja. U posljednjih nekoliko godina u industrijskim zonama niču tehnološki parkovi. Glavni industrijski proizvodi su tekstil i konfekcija, prehrabeni proizvodi, metal i prozvodi od metala, automobili, brodogradnja.
Osnovne kulture su agrumi, riža, voće, povrće, masline i grožđe. Španjolska je kao i Portugal poznata po proizvodnji pluta. Rudama je najbogatija zemlja južne Europe.
Turizam je jedna od glavnih grana djelatnosti.
Nezaposlenost je 2005. godine bila 8.4%
- ↑ „Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente”. Instituto Nacional de Estadística (Spain). Pristupljeno 14 April 2015.
- ↑ „Población residente en España. Datos provisionales a 01/07/2016”. Instituto Nacional de Estadística (INE). Arhivirano iz originala na datum 2017-06-28. Pristupljeno 20 Aprila 2017.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 „Spain”. International Monetary Fund. Pristupljeno 1 November 2014.
- ↑ „The Spanish Constitution”. Lamoncloa.gob.es. Pristupljeno 26 April 2013.
- ↑ 5,0 5,1 (Pike et al. 2012, pp. 1409–14013)
- ↑ „'First west Europe tooth' found”. BBC. 30. 6. 2007.. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Bernaldo de Quirós Guidolti, Federico; Cabrera Valdés, Victoria (1994). „Cronología del arte paleolítico” (PDF). Complutum 5: 265–276. ISSN 1131-6993. Pristupljeno 17 November 2012.
- ↑ 8,0 8,1 Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Hispania”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 1 Ancient Hispania”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 9. 8. 2008.
- ↑ H. Patrick Glenn (2007). Legal Traditions of the World. Oxford University Press. str. 218–219.
- ↑ Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. str. 62. ISBN 978-0-691-00807-3.
- ↑ Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages. Chapter 5: Ethnic Relations, Thomas F. Glick
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 2 Al-Andalus”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Castile and Aragon”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 4. 3. 2015.
- ↑ „Ransoming Captives in Crusader Spain: The Order of Merced on the Christian-Islamic Frontier”. Pristupljeno 13. 8. 2008. See also: Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 4 Castile-León in the Era of the Great Reconquest”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 5 The Rise of Aragón-Catalonia”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 9. 8. 2008.
- ↑ „The Black Death”. Channel 4. Arhivirano iz originala na datum 2008-07-09. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ „Spanish Inquisition left genetic legacy in Iberia”. Newscientist.com. 4. 12. 2008.. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ „The Treaty of Granada, 1492”. Islamic Civilisation. Pristupljeno 13. 8. 2008.
- ↑ 20,0 20,1 Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – The Golden Age”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 4. 3. 2015.
- ↑ Handbook of European History. Books.google.es. 1994. ISBN 9004097600. Pristupljeno 26. 4. 2013.
- ↑ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 13 The Spanish Empire”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Thomas 2003
- ↑ Prema Robertu Dejvisu severnoafrički pirati su zarobili između 1 i 1,25 miliona Evropljana tokom 16. i 17. veka koje su prodali u roblje.
- ↑ „The Seventeenth-Century Decline”. The Library of Iberian resources online. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Payne, Stanley G. (1973). „A History of Spain and Portugal; Ch. 14 Spanish Society and Economics in the Imperial Age”. The Library of Iberian Resources Online. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Spain in Decline”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Rinehart, Robert; Seeley, Jo Ann Browning (1998). „A Country Study: Spain – Bourbon Spain”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Gascoigne, Bamber (1998). „History of Spain: Bourbon dynasty: from AD 1700”. Library of Congress Country Series. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ (Gates 2001. pp. 467)
- ↑ Diccionario de Historia de España. Jaime Alvar Ezquerra.2003
- ↑ Spanish Civil War fighters look back, BBC News, 23 February 2003
- ↑ „Relatives of Spaniards who fled Franco granted citizenship”. London: Telegraph.co.uk. 28. 12. 2008.. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Pfanner, Eric (11. 7. 2002.). „Economy reaps benefits of entry to the 'club' : Spain's euro bonanza”. International Herald Tribune. Pristupljeno 12. 3. 2015. Vidi još: „Spain's economy / Plain sailing no longer”. The Economist. 3. 5. 2007.. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ „Al-Qaeda 'claims Madrid bombings'”. BBC. 14. 3. 2004.. Pristupljeno 12. 3. 2015. Vidi još: „Madrid bombers get long sentences”. BBC. 31. 10. 2007.. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Bailey, Dominic (14. 3. 2004.). „Spain votes under a shadow”. BBC. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- ↑ Bailey, Dominic (15. 3. 2004.). „Spain awakes to socialist reality”. BBC. Pristupljeno 12. 3. 2015.
- Gates, David (2001). The Spanish Ulcer: A History of the Peninsular War. Da Capo Press. str. 20. ISBN 978-0-306-81083-1.
- Thomas, Hugh (2003). Rivers of gold: the rise of the Spanish Empire. London: George Weidenfeld & Nicholson. str. passim. ISBN 978-0-297-64563-4.
- Walther L. Bernecker (Hrsg.): Spanien-Handbuch. Geschichte und Gegenwart. Francke, Tübingen 2006, ISBN 3-8252-2827-4 (UTB 2827).
- Walther L. Bernecker (Hrsg.): Spanien heute. Politik – Wirtschaft – Kultur. 5. Auflage. Vervuert, Frankfurt am Main 2008, ISBN 3-86527-418-8.
- Toni Breuer: Iberische Halbinsel. Geographie, Geschichte, Wirtschaft, Politik. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008, ISBN 978-3-534-14785-4.
- René Alexander Marboe: Von Burgos nach Cuzco. Das Werden Spaniens 530–1530. Magnus, Essen 2006, ISBN 3-88400-601-0.
- Henri Stierlin: Die Welt Spaniens. Gondrom, Bayreuth 1982, ISBN 3-8112-0301-0 (geschichtliche Darstellung mit dem zeitlichen Schwerpunkt vom klassischen Altertum bis zum Barock).
- Sarah Mongourdin-Denoix: Spain: a country profile Arhivirano 2014-04-25 na Wayback Machine-u (PDF, 640.33 Kb, 40 S.), Europäische Stiftung zur Verbesserung der Lebens- und Arbeitsbedingungen, 19. Januar 2010
- Spain entry at The World Factbook
- [1] from UCB Libraries GovPubs
- Španija na Projektu Open Directory
- Spain from the BBC News
- Key Development Forecasts for Spain from International Futures
- [https://web.archive.org/web/20170403052128/http://administracion.gob.es/pag_Home/index.html?idioma=en#.VN4im-asWSo Arhivirano 2017-04-03 na Wayback Machine-u]
Wikimedia Atlas of Spain
| Samostalne države |
|  | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nepriznate ili djelomično priznate države | |||||||||
| Zavisni teritoriji | |||||||||
1 Značajan dio teritorija se nalazi u Aziji. • 2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. • 3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope. | |||||||||
Države članice Evropske unije | |
|---|---|
| Aktualne | |
| Bivše |
|