Jens Chr. Hauge

Hauge kom med i det organiserte motstandsarbeidet jula 1941 på ein karakteristisk måte. I samråd med vennen sin Helge Sivertsen tok han kontakt med Knut Møyen, som dei kjende godt frå idrettsmiljøet til studentane. Møyen var aktivt engasjert i gjenoppbygginga av Milorg på Austlandet etter omfattande opprullingar frå Gestapos side i 1941. Han gjorde Hauge til sin «usynlege» avløysar og lærte han opp. Då Møyen måtte rømme til Sverige eit halvt år seinare, rykte Hauge inn i stillinga hans. Nye opprullingar skapte stadig behov for omorganisering, og Hauges ansvar auka raskt. I løpet av 1943 blei han den leiande personen i Milorg, trass i sin unge alder og manglande militære bakgrunn. Han heldt fram i denne posisjonen heilt til frigjeringa og var det siste krigsåret ein sentral medlem i Hjemmefrontens Ledelse (HL).

Noko av årsaka til ein slik karriere låg sjølvsagt i dei spesielle forholda Milorg arbeidde under. Utskiftinga på leiarplan var stor i åra 1942–1843, og Hauge kom inn i viktige posisjonar på eit tidspunkt då motstandsleiinga stabiliserte seg. Men han bidrog òg sjølv til stabiliseringa gjennom arbeidet sitt for å leggje bort dei motsetnadene som dei første åra hadde eksistert mellom den sivile og militære motstandsleiinga. Han la den væpna motstanden heilt eintydig inn under London-regjeringa og Forsvarets overkommando, slik at ho ikkje skulle kunne mistenkjast for å opptre ukonstitusjonelt.

Mange sivile leiarar hadde sett med uro på væpna innsats frå heimefrontens side i eit land okkupert av fleire hundre tusen tyske soldatar. Slik militær innsats var òg framand for mange på fagmilitært hald. Hauges hovudlinje gjekk ut på at det var nødvendig med grundig praktisk førebuing av dei militære oppgåvene heimefronten burde ta på seg – anten i samband med ein mogleg alliert invasjon eller, mest sannsynleg, i samband med tysk kapitulasjon. Han hevda at norsk militær medverknad hadde noko å seie både for å sikre at viktige oppgåver blei løyst og for norsk sjølvmedvit etter krigen. Frigjeringa skulle ikkje berre vere ei gåve ein fekk, men noko befolkninga hadde vore med på å kjempe seg.

Hauge stod på ingen måte åleine om dette synet, men med sin store intellektuelle og organisatoriske kraft gav han avgjerande bidrag til at det både blei akseptert i alle viktige leirar og gjennomført etter omhyggjeleg utarbeidde direktiv. Som Milorgs leiar satsa han sterkt på direkte kontakt med norske leiarar ute. Han reiste ei rekkje gonger til møte med militære og sivile uteleiarar i Sverige. I 1944 hadde han to lengre opphald i London, der han knytte nære samband med eksilstyresmaktene på statsråds- og embetsmannsplan. Hauges kontaktskapande arbeid og faste leiingsform hadde mykje å seie for den eininga som kom til prege norsk motstand, i kontrast til situasjonen i fleire andre okkuperte land. Det gav han òg ein heilt sentral posisjon i frigjeringa, då omkring 40 000 mann i Milorgs heimestyrkar var med på å sikre ein svært roleg overgang til fredstid.

Mange har undra seg over at Jens Chr. Hauge i så ung alder kunne få det tunge ansvaret som leiar for Milorg. Svaret ligg i ein uvanleg sterk personlegdom, som kombinerte intelligens, handlekraft, ansvarskjensle og vilje til makt med personleg sjarm og evne til å skape tillit og knyte kontaktar. Hauge kunne verke arrogant, og han veik ikkje tilbake for strid. Men han kunne òg vise storsinn og sterkt personleg engasjement mot urett. Han prøvde til dømes – utan hell – å tale den spiondømde kommunistiske sabotøren Asbjørn Sunde si sak då Sunde vart nekta krigspensjon.

Leiaren i heimefronten, Paal Berg, ville ha Hauge med som sin nærmasa medarbeidar då han skulle danne regjering etter frigjeringa. Men Berg møtte motbør og trekte seg raskt. Einar Gerhardsen tok over, og han bad Hauge vere sekretær for han i staden, etter tilråding frå arbeidarpartifolk som Hauge hadde fått eit nært forhold til under krigen. Dei to fann kvarandre. Etter valet hausten 1945 gjekk Hauge inn i stillinga som forsvarsminister, berre 30 år gammal. Han ville byggje opp «eit moderne forsvar på høgd med tidas krav» og sikre sterkare politisk styring, i tråd med den linja han hadde stått for som Milorg-leiar. Det førte til konflikt med leiande generalar, som til dels enno var prega av tankegangen til mellomkrigstida, men som også reagerte på den sjølvmedvitne forma til den unge forsvarsministeren. Hauge hadde Gerhardsens og Stortingets støtte og fekk det som han ville – generalane måtte gå.

Med stor kraft regisserte Hauge ei gjennomgripande modernisering av forsvaret, bygd på bruk av teknologisk nyskaping frå krigstida og storstilt satsing på vidare forsking og utvikling som også hadde eit industripolitisk perspektiv. Han stod bak skipinga av Forsvarets forskingsinstitutt (1946) og Institutt for atomenergi (1948), som begge skulle bidra til å fremje industrielt avansert produksjon i Noreg. Omorganisering av Marinens hovudverft i Horten og våpen- og ammunisjonsfabrikkane til forsvaret i Kongsberg og på Raufoss til meir sjølvstendige statseigde industribedrifter var ein del av den samen strategien.

Som forsvarsminister spelte Hauge på denne måten ei nøkkelrolle i Arbeidarpartiets moderniseringspolitikk. Han følgde opp innsatsen i fleire samanhengar òg etter si tid som statsråd. Han blei ståande sentralt i utviklinga av Kongsberg- og Raufoss-bedriftene gjennom 30 års styremedlemskap frå 1952. Då luftfarta skulle organiserast på nytt etter krigen, blei han fødselshjelper både for nyordninga av DNL, Noregs representant ved etableringa av SAS i 1950 og sentral i arbeidet for å reorganisere selskapet i 1961. Deretter sat han som alternerande styreformann i meir enn 20 år frå 1962.

Hauge tredde òg til når nye kritiske samfunnsoppgåver skulle løysast, som ved etableringa av Statoil i 1972, der han utarbeidde vedtektene og var styreformann i den første toårsperioden. I ettertid er det framfor alt innsatsen hans ved etableringa av Statoil som vil verte ståande. Hauge var styreleiar i Statoil frå 1972 til 1974 og la det formelle grunnlaget for den dominerande stillinga statsoljeselskapet fekk på norsk sokkel og i norsk oljepolitikk. Forhandlingane i åra 1977–1978 om den store Volvo-avtalen, som Hauge leigde frå norsk side, er eit anna døme på at han hadde ein sentral posisjon på den nasjonale industripolitiske arenaen i fleire tiår etter krigen.

Også på den utanrikspolitiske arenaen spelte Hauge ei viktig rolle. Han blei den som tidlegast etter krigen gjekk inn for at Noreg skulle søkje samarbeid med vestmaktene for å tryggje tryggleiken sin. Både under okkupasjonen og i samband med frigjeringa hadde han samarbeidet nært med allierte militære, og frå han tiltredde som forsvarsminister etablerte han det som har vore kalla ein «funksjonell binding» til Storbritannia både når det gjaldt militær opplæring, forsking og anskaffing av materiell. «Brubyggingslinja», som regjeringa satsa på i første omgang, hadde han liten sans for. Han ville heller tilbake til den atlantisk orienterte politikken som var greidd ut under krigen. Allereie i treårsplanen sin for forsvaret frå 1946 la han opp til at Noreg skulle satse på «effektiv hjelp av dei som måtte bli våre allierte». Mange har meint at det var han som 1948/49 overtydde Einar Gerhardsen om at det var nødvendig for Noreg å gå med i NATO.

Men Hauge var òg ein av arkitektane bak den norske basepolitikken, som slo fast at det ikkje skulle vere framande militærbasar på norsk jord i fredstid. Målet var å mildne den sovjetiske reaksjonen på NATO-medlemskapen.

Då den kalde krigen spissa seg til, organiserte Hauge dei såkalla «Stay Behind»-gruppene, væpna motstandsceller som skulle tre i funksjon i tilfelle ein ny okkupasjon. Hauge gjekk også i bresjen for overvaking av kommunistar.

Han var ein trufast ven av Israel og var både pådrivar og ein ikkje altfor streng kontrollør då Noreg i 1959 selde tungtvatn til det israelske atomprogrammet. Hauge hadde sjølv gått i spissen for å etablere eit norsk atomforskingsmiljø etter krigen.

Hauges nære forhold til Gerhardsen og andre sentrale arbeidarpartifolk i tillegg til det breie nettverket frå okkupasjonstida er ein viktig del av forklaringa på at han kunne gjere ein så innverknadsrik innsats òg etter si tid som statsråd. Hauge følgde Gerhardsen ut av regjeringskontora vinteren 1952, men kom tilbake nokre månader som justisminister då Gerhardsen igjen blei statsminister tre år seinare. I mellomtida arbeidde han som sekretær ved Arbeidarpartiets kontor på Youngstorget under Haakon Lies leiing. Her blei grunnen laga for ein ny varig vennskap mellom sterke personlegdommar.

• Da Einar Gerhardsen var statsminister (Haakon Lie, Einar Gerhardsen og Jens Chr. Hauge forteller om 1950-årene), opptak av program i NRK P2 3.1.1983