genitiv (grammatikk)

Sjølv om genitivforma av eit ord eller ein nomenfrase alltid kan vere ei eigeform, kan ho også ha fleire andre tydingar. Her er nokre eksempel:

1. husets vegger
2. jordas overflate
3. gutens mor
4. Karis mann
5. husets eigar

I eksempel 1 er ikkje veggene noko huset eig, dei er ein del av huset, og i eksempel 2 er overflata ein del av jorda. Her har vi ein relasjon mellom ein heilskap og ein del: Huset og jorda er heilskapar som veggene og overflata er delar av.

I eksempel 3 eig ikkje guten mor si, og i eksempel 4 eig ikkje Kari mannen sin. Her har vi slektskaps- eller familierelasjonar, og genitiv kan brukast begge vegar: Ola er Karis son = Kari er Olas mor.

I eksempel 5 uttrykkjer genitivsforma heilt tydeleg ikkje eigaren, for det eigde eig ikkje eigaren sin. Her har vi å gjere med ei meir abstrakt tilknyting.

Norrøne substantiv, adjektiv, pronomen og determinativ hadde eigne genitivformer, som 'kongens hest' på norrønt viser:

• hestr konungsins

Her er konungsins genitiv, eintal, bunden/bestemt av konungr 'konge'.

I dei fleste norske dialektar har genitiv blitt borte som ein bøyingskategori ved substantiv, adjektiv og determinativ for mange hundre år sidan, truleg alt på 1400-talet, og er erstatta av ei rekkje andre konstruksjonar:

• hesten til kongen
• hesten åt kongen
• kongen sin hest
• hesten hans Harald

Mange andre europeiske språk manglar også genitivsformer, og i staden brukar dei konstruksjonar der «eigaren» står etter ein preposisjon:

• nederlandsk: het paard van de koning
• fransk: le cheval du roi
• spansk: el caballo del rey

Også i færøysk har genitiv stort sett gått av bruk, og ein nyttar i staden ein konstruksjon med preposisjonen hjá 'hjå, hos' føre ein nomenfrase i dativ:

• hesturin hjá konunginum 'hesten til kongen'

Den norske konstruksjonen med genitiv-s liknar den norrøne genitiven:

• kongens hest

Her er likevel ikkje kongens ei bøyingsform av konge slik konungsins er ei bøyingsform av konungr. S-en i kongens er ein enklitisk genitiv-partikkel som står heilt sist i ein nomenfrase, som [kongen av Noreg]:

• [kongen av Noreg]s hest

Den engelske genitiv-s-en må analyserast på same måten:

• [the king]'s horse
• [the king of Norway]'s horse

Japansk har ein heilt parallell konstruksjon, der の no er ein genitiv-partikkel, medan 王 ō tyder 'kong' og 馬 uma tyder 'hest':

• 王の馬
• Ō no uma
• 'konge' 'genitiv' 'hest'

Konstruksjonen med -s er lite brukt i norske dialektar og er difor mindre vanleg i nynorsk enn i bokmål, som har lånt konstruksjonen frå dansk.

Det er vanleg å rekne genitiv som ein kasus, sidan genitiv på mange språk står i motsetnad til kasus som nominativ, akkusativ og dativ, slik at dei gjensidig utelukkar kvarandre: Eit substantiv står anten i nominativ, akkusativ, dativ eller genitiv. Dette gjeld ikkje minst i dei klassiske språka latin og gresk, som tradisjonell europeisk grammatikk skriv seg frå.

Mange språkforskarar meiner likevel at genitiv ikkje er ein kasus, fordi det skil seg på fleire vis frå nominativ, akkusativ, dativ og andre kategoriar som utan tvil er kasus.

Dersom kasus blir definert som ein grammatisk kategori som uttrykkjer kva syntaktisk funksjon eit setningsledd har i ei setning, er ikkje genitiv ein kasus. Genitiv uttrykkjer ikkje kva funksjon eit setningsledd har i ei setning, men i staden ein grammatisk relasjon mellom ledd inne i ein nomenfrase.

Utvilsame kasus som nominativ, akkusativ og dativ utelukkar kvarandre alltid gjensidig, slik at eit ord ikkje kan ha fleire kasus samtidig. Men genitiv skil seg frå desse ved at det finst språk i dei fleste delar av verda der ord kan stå i både genitiv og til dømes nominativ, akkusativ eller dativ. Dette er mogeleg nettopp fordi genitiv gjeld ein relasjon innanfor nomenfrasen, medan kasus gjeld funksjonen til nomenfrasen i ei setning.

Nedanfor er eit eksempel frå det omotiske språket kafa. Setninga tyder 'Gjev Gud det som høyrer Gud til!' (Markus 12,17) — eller direkte omsett: 'Gjev Guds til Gud!' Forma Yeerichon er ei genitivform som har kasusen akkusativ.

Ordet Yeerichon er akkusativ av Yeericho, som er genitiv, eintal, maskulinum av Yeeri 'Gud'. Ein kan med andre ord seie at på kafa blir genitiven bøygd i genus, numerus og kasus. På same vis er det i indoariske språk – medrekna romanes slik språket blir tala i Noreg – og mellom anna i australske språk, georgisk og quechua.

Norsk har eigedomsformer av pronomena, som min/mi/mitt/mine, din/di/ditt/dine, hans, hennar, vår/vårt/våre, dykkar, deira og sin/si/sitt/sine. Dei blir ikkje kalla genitiv-former, men possessiv, og blir analyserte som ei undergruppe av determinativa.

• kasus
• morfologi – grammatikk
• grammatikk

• Dixon, R.M.W. (2010–2012). Basic Linguistic Theory 1–3. Oxford: Oxford University Press. ◎ R. M. W. Dixon er den lingvisten som klårast har argumentert mot den tradisjonelle analysen av genitiv som ein kasus.
• Eitrem, Samson (1996). Latinsk grammatikk. 3. utgåve ved Bjørg Tosterud og Egil Kaggerud. Aschehoug. ◎ S. 75–81 inneheld ei detaljert framstilling av dei ulike bruksmåtane av genitiv i latin og er representativ for mange konservative indoeuropeiske språk. Boka finst òg på bokmål.
• Faarlund, Jan Terje, Svein Lie og Kjell Ivar Vannebo (1997). Norsk referansegrammatikk. Oslo: Universitetsforlaget.
• Theil, Rolf (2023). Kafa. Kapittel 41 (s. 973–1004) i The Oxford Handbook of Ethiopian Languages. Oxford: Oxford University Press. ◎ Kapittelet inneheld ei framstilling av genitiv i det omotiske språket kafa.