Üniter devlet

Üniter devlet, merkezi idarenin üstünlüğüne dayalı ve idari birimlerin (ulusal ölçeğin altındaki birimlerin) sadece merkezi yönetimin devretmeyi uygun gördüğü yetkileri kullanabildiği, tek bir birim olarak yönetilen devlet. Asya ve Avrupa kıtasında devletlerin büyük çoğunluğu üniter devlettir.

Üniter devlet, merkeziyetçi, merkezi birimlerle yönetilen, yerinden yönetilen idari birimlere sahip olabilir, ancak bölgeler ayrılma hakkına sahip değildir.

Üniter devlet kavramı

Üniter devlette, devlet bölünmez bir bütündür. Fakat, üniter devlette de "il" ve "ilçe" gibi idari bölümler bulunabilir. Ancak bunlar, basit idari bölümlemelerdir. Bunların sadece idari yetkileri vardır. Yasama ve yargı yetkileri yoktur. Bunların hepsi aynı egemenliğe tabidir. Aynı anayasa ve aynı kanunlar, kısacası aynı hukuk kuralları uygulanır. Yerel yönetimler iç işlerinde sosyal hayatı düzenleyen basit düzenlemelere gidebilir (trafik kuralları gibi) fakat bağımsız hukuki düzenlemeler yapamaz.

Örnekler

Türkiye

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 3'üncü maddesine göre, "Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür". Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütün olması onun "üniter devlet" olması demektir.^[1] Türkiye Devleti, üniter bir devlettir; yani kendi bünyesinde farklı kanunların geçerli olduğu farklı yönetim bölgeleri yoktur. "Federatif" yapılar yoktur. Türkiye Büyük Millet Meclisinin yetkisi tüm Türkiye topraklarını kapsar ve her Türk vatandaşı bu topraklar üzerinde eşit muamele görür. Söz konusu üniter devlet yapısı, Türkiye'nin bölünmez bütünlüğünün ve iç huzurunun en büyük teminatıdır.^[2]

Türkiye'de üniter devlet yapısı; merkezi idarenin merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatları ile yerel yönetim teşkilatlarından oluşmaktadır.

Fransa

Fransa, merkeziyetçi bir devlettir çünkü yasalar ve yargı sistemi tüm ülke genelinde aynıdır. Ülke, orta derecede bir şekilde yerinden yönetilir; yerinden yönetim, özellikle bölgesel (bölgeler, departmanlar, çoğunlukla belediyeler) ve işlevsel kamu kurumları arasında bölünmüştür.^[3]

Üniter alt bölgeler

Avustralya

Avustralya, altı adet alt birimle Yeni Güney Galler, Queensland, Güney Avustralya, Tazmanya, Victoria ve Batı Avustralya federal bir devlettir ve her bölge kendi anayasal varlığına sahiptir. Kuzey Bölgesi ve Başkent Bölgesi, eyaletlerle benzer yetkilere sahiptir, ancak bu yetkiler merkezi hükûmet tarafından verilmiştir.

Kanada

Kanada'da on eyaletin anayasal varlığı vardır ve üç bölge doğrudan Kanada hükûmetinin sorumluluğundadır.

Amerika Birleşik Devletleri

Amerika Birleşik Devletleri'nde eyaletler ayrı bir statüde, bölgeler ve Columbia Bölgesi ise ayrı bir statüde bulunur.

Arjantin

Arjantin de benzer bir duruma sahipti: Çöl Fethi'nden sonra, Patagonya "ulusal bölgeler" olarak adlandırılan bölgelere bölündü ve bu bölgeler federal hükûmete bağlıydı. Son olarak "ulusal bölge" olan Tierra del Fuego 1992'de bir eyalet oldu.

Federalizm ile karşılaştırıldığında yetki devri

Birim tipi yönetim sistemi, federalizmin zıttı olarak düşünülebilir. Federasyonlarda, eyalet/bölge hükûmetleri, merkezi hükûmetle eşit aktörler olarak güçleri bir yazılı anayasa aracılığıyla paylaşırlar ve değişiklikler için her iki tarafın da onayına ihtiyaç duyulur. Bu, alt ulusal birimlerin varlık ve yetkilere sahip olduğu ve merkezi hükûmet tarafından tek taraflı olarak değiştirilemeyen bir hakları olduğu anlamına gelir.^[4]

Ancak, federalizm ve devrim arasında benzerlikler bulunmaktadır. Bir birim tipi devletteki devrim, federalizm gibi, tüm alt ulusal birimlerin aynı güçlere ve statüye sahip olabileceği simetrik veya alt ulusal birimlerin güçleri ve statüleri farklılık gösterebileceği asimetrik olabilir. Birim tipi birçok devlette özerklik derecesine sahip bölgeler bulunmamaktadır. Bu tür ülkelerde, alt ulusal bölgeler kendi yasalarını belirleyemezler.^[5]

Bölgesel entegrasyon veya ayrılma spektrumu (İngilizce)

Üniter devletin türleri

İspanya Kralı V. Philip'in portresi. Hükümdarlığının başlangıcında, sözde Nueva Planta Kararnameleri ile İspanyol Monarşisinin tüm yönetimini merkezileştiren bir reform programı başlattı.

Merkeziyetçi üniter model

Merkeziyetçilik, siyasi veya idari olarak merkeziyetçi bir yönetim sistemini savunan bir siyasi doktrindir. Yani, merkeziyetçilik, merkezi hükûmetin ulusun yönetimini sağlamak için büyük bir kısmı gücü ve yetkileri elinde topladığı bir siyasi sistemdir. Bu nedenle, devlet, federal eyaletler veya idari bölmelerin yetkilerini genellikle üstlenerek birleşik bir devlet modeli uygular.

Tam anlamıyla merkeziyetçi bir devlet, siyasi, coğrafi ve idari birlik içeren bir devlettir; yani merkezi hükûmet, ülkenin tüm yetkilerini simetrik bir şekilde yönetebilme gücüne sahiptir ve ülkenin tüm yetkilerinin idaresi merkezi hükûmetin sorumluluğundadır. Bu yönetim biçimi oldukça nadirdir ve saf bir şekilde çoğunlukla mikro devletlerde uygulanır. Ancak, daha az saf merkeziyetçi hükûmet biçimleri de mevcuttur ve örneğin Fransa'da idari desantralizasyon olduğu gibi bazı İspanyol Amerika ülkelerinde, merkezi hükûmete bağlı ancak belli yetkilere sahip yerel hükûmetlerle birlikte var olurlar.

Bu merkeziyetçilik motivasyonları arasında şunlar sayılabilir:

1. Eyaletlerin kendi başlarına maddi kaynak eksikliği nedeniyle vatandaşlarına hizmet sunamama ihtiyacı.
2. Büyük yatırımlar gerektiren ihtiyaçlar, bu yatırımlar federal bölgelerin çoğunluğu tarafından karşılanamayacak kadar büyük miktarda maddi, ekonomik ve insani kaynak gerektirir.
3. Merkezi yönetimdeki planlama ve yönetimi sağlamak için merkeziyetçi bir idari yapıya ihtiyaç duyma.

Merkeziyetçi olmayan üniter model

Adem-i merkeziyetçi yapı, idari bir teknik olarak, yetkilerin veya yetkinin bir yönetim organından başka bir hiyerarşik olarak bağlı olan bir başka idari organa devredilmesini veya kullanılmasını içeren bir yöntemdir.

Yetkiyi devreden norma, adem-i merkeziyetçiliğin koşullarını ve sürelerini öngörmelidir ve ademimerkeziyetçiliğin yapılabilirliğini belirtmelidir. Etkin olması için ilgili resmi gazetede yayınlanmalıdır. Ademimerkeziyetçilik, her zaman hiyerarşik olarak bağlı organlar arasında ve aşağı doğru yönlü olarak gerçekleştirilir. Yetkinin sadece kullanımı değil, sahipliği de devredildiği için (yetki devri durumundan farklı olarak) yetkiyi devralan organ, yetkiyi kendi yetkisi olarak kullanır.

Yönetimsel biçimlerin tartışıldığı Birinci Jön Türk Kongresi, 1902

Adem-i merkeziyetçilik kapsamında, bir organizasyon birimi aşağıdaki eylemlerden birini veya her ikisini gerçekleştirebilir. Birincisi, birim dışında yerleştirilmek üzere organlar oluşturmak, organizasyon birimini etkilemeden. Buna "organik ademimerkeziyetçilik" denir. İkincisi, yetkileri, yetkiyi merkezi olarak toplayan bir organdan aynı organizasyon birimi içindeki diğer organlara devretmek veya yeniden dağıtmaktır. Buna "fonksiyonel ademimerkeziyetçilik" denir.

Osmanlı İmparatorluğu'nda Prens Sebahaddin’e göre istibdat toplumun şartlarının bir getirisiydi. Eğer toplum şartları değiştirilmezse, istibdat tekrar yaşanabilecek bir durumdur. Prens Sebahattin, Ali Rıza karşıtı gruplar adem-i merkeziyetçiliği savunur.

1902 Jön Türk Kongresi'nde adem-i merkeziyetçilik fikrini getiren Sebahattin bir bölünmeye yol açtı. Adem-i merkeziyetçiler olarak ayrılan grupta; Sebahattin, Nihat, Reşat, Dr. Rıfat ve Miralay Zeki gibi kişiler yer aldı.