Bir Bebek Evi
| A Doll's House | |
|---|---|
 Nora'nın Tarentalla sahnesi | |
| Yazar | Henrik Ibsen |
| İlk gösterim | 1879 |
| Orijinal dil | Norveççe |
| Tür | Drama |
| IBDB profili | |
Bir Bebek Evi (Danca ve Bokmål: Et dukkehjem), Henrik Ibsen'in 1879 yılında yazdığı üç perdelik tiyatro oyunudur.
Konusu 1879 yılında bir Norveç kasabasında geçen oyun, burjuva sınıfından üç çocuklu bir anne olan Nora adlı karakterin, ekonomik özgürlüğü ve toplumsal yaşama katılmasının kısıtlanarak kendisine bir bebekmiş gibi davranıldığını fark edişini ve bir kadın olarak toplumun biçtiği rollerin dışına çıkıp birey olma çabasını konu edinir. Aile, özgürlük, sorumluluk, öz saygı, ahlak, dürüstlük, insan onuru temalarını işleyen bir eserdir.[1][2]
Ibsen'in, arkadaşı Laura Kieler'in yaşadıklarından yola çıkarak yazdığı oyunun ilk gösterimi 21 Aralık 1879 tarihinde Danimarka Kraliyet Tiyatrosu'nda gerçekleşti. Toplumsal cinsiyet ilişkilerinin hararetle tartışıldığı bir dönemde, evlilik normlarına karşı tutum sergilemesi nedeniyle büyük sansasyona yol açtı.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]
Henrik Ibsen, bu oyunu arkadaşı Laura Petersen Kieler'in yaşadıklarından ilhamla, 1879 yılında yazdı.[3] Laura, henüz 19 yaşında iken Ibsen'in "Brand" oyununun devamı niteliğindeki "Brand’ın Kızı: Bir Hayatın Portresi" adında bir roman yazmış; daha sonra Ibsen ve eşi ile tanışıp arkadaş olmuştu. Ibsen'in "kanaryam, bülbülüm" gibi isimlerle çağırdığı genç kız, öğretmen Victor Kieler ile evlendikten sonra da görüşmeye devam ettiler. Eşi Victor vereme yakalanınca Laura, onu doktorların tavsiye ettiği gibi yumuşak iklimi olan bir ülkeye götürebilmek için henüz tamamlanmamış kitabını Ibsen'in yardımıyla yayımlatmayı denedi; ancak Ibsen kitabı yayıncıya tavsiye etmedi. Bunun üzerine kocasının haberi olmadan sahte imza ile borç alan Laura, gazetelere yazdığı yazılardan alacağı ödemelere güvenerek borcu ödeyeceğini düşünüyordu ama kısa zamanda imza sahteciliği ortaya çıktı.[4] Victor Kieler, olanları öğrenince yeni doğmuş bebekleri de dâhil olmak üzere çocuklarının ondan alınmasını ve eşinin akıl hastanesine kapatılmasını talep etti.
Bu olaydan derinden etkilenen Ibsen, hemen Danimarka'daki yayıncısıyla görüşerek Laura'nın durumuyla ilgilenmesini rica etti. Ibsen, Türkçeye Nora:Bir Bebek Evi olarak çevrilen oyunu yazmayı Laura kendisine kitabın basımı için başvurduğunda düşünmeye başlamıştı. Ancak kaleme alması Laura'nın akıl hastanesinde tutulduğu dönemde oldu.[4] Oyunda Laura Kieler'in yaşadıklarına çok benzer bir öykü kurdu. Laura'nın kocasının hastalığını, güneye gitme gereksinimini ve bir imza sahteciliği ile borç para bulunmasını aynen kullandı.
Laura, bir ay kadar sonra akıl hastanesinden çıkarılmış ve Victor Kieler, iki yıl sonra onu tekrar eşliğe kabul etmiştir. Ibsen'in oyunundaki gibi kapıyı çarpıp çıkması söz konusu olmamıştır.[3]
Karakterler
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Nora Helmer, Norveç'te bir kasabada yaşayan, evlenmeden önce babası, evlendikten sonra da kocası tarafından bebek muamelesi gören ve sosyal meselelerle ilgilenmesine izin verilmemiş olan üç çocuklu, genç ve güzel ev kadını.
- Thorvald Helmer, Nora'nın avukat kocası.
- Doktor Rank, Thorvald'ın eski, Nora'nın yakın dostu.
- Kristine Linde, Nora'nın çocukluk arkadaşı.
- Nils Krogstad, Thorvald'ın çocukluk ve üniversite arkadaşı
- Anne Marie, Nora'nın dadısı, çocuklarının bakıcısı.
- Çocuklar: Nora'nın Ivar, Bobby ve Emmy adındaki üç çocuğu replikleri olmaksızın oyuna dahil olmuştur.
- Hamal, oyunun başında eve Noel ağacını getirir.
- Helene, Nora'nın hizmetçisi.
Konusu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Oyun, 1879 yılının Noel arifesinde Norveç'te orta sınıf burjuva ailesi olan Helmerler'in evinde geçer. Nora, üç çocuklu, genç ve güzel, iyi niyetli bir kadındır. Bankacı kocası Torvald Helmer, müdürlüğe terfi etmiştir ve akşam birlikte bir Noel kutlamasına katılacaklardır. Alışverişten eve dönen Nora, aldıkları ile ilgilenirken on yıldır görmediği eski okul arkadaşı Kristine Linde ziyarete gelir.
Yatalak annesine ve kardeşlerine bakmak için hayatı boyunca çalışmak zorunda kalmış Linde'nin paraya ihtiyacı vardır. Nora, onu bankada işe alması için Torvald ile konuşmaya söz verir. Torvald Helmer, çalışanlarından Krogstad'ın yerine Kristine'yi işe almak ister çünkü Krogstad'ın imzada sahtecilik gibi yasa dışı işleri olduğunu öğrenmiştir. Kocasının Krogstad'ı işten çıkarma kararı, Nora'yı güç durumda bırakır; çünkü Nora'nın kimsenin bilmediği bir sırrı vardır. Birkaç yıl önce kocasının hasta olduğu sırada tedavi amacıyla Avrupa'nın güneyine seyahate gitmeleri gerektiğinde Nora, gerekli parayı bulmak için babasının imzasını taklit ederek imzaladığı senetle kocasından habersiz Krogstad'a borçlanmıştır.
Krogstad, işinin tehlikede olduğunu öğrenince, Nora'yı tehdit eder ve borç almasının bir suç olduğunu söyler. Zira o yıllarda kadınların eşleri ya da kocaları kefil olmadan kredi almaları kanunen yasaktır. Krogstad Nora'yı, eğer işinden kovulursa kocasına her şeyi anlatmakla tehdit eder. Bir mektup yazarak posta kutusuna atar ve gider. Geçmişte Krogstad ile duygusal bir ilişkisi olan Kristine, Nora'nın sırrını açıklamaması için Krogstad'ı ikna etmeye çalışır.
Aşırı gergin ve endişeli olan Nora, posta kutusundaki mektubu okumaması için tarantella dansı yaparak eşinin dikkatini dağıtır. Onun, balodan döndükten sonra mektubu okuyup her şeyi öğreneceğini bilmektedir ve zihinsel olarak kendisini intihara hazırlar.
Torvald, balodan sonra mektubu okuyup olanları öğrenince tepkisi, sadece kendisini düşünmek olur. Nora'ya bu olanların kendi adını da lekeleyeceğini, evli kalmaya devam edemeyeceklerini söyler ve onu yalancı, düzenbaz, ikiyüzlü bir insan ve kötü bir anne olmakla suçlar. Ancak bu sırada yeni bir mektup gelir. Kristine'nin etkisiyle Korgstad, şantajdan vazgeçtiğini bildiren ikinci bir mektup bırakmıştır ve içinde Nora'nın senedi vardır. Nora böylece kurtulmuştur ve kocası sevinerek tutumunu değiştirir. Sözlerini geri alan Torvald, Nora'yı affettiğini söyler ve karısıyla her zamanki gibi bebekmiş gibi konuşmaya başlar.
Ancak Nora, evde bir bebekten farkı olmadığını, eşinin onu kafesteki bir kuş gibi bu evde tuttuğunu artık anlamıştır. Evi terk etmeye karar verir. Kocası, bir eş ve anne olarak görevlerini hatırlatırsa da Nora, şöyle cevaplar:
| “ | Ben artık buna inanmıyorum. Bence her şeyden önce insanım—tıpkı senin gibi—en azından bundan böyle insan olmaya çabalayacağım. | „ |
Balo kıyafetini çıkarır, eşini ve üç çocuğunu arkasında bırakıp evi terk eder.
Çevirileri ve sahnelenmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Herik Ibsen, üç perdelik oyunu Ağustos 1879'ta tamamladı. Oyun 4 Aralık 1879'da Kopenhag'da 8000 kopya olarak basıldı ve bir ay içinde tükenince ikinci ve üçüncü baskıları ardı ardına yapıldı.[5] Kısa süre sonra Almanca, İngilizce ve İsveç diline çevrildi. Henüz sahnelenmeden önce İskandinavya sınırlarını aşan uluslararası bir tartışma başladı ve böylece Ibsen'in uluslararası ölçekte tanınan bir yazar haline geldi.[3] Eser yayımlandıktan sonra Ibsen, bir kesim için istenmeyen insan olurken, bir diğer kesim için öncü bir yazar olarak saygı gördü.[3] Oyun daha sonra Fin, Leh (1882), Rus (1883) dillerine Hollandaca (1887'de), Sırpça (1891) ve Hırvatça (1891), 1894'te İspanyolca, Portekizce ve Macarcaya 1903'te Katalancaya çevrildi.
Bir Bebek Evi'nin ilk sahnelenişi Kopenhag'daki Kraliyet Tiyatrosu'nda gerçekleşti. Nora karakterini Betty Hennings, Torvald'ı ise Emil Poulsen'in canlandırdığı oyunun ilk gösterimi 21 Aralık 1879 gecesi yapıldı. 1880 yılı içinde oyun Stockholm, Oslo, Bergen, Münih gibi pek çok Alman kentinde oynandı. Ancak Almanya tiyatrolarında sahnelenebilmesi için oyuna Nora'nın çocuklarına bir kere daha baktıktan sonra dizlerinin üstüne düştüğü ve ayrılamadığı farklı bir son yazmak zorunda kalmıştı. İbsen 1880'de yayımladığı bir açık mektupta; finale başka birinin müdahale etmesini engellemek için, Nora'nın evi terk etmediği farklı bir son yazdığını ve gerektiğinde kullanılmak üzere Almanya'daki yayımcısına ilettiğini belirmiş ve bunu barbarca bir saldırı olarak değerlendirmiştir.[3]
Eser, 1881'de Viyana’da, 1882’de ABD’nin Milwaukee ve 1883'te Louisville şehrinde sahnelendi. 1880 yılında Nora adı altında İngilizce 'ye çevrilen oyunun ilk Londra gösterimi 7 Haziran 1889 tarihinde yapıldı ancak daha önce 1884 yılında Kelebeği Parçalamak adıyla bir uyarlama olarak Londra’da sahnelenmeye başladı. Nora rolü, zamanın tanınmış artistleri tarafından ideal bir rol olarak benimsenmekteydi.[4] Petersburg'da Eleonora Duse, Paris'te Gabrielle Réjane, Suzanne Despres Nora rolünü canlandıran sanatçılardandır.
Oyunu Muhsin Ertuğrul, 1929-1930 sezonunda Dârülbedâyi’de Bir Bebek Evi adıyla sahneledi; çevirisi Haldun Zihni tarafından yapıldı.[6] Eser daha sonra 1942 yılında, o zamanki adıyla Maarif Vekilliği Neşriyatı tarafından, Cevad Memduh Altar çevirisiyle "Nora Bir Bebek Evi" adıyla yayımlandı. Ertuğrul'un daveti üzerine Türkiye'ye gelen Rolg Reenneke'in rejisörlüğünde 1956 yılında Devlet Tiyatroları'nda sahnelendi. 1965-1966 ve 2012-2013 sezonlarında tekrar gösterimi yapıldı.
Türkçede sonraki yıllarda Armağan Sancar Ersin (1998), Bilge Rovesti (2007), Yılmaz Öğüt (2011), Feride Eralp ve Jale Karabekir (2012) çevirisiyle de yayımlandı. 1985-1986 ve 2017-2018 sezonlarında İstanbul Şehir Tiyatroları'nda tekrar gösterimi yapılmış, Tiyatro Boyalı Kuş tarafından da feminist bir dramaturji ile sahnelendi.[6]
Bir Bebek Evi, Norveç'in Ibsen Yılı ilan ettiği 2006'da dünyanın en çok sahnelenen tiyatro oyunu olmuştur.[7]
Uyarlamaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Sinema uyarlamaları
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bir Bebek Evi, 2017, yönetmen: Charles Huddleston[8]
- Et dukkehjem, 2013, Danimarka, film uyarlaması, yönetmen: Tobias Gundorff Boesen,[9]
- Rumah Boneka, 2011, Endonezya, yönetmen: Wawan Sofwan
- Nora : A doll's house, 2000, İsrail, yönetmen: Ilan Rone
- Sara, 1992, İran, yönetmen: Dariush Mehrjui[10]
- A Doll's House, 1973, İngiltere, yönetmen: Patrick Garland[11]
- A Doll's House, 1973, İngiltere, Fransa, yönetmen: Joseph Losey[12]
- Casa de muñecas, 1943, Arjantin, yönetmen: Ernesto Aranciba[13]
- Nora, 1922, Almanya, Berthold Viertel[14]
- A Doll's House, 1922, ABD, yönetmen: Charles Bryant[15]
- Casa di Bambola, 1919, İtalya, yönetmen: Febo Mari[16]
- A Doll's House, 1918, ABD, yönetmen: Maurice Tourneur[17]
- A Doll's House, 1917, ABD, yönetmen: Joseph De Grasse[18]
- Ee Zertva, 1917, Rusya, yönetmen: Tsjeslav Genrikovitsj Sabinsky
- A Doll's House, 1915, ABD, yönetmen: Allan Holubar
- A Doll's House, 1911, ABD, yönetmen: N/A[19]
Televizyon uyarlamaları
[değiştir | kaynağı değiştir]- A Doll's House, 2013, ABD, yönetmen: Josh Hitchins, Kyle Cassidy
- A Doll's House, 2012, İngiltere, yönetmen: Simon Stephens
- A Doll's House, 1992, İngiltere, yönetmen: David Thacker
- Nora Helmer, 1974, Almanya, yönetmen: Rainer Werner Fassbinder
- Nora, oder ein Puppenheim, 1973 Almanya, yönetmen: Hans Neuenfel
- Et dukkehjem, 1973, Norveç, yönetmen: Arild Brinchmann
- A Doll's House, 1970, İngiltere, yönetmen: Joan Kemp Welch
- Ett dockhem, 1970, İsveç, yönetmen: Per Sjöstrand
- A Doll's House, 1950, ABD, yönetmen: Edmund Rice
- Nora, 1944, Almanya, yönetmen: Herald Braun
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Nora rolünde Betty Hennings -eserin Kopenhag Tiyatrosu'nda ilk sahnelenişinden -
Kristine Linde rolünde Agnes N. Dehn, eserin Kopenhag Tiyatrosu'nda ilk sahnelenişinden
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Orijinal Norveççe Metin 12 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Metin ve diğer kaynaklar 14 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Norveç Ulusal Kütüphanesi sitesinde
- Film uyarlamaları 28 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Internet Movie Database'de.
- A Doll’s House: A Study Guide 30 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- 1946 Radyo uyarlaması Internet Archive'de
- İngilizce sesli kitap 16 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., LibriVox'ta
- İstanbul Şehir Tiyatroları'nda Bir Bebek Evi 5 Şubat 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Saygın, Aslıhan (2019). "Evin birey üzerindeki etkisi ve Henrik İbsen'in oyunlarında mekânsal olarak çözümlenmes". Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü yüksek lisans tezi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022.
- ^ "Nora (Artık) - Bir Birey Evi!". Mimesis Sahne Sanatları Portali. 28 Ocak 2022. 31 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022.
- ^ a b c d e Akpinar, Bahar (1 Ocak 2013). "İbsen'in Sıra Dışı Kadınları". İbsen'in Sıra Dışı Kadınları. 5 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022.
- ^ a b c Altar, Cevad Memduh. "Henrik Ibsen "Nora"'yı Nasıl yazdı?". cevadmemduhaltar.com. 19 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022.
- ^ Ibsen, Henrik (17 Kasım 2013). Delphi Complete Works of Henrik Ibsen (Illustrated) (İngilizce). Delphi Classics. ISBN 978-1-909496-44-6. 5 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022.
- ^ a b Avcı Solmaz, Safiye (2020). "Nora-Bir Bebek Evi'ne Feminist Bir Yorum". Litera: Dil, Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi. 30 (2): 719-752. doi:10.26650/LITERA2020-0094. 5 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022.
- ^ "Henrik Ibsen's psychodramas still grip the world 100 years after his death". PravdaReport (İngilizce). 22 Mayıs 2006. 28 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2022.
- ^ "IMDB: A Doll's House, 2017". 8 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:Et Dukkehjem, 2013". 12 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:Sara, 1993". 7 Mart 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:A Doll's House, 1973, P.Garland". 18 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:A Doll's House, 1973, J.Losey". 11 Mart 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:Casa de muñecas". 15 Ocak 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:Nora, 1923". 29 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMBD:A Doll's House, 1922". 10 Ocak 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:Casa di bambola, 1919". 4 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:A Doll's House, 1918". 3 Ocak 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "IMDB:A Doll's House, 1917". 21 Kasım 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Screen Versions". Ibsen Society of America web sitesi. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2022.
