Insoniyat tarixidagi birinchi milliarder John Rockefeller hisoblanadi
Forbes milliarderlar roʻyxati — Forbes jurnali tomonidan 1987-yildan beri har yili mart oyida eʼlon qilinadigan eng badavlat kishilar roʻyxati hisoblanadi[1].
Har yili 1 milliard AQSh dollari va undan ortiq sof boylikka ega boʻlgan odamlarning yillik roʻyxati chiqariladi. Roʻyxat birinchi marta 1987-yil mart oyida chop etilgan[2]. Roʻyxatdagi har bir shaxsning umumiy sof boyligi ularning hujjatlashtirilgan aktivlari, qarz va boshqa omillarni hisobga olgan holda hisoblab chiqilgan, AQSh dollarida keltirilgan. Bu roʻyxatlarga qirollik oilasi vakillari va diktatorlar kiritilmaydi[3].
2018-yilda Amazon asoschisi Jeff BezosMicrosoft asoschisi Bill Gatesni ortda qoldirib, birinchi marta yuqori oʻrinni egalladi va ilk yuz milliard dollarlik boylikka ega shaxs boʻldi[4]. 2022-yilda Elon Musk roʻyxatda yetakchil boʻldi[5]. 2023-yilda fransuz tadbirkori Bernard Arnault roʻyxatda birinchi oʻrinni egalladi va oʻz navbatida birinchi oʻrinni egallagan fransuz boʻldi[6].
Har yili Forbes dunyoning eng boy odamlari va guruhlari yoki oilalarning faoliyatini kuzatish uchun butun dunyodan 50 dan ortiq muxbirlardan iborat jamoani yollaydi. Dastlabki soʻrovnomalar roʻyxatga kiritilishi mumkin boʻlgan shaxslarga yuboriladi. Forbes maʼlumotlariga koʻra, ular uch xil javob oladi: baʼzi odamlar oʻz boyliklarini koʻpaytirib koʻrsatishga harakat qiladi, boshqalar hamkorlik qilib, bor maʼlumotni beradi, baʼzilari esa har qanday savollarga javob berishdan bosh tortadi. Keyingi bosqichda biznes operatsiyalari tekshiriladi va qimmatbaho aktivlar baholanadi — yer, uylar, transport vositalari, sanʼat asarlari va boshqalar. Pullarni tekshirish va shaxsning mol-mulkini baholashni yaxshilash uchun suhbatlar oʻtkaziladi. Nihoyat, ommaviy sotiladigan aksiyalardagi pozitsiyalar eʼlon qilinishidan taxminan bir oy oldin bozor narxida baholanadi. Xususiy kompaniyalar narxlari hukmron boʻlgan narx-sotish yoki narx-daromad nisbati asosida belgilanadi. Maʼlum boʻlgan qarz, shaxsning AQSh dollaridagi taxminiy qiymatining yakuniy bahosini chiqarish uchun aktivlardan chegirib tashlanadi. Qimmatli qogʻozlar narxi tez oʻzgarib turishi sababli, insonning haqiqiy boyligi va eʼlon qilingan vaqtidagi reytingi roʻyxat tuzilgan paytdagi mavqeidan farq qilishi mumkin[7].
Tirik shaxs oʻz boyligini bevosita oila aʼzolariga taqsimlaganda, u shaxs (beruvchi) tirik boʻlishi sharti bilan yagona roʻyxatga kiritiladi (yagona „oilaviy mulk“ egasi sifatida). Biroq, agar vafot etgan milliarderning boyligi tarqatilgan boʻlsa, u yagona roʻyxat sifatida koʻrinmaydi va har bir oluvchi faqat uning boyligi 1 milliard dollardan oshsa, roʻyxatda paydo boʻladi (uning boyligi oila aʼzolariniki bilan birlashtirilmaydi). Boyligi oʻz mamlakatidagi qirol oilalari va diktatorlar mavqeiga bogʻliq boʻlganlar roʻyxatga kiritilmaydi[7][8].
Roʻyxat har yili mart oyida eʼlon qilinadi. Milliarderning boylik qiymati oʻsha paytda qayd etilgandir. Ushbu roʻyxatlar har yili faqat eng boy 10 milliarderni koʻrsatadi.
Forbes dunyo milliarderlarining 38-yillik roʻyxatida umumiy boyligi 14,2 trillion dollarni tashkil etgan 2781 milliarder qayd etildi. Bu 2023-yilga nisbatan 141 kishiga va 2 trillion dollarga koʻpdir. Roʻyxatdagi eng yuqori daromad boʻyicha oldingi rekord yangilandi va 2022-yilda oʻrnatilgan 900 milliard dollarlik rekord ortda qoldi. Roʻyxatdagilarining uchdan ikki qismi avvalgisiga nisbatan boyroq. Jumladan, Mark Zuckerbergning boyligi 112,6 milliard dollarga oshdi.
Forbes jurnalining 37-yillik milliarderlar roʻyxatiga umumiy boyligi 12,2 trillion dollarni tashkil etgan 2640 milliarder kirdi, bu 2022-yilga nisbatan 28 kishiga va 500 milliard dollarga kamroq. Roʻyxatning deyarli yarmi oʻtgan yilga qaraganda qashshoqroq. Elon Musk 1-oʻrindan 2-oʻringa tushib ketdi. Roʻyxatda, xuddi 2022-yildagidek, 30 yoshdan kichik boʻlgan 15 nafar milliarder bor, ularning eng boylari Red Bull merosxoʻri Mark Mateschitz boʻlib, boyligi 34,7 milliard dollarni tashkil etadi. Eng kichigi Clemente Del Vecchio va Yaponiya-Janubiy Koreya oʻyin giganti Nexon shirkati egasi Kim Jung-yang edi[9][10].
Forbes jurnali dunyo milliarderlarining 36-yillik roʻyxatiga umumiy boyligi 12,7 trillion dollarni tashkil etgan 2668 nafar milliarderni kiritgan. Milliarderlar 2021-yilga nisbatan 97 kishiga kamaygan[11].
Forbes jurnali 35-yillik milliarderlar roʻyxatiga umumiy boyligi 13,1 trillion dollarni tashkil etgan 2755 milliarderni kiritdi. Bu raqam 2020-yilga nisbatan 660 nafarga koʻp. Ushbu milliarderlarning 86 foizi oʻtgan yilgidan koʻproq boylikka ega[13][14].
Forbes dunyo milliarderlarining 34-yillik roʻyxatida umumiy boyligi 8 trillion dollarni tashkil etgan 2095 milliarder bor. Bu 2019-yilgiga nisbatan 58 nafarga va 700 milliard dollarga kamdir. Ushbu milliarderlarning 51 foizi oʻtgan yilgidan kamroq boylikka ega edi[17]. Roʻyxat 18-mart holatiga koʻra tuzildi, unga qisman COVID-19 pandemiyasi oqibatidagi inqiroz taʼsir koʻrsatgan[17].
Forbes jurnalining 33-yillik milliarderlar roʻyxatida umumiy boyligi 8,7 trillion dollarni tashkil etgan 2153 milliarder bor. Bu 2018-yilga nisbatan 55 nafarga va 400 milliard dollarga kam[19]. AQSH dunyodagi eng koʻp milliarderlarga ega boʻlishda davom etdi, bu rekord darajadagi 609tani tashkil etdi, Xitoy esa 324taga tushdi (Gonkong, Makao va Tayvanni hisobga olmaganda)[19].
Forbes jurnalining 32-yillik milliarderlar roʻyxatida Yer yuzidagi eng boy 20 kishining umumiy boyligi barcha milliarderlar boyligining 13 foizini tashkil qilgan[21]. Reytingda rekord darajadagi 2208 milliarder bor edi va umumiy boylik 9,1 trillion dollarni tashkil etdi. Bu 2017-yildan buyon 18 foizga koʻpdir. Forbes 1987-yilda kuzata boshlaganidan beri bir kishining bir yillik eng katta boyligini (35 milliard dollar) orttirgan Amazon aksiyalari narxining koʻtarilishi tufayli Jeff Bezos birinchi marta eng yaxshi milliarderlar roʻyxatiga kirdi[21]. AQSHda dunyodagi eng koʻp milliarderlar boʻlib, bu mamlakatda 585 nafar, Xitoyda esa Gonkong, Aomin va Tayvanni hisobga olgan holda 476 nafar milliarder boʻldi[21]. Forbes 2017-2019-yillarda Saudiya Arabistonida oʻtkazilgan tozalash boylik toʻgʻrisida aniq hisob-kitoblar yoʻqligi sababli Al-Valid bin Talal va boshqa barcha saudiyalik milliarderlarni chetlab oʻtdi[22].
Forbes dunyo milliarderlari roʻyxatining 30 yilligi munosabati bilan Bill Gates qatorasiga toʻrtinchi yil dunyoning eng boy odami deb topildi[24]. 2017-yilda roʻyxatda 2043 kishi qayd etilgan boʻlib, birinchi marta 2000 dan ortiq kishi roʻyxatga kirgan. Bunga 195 nafar yangi kiritilganlar kiradi, ulardan 76 nafari Xitoydan, 25 nafari AQShdan; 40 yoshgacha boʻlgan 56 kishi boʻlib, unda 227 ayol qayd etilgan[25]. Milliarderlar soni 2016-yildagi 1810 nafardan 13 foizga oshib, 2043 nafarga yetdi; Bu global miqyosda milliarderlarni kuzatish boʻyicha 30 yildan ortiq vaqt ichida eng katta oʻzgarish boʻldi[24]. 2017-yilda milliarderlarning umumiy boyligi 7.67trillion dollarni tashkil etdi[24][26]. Bu yildan keyin birinchi marta Carlos Slim kuchli beshlikka kirmagandi. AQShda dunyodagi eng koʻp milliarder boʻlib, 565 kishi qayd etilgan. Xitoyda 319 ta (Gongkong, Tayvan yoki Makaoni hisobga olmaganda), Germaniyada 114 ta, Hindistonda esa 101 ta milliarder qayd etildi. Hindiston birinchi marta 100 dan ortiq milliarderga erishdi.
Bill Gates ketma-ket uchinchi yil Forbes dunyo milliarderlari roʻyxatiga koʻra dunyodagi eng boy odam deb topildi[28]. Microsoft asoschisi 17-marta birinchi oʻrinni egalladi. Amancio Ortega oʻtgan yilgi toʻrtinchi raqamdan ikkinchi oʻringa koʻtarildi[29]. Berkshire Hathaway vakili Warren Buffet ikkinchi marta uchinchi oʻrinni egalladi[30], meksikalik telekommunikatsiya magnati Carlos Slim esa oʻtgan yilgi ikkinchi oʻrindan toʻrtinchi oʻringa tushib ketdi. AmazonʼdanJeff Bezos, Facebook’danMark Sukerberg va Bloomberg LP’dan Michael Bloomberg birinchi marta Forbesning eng yaxshi 10 milliarderlari roʻyxatida paydo boʻlib, mos ravishda beshinchi, oltinchi va sakkizinchi oʻrinlarni egalladi[31][32][33]. Zuckerberg 31 yoshida bu yil eng yosh milliarderga aylandi. Larry Ellison, Charles Koch va David Koch ham oldingi yilgi pozitsiyalaridan tushib ketishdi, Ellison beshinchi oʻrindan ettinchi oʻringa, Koch esa oltinchi oʻrindan toʻqqizinchi oʻringa tushib ketdi.
Forbesning 29-jahon milliarderlari roʻyxatida rekord darajadagi 1826 milliarder nomi qayd etilgan boʻlib, ularning umumiy boyligi oʻtgan yildagi 6,4 trillion dollarga nisbatan 7,1 trillion dollarni tashkil qilgan. Ushbu roʻyxatdagi milliarderlardan 46 nafari 40 yoshdan kichik boʻlgan. Roʻyxatga 290 kishi birinchi marta qoʻshildi, ularning 25 foizi Xitoy fuqarolaridir. Xitoylik milliarderlar soni 71 nafarga yetdi[34]. AQShdagi milliarderlar soni 526 nafar boʻlgan. Rossiya 2014-yildagi 111 tadan 88 taga tushdi. Milliarderlar soni boʻyicha Rossiya Xitoy, Germaniya va Hindistondan ortda qoldi[35].
Bill Gates Forbes jurnalining dunyo milliarderlarining yillik roʻyxatida dunyodagi eng boy odam deb topildi. Bu Microsoft asoschisi 16-marta birinchi oʻrinni egallashi edi. Carlos Slim ikkinchi boʻldi. Berkshire Hathaway vakili Warren Baffet uchinchi oʻrinni egallagan boʻlsa, ispaniyalik Amancio Ortega oʻtgan yilgi koʻrsatkichdan pastga tushib, toʻrtinchi oʻrinni egalladi. Oracle asoschisi Larry Ellison kuchli beshlikni yakunladi. Christy Walton sakkizinchi oʻrindagi eng yuqori oʻrinli ayol edi. Snapchat ilovasi asoschilaridan biri Evan Spiegel bu yil 24 yoshida eng yosh milliarderga aylandi. 99 yoshida David Rockfeller roʻyxatga kiritilgan eng keksa milliarder sifatida oʻz mavqeini saqlab qoldi[36]. Facebook asoschisi Mark Zuckerberg 33,4 milliard dollar bilan 16-oʻringa koʻtarildi. Islandiyada besh yillik tanaffusdan keyin milliarder Tor Bjorgolfsson roʻyxatga kiritildi. Gvatemala oʻz tarixida birinchi marta Mario Lopes Estrada ismli milliarderga ega edi[37].
Forbes 2014-yilgi milliarderlar roʻyxatida Bill Gates birinchi oʻrinni egalladi[39]. Meksikalik telekommunikatsiya magnati Carlos Slim ikkinchi oʻrinni egalladi. Zara asoschisi Amancio Ortega ikkinchi yil ketma-ket uchinchi oʻrinni egalladi. Amerikalik investor Warren Baffet 20-yil ketma-ket kuchli beshlikdan joy oldi va toʻrtinchi oʻrinni egalladi[40]. Amerikalik Christy Walton reytingdagi eng yuqori ayol boʻlib, umumjamoa hisobida toʻqqizinchi oʻrinni egalladi[41]. Nigeriyalik Aliko Dangote 25 milliard dollarlik boyligi bilan 25 talikka kirgan birinchi afrikalik boʻldi[42].
2014-yilda milliarderlar roʻyxatiga jami 1645 kishi kirgan boʻlib, ularning umumiy boyligi 6,4 trillion dollarni tashkil qiladi[43]. Ulardan 268 nafari yangilar edi[44]. 2013-yilda roʻyxatga olingan 100 kishi roʻyxatga kira olmadi[43]. Roʻyxatdagi ayollar soni 2014-yilda rekord darajada — 172 taga koʻtarildi[44]. Roʻyxatning taxminan 66 foizi oʻz-oʻzidan tuzilgan, 13 foizi faqat meros orqali, 21 foizi esa ikkalasining aralashmasi orqali boylikka erishgan[45].
Qoʻshma Shtatlar roʻyxatda 492 milliarderga ega[46]. Xitoy milliarderlar soni boʻyicha 152 kishi bilan ikkinchi, Rossiya esa 111 kishi bilan uchinchi oʻrinda turadi[46]. Jazoir, Litva, Tanzaniya va Uganda birinchi marta roʻyxatga kiritildi. Turkiya, mamlakatdagi yuqori inflyatsiya davri tufayli roʻyxatni eng koʻp (19 kishi) tashlagan[47][48].
Forbesning 25-yillik global milliarderlar roʻyxatida Slim oʻz boyligiga 20,5 milliard dollar qoʻshdi va 74 milliard dollar bilan oʻzining birinchi oʻrinini saqlab qoldi. Gates 56 milliard dollar bilan ikkinchi oʻrinda qolgan boʻlsa, Buffet 50 milliard dollar bilan uchinchi oʻrinni egalladi. Birinchi oʻntalikning umumiy boyligi 406 milliard dollarni tashkil qildi[50]. Biroq, nigeriyalik tovar magnati Aliko Dangote foizlar boʻyicha eng katta daromad oldi, uning boyligi 557 foizga oshib, 13,5 milliard dollarga yetdi. Zuckerberg roʻyxatdagi yetti nafar Facebook bilan bogʻliq milliarderlardan biri edi, u 52-oʻringa koʻtarildi. Facebook asoschisi Dustin Moskovitz roʻyxatdagi eng yosh odam boʻldi. 26 yoshda, Zuckerbergdan sakkiz kun kichik boʻlib, 2,7 milliard dollar boyligi bilan 420-oʻrinda qayd etilgan. IKEA asoschisi Ingvar Kamprad boyligi 23 milliard dollardan 6 milliard dollarga tushib ketdi va umumiy reytingda 11-oʻrindan 162-oʻringa tushdi.
2011-yilda rekord darajadagi 1210 milliarder qayd etilgan boʻlib, umumiy boyligi oʻtgan yilgi 3,6 trillion dollardan 4,5 trillion dollarga oshdi[51]. Dunyodagi milliarderlarning uchdan bir qismi, yaʼni 413 nafari AQShdan kelgan. Xitoy milliarderlar soni boʻyicha 115 kishi bilan ikkinchi, Rossiya esa 101 kishi bilan uchinchi oʻrinda turadi. Osiyo 1990-yillardan beri birinchi marta mintaqa sifatida Yevropadan oʻtib, 332 milliarderga yetdi. 2011-yilgi roʻyxatga 214 nafar yangilar kirdi va undagilarning oʻrtacha sof boyligi 3,7 milliard dollargacha oshdi[52].
Carlos Slim 2012-yilgi roʻyxatda birinchi oʻrinni egallab, ketma-ket uchinchi yil birinchi oʻrinni egalladi. Gates ikkinchi oʻrinni egalladi, biroq 2011-yildagi farqni qisqartirdi. Slimning boyligi 5 milliard dollarga kamaydi, Gatesning boyligi esa 5 milliard dollarga koʻtarildi. Warren Buffet uchinchi oʻrinda qoldi. Fransiyalik Bernard Arnault roʻyxatda toʻrtinchi oʻrinni egallab, yevropaliklarning eng yuqori pogʻonasini egalladi[54]. Ricardo Salinas Pliego dollar boʻyicha eng katta daromad oldi va boyligiga 9,2 milliard dollar qoʻshib, umumiy hisobda 37-oʻringa koʻtarildi[54]. 41 yoshida roʻyxatga kirgan Spanx asoschisi Sarah Blackley eng yosh milliarder ayolga aylandi[55]. Kolumbiyalik Alexandro Santo Domingo otasidan Santo Domingo guruhining 9,5 milliard dollarlik ulushini meros qilib olgan[54]. Hindistonlik Lakshmi Mittal eng koʻp yutqazgan boʻldi, chunki uning boyligi 31,1 milliard dollardan 20,7 milliard dollarga tushib ketdi. Poʻlat ishlab chiqaruvchi ArcelorMittal narxi keskin tushib ketdi[54]. 2004-yildan beri birinchi marta top 10 talikka kira olmadi va osiyolik eng boy unvonini gonkonglik Li Ka-shing oldi[56].
2012-yilgi roʻyxatga 58 ta davlatni ifodalovchi rekord darajadagi jami 1226 kishi kirdi. Ulardan 126 nafari roʻyxatga yangi kelganlar, 104 nafari esa ayollardir. AQShda eng koʻp milliarderlar soni 425 kishi boʻlgan. Roʻyxatda Rossiyada 96 kishi, Xitoyda esa 95 kishi bor edi[57]. Roʻyxatga Gruziya, Marokash va Peru yangidan kiritildi. Osiyoda qimmatli qogʻozlar narxining tushishi butun dunyo boʻylab 117 nafar sobiq milliarderning roʻyxatdan tushib ketishiga olib keldi. 2011-yilda roʻyxatga olingan yana 12 kishi vafot etdi. Umuman olganda, sof daromad olganlar (460) sof yutqazganlardan (441) deyarli oshib ketishdi[58].
2012-yilgi roʻyxatning eʼlon qilinishi munosabati bilan Forbes oʻsha paytdagi yangi „Milliarder real vaqt koʻrsatkichi“ni eʼlon qildi va real vaqt rejimida dunyodagi eng boy 50 milliarderning roʻyxatlarini yangiladi[59].
Koʻchmas mulk pufagi deb nomlanuvchi uy-joy kapitalini rivojlanishi natijasida isteʼmolchilar tomonidan foydalanilgan boʻsh pul mablagʻlari 2005-yilda jami 5 trillion dollarga yaqin mablagʻni yaratib, butun dunyo boʻylab iqtisodiy oʻsishni kuchaytirdi[63].
Gates 1995-yilda 12,5 milliard dollar boyligi bilan dunyo milliarderlari orasida birinchi oʻrinni egallagan ilk amerikalik boʻldi. 1999-yilda uning boyligi 90 milliard dollarga yetgan paytida, dot-com pufakchalari avj olgan paytda ham oʻrnini saqlab qoldi. 2000-yilda dot-com pufakchalari pasaya boshlaganidan soʻng, uning boyligi 60 milliard dollarga tushib ketdi.
Dot-com pufakchasi baʼzi milliarderlar uchun eng koʻp qogʻoz boyligini yaratdi. Biroq, dotkom pufakchasi yorilgach, yangi boylar boyliklari gʻoyib boʻlganini koʻrdilar[96]. Jahon moliyaviy inqirozi milliarderlarning boyliklariga yanada qattiqroq zarba berdi. 2009-yili besh yil ichida birinchi marta milliarderlar soni boʻyicha dunyoda sof yoʻqotish boʻldi[97]. Moliyaviy bozorlarning kuchli koʻrsatkichlari va jahon iqtisodiyotining tiklanishi moliyaviy aktivlar yoʻqotishlarini bartaraf etdi. Dunyodagi eng badavlat odamlarning aksariyati 2010-yillarning boshida boyliklari koʻtarilganini koʻrishgan[98][99].
Yillar boʻyicha milliarderlar boyligi yigʻindisi[100]
Fransiya
Janubiy Afrika Respublikasi
Kanada
AQSh
Hindiston
Meksika
Ispaniya
Gonkong
Braziliya
Shvetsiya
Olmoniya
Rossiya
Saudiya Arabistoni
Yaponiya
Tayvan
Shveysariya
Hong Kong
Japan
Birlashgan Qirollik
South Korea