Late antique necropolis in Davidovac-Crkviste

PERICA [PEHAR, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Odeqewe za arheologiju, Beograd NATA[A MILADINOVI]-RADMILOVI], Arheolo{ki institut, Beograd SOWA STAMENKOVI], Arheolo{ki institut, Beograd KASNOANTI^KA NEKROPOLA NA LOKALITETU DAVIDOVAC–CRKVI[TE e-mail: perica.spehar@gmail.com UDK: 904:726.8(497.11)"01/04" ; 902.2(497.11)"2011" DOI: 10.2298/STA1363269S Primqeno: 20. februar 2013. Prihva}eno: 23. april 2013. Originalni nau~ni ~lanak Apstrakt. – U selu Davidovcu, udaqenom 9,5 kilometara jugozapadno od Vrawa, na potesu Crkvi{te, sprovedena su arheolo{ka istra`ivawa. Tom prilikom su konstatovani ostaci maweg bronzanodopskog naseqa, iznad kojeg se kasnije formirao kasnoanti~ki horizont. Pored skromnih naseobinskih ostataka, otkrivena je i kasnoanti~ka nekropola, od koje su ovom prilikom istra`ene dve zasvedene grobnice i devet grobnih konstrukcija. Kako su grobne celine najve}im delom bile jo{ ranije opqa~kane, skeletni ostaci pokojnika konstatovani su u grobnicama i jednom grobu. Kqu~ne re~i. – Dardanija, nekropola, kasna antika, zasvedene grobnice, reumatoidni artritis, fluorosis. U Vrawskoj dolini, 9,5 kilometara jugozapadno od Vrawa (sl. 1),1 le`i selo Davidovac, u kome su jo{ sredinom 20. veka, na vi{e mesta, uo~eni arheolo{ki ostaci iz anti~kog i kasnoanti~kog perioda. U jugozapadnom delu sela, na potesu Gradi{te, sme{tenom na platou povr{ine nekoliko hektara, tada su konstatovani temeqi gra|evina od kamena vezanog malterom i ostaci rimskog bunara. Osim toga, otkrivena su i dva olovna sarkofaga sa o~uvanim skeletima du`ine oko 1,50 m, dve srebrne statuete Jupitera, dva aureusa, Konstancija Hlora (293–306) i Maksimina Daje (305–313),2 i ostava od 13 primeraka zlatnog novca iz 4. veka, ~ije preciznije hronolo{ko opredeqewe nije poznato.3 Tokom pomenutog rekognoscirawa, na suprotnom, severoisto~nom kraju sela, uo~en je potes Crkvi{te, koji se prostire oko dana{we Crkve Sv. \or|a i seoskog grobqa. Po kazivawu me{tana, ovde je, u porti crkve, oko 20 m severno od we, sa leve strane puta za Dowi Vrtogo{, iskopan grob zidan od opeka i tegula, dok su isto~no od crkve, prilikom kopawa raka na seoskom grobqu, konstatovani ostaci rimskih zidanih grobnica. Grobne konstrukcije, fragmentovane qudske kosti, kao i sesterciji Antonina Pija (138–161), otkriveni su i prilikom podizawa ku}a i drugih objekata u selu. Osim toga, 1961. godine, prilikom izgradwe autoputa, nedaleko od porte, otkopana je i jedna zasvedena grobnica od opeke i maltera, u kojoj je na|en novac, 1 Podloga za geografsku kartu Srbije dobijena je od dr M. Milinkovi}a. 2 Pomenuta dva zlatnika kovana su u periodu izme|u 1. 5. 305. godine i 25. 7. 306. godine. Uporediti: RIC VI, 15, 117. 3 Jovanovi} 1966, 316; Bulatovi} 2000; Tomovi}, Fidanovski 2005, 29. * ^lanak je nastao kao rezultat rada na projektu: Procesi urbanizacije i razvoja sredwovekovnog dru{tva (br. 177021), Ministarstva prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije. 269 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 Sl. 1. Polo`aj lokaliteta Fig. 1. Position of the site bez bli`ih podataka. Tokom arheolo{kih rekognoscirawa sprovedenih 2002. godine, oko 30 m severno od autoputa, uo~ena je zasvedena grobnica pribli`nih dimenzija 2 h 1,20 m, orijentisana u pravcu severozapad–jugoistok. Bila je zidana od kamena i opeka vezanih malterom, pri ~emu su pojedine opeke, dimenzija 32 h 22 h 4 cm, bile ukra{ene motivima izvedenim prstima.4 Svi raspolo`ivi podaci ukazivali su da se na {irem prostoru sela Davidovca nalazi rimsko i kasnoanti~ko naseqe, kao i odgovaraju}a nekropola. Stoga su u sklopu za{titnih arheolo{kih istra`ivawa na trasi Koridora 10 – ju`ni krak, tokom 2011. godine sprovedena iskopavawa na lokalitetima ugro`enim izgradwom auto-puta. U toku tromese~nih iskopavawa izvedenih od strane Arheolo{kog instituta u Beogradu, u ataru sela Davidovca su istra`eni lokaliteti Gradi{te, pod rukovodstvom dr Sofije Petkovi}, i Crkvi{te, na kome su rukovodioci istra`ivawa bili dr Vujadin Ivani{evi} i dr Perica [pehar.5 LOKALITET DAVIDOVAC–CRKVI[TE Potes Crkvi{te prostire se na omawem zaravwenom bre`uqku, na pobr|u koje se spu{ta prema istoku, ka dolini Ju`ne Morave. Ovaj bre`uqak dominira ravnicom koja se formirala uz levu obalu Ju`ne Morave. Na`alost, ~itav prostor je delimi~no devastiran 1961. godine, prilikom izgradwe auto-puta. Usecawem putnog pravca u bre`uqak, uni{teni su delovi nekropole, dok je ~itav lokalitet podeqen na dva dela, koja su danas spojena nadvo`wakom. Nalazi{te je naknadno izdeqeno i trasom lokalnog puta koji spaja severozapadni, stari deo sela sa crkvom i seoskim grobqem i jugoisto~ni, novi deo, koji se pru`a uz lokalni put 4 Gara{anin, Gara{anin 1965, 11, 12; Jovanovi} 1966, 322; Tomovi}, Fidanovski 2005, 29, 31. 5 Petkovi} 2012a; Petkovi} 2012b; [pehar, Stamenkovi} 2012a; [pehar, Stamenkovi} 2012b. 270 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) Vrawe–Bujanovac i prati trasu nekada{weg carskog druma. Na taj na~in, potes Crkvi{te je podeqen na ~etiri zasebne celine obele`ene prema stranama sveta, koje su ujedno predstavqale i sektore iskopne povr{ine (sl. 2). Pre po~etka iskopavawa, a po preporuci saradnika iz Narodnog muzeja u Vrawu, odlu~eno je da se kao potencijalna nalazi{ta istra`e i lokacije koje se nalaze severoisto~no od Crkvi{ta, i to na toponimu Utrina, koji se blago spu{ta ka dolini Ju`ne Morave, i potesu Podvadu, sme{tenom jugozapadno od Crkvi{ta. Oba polo`aja su tako|e ve{ta~ki podeqena postoje}im auto-putem na isto~ni i zapadni deo. Na osnovu raspolo`ivih podataka sa ranijih rekognoscirawa najve}a koncentracija grobova o~ekivana je u severnom sektoru lokaliteta Crkvi{te, na prostoru seoskog grobqa, odnosno na platou severoisto~no od grobqa, gde su prema kazivawima me{tana otkriveni ostaci ~etiri grobnice. Na STARINAR LXIII/2013 postojawe anti~kog sloja ukazivali su i fragmenti opeka i crepova na povr{ini, kao i ulomci rimskih opeka uzidani u ogradni zid savremenog grobqa. Prilikom obilaska lokaliteta, pre samih iskopavawa, u zapadnom i ju`nom sektoru lokaliteta Crkvi{te na povr{ini su konstatovani fragmenti kerami~kih posuda, koji su ukazivali na postojawe praistorijskog horizonta. Na preostalim delovima nalazi{ta nisu uo~eni nikakvi povr{inski nalazi. Stoga je odlu~eno da se na severnom, zapadnom i ju`nom sektoru lokaliteta Crkvi{te u potpunosti arheolo{ki istra`e zone ugro`ene izgradwom auto-puta, a da se na ostalim polo`ajima istra`ivawa izvedu u okviru kontrolnih sondi. Arheolo{ka iskopavawa su gotovo u potpunosti potvrdila pretpostavke dobijene prilikom rekognoscirawa. Na potesima Utrine i Podvadu, kao i na isto~nom sektoru nalazi{ta Crkvi{te, nije bilo pokretnih nalaza, kao ni ostataka arhitektu- Sl. 2. Osnova lokaliteta Davidovac–Crkvi{te Fig. 2. Davidovac–Crkvi{te – ground plan 271 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) re, budu}i da se radi o arheolo{ki sterilnim slojevima. Nasuprot tome, na ju`nom i zapadnom sektoru lokaliteta Crkvi{te utvr|eno je postojawe dva kulturna horizonta. Stariju fazu predstavqa naseqe iz perioda bronzanog doba, od koga su ostali o~uvani ostaci jedne ku}e, kao i nekoliko jama, sa odgovaraju}im kerami~kim materijalom i drugim pokretnim nalazima.6 Mla|oj fazi pripadaju skromni tragovi ru{ewa koji se sastoje od kamewa sredwe veli~ine i sitnih ulomaka opeka, kao i dve jame iz kasnoanti~kog perioda. Pomenutom horizontu, pored mawe koli~ine fragmentovane keramike opredeqene uglavnom u 4. vek, pripada i nekoliko pokretnih nalaza. Me|u wima se izdvajaju rimski bronzani novac sa natpisom VRBS ROMA, kovan izme|u 330. i 335. godine, mawa gvozdena kop~a kvadratnog oblika i pravougaonog preseka sa vaqkastim trnom (sl. 4/5), gvozdeno dleto trougaonog preseka (sl. 4/3), gvozdeni probojac za ko`u, kamena pravougaona paleta (sl. 4/2), brus (sl. 4/6), fragment kamenog `rvwa, fragmentovani gvozdeni no`, nekoliko gvozdenih klinova, kao i jedna klamfa. Otkriveni predmeti, osim novca, ne podle`u preciznijem hronolo{kom opredeqewu. Kvadratna kop~a malih dimenzija, koja je slu`ila za zakop~avawe obu}e,7 ili za pri~vr{}ivawe raznovrsnog remewa kod `enske ode}e,8 javqa se tokom ~itavog kasnoanti~kog perioda. Istovetno je opredeqewe i drvodeqskog dleta, budu}i da se ovakvi nalazi sre}u u ostavi alata iz 4. veka, kao {to je slu~aj sa Boqetinom,9 ali i u okviru ostave iz Bosiqkovca, koja je opredeqena u drugu polovinu 5. ili prvu polovinu 6. veka.10 Prilikom iskopavawa severnog sektora lokaliteta Davidovac–Crkvi{te, koji se prostire izme|u seoskog grobqa i seoskog puta i trase starog autoputa, konstatovana je, me|utim, jednostavna stratigrafska slika. Ispod relativno plitkog povr{inskog sloja (0,10–0,20 m), koji ima karakter humusa pome{anog mestimi~no sa naslagama recentnih otpadaka, javqa se sloj svetlomrke zemqe, dubine 0,30–0,60 m. U wemu su sporadi~no zabele`eni ulomci anti~ke i kasnoanti~ke keramike, kao i mawa koli~ina pokretnih nalaza. Re~ je o tri komada bronzanog novca (sl. 3/1–3), od kojih jedan predstavqa tursko kovawe iz druge polovine 19. veka, a naknadno je dospeo u ovaj sloj, najverovatnije prilikom ma{inskih radova na probijawu trase lokalnog puta ka Dowem Vrtogo{u. Osim ovih, STARINAR LXIII/2013 Sl. 3. Nalazi novca, raz. 1:1 Fig. 3. Finds of coins, scale 1:1 konstatovani su gvozdena lu~na fibula tipa Viminacium–Novae, sa delimi~no o~uvanom iglom (sl. 4/4), fragmentovani bronzani nosa~, koji se sastoji iz dva dela (sl. 4/1) i gvozdeni klin. Od pomenutih nalaza, na bli`e datovawe ukazuju preostala dva primerka rimskog novca iz druge polovine 4. veka, od kojih je jedan, sa legendom na aversu DN VALENS P F AVG i reversu GLORIA ROMANORVM, opredeqen u vreme vladavine Valensa (364 –378), kao i lu~na fibula tipa Viminacium–Novae. Re~ je o fibuli sa kratkom spiralnom glavom sa unutra{wom tetivom, kratkom pravougaonom stopom povijenom nagore i plo~astim dr`a~em igle pravougaonog oblika. Na teritoriji Carstva one se datuju od druge polovine 5. do prve polovine 6. veka,11 dok se na teritoriji severno od Dunava opredequju u period D2/D3, tj. u razdobqe 430/440–460/470, godine.12 Ne{to u`e datovawe nudi S. Petkovi}, budu}i da su na lokalitetu Romuliana fibule nalik na{em nalazu opredeqene u kraj 4/po~etak 5. veka.13 6 Rezultate istra`ivawa ostataka bronzanodopskog naseqa, opredeqenog u period Hal A3/B2, prezentova}e u okviru zasebne studije dr A. Bulatovi} i dr A. Kapuran. 7 [pehar 2010, 57. 8 Claus 1987; Martin 1995. 9 Popovi} 1988, 134, T. XXVI/1. 10 [pehar, Jacanovi} 2011, 51. 11 Schulze-Dörrlamm 1986, 605–608; Ivani{evi}, Kazanski, Mastikova 2006, 17. 12 Tejral 2005, fig. 2.A.2. 13 Re~ je o fibulama tipa 37/B. Uporediti: Petkovi} 2010, 320–326. 272 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 Sl. 4. Izbor pokretnih nalaza iz kasnoanti~kog horizonta, raz. 1:1 Fig. 4. Selection of the small finds from the late antique horizon, scale 1:1 273 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 Jugoisto~ni zid gotovo je u potpunosti uni{ten do temeqne zone prilikom pqa~ke, dok se severozapadni uzdi`e iznad nivoa praga 0,26 m. Jugozapadni zid, sa polukru`nim gorwim delom preko koga je prelazio svod od opeka, o~uvan je u ~itavoj visini, tj. 0,33 m iznad nivoa praga. Ulaz u grobnicu, koja je po sahrawivawu bila zazidana komadima kamena u nepravilnom slogu, nalazio se u devastiranom severoisto~nom zidu, dok je za prag iskori{}ena cela kvadratna opeka iz hipokausta, dimenzija 53 x 53 x 5 cm. Grobnica je imala svodnu konstrukciju od pravougaonih opeka dimenzija 36 x 23 x 5 cm, vezanih blatom, ~ija je visina iznad nivoa praga dostizala 0,52 m. Od svoda, uni{tenog gotovo u potpunosti prilikom pqa~ke, o~uvano je pet redova opeka koje se naslawaju na krunu jugoisto~nog zida grobnice. Podnicu grobnice, povr{ine 2,06 x 1,08 m, ~ini poplo~awe od devet dobro o~uvanih opeka, od kojih su ~etiri opeke kvadratne, sa dimenzija 53 x 53 x 5 cm, a preostalih pet pravougaonog oblika, sa dimenzijama 36 x 23 x 5 cm. Neke od wih su ukra{ene kanelurama, izvedenim prevla~ewem prstima po opeci pre pe~ewa. U jugozapadnom delu grobnice uni{ten je, prilikom pqa~ke, deo poplo~awa, budu}i da nedostaju dve kvadratne opeke. U dowim delovima du`ih, bo~nih zidova, na 0,25 cm od dna, izdvaja se neomalterisana zona, koja se nakoso uzdi`e ka jugozapadnom zidu. Ona ukazuje da je u ovom delu grobnice, na mestu gde su se nalazile glave pokojnika, popolo~awe bilo izdignuto, odnosno da je postojalo uzglavqe. Podnica je bila ukopana u odnosu na prag oko 0,70 m, tako da je ukupna visina grobnice, od podnice do spoqweg temena luka, iznosila 1,45 m. Prilikom istra`ivawa unutra{wosti opqa~kane grobnice konstatovan je ve}i broj dislociranih qudskih kostiju. Prona|ene kosti pripadale su: odrasloj osobi, mu{kog pola, staroj 35–45 godina, odrasloj osobi, mu{kog pola, staroj 60+ godina (telesne visine 165 ¯ 4 cm),14 odrasloj osobi, `enskog pola, staroj 25–28 godina, juvenilnoj osobi, mu{kog pola, staroj 15–22 godine i fetusu.15 Sl. 5. Osnova nekropole Fig. 5. Ground plan of the necropolis KASNOANTI^KA NEKROPOLA Kasnoanti~ka nekropola otkrivena je u sloju zdravice, ispod nivoa u kome se sporadi~no javqaju pomenuti pokretni nalazi. Istra`ene su dve zasvedene grobnice, koje su delimi~no uni{tene i davno opqa~kane, kao i devet zidanih, mahom uni{tenih grobova (sl. 5). Prilikom istra`ivawa nekropole, skeletni ostaci su konstatovani u obe grobnice, kao i u grobu 9. Neophodno je ista}i da ni u jednoj grobnoj celini nisu registrovani pokretni nalazi. Grobnica I Zidana zasvedena grobnica pravougaonog oblika, dimenzija 2,70 h 1,90 m, orijentisana je du`om stranom u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 5° u pravcu severa (sl. 6, 7). Najvi{a kota grobnice iznosi 402,04 m. Zidovi, debqine oko 0,40 m, zidani su od lomqenog kamena i oblutaka vezanih blatom, u kome se mestimi~no javqaju grumen~i}i beli~astog maltera. Unutra{wost grobnice bila je nemarno premazana malterom beli~aste boje. 14 Trotter, Gleser 1952. Po{to nije uobi~ajeno da se fetus sahrawuje u porodi~nim grobnicama, mi{qewa smo da je `enska osoba pohrawena u ovoj grobnici u trenutku smrti verovatno bila trudna. 15 274 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 Grobnica II Zidana zasvedena grobnica, nepravilnog pravougaonog oblika, dimenzija 2,80–2,90 h 1,87–2,03 m, orijentisana je du`om stranom u pravcu jugozapad –severoistok, sa odstupawem od 8° u pravcu juga (sl. 8, 9). Grobnica je konstatovana na koti od 402,10 m. Zidovi, debqine oko 0,45 m, bili su napravqeni od lomqenog kamena i oblutaka, dok je kao vezivni materijal kori{}eno blato, kako se ~ini, mestimi~no pome{ano sa kre~nim malterom beli~aste boje, kojim je i unutra{wost grobnice bila nemarno premazana. Jugoisto~ni zid gotovo je u potpunosti uni{ten do temeqne zone prilikom pqa~ke, dok se severozapadni zid uzdi`e iznad nivoa praga 0,26 m. Jugozapadni zid, sa polukru`nim gorwim delom preko koga je prelazio svod od opeka, o~uvan je u ~itavoj visini, tj. 0,44 m iznad nivoa praga. Ulaz u grobnicu, koja je po sahrawivawu bila zazidana komadima kamena, kao i ulomcima opeka, nalazio se u delimi~no devastiranom severoisto~nom zidu grobnice. Prilikom iskopavawa, ispred ulaza je uo~ena fleka nepravilnog polukru`nog oblika, koja je ukazivala na pravac iz koga je izvr{eno ukopavawe grobnice. Grobnica je imala svodnu konstrukcijom od pravougaonih opeka dimenzija 36 x 23 x 5 cm, pore|anih u 28 redova, vezanih malterom beli~aste boje, Sl. 6. Grobnica I Fig. 6. Tomb I Sl. 7. Grobnica I – osnova i preseci Fig. 7. Tomb I – ground plan and the cross-sections 275 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 pome{anim sa mawom koli~inom blata, ~ija je visina iznad nivoa praga dostizala 0,45 m. Prilikom pqa~ke, kao i tokom ma{inskog probijawa puta za Dowi Vrtogo{, svod grobnice je delimi~no uni{ten. Podnicu grobnice, povr{ine 2,12 x 1,26 m, ~ine pravougaone opeke dimenzija 36 x 23 x 5 cm, koje su u delu gde se nalazila glava pokojnika pova|ene prilikom pqa~kawa grobnice. Kako je grobnica imala nepravilnu pravougaonu osnovu, zone poplo~awa uz zidove bile su ispuwene sitnim ulomcima. Podnica je bila ukopana u odnosu na prag oko 0,80 m, tako da je ukupna visina grobnice, od podnice do spoqa{weg temena luka, iznosila 1,50 m. Sl. 8. Grobnica II Fig. 8. Tomb II Sl. 9. Grobnica II – a) osnova i preseci, b) osnova podnice Fig. 9. Tomb II – a) ground plan and the cross-sections, b) pavement 276 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 Na oko 0,20 m jugoisto~no od grobnice, u zoni oko wenog isto~nog spoqa{weg ugla, uo~ena je jama pre~nika 0, 65 m, duboka oko 0,20 m, u kojoj je, pored ve}ih komada kamena, prona|ena i mawa koli~ina ulomaka kasnoanti~ke keramike i `ivotiwskih kostiju. Prilikom istra`ivawa unutra{wosti opqa~kane grobnice konstatovani su ostaci ~etiri pokojnika: odrasle osobe, mu{kog pola, stare oko 45 godina (telesne visine 181 ¯ 5 cm),16 juvenilne osobe, mu{kog pola, stare 16–20 godina (telesne visine 164 ¯ 4 cm),17 odrasle osobe, `enskog pola, stare 35–45 godina i juvenilne/odrasle osobe, nepoznatog pola, stare 18–24 godine. Grob 3 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija o~uvana du`ina iznosi 0,77 m, a {irina 0,32 m. Uo~en je na koti od 401,19 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 3° u pravcu juga. Delimi~no su o~uvani pokriva~, bo~na strana groba sa desne strane pokojnika, kra}a strana kod nogu i poplo~awe. Kao gradivni element kori{}ene su tegule, pri ~emu su ostaci pokriva~a i bo~nih strana fragmentovani, dok je tegula u poplo~awu groba, dimenzija 43 h 33 h 3,4 cm, u potpunosti o~uvana. Grob 1 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija o~uvana du`ina iznosi 1,50 m, a o~uvana {irina je oko 0,40 m. Najvi{a kota groba iznosi 401,74 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 5° u pravcu juga. O~uvana je samo podnica na~iwena od ulomaka tegula postavqenih u dva reda, koji su se delimi~no preklapali. Usled velike fragmentovanosti nije bilo mogu}e utvrditi dimenzije tegula, ali je izmerena wihova debqina, koja iznosi 2,5 cm. Grob 4 Zidani grob otkriven u zoni koja nije bila direktno ugro`ena izgradwom auto-puta, te stoga nije istra`en u potpunosti. Najvi{a kota groba iznosi 401,92 m. Vidqiva du`ina groba iznosi 0,25 m, a {irina 0,16 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 17°, pri ~emu je deo groba na kome se nalazila glava pomeren u pravcu severa. O~uvano je poplo~awe od opeka, dok su bo~ne strane bile na~iwene od vertikalno postavqenih tegula. Kako su i opeke i tegule u velikoj meri fragmentovane, utvr|ena je samo wihova debqina, koja kod opeka iznosi 5, a kod tegula 2–2,5 cm. Grob 2 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija o~uvana du`ina iznosi 1,90 m, a {irina je 0,46 m u gorwem delu i 0,37 m kod nogu. Konstatovan je na koti od 401,17 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 6° u pravcu juga. O~uvana je podnica, deo obe du`e bo~ne strane kod glave, kao i obe kra}e strane. Grobna konstrukcija je bila na~iwena od tegula, uz sporadi~nu upotrebu kamena i opeke, koji su konstatovani oko nogu i glave, kao i na bo~nim stranama. Po jedna polomqena tegula se nalazi na kra}im stranama grobne konstrukcije, dok su u osnovi konstatovane tegule. Podnicu groba su prilikom wegove gradwe ~inile tri potpuno o~uvane tegule, od kojih su dve danas polomqene, kao i fragmentovana tegula u zoni kod nogu pokojnika. Pored tegule koja se nalazila ispod glave pokojnika, sa wegove leve strane je dodata jo{ jedna polomqena tegula, kako bi se dobila potrebna {irina groba. Dimenzije tegula iznose 47–48 x 34–35 x 4–5 cm, pri ~emu se na drugoj i tre}oj teguli u poplo~awu, idu}i od glave pokojnika ka nogama, nalaze koncentri~ni kru`ni i spiralni motivi izvedeni prstima. Grob 5 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija o~uvana du`ina iznosi 1,70 m, a o~uvana {irina 0,30 m. Grob je konstatovan na koti od 401,53 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 18° u pravcu juga. Ostale su o~uvane dve strane konstrukcije, kao i deo poplo~awa. Du`a strana groba, koja se pru`ala sa pokojnikove desne strane, sastojala se od pet vertikalno postavqenih opeka, dok je od kra}e strane, kod nogu, ostala samo jedna vertikalno postavqena opeka. Na opeci u poplo~awu nalaze se koncentri~ni krugovi, izvedeni prevla~ewem prstima po opeci pre pe~ewa. Kori{}ene opeke su pravougaonog oblika, dimenzija 33–34 cm x 25–26 cm h 4,5 cm. 16 17 277 Trotter, Gleser 1952. Trotter, Gleser 1952. [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 Grob 6 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija o~uvana du`ina iznosi 0,27–0,73 h 0,51 m. Wegovi ostaci uo~eni su na koti od 401,30 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 15° u pravcu juga. Ostale su delimi~no o~uvane bo~ne strane u delu gde se nalazila glava pokojnika, kra}a strana konstrukcije iznad glave, kao i grobni pokriva~, ali samo u naznakama. Za grobnu konstrukciju su kori{}eni ulomci tegula, ~ije dimenzije usled o{te}enosti nije bilo mogu}e utvrditi, dok wihova debqina varira izme|u 2 i 3 cm. Grob 7 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija o~uvana du`ina iznosi 0,90 m, a o~uvana {irina 0,42 m. Otkriven je na koti od 401,80 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 5° u pravcu severa. O~uvano je poplo~awe, kao i mali deo grobnog pokriva~a na~iwenog od ulomaka opeka. Poplo~awe groba se sastojalo od tri cele opeke, pri ~emu je sredi{wa polomqena. Kori{}ene opeke su gotovo kvadratnog oblika, dimenzija 33 x 31–34 h 4–5 cm. Na opeci je konstatovan motiv u vidu ukr{tenih linija, izveden prstima pre pe~ewa. Sl. 10. Grob 9 Fig. 10. Grave 9 Sl. 11. Grob 9 – osnova i presek Fig. 11. Grave 9 – ground plan and the cross-section 278 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) Grob 8 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija o~uvana du`ina iznosi 1,38 m, a o~uvana {irina 0,40 m. Najvi{a kota groba iznosi 401,79 m. Grob je orijentisan u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 7° u pravcu severa. Grob je gotovo u potpunosti devastiran, tako da je bilo mogu}e utvrditi samo debqinu kori{}ene opeke, koja iznosi 3–4 cm. STARINAR LXIII/2013 kod ovih qudi, koje se ne sre}u tako ~esto na arheolo{kim lokalitetima, a koje svakako zaslu`uju da budu pomenute.18 One nam dosta mogu re}i o samom zdravstvenom stawu ovih osoba, o na~inu wihovog `ivota, nedostacima u ishrani i dr. Prva od tih bolesti je svakako reumatoidni artritis (mu{ka osoba, stara 35–45 godina iz grobnice I, Tabla I), hroni~no sistematsko oboqewe vezivnog tkiva koje poga|a veliki broj organa, a na zglobovima se manifestuje kao poliartritis, naj~e{}e lokalizovan na zglobovima {aka i stopala (Tabla I/2, 3, 5), zatima na laktovima, kolenima (Tabla I/4), ramenim zglobovima i vratnom delu ki~me (Tabla I/1). Reumatoidni artritis spada u erozivne bolesti zglobova. Qudi koji boluju od ove bolesti te`e podnose hladnu klimu i odre|ene namirnice, kao {to su crveno meso i crveno vino. To se tako|e odnosi na masnu i proteinima bogatu hranu. Oboleli su ~esto anemi~ni, brzo gube na telesnoj te`ini i ose}aju malaksalost u mi{i}ima. Ote~enost, uko~enost i bol u zglobovima uti~e da se wihove funkcije redukuju, {to kasnije stvara te{ke deformitete.19 Druga bolest, ili boqe re}i stawe, jeste fluorosis (mu{ka osoba, stara oko 45 godina iz grobnice II, Tabla II/1–3). To je ujedno i prvi zabele`en slu~aj na arheolo{kim lokalitetima kod nas. To stawe izaziva dugotrajan unos fluora u organizam (u trajawu najmawe 15–20 godina), naj~e{}e putem vode ili hrane. Tada dolazi do niza biohemijskih promena koje dovode do poja~ane osifikacije i stvarawa novog, nagomilanog, ko{tanog tkiva na mestima pripoja tetiva i ligamenata.20 Kod ostalih osoba prona|enih na lokalitetu Davidovac– Crkvi{te, a uostalom i na lokalitetu Davidovac –Gradi{te, nije bilo ovakvih promena na kostima. Grob 9 Delimi~no uni{ten zidani grob, ~ija du`ina iznosi 2,00 m, a {irina 0,90 m u gorwem, odnosno 0,62 m u delu kod nogu (sl. 10, 11). Grob je konstatovan na koti od 401,69 m. Orijentisan je u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawem od 4° u pravcu juga. Radi se o slobodno ukopanom pokojniku, iznad koga se nalazio dvoslivni grobni pokriva~ na~iwen od tegula. Vremenom se, usled pritiska zemqe, ovaj pokriva~ uru{io, ali je bilo mogu}e izmeriti dimenzije pojedinih kori{}enih tegula, koje iznose 54 x 42 x 3 cm. Na nekima od wih uo~en je kru`ni motiv, izveden prevla~ewem prstima po opeci pre pe~ewa. U grobu je otkriven kompletan veoma lo{e o~uvan skelet odrasle osobe mu{kog pola, koji je u trenutku smrti imao 35–40 godina. REZULTATI ANTROPOLO[KE ANALIZE Analiza raspolo`ivih skeletnih ostataka pokazala je da je u istra`enom delu nekropole sahraweno deset individua, i to: {est mu{kog pola (kategorije: juvenilis– dve; adultus II – dve; maturus I – jedna i senilis – jedna osoba), dve `enskog pola (kategorije: adultus I i adultus II) i dve nepoznatog pola (kategorije: fetus i juvenilis). Naime, sav prethodni osteolo{ki materijal sa ovog lokaliteta nije adekvatno antropolo{ki obra|en i uglavnom je ponovo inhumiran, a ovaj uzorak od deset individua je mali da bi se govorilo o paleodemografskim studijama. Jasnija slika }e se dobiti, po svoj prilici, kada se statisti~ki obrade rezultati dobijeni antropolo{kom analizom osteolo{kog materijala sa obli`we nekropole na lokalitetu Davidovac–Gradi{te. Me|utim, i pored toga, postoje dve paleopatolo{ke promene koje su uo~ene 18 Osim ovih bolesti uo~ene su i osteartritis (kod odraslih mu{kih individua iz grobnice I, odraslih individua iz grobnice II i individue iz groba 9), [morlov defekt (kod prve odrasle mu{ke individue iz grobnice I i kod starije mu{ke individue iz grobnice II), uobi~ajene povrede (kod individue iz groba 9; Tabla II/6), fisure i prelomi kostiju (kod prve odrasle mu{ke individue iz grobnice I i kod `enske osobe iz grobnice II – Tabla II/5), tumori kostiju (kod druge odrasle mu{ke individue iz grobnice I), cribra femora (kod mla|e mu{ke individue iz grobnice II; Tabla II/4), i dr. 19 Miladinovi}-Radmilovi} 2008, 158, 159. 20 Aufderheide, Rodríguez-Martín, Langsjoen 1998, 316–318; Littleton 1999. 279 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 ju}i uzvi{ewe na kome se danas nalaze Crkva Sv. \or|a i savremeno grobqe. Sve grobne celine orijentisane su u pravcu jugozapad–severoistok, sa odstupawima izme|u 3° i 17°, pri ~emu se devijacije uglavnom kre}u u rasponu 3–8°. U ~etiri slu~aja grobne celine su od osnovne ose pomerene u pravcu juga, a u sedam u pravcu severa (sl. 12). Osim sahrawivawa u jednostavne grobne rake i grobove sa razli~itim vidovima konstrukcija, kod pripadnika bogatijih stale`a se tokom kasnoanti~kog perioda praktikovalo i sahrawivawe u sarkofage, kao i u zidane grobnice. Ovaj tip grobnica je poreklom iz Sirije i Mesopotamije, gde se javqa u 3. i 4. veku, dok na Balkan sti`e tokom 4. i 5. veka.21 Grobnice su mogle imati jednostavnu pravougaonu osnovu i poluobli~asti svod, ili su se pak odlikovale slo`enijim arhitektonskim re{ewima. Wih karakteri{u ozidani pristupi grobnici, pojave jednog ili vi{e kompartimenata, ni{a i kupola.22 Otkri}e zasvedenih grobnica na Crkvi{tu u Davidovcu mo`da ukazuje na ne{to bogatiju populaciju koja je ovde sahrawivana. Mala koli~ina pokretnih nalaza, koja poti~e iz sloja iznad grobnih celina, mo`e u izvesnoj meri omogu}iti wihovo datovawe. Re~ je o dva primerka rimskog novca, od kojih jedan poti~e iz vremena vladavine cara Valensa (364–378), kao i nalaz fibule tipa Viminacium–Novae, koje se vezuju za {iri vremenski raspon od sredine 5. do sredine 6. veka, mada su geografski bliske analogije datovane u kraj 4/po~etak 5. veka.23 Analogije za grobnice iz Davidovca javqaju se na brojnim nalazi{tima. Sre}u se u Sirmijumu,24 kao i u Ma~vanskoj Mitrovici,25 gde su datovane u 4–5. vek. Sli~na situacija je konstatovana i na prostoru Viminacijuma, nekada{woj prestonici provincije Gorwe Mezije.26 Grobnice oba tipa nalaze se i na teritoriji nekada{weg Naisusa, na potesu Jagodin Mala, gde su konstatovane jednostavne pravougaone grobnice pore|ane u redove, Sl. 12. Orijentacija grobnih celina Fig. 12. Orientation of tombs and graves Po svoj prilici, ova osoba nije mogla da unese kriti~nu koli~inu ovog elementa na ovom prostoru. S obzirom na to da je morala du`e vreme boraviti na nekom drugom mestu da bi se simptomi uop{te po~eli javqati, mo`emo da zakqu~imo da je verovatno bila stranac. Na`alost, nije bilo mogu}e odrediti o kom taksonu je re~ zato {to je skelet ove osobe nekompletan. Mo`da bi trebalo podsetiti na to da je ovaj mu{karac bio i prili~no visok (181 ¯ 5 cm) i da se u svakom slu~aju verovatno razlikovao od ostalih qudi u svom okru`ewu. ZAKQU^NA RAZMATRAWA Tokom iskopavawa severnog sektora lokaliteta Davidovac–Crkvi{te konstatovano je postojawe kasnoanti~ke nekropole sa skeletnim sahrawivawem (dve zasvedene grobnice i devet zidanih grobova). Kako su istra`ivawa sprovedena samo unutar eksproprisane zone predvi|ene za izgradwu auto-puta, ovom prilikom je otkrivena wena severoisto~na periferija. Grobovi 1–3, 5 i 6 predstavqaju wenu severoisto~nu granicu, dok polo`aj grobnica i preostala ~etiri groba (4, 7–9) u wihovoj neposrednoj blizini ukazuju da se nekropola {irila daqe na zapad, odnosno jugozapad, zauzima- 21 Ov~arov 1977, 20; Cermanovi}-Kuzmanovi} 2001, 163. Ov~arov 1977, 20. 23 Petkovi} 2010, 323. 24 Miladinovi}-Radmilovi} 2011, 274, 275. 25 Miladinovi}-Radmilovi} 2011, 351, tabla LXVII, 3, grobnica 166. 26 Zotovi}, Petrovi} 1968; Zotovi} 1986, 52, 53; Spasi}\uri} 2002, 187. 22 280 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) kao i kompleksne grobnice oslikane hri{}anskim motivima, datovane na osnovu nalaza novca od 4. do 6. veka.27 Sli~ne grobnice otkrivene su i u Kolovratu, u blizini Prijepoqa, gde se radi o jednostavnim zasvedenim zidanim konstrukcijama, ali sa ozidanim pristupom ulazu.28 Tokom za{titnih iskopavawa u ataru Davidovca, na polo`aju Crkvi{te, konstatovana je kasnoanti~ka nekropola, a na obli`wem potesu Gradi{te, 39 grobova tipa Mala Kopa{nica–Sase, opredeqenih u 2–3. vek i 67 grobova tipa cista, na~iwenih od tegula, koji su preko novca Konstancija II, nalaza nakita i kop~e datovani u drugu polovinu 4. i prvu polovinu 5. veka.29 Na osnovu toga, mo`e se zakqu~iti da su na ovom prostoru u rimskom i kasnoanti~kom periodu postojali rimsko i kasnoan- STARINAR LXIII/2013 ti~ko naseqe i vi{e nekropola, koje su se razvile uz va`nu anti~ku saobra}ajnicu – Via militaris, otkrivenu upravo na lokaciji Gradi{te, gde je ispra}ena u du`ini od preko 130 m, u pravcu severoistok–jugozapad.30 Na osnovu podataka dobijenih iz antropolo{kih analiza 10 skeleta sa Crkvi{ta te{ko se mogu izvesti zakqu~ci o paleodemografskoj strukturi populacije koja je `ivela na ovom prostoru u kasnoanti~kom periodu. Pored va`nih rezultata o paleopatolo{kim promenama koje su uo~ene kod ovih qudi, a ne sre}u se tako ~esto na arheolo{kim lokalitetima, jasnija slika }e se dobiti, po svoj prilici, kada se statisti~ki obrade i rezultati dobijeni antropolo{kom analizom osteolo{kog materijala sa lokaliteta Davidovac–Gradi{te.31 27 Slaveti} 1934, 304; Mirkovi} 1956; Zotovi} 1961; Petrovi} 1976, 76–78; Rakocija 2012, 39, 42, sl. 2. 28 Cermanovi}-Kuzmanovi} 2001. 29 Petkovi} 2012, 87, 88. 30 Petkovi} 2012, 90. 31 Petkovi} 2012; Petkovi} 2012a. 281 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 BIBLIOGRAFIJA: Petkovi} 2012a – S. Petkovi}, Davidovac – Gradi{te, za{titna arheolo{ka istra`ivanja na deonici autoputa E 75, koridor 10 – ju`ni krak (apstrakt), u: Rezultati istra`ivanja Arheolo{kog instituta u 2011. godini, ur. S. Peri}, Beograd: Arheolo{ki institut, 20–21. Petkovi} 2012b – S. Petkovi}, Davidovac – Gradi{te, za{titna arheolo{ka istra`ivanja na deonici autoputa E 75, koridor 10 – ju`ni krak, u: Arheologija u Srbiji: Projekti Arheolo{kog instituta u 2011. godini, ur. V. Biki}, S. Golubovi}, D. Antonovi}, Beograd: Arheolo{ki institut, 86–91. Petrovi} 1976 – P. Petrovi}, Ni{ u anti~ko doba, Ni{: Gradina. Popovi}, I. 1988 – I. Popovi}, Anti~ko oru|e od gvo`|a u Srbiji, Beograd: Narodni muzej. Rakocija 2012 – M. Rakocija, Arhitektura zidanih grobnica starohri{}anskog Ni{a, Ni{ i Vizantija X, 37–64. RIC VI – The Roman Imperial Coinage, Vol. VI: from Diocletian’s reform (A.D. 294) to the death of Maximinus (A.D. 313), ed. C.H.W. Sutherland, London: Spink and Son LTD. Schulze-Dörrlamm 1986 – M. Schulze-Dörrlamm, Romanisch oder Germanisch? Untersuchungen zu den Armbrust- und Bügelfibeln des 5. und 6. Jahrhunderts n. Chr. aus den Gebieten westlich des Rheins und südlich der Donau, Jahrbuch der Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 33, 593–720. Slaveti} 1934 – A. O. Slaveti}, Arheolo{ka istra`ivawa u Ni{u i okolini, Starinar 8–9, 303–310. Spasi}-\uri} 2002 – D. Spasi}-\uri}, Viminacijum. Glavni grad rimske provincije Gorwe Mezije, Po`arevac: Narodni muzej. [pehar 2010 – P. [pehar, Materijalna kultura iz ranovizantijskih utvr|enja u \erdapu, Beograd: Arheolo{ki institut i Narodni muzej. [pehar, Jacanovi} 2011 – P. [pehar, D. Jacanovi}, Kasnoanti~ka ostava alata sa lokaliteta Bosiqkovac kod Ku~eva, Viminacium 16, 25–58. [pehar, Stamenkovi} 2012a – P. [pehar, S. Stamenkovi}, Za{titna arheolo{ka iskopavanja kasnoanti~ke nekropole na lokalitetu Davidovac–Crkvi{te (apstrakt), u: Rezultati istra`ivanja Arheolo{kog instituta u 2011. godini, ur. S. Peri}, Beograd: Arheolo{ki institut, 21–22. [pehar, Stamenkovi} 2012b – P. [pehar, S. Stamenkovi}, Za{titna arheolo{ka iskopavanja kasnoanti~ke nekropole na lokalitetu Davidovac–Crkvi{te, u: Arhe- Aufderheide, Rodríguez-Martín, Langsjoen 1998 – A. C. Aufderheide, C. Rodríguez-Martín, O. Langsjoen, The Cambridge Encyclopaedia of Human Paleopathology, Cambridge: University Press. Bulatovi} 2000 – A. Bulatovi}, Popis arheolo{kih nalazi{ta koja su ugro`ena izgradwom auto-puta Ni{–Skopqe. Dopis Narodnog muzeja u Vrawu, Vrawe. Gara{anin, Gara{anin 1965 – M. Gara{anin, D. Gara{anin, Iz arheologije Vrawske oblasti, Vrawski glasnik I, 1–18. Zotovi} 1961 – Lj. Zotovi}, Izve{taj sa iskopavanja kasnoanti~ke nekropole u Ni{u, Limes u Jugoslaviji I, 171–175. Zotovi} 1986 – Q. Zotovi}, Ju`ne nekropole Viminacijuma i pogrebni obredi, Viminacium 1, 41–60. Zotovi}, Petrovi} 1968 – Q. Zotovi}, N. Petrovi}, Nekropola, Ni{: Narodni muzej. Ivani{evi}, Kazanski, Mastikova 2006 – V. Ivani{evi}, M. Kazanski, A. Mastikova, Les Nécropoles de Viminacium á l’Époque des Grandes Migrations, Paris: Association des Amis du centre d’Histoire et Civilisation de Byzance. Jovanovi}, M. 1966 – M. Jovanovi}, Arheolo{ka istra`ivawa u 1965. godini, Vrawski glasnik II, 313–327. Littleton 1999 – J. Littleton, Paleopathology of Skeletal Fluorosis, American Journal of Physical Anthropology 109, 465–483. Martin 1995 – M. Martin, Tradition und Wandel der fübelgeschmükten frühmittelalterlichen Frauenkleidung, Jahrbuch der Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 38, 629–680. Miladinovi}-Radmilovi} 2008 – N. Miladinovi}-Radmilovi}, Bolesti zglobova kao naj~e{}a oboqewa zglobova na skeletima sa arheolo{kih lokaliteta u Srbiji, Saop{tewa 40, 151–162. Miladinovi}-Radmilovi} 2011 – N. Miladinovi}Radmilovi}, Sirmium – Necropolis, Beograd: Arheolo{ki institut, Sremska Mitrovica: Blago Sirmijuma. Mirkovi} 1956 – L. Mirkovi}, Starohri{}anska grobnica u Ni{u, Starinar 5–6, 53–72. Ov~arov 1977 – D. Ov~arov, Arhitektura i dekoraciý na starohristiýnskite grobnici v na{ite zemi, Arheologiý 1977/4, 20–29. Petkovi} 2010 – S. Petkovi}, Rimske fibule u Srbiji od I do V veka n.e., Beograd: Arheolo{ki institut. 282 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 Trotter, Gleser 1952 – M. Trotter, G. C. Gleser, Estimation of stature from long bones of American whites and Negroes, American Journal of Physical Anthropology 10, 463–514. Cermanovi}-Kuzmanovi} 2001 – A. Cermanovi}-Kuzmanovi}, Kasnoanti~ke zasvedene grobnice iz Kolovrata, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu 17/1, 159–165. Claus 1987 – G. Claus, Die tragsitte von Bügelfibeln. Eine Untersuchung zur Frauentracht im frühen Mittelaltern, Jahrbuch der Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 34/2, 491–603. ologija u Srbiji: Projekti Arheolo{kog instituta u 2011. godini, ur. V. Biki}, S. Golubovi}, D. Antonovi}, Beograd: Arheolo{ki institut, 92–95. Tejral 2005 – J. Tejral, Zur Unterscheidung des vorlangobardischen und elbgermanisch-langobardischen Nachlasses, in: Die Langobarden. Herrschaft und Identität, W. Pohl, P. Erhard (eds.), Vienne: Akademie der Wissenschaften, 103–200. Tomovi}, Fidanovski 2005 – M. Tomovi}, S. Fidanovski, Lokaliteti ugro`eni izgradwom autoputa E–75 na deonici Ni{ – BJR Makedonija, u: Arheolo{ka istra`ivawa E–75, ur. M. Brmboli}, Beograd: Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture, 12–47. 283 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) Summary: STARINAR LXIII/2013 PERICA [PEHAR, University of Belgrade, Faculty of Philosophy, Archaeology Department, Belgrade NATA[A MILADINOVI]-RADMILOVI], Institute of Archaeology, Belgrade SONJA STAMENKOVI], Institute of Archaeology, Belgrade LATE ANTIQUE NECROPOLIS IN DAVIDOVAC–CRKVI[TE Key words. – Dardania, necropolis, Late Antiquity, vaulted tombs, rheumatoid arthritis, fluorosis. Analogies for the tombs from Davidovac can be found on numerous sites, like in Sirmium as well as in Ma~vanska Mitrovica, where they are dated to the 4th–5th century. Similar situation was detected in Viminacium, former capital of the roman province of Upper Moesia. In ancient Naissus, on the site of Jagodin Mala, simple rectangular tombs were distributed in rows, while the complex painted tombs with Christian motifs were also found and dated by the coins to the period from the 4th to the 6th century. Also, in Kolovrat near Prijepolje simple vaulted tombs with walled dromos were excavated. During the excavations on the nearby site Davidovac–Gradi{te, 39 graves of type Mala Kopa{nica–Sase dated to the 2nd–3rd century were found, as well as 67 cist graves, which were dated by the coins of Constantius II, jewellery and buckles to the second half of the 4th or the first half of the 5th century. Based on all above mentioned it can be concluded that during the period from the 2nd to the 6th century in this area existed a roman and late antique settlement and several necropolises, formed along an important ancient road Via militaris, traced at the length of over 130 m in the direction NE–SW. Data gained with the anthropological analyses of 10 skeletons from the site Davidovac–Crkvi{te don’t give enough information for a conclusion about the paleo-demographical structure of the population that lived here during late antiquity. Important results about the paleo-pathological changes, which do not occur often on archaeological sites, as well as the clearer picture about this population in total, will be acquired after the osteological material from the site Davidovac–Gradi{te is statistically analysed. In 2012, in the village Davidovac situated in south Serbia, 9.5 km south-west from Vranje, archaeological investigations were conducted on the site Crkvi{te. The remains of the smaller bronze-age settlement were discovered, above which a late antique horizon was later formed. Apart from modest remains of a bronze-age house and pits, a late antique necropolis was also excavated, of which two vaulted tombs and nine graves were inspected during this campaign. During the excavation of the northern sector of the site Davidovac–Crkvi{te the north-eastern periphery of the necropolis is detected. Graves 1–3, 5 and 6 are situated on the northeastern borderline of necropolis, while the position of the tombs and the remaining four graves (4, 7–9) in their vicinity point that the necropolis was further spreading to the west and to the southwest, occupying the mount on which the church of St. George and modern graveyard are situated nowadays. All graves are oriented in the direction SW–NE, with the deviance between 3° and 17°, in four cases toward the south and in seven cases toward the north, while the largest part of those deviations is between 3° and 8°. Few small finds from the layer above the graves can in some way enable the determination of their dating. Those are two roman coins, one from the reign of emperor Valens (364–378), as well as the fibula of the type Viminacium–Novae which is chronologically tied to a longer period from the middle of the 5th to the middle of the 6th century, although there are some geographically close analogies dated to the end of the 4th or the beginning of the 5th century. 284 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 1 3 2 4 5 Tabla I – Reumatoidni artritis na: 1) vratnim pr{qenovima; 2) na dowim okrajcima radijusa; 3) kostima {aka; 4) posteriornoj strani leve patele i 5) kostima stopala Plate I – Rheumatoid arthritis on: 1) the cervical vertebrae; 2) the lower ends of radiuses; 3) the hand bones; 4) the posterior side of the left patella and 5) the foot bones 285 [PEHAR, MILADINOVI]-RADMILOVI], STAMENKOVI], Kasnoanti~ka… (269–286) STARINAR LXIII/2013 1 2 3 4 5 6 Tabla II – Fluorosis na: 1) zubima mandibule; 2) na gorwem okrajku desnog femura i 3) patelama; 4) cribra femora; 5) srasli prelomi rebara i 6) subperiostalni hematom na levoj tibiji Plate II – Fluorosis on: 1) mandibular teeth; 2) the upper end of the right femur and 3) patellae; 4) cribra femora; 5) healed fractures of ribs and 6) subperiostal hematoma on the left tibia 286