Fazlullah Hurûfî (1394)

MÜSLÜMANLARIN ENGİZİSYONU – I Ölümcül Kovuşturmalar İLİMYURDU YAYINCILIK: 157 Biyografi ISBN: 978-605-2339-28-2 Kitabın Adı MüslüManların Engizisyonu ı / Ölümcül Kovuşturmalar Editör Mehmet azimli 2. Baskı – Ekim 2019 İç Düzen ilimyurdu yayıncılık Kapak Tasarımı yunus Karaaslan Baskı-Cilt Enes Basın yayın ve Matbaacılık ltd. Şti. litros yolu Fatih sanayi sitesi no: 12/210 Topkapı/istanbul Tel: 0212 501 47 63 sertifika no: 12469 Molla gürani Mh. akkoyunlu sk. no: 36 Fındıkzade- Fatih / isTanBul Tel.: 0212 533 05 35 Faks: 0212 631 53 69 www.ilimyurdu.com info@ilimyurdu.com sertifika no: 11737 Bu eserin tüm yayın hakları ilimyurdu yayıncılık ve Eğitim Hiz. ltd. Şti.’ne aittir. Eleştirel makale ve dergilerde yapılacak kısa alıntılar dışında, bu kitabın bir kısmı veya tamamı, yayıncının izni olmadan yayınlanamaz MÜSLÜMANLARIN ENGİZİSYONU – I Ölümcül Kovuşturmalar Editör: MEhMEt AziMli FAZLULLAh hURûFî (1394) Habip Demir1 “Şahıslar, bedenler ölebilir ancak fikirler hiçbir zaman ölmez, bundan sonra da ölmeyecektir.” Anonim hayatı Asıl adı Şehabeddin olan Fazlullah, bugün İran sınırları içinde kalan Hazar denizinin güneydoğusundaki Esterabad şehrinde 1340 yılında doğmuştur. Naîmî ya da daha çok Hurûfî nisbesiyle bilinir. Babası Seyyid Bahaüddin, Esterabad şehrinin Kâdılkudatlık görevinde bulunmaktaydı. Bu nedenle güçlü bir medrese eğitimi almış, genç yaşta babasını kaybedince bu görev ona miras kalmıştır. 17-18 yaşlarında gördüğü bir rüya üzerine kendisine Hz. Peygamber tarafından rüya tabiri yetkisinin verildiğini düşünüp riyazet yoluyla manevi yolculuğunu başlatmıştır. Menkıbevi şekilde anlatılan başka bir hikayeye göre ise Fazlullah, bir sufiden Mevlana’nın “Sonsuzluğun özüne sahipken ölümden korkun niye, Allah’ın nuruna sahipken mezarda nereye sığacaksın? beytini duyar ve bunun anlamını hocasına sorar. Hocası da ona, bunu anlamanın insanın kendisini bu yola adamadan mümkün 1 Dr. Öğr. Üyesi, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İslam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dalı 227 MÜSLÜMANLARIN ENGİZİSYONU – I olamayacağını anlatır. Bunun üzerine Fazlullah, manevi yolculuğunu başlatır. Manevi yolculuğu yanında maddi yolculuğa da yönelen Fazlullah, bu amaçla yalnız başına seyahat ederek önce Mekke’ye ardından Harizm ve Meşhed’e yönelir. Rüyalarla ilişkilendirdiği bu yolculuklarına hayatı boyunca devam eden Fazlullah, Harizm, Tebriz, İsfahan, Sebzevar, Yezd, Damegan ve Bakü şehirleri arasında dolaşır. Bu şehirlerde bulunduğu sıralarda yaptığı isabetli rüya yorumlarıyla dikkatleri üzerine çeker ve ezoterik, batınî yorumlarla oluşturduğu Hurufilik olarak adlandırılan hareketinin temel taşlarını bu düşünceler etrafında geliştirir. Düşünceleri ve tartışmalar Fazlullah, İslam düşünce tarihinde günümüze kadar etkisini devam ettiren Hurufilik adlı kendine mahsus batınî eğilimli ekolün kurucusu olarak zikredilir. Bu ekol, harf, sayı ve seslerin ilahi anlamlar taşıdığı inancından hareketle doğmuştur. Harf ve sayılarda bulunan bazı şifrelerle kehanetlerde bulunulmasının tarihi oldukça eskilere dayanır. Milattan önce IV. ve III. yüzyıllardan itibaren Helenistik-Gnostik dinlere mensup kişilerin gizli birtakım bilgileri harfler ve sayılara gizleyerek taraftarlarıyla bir tür iletişim aracı haline getirdikleri bilinmektedir. Gizli anlamlar ifade ettiği kabul edilen harflerin ve sayıların insana ve doğaya tesir ettiğine dair inanışların Ortadoğu dışında eski Mısır ve Hint medeniyetlerinde izlerine rastlanmakta, daha sonra buna benzer inanışların Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam gibi ilahi dinlere de tesir ettiği bilinmektedir. Bu inanışların İslam dini içerisindeki en belirgin tezahürü Hurufilik olarak ortaya çıkmıştır. İslam düşüncesinde harf-sayı gizemciliği ile ilgili ilk işaretler, hicri ikinci asırdan itibaren Şii gulat çevrelerde dillendirilmiştir. Bunlardan biri olan Muğire b. Said İclî, ism-i azamı bildiğini ve ölüleri bununla dirilttiğini söylemiştir. Onun, Allah’ın sıfatlarını birtakım harflerle açıkladığı zikredilir. Üçüncü asırdan itibaren ise bu eğilimler sufî çevrelere sirayet etmiş, harflerin ve sayıların kutsallığına ilişkin teviller, Sehl b. Abdullah et-Tusterî ve Hal228 FA Z L U L L A H H U R Û F Î lac-ı Mansur’ın görüşlerinin temelini oluşturmuştur. Daha sonra bu ilmi (ilm-i huruf) zirve noktasına büyük mutasavvıf İbn Arabi taşımıştır. Fazlullah, manevi yolculuğu sırasında dervişler arasında mütevazı yaşantısı ve kişiliğiyle beğeni toplamış, kendisine kaynaklarda da zikredildiği üzere helal yiyen anlamında “helal-hor” lakabı verilmişti. Fazlullah’ın daha geniş çevreler tarafından tanınmasında ise rüya tabirleri üzerinden muhataplarıyla kurduğu ilişki büyük önem arz etmektedir. O, önce Harizm’de gördüğü rüyaları varlık dünyasına ait sorunları çözmede işaret olarak algıladı ve kendine Hz. Peygamber’in varisi olarak manevi bir rol biçmesini sağladı. Harizm ve daha sonra Tebriz’de gördüğü ve kendisini gayb alemiyle ilişkilendirdiği rüyaları açıklamasının ardından ise ulema tarafından tekfir edildi ve Isfahan’a kaçmak zorunda kaldı. Burada kendisini mehdi olarak tanıtan Fazlullah, etrafına çok sayıda taraftar toplayarak yeni bir dini hareket başlatmış oldu. Bu hareketin temeli, yukarıda da değinildiği üzere dini hükümlerin harfler ve sayılarla ilişkilendirilerek yorumlanmasına dayanmaktaydı. Başlangıçta yalnızca manevi birer rehber olarak harf ve sayıların önemi vurgulanırken, ilerleyen dönemlerde bunun dini hükümlere de uygulanması, kurumsal dini yapı tarafından hoş karşılanmadı. Fazlullah, harf ve sayıların evreni, insanı ve yaratıcıyı anlamada anahtar görevi gördüğünü, bunun için harfleri anlamak gerektiğini düşünüyordu. Arapça’da bulunan 28 harfe kendi dili olan Farsça alfabenin harflerini de katarak 32 harfin kelime-i ilahi olduğunu, kuvvet-i ezeliden ilk sadır olanın bu harfler olduğunu, her birinin Allah’ın sıfatı olup bütün semavi kitapları kapsadığını söyledi. O’na göre, 32 kelime-i ilahinin hepsi mücerreddir, şekilden, suretten, uzunluktan, derinlikten, renkten münezzehtir. Bu harflerin hepsi Allah’ın zatıyla kaimdirler. Allah’ın zatında tecelli edip zuhura gelen 32 kelime-i ilahi, bir araya gelip terkip kurarak kavramları oluşturur. Böylece Allah, bu harfler sayesinde varlık alanına tecelli eder. Kur’an’ın gerçek manasının ancak kendisi tarafından anla229 MÜSLÜMANLARIN ENGİZİSYONU – I şıldığına inandığı için kendisinden (Kitaptan bir ilmi olan kimse, en-Neml 27/40) diye bahsetmiştir. Fazlullah, “Bu Allah’ın fazlıdır” (el-Mâide 5/54); “Bu rabbimin fazlındandır” (en-Neml 27/40) meâlindeki âyetlerde olduğu gibi Kur’an’da geçen bütün “fazl” kelimelerinden kendisinin kastedildiğini, insan yüzünde de “fazl” isminin okunduğunu ileri sürmüştür. Fazlullah’ın fikirlerinin bize ulaşmasını sağlayan Cavidannâme, Arşnâme ve Muhabbetnâme olmak üzere üç eserinden bahsedilmektedirler. Bunun dışında ona nispet edilmekle birlikte muhtemelen sonraki nesil öğrencileri tarafından kaleme alınan Divan, Nevnâme (Nevmnâme) ve Vasiyyetname adlı eserinden de söz edilmektedir. Onun fikirlerini yansıtan en önemli kitabı Cavidannâme, taraftarları tarafından kutsal kitap olarak kabul edilmektedir. Fazlullah ve onun fikirlerini benimseyenler sürekli olarak takip altında bulundurulmuş, hem mevcut dini otoritelere hem de siyasi otoritelere meydan okuma olarak algılanmıştır. Osmanlı dönemi Anadolu’sunda da oldukça etkili bir harekete dönüşen hatta dönemin padişahı Fatih Sultan Mehmet’i de etkilediği belirtilen Hurufi görüşler, ulemanın yoğun baskısıyla silinmeye çalışılmıştır. Tarihçi Murat Bardakçı’nın Hurufiler’in uğradığı eziyetleri dile getirdiği bir pasaj bu bakış açısını ortaya koyma noktasında oldukça düşündürücüdür: “Edirne'nin hemen dışındaki geniş çayırlarda, 1450'li yılların sonlarına doğru günlerce devam eden bir çabayla büyük, çok büyük ve birkaç bin kişiyi alabilecek devâsâ bir çukur kazıldı. Kazma işi nihayete erdikten sonra, çukuru bir ormanın hacminden daha fazla miktarda odunla ve çalı-çırpı ile doldurup odunları ateşe verdiler. Hararet, cehennemi hatırlatır gibiydi. Alevler göklere yükseldiğinde, askerler, elleri kolları bağlı binlerce kişiyi ite-kaka çukurun etrafına sürüklediler. İlk tekbiri, herkesin hürmet gösterdiği sarıklı, yaşlı bir zât getirdi. Bunu, çukurun etrafındaki askerlerin gerisinde durup olup biteni takip eden binlerce kişinin hep bir ağızdan getirdiği tekbirler ve ard arda sıralanan lânetler takip etti. Askerler, çukurun başına sürükledikleri elleri-kolları bağlı binlerce kişiyi bir anda alevlere atmaya başladılar. Diri diri ateşe fırlatılanların feryatları tekbirlere ve lânetlere karışıyor; kavrulanların miktarı arttıkça çukura 230 FA Z L U L L A H H U R Û F Î odun takviyesi yapılıyordu. Etrafı genzi yakan ve dayanılmaz bir yanık et kokusu sarmış, duman her tarafı bürümüştü. Ama saatler boyu devam eden bu facia dinmeden, hiç kimse meydanı terk etmedi; son kurbanın da kömürleşmesine kadar orada kaldılar ve diri diri kavrulanların ruhlarına lânet okuduktan sonra dağıldılar. Yakılanların suçları "Hurufi" olmaları, yani İslam tarihinin en esrarlı, en karmaşık ve en militan mezhebine mensup bulunmalarıydı.” Fazlullah’ın idam edilmesine ve müridleri hakkında sıkı bir takibata geçilmesine rağmen halifeleri sayesinde bu fırka taraftar kazanarak gittikçe güçlenmiş; böylece Hurûfîlik doğuda Hindistan’a kadar yayılmış, batıda ise Fazlullah’ın baş halifesi Ali el-A’lâ’nın gayretleriyle Anadolu’ya geçerek güçlü tesirini asırlar boyunca Anadolu ve Rumeli topraklarında diğer tarikatlara sızarak göstermiştir. Türk edebiyatının ünlü siması Seyyid Nesîmî de Fazlullah’ın Anadolu’daki halifelerindendir. Ölümü İsabetle yaptığı rüya yorumları sayesinde büyük üne kavuşan Fazlullah, bu başarılarıyla siyasi iktidarın dikkatini çekmiş ve kendisinden şüphe edilmesine sebep olmuştur. Rivayete göre, gördüğü bir rüya üzerine dönemin hükümdarı Timur’u “âyîn-i cedîd” adını verdiği görüşlerine davet eden Fazlullah, görüşleri şeriata aykırı sayıldığı için tutuklanmıştır. Timur, Semerkand’da bulunan ulema ile onun durumunu görüşmüş ve ulema onun hakkında idam kararı vermiştir. Timur’un oğlu Miranşah tarafından yakalanan Fazlullah, Tebriz yakınlarında bulunan Alıncak kalesine hapsedilir. Burada yargılanan Fazlullah, Şirvan Emiri Şeyh İbrahim’in fetvasıyla 1394’te elli altı yaşında iken boynu vurularak idam edilir. Ayaklarına ip bağlanarak cesedi çarşı pazarda dolaştırıldıktan sonra taraftarlarınca defnedilmiştir. Onun idamı hakkında Hurufi olmayan kaynaklar farklı yorumlarda bulunmuştur. Onu siyasi hesapları olan sapkın dini fikirli birisi olarak tanımlayıp bu fikirlerinden dolayı idam edildiğini belirtirler. Fazlullah’ın fikirlerinin dönemin ulema ve iktidar 231 MÜSLÜMANLARIN ENGİZİSYONU – I cenahı tarafından hoş görülmediği ve ölümüne yol açan gelişmelerin bu fikirler olduğu rahatlıkla söylenebilir. Fazlullah’ın, yaşadığı dönemde insanların duygu ve düşüncelerine hitap ederek, insanların manevi yönden ihtiyaç duydukları eksiklikleri gidermeye çalışması, kendince hakikat olarak kabul ettiği yorumları takipçilerine anlatması ve etrafının bu sayede kalabalık hale gelmesi, doğal olarak farklı düşünüş biçimlerine tahammül edemeyen kesimlerde büyük rahatsızlık uyandırdı. Ona duyulan kin ve nefreti, cesedini halkın gözünün önünde parçalayarak gösteren “hak” düşüncenin temsilcileri, fikirlerin ölmeyeceğini, nesiller boyu katlanarak şekil değiştirerek birçok dini düşünceyi etkileyeceğini kestirememiş olmalıydılar. Nitekim Fazlullah’ın fikirleri de bugün gerek Sünni gerek Şii birçok grup ve düşünür tarafından farklı şekillerde dile getirilmeye devam etmektedir. Kaynakça Acand Yakub, Hurufiyye der Târih, Tahran 1990. Aksu Hüsamettin, “Fazlullah-ı Hurufi”, DİA, Cilt: 12, 1995, ss. 277-279. 3. Algar Hamid, “Horufism”, Encyclopedia Iranica, New York 2004. 4. Ballı Hasan Hüseyin, Hurûfiliğin Doğuşu ve Fazlullah Hurufî, İstanbul 2013. 5. Bashir Shahzad, Fazlallah Astarabadi and the Hurufis, Oxford 2005. 6. Bayat Fuzuli, “Hurufilik Merkezleri ve Anadolu’da Hurufilik”, Uluslar Arası Türk Dünyası İnanç Merkezleri Kongresi Bildiriler Kitabı, Ankara 2004. 7. Browne Edward G., “Further Notes on the Literature of the Hurufis and their Connection with the Bektashi Order of Dervishes”, Journal of Royal Asiatic Society, London 1907. 8. Gölpınarlı Abdulbaki, Hurufilik Metinleri Kataloğu, Ankara 1973. 9. Gündüz Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi yay., Konya 1998. 10. Murat Bardakçı, “Fatih’in Yaktığı Matrix Tarikatı”, Sabah, 14/01/2007 (http://arsiv.sabah.com.tr/2007/01/14/gnd101.html) 1. 2. 232