Νεκροταφεία Πύδνας: ανασκαφή στο αγροτεμάχιο αριθ. 691 Μακρυγιάλου

­ˆ¥­¦ƒ˜›¥ˆ¥†›¨›Œ¥­œ’›’ †š¨›Œ¥­ ’¦›Œ¨¥¨˜†˜›¥ˆ’£˜ˆ›Œ¨š›¥ ˜ŒŒ’†¥£›œšŒ ¨¥ ’¦®’›¥†¥ƒ›œ¥˜¦ƒ¥ Œ¨š ’œ˜„¥£›’ œ’›Œ¨š ¦’œš  ˜ŒŒ’†¥£›œš επιστημονική επιτροπή του Αρχαιολογικού Έργου στη μακεδονία και στη Θράκη κατά το 2010 δημήτριος παντερμαλής Ομ. Καθηγητής Αρχαιολογίας ΑΠΘ πολυξένη Αδάμ-Βελένη Προϊσταμένη ΑΜΘ μιχάλης Τιβέριος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ λίλλιαν Αχειλαρά Προϊσταμένη ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ ςτέλιος Ανδρέου Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ μαρία λιλιμπάκη-Ακαμάτη Προϊσταμένη ΙΖʹ ΕΠΚΑ γενική επιμέλεια έκδοσης πολυξένη Αδάμ - Βελένη κατερίνα Τζαναβάρη διορθώσεις κειμένων πολυξένη Αδάμ - Βελένη κατερίνα Τζαναβάρη ΙSSN 1106-5311 © ΥποΥργεΙο πΑΙδεΙΑς, ΘρηςκεΥμΑΤωΝ, πολΙΤΙςμοΥ κΑΙ ΑΘληΤΙςμοΥ, ΑρIςΤοΤελεΙο πΑΝεπΙςΤημΙο ΘεςςΑλοΝΙκης, 2014 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. παραγωγή w w w. z i t i . g r Περιεχόμενα Δημητρης Δαμαςκος, Δημητρης Πλαντζος Πανεπιστημιακή ανασκαφή Άργους Ορεστικού 1 Argos Orestikon University Excavation Dimitris Damaskos, Dimitris Plantzos αγγελικη ςτρατη Νέα ευρήματα στην ιερά μονή Παναγίας Μαυριώτισσας στην Καστοριά 9 New Finds in the Monastery of Panagia Mavriotissas in Kastoria aggeliki strati γεωργια καραμητρου-μεντεςιΔη Aπό το ανασκαφικό έργο της Λʹ ΕΠΚΑ κατά το 2010 17 th The Work of the 30 Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities during 2010 georgia karamitrou-mentessiDi γεωργια καραμητρου-μεντεςιΔη, Χαρικλεια λοκανα, κατερινα αναγνωςτοΠουλου Δύο θέσεις της αρχαιότερης και μέσης νεολιθικής στην Ποντοκώμη και Μαυροπηγή Εορδαίας 39 Two Sites of the Early and Middle Neolithic Eras in Pontokomi and Mavropigi of Eordaia georgia karamitrou-mentessiDi, katerina anagnostoPoulou, Charikleia lokana Χριςτινα ζιωτα Η ανασκαφή στον Κλείτο Κοζάνης το 2010 53 Excavations in Kleitos Kozanis in 2010 Christina ziota αννα ςτρουλια Εργαλεία με κόψη από την Κρεμαστή Κοιλάδα, νομού Κοζάνης: βιογραφικές παρατηρήσεις 63 Ground Stone Edge Tools from Kremasti-Kilada, Kozani: Biographical Notes anna stroulia μαριζα τςιαΠαλη Ανασκαφή πρωτοβυζαντινής έπαυλης στο Βελβεντό Κοζάνης 73 Excavation of an early Byzantine Villa in Velvento of Kozani mariza tsiaPali ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ vii νικη ςαριΔακη, κωςτας κωτςακης, ντουςκα ουρεμ - κωτςου, αναςταςια Χρυςοςτομου Άψαλος – Γραμμή. Τα πρώτα αποτελέσματα της ανάλυσης της κεραμικής της μέσης νεολιθικής περιόδου 81 Apsalos - Grammi. The first Results of the Analysis of the Pottery of the Middle Neolithic Period niki sariDaki, kostas kotsakis, Douska ourem-kotsou, anastassia Chrysostomou αναςταςια Χρυςοςτομου Αρχαιολογικός χώρος Έδεσσας: οι χώροι 11ος-30ος αριστερά της νότιας πύλης βόρεια και νότια της Αʹ αριστερής παρόδου 87 Archeological Site of Edessa: Areas 11th-30th, left of the South Gate (north and south of the left side Street Aʹ) anastassia Chrysostomou Χρυςουλα ΠαλιαΔελη, αθαναςια κυριακου, αλεξανΔρος τουρτας, Παραςκευη ΠαΠαγεωργιου, ςεβαςτη τριανταφυλλου Βεργίνα 2010: ανασκαφικές και εργαστηριακές έρευνες 97 Vergina 2010: Excavation and Laboratory Rechearch Chrysoula PaliaDeli, athanassia kyriakou, alexanDros tourtas, Paraskevi PaPageorgiou, sevasti triantafyllou Χρυςουλα ΠαλιαΔελη, θεοΔωρος γ. αντικας, λωρα κ. αντικας, αθαναςια κυριακου, αλεξανΔρος τουρτας Βάση δεδομένων και πρόδρομες παρατηρήσεις στο σκελετικό υλικό από τον θάλαμο του τάφου ΙΙ στη Μεγάλη Τούμπα των Αιγών 105 Data Base and Preliminary Observations on the skeletal Remains found in the main Chamber of Tomb II at the Great Tumulus of Aegae Chrysoula PaliaDeli, theoDoros g. antikas, lora k. antikas, athanassia kyriakoy, alexanDros tourtas Παναγιωτης φακλαρης, βαςιλικη ςταματοΠουλου Βεργίνα. Η αποκάλυψη της οχύρωσης στον αγρό Μπέλα 113 Vergina. The Uncovering of the Fortification walls in the Field Bela Panagiotis faklaris, vasiliki stamatoPoulou ιωαννης a. Πικουλας Διασχίζοντας τον Όλυμπο: οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία. H έρευνα του 2010 121 Crossing Olympus: Passages and Defence in Perrhaibia (2010) yannis a. Pikoulas ματθαιος μΠεςιος, αθηνα αθαναςιαΔου Νεκροταφεία Πύδνας: ανασκαφή στο αγροτεμάχιο αριθ. 691 Μακρυγιάλου 127 Cemeteries in Pydna: The Excavation in Plot 691 in Makriyialos mathaios Bessios, athena athanassiaDou viii ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 24, 2010 ματθαιος μΠεςιος, κωνςταντινος νουλας «Χώρα Πύδνας». Ανασκαφή στον Κούκκο Πιερίας 135 “Pydna’s Territory”. Excavation in Koukos of Pieria mathaios Bessios, konstantinos noulas ςοφια κουλιΔου «Μυκηναϊκή» παρουσία στη νότια Πιερία. Η περίπτωση της Πηγής Αρτέμιδος 143 ‘Mycenaean’ Presence in south Pieria. The Case of Artemis Fountain sofia kouliDou θωμη ςαββοΠουλου, γιαννης γιαννακης Τούμπα Παιονίας Κιλκίς. Το χρονικό της πρότασης προστασίας - ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου 153 The Mound of Paionia in Kilkis. The Chronicle of the Protection and Enhacement Proposal of the archaeological Site thomi savoPoulou, yiannis yannakis Δομνα ιςαακιΔου, αικατερινη ΠαΠαευθυμιου-ΠαΠανθιμου, ευη ΠαΠαΔοΠουλου Στρωματογραφικές έρευνες στον νότιο τομέα της τούμπας του Αρχοντικού 159 Stratigraphic Research on the southern Slope of Archontico Mound Domna isaakiDou, katerina PaPaefthimiou-PaPanthimou, evi PaPaDoPoulou αναςταςια Χρυςοςτομου, Παυλος Χρυςοςτομου Αρχοντικό Πέλλας 2010: η σωστική ανασκαφή του δυτικού νεκροταφείου 169 Archontiko Pellas 2010: Rescue Excavation in the west Cemetery anastassia Chrysostomou, Pavlos Chrysostomou μαρια λιλιμΠακη-ακαματη Από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας 179 From the east Cemetery of Pella maria lilimBaki-akamati ςτεφανος γιματζιΔης, γιαννης καρλιαμΠας, ςταυρος κωτςος Δρακόντιο 2010: αρχαιολογική έρευνα σε μια τούμπα της λεκάνης του Λαγκαδά 189 Drakontion 2010: Archaeological Research in a Mound in the Lagadas Basin stefanos gimatziDis, yiannis karliamPas, stavros kotsos αικατερινη κουςουλα, ελενη κωνςταντινιΔου Ανασκαφή μεσοβυζαντινού νεκροταφείου στον ανώνυμο ναό στο Στάνοβο Καβαλαρίου νομού Θεσσαλονίκης 197 Excavation of Middle Byzantine Cemetery in an anonymous Church in Stanovo Kavalari in Thessaloniki Prefecture aikaterini kousoula, eleni konstantiniDou ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ix μαρια ΠαΠΠα, κατερινα τζαναβαρη Λητή Ι: η συνέχεια της ανασκαφής στον νεολιθικό οικισμό, 2006-2010 207 Liti I: The Continuation of the Excavation at the Neolithic Settlement, 2006-2010 maria PaPPa, katerina tzanavari λιλλιαν αΧειλαρα ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης 2010. Το αρχαιολογικό έργο της ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ 217 Thessaloniki METRO 2010: The Work of the 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities lillian aCheilara μελινα ΠαϊςιΔου, ςτελλα βαςιλειαΔου, κρινω κωνςταντινιΔου ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης 2010. Το έργο της 9ης ΕΒΑ 223 Thessaloniki METRO 2010: The Work of the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities melina PaïsiDou, stella vasileiaDou, krino konstantiniDou μελινα ΠαϊςιΔου ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης 2010: η παλαιοχριστιανική βασιλική στον σταθμό Σιντριβανίου 235 Thessaloniki METRO 2010: The early Christian Basilica in Sintrivani Square melina PaïsiDou κωνςταντινος θ. ραΠτης, Χαριςιος κουτςογιαννης Πρωτοβυζαντινή αστική έπαυλη με τρικλίνιο στην Άνω Πόλη Θεσσαλονίκης (σωστική ανασκαφή στην οδό Αριστίππου 4) Early byzantine Villa Urbana with Triclinium in Τhessaloniki (4 Aristippou str. rescue excavation) konstantinos t. raPtis, harissios koutsoyiannis ςοφια ακριβοΠουλου Η ανασκαφή στην οδό Βασιλέως Ηρακλείου 45 στη Θεσσαλονίκη 247 255 The Excavation in 45, Vassileos Irakeliou Street in Thessaloniki sofia akrivoPoulou αναςταςιος Χ. αντωναρας Βασιλέως Ηρακλείου 45, Θεσσαλονίκη: το παλαιοχριστιανικό εργαστήριο υαλουργίας 45, Vassileos Irakleiou street, Τhessaloniki: The Early Christian Glass Workshop anastassios Ch. antonaras αλεξανΔρος ΧατζηιωαννιΔης, Χρηςτος Π. τςαμιςης, Δημητρης ΔεληΔημητριου Θεσσαλονίκη: σωστική ανασκαφή οικοπέδου στη συμβολή της πλατείας Δημοκρατίας με την οδό Μοσκώφ Thessaloniki: Rescue Excavation at Demοkratia Square and Moskof Street alexanDros ChatziioaniDis, Christos tsamisis, Dimitris DeliDimitriou x ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 263 273 | 24, 2010 ςβετλανα βιβντενκο, ΧαραλαμΠος τςαγγαλιΔης, Παναγιωτης μανουΔης Αξιολόγηση κονιαμάτων επέμβασης για σωστικές εργασίες συντήρησης σε αρχαιολογικούς χώρους 287 Evaluation of Intervention Mortars in Rescue Conservation Works in Archaeological Sites svetlana vivtenko, CharalamBos tsaggaliDis, Panayiotis manouDis ΠαςΧαλης ανΔρουΔης Νεότερες έρευνες σε άγνωστα οθωμανικά μνημεία της Θεσσαλονίκης 297 Recent Research in unknown Ottoman Monuments of Thessaloniki PasChalis anDrouDis Πολυξενη αΔαμ-βελενη, Δημητρα καλλιγα, εςθηρ ςολομων Το νέο Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς Θεσσαλονίκης: διαδρομές στο παρελθόν της πόλης 307 The new Museum of the Ancient Agora of Thessaloniki: Routes in the city’s past Polyxeni aDam-veleni, Dimitra kalliga, estηer solomon Πολυξενη αΔαμ-βελενη, κωνςταντινος ςτεφανιΔης «Η Μακεδονία από τις ψηφίδες στα pixels»: μία έκθεση του μέλλοντος στο παρόν 321 “Macedonia from fragments to pixels”, an Exhibition of the Future in the Present Polyxeni aDam-veleni, konstantinos stefaniDis ευαγγελια ςτεφανη, αγγελικη κουκουβου, ελευθερια ακριβοΠουλου «Η Μακεδονία από τις ψηφίδες στα pixels» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Μια έκθεση χωρίς εκθέματα 331 “Macedonia from Fragments to Pixels”, in the Archaeological Museum of Thessaloniki An Exhibition without Exhibits evaggelia stefani, aggeliki koukouvou, eleftheria akrivoPoulou mαγΔα ΠαρΧαριΔου-αναγνωςτου Νεότερα στοιχεία από τις καταγραφές της 9ης ΕΒΑ στον νομό Θεσσαλονίκης κατά τα έτη 2009-2010 337 New data from the registrations of the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities in the prefecture of Thessaloniki during the years 2009-2010 maria ParhariDou-anagnostou ευΠραξια Δουλγκερη Θέματα αρχαιοκαπηλίας της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, κατά τα έτη 2006-2009 349 Issues of illegal Antiquities Trafficking of the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities of Thessaloniki (2006-2009) efPraxia Doulgeri ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ xi ςτελιος ανΔρεου, καλλιοΠη ευκλειΔου, ςεβη τριανταφυλλου Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στην Τούμπα Θεσσαλονίκης 359 The University Excavation at Toumba in Thessaloniki stelios anDreou, kallioPi efkliDou, sevi triantafyllou αναςταςια βαςιλειαΔου, Δαφνη νικολαϊΔου, ςτελιος ανΔρεου, κωςτας κωτςακης Στρατηγικές διαχείρισης και κατανάλωσης των ζώων στην Τούμπα Θεσσαλονίκης κατά τη μέση και ύστερη εποχή του χαλκού A zooarchaeological Study from Τoumba Thessaloniki: Consumption and Management Strategies during the Middle and Late Bronze Age anastasia vasileiaDou, DaPhne nikolaiDou, stelios anDreou, kostas kotsakis μαρια τςιμΠιΔου-αυλωνιτη Πυλαία 2001-2010. Ανασκαφικές ψηφίδες από μια «άγνωστη» περιοχή 365 375 Municipality of Pylea 2001-2010. Excavational Fragments from an “unknown” Area maria tsimBiDou-avloniti μιΧαλης τιβεριος, ελενη μανακιΔου, ΔεςΠοινα τςιαφακη Ανασκαφικές έρευνες στο Καραμπουρνάκι κατά το 2010: συνοψίζοντας τα πρόσφατα αρχαιολογικά δεδομένα 385 Excavations at Karabournaki in 2010: summarizing the recent archaeological Data miChalis tiverios, eleni manakiDou, DesPina tsiafaki κωνςταντινος ςιςμανιΔης, αναςταςιος κακαμανουΔης Καλίνδοια 2010. Η συνέχεια της έρευνας του Συγκροτήματος του Σεβαστείου και νέα ευρήματα πλαστικής 389 Kalindoia 2010: Ongoing Research at the Sebasteion Complex and new sculptural Finds konstantinos sismaniDis, anastassios kakamanouDis Δημητριος καρολιΔης, κωςτας ςιςμανιΔης, ςβετλανα βιβτενκο, ιωαννης καραΠαναγιωτης Χάλκινη προτομή από τα Καλίνδοια. Προκαταρκτική διερεύνηση της μεθόδου κατασκευής και μεθοδολογία συντήρησης 399 Bronze Bust from Kalindoia. Preliminary Investigation of the Construction Method Conservation Methodology Dimitios karoliDis, kostas sismaniDis, svetlana vivtenko, ioannis karaPanayiotis μΠετινα τςιγαριΔα, ολυμΠια ναςιωκα, κωνςταντινος νατςικοΠουλος Νέα στοιχεία για τα εργαστήρια κεραμικής της αρχαίας Ακάνθου 405 New Evidence for the Pottery Workshops of ancient Acanthus Bettina tsigariDa, olymPia nasioka, konstantinos natsikoPoulos αικατερινη τςανανα, Δημητριος μΠιτζικοΠουλος, Παρις ευγενικος Σωστικές ανασκαφικές έρευνες στη Χαλκιδική το 2010 411 Rescue Excavations at Chalkidiki during 2010 katherine tsanana, Dimitrios mPitzikoPoulos, Paris evgenikos xii ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 24, 2010 μιλτιαΔης μυτελετςης, αναςταςιος ςυρος Σπήλαιο «Καταρράκτες» Σιδηροκάστρου. Ανασκαφή 2008-2010 421 “Katarraktes” Cave at Sidirokastro. Excavation Seasons 2008 and 2010 miltiaDis miteletsis, anastassios siros ςταυρουλα ΔαΔακη, αναςταςιος ουλκερογλου, ιωαννης τςατςος Οθωμανικό λουτρό στο κέντρο των Σερρών. Προκαταρκτική ανακοίνωση 429 Bath of the Ottoman Period in the Center of Serres: Preliminary report stayroula DaDaki, anastassios oulkeroglou, ioannis tsatsos κωνςταντινος ΠαΠαθεοΔωρου, κατερινα Περιςτερη Αναγνωριστική γεωφυσική έρευνα με γεωραντάρ στην περιοχή λόφου Καστά Αμφίπολης το 2010 443 Geophysical Reconnaissance Survey with Ground Penetrating Radar (GPR) in the Area of Kastas Hill, Amfipolis (2010) konstantinos PaPatheoDorou, katerina Peristeri κατερινα Περιςτερη Σωστική ανασκαφική έρευνα στην περιοχή τύμβου Καστά Αμφίπολης (2009-2010) Rescue Excavation in the archaic Nekropolis in the Area of Kastas in Amphipolis (2009-2010) 449 Les fouilles récentes en 2009-2010 dans la nécropole archaïque de Kastas Amphipolis katerina Peristeri PasCal DarCque, ΧαϊΔω κουκουλη-Χρυςανθακη, Δημητρα μαλαμιΔου, ζωη τςιρτςωνη, ςουλτανα-μαρια βαλαμωτη Προϊστορικός οικισμός Φιλίππων - Ντικιλί Τας: η ανασκαφή του 2010 453 Prehistoric Settlement in Filippi-Dikili Tas: The Excavation of 2010 PasCal DarCque, ChaiDo koukouli-Chryssanthaki, Dimitra malamiDou, zoi tsirtsoni, soultana-maria valamoti †γεωργιος γ. γουναρης Πανεπιστημιακή ανασκαφή Φιλίππων 2008-2010 463 University Excavation in Philippi 2008-2010 †george gounaris γεωργος βελενης, Δημητριος αςημακοΠουλος Ο διπλός στυλοβάτης στη Βασιλική Αʹ των Φιλίππων. Μια κατ’ οικονομία πρακτική των παλαιοχριστιανικών χρόνων 471 The Double Stylobate in the Basilica A of Philippi. An Effective Practice of the Early Christian Period georgios velenis, Demetrios asimakoPoulos ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ xiii ςταυρος ζαΧαριαΔης Η κεραμική ενός αποθέτη της πανεπιστημιακής ανασκαφής Φιλίππων 481 The pottery of a Pit of the University Excavation at Philippi stavros zaChariaDis Dominique mulliez Ένας αιώνας ανασκαφών της Γαλλικής Σχολής Αθηνών στη Θάσο 493 A Century of Excavations of the French School of Athens in Thassos Dominique mulliez Julien fournier, PatriCe hamon, nataCha triPPé Εκατό χρόνια επιγραφικών ερευνών στη Θάσο (1911 - 2011) 501 One hundred Years of epigraphic Research in Thassos (1911-2011) Julien fournier, PatriCe hamon, nataCha triPPé arthur muller Oρυκτά, μάρμαρο και κρασί: oι πηγές της ευημερίας της Θάσου 507 Minerals, Marble and Wine: The Sources of the Prosperity of Thassos arthur muller olivier PiCarD Η δημοσίευση των νομισμάτων από τις ανασκαφές της ΓΑΣ στη Θάσο, μια προσέγγιση (μεταξύ) αρχαιολογίας και οικονομικής πολιτικής 515 The Publication of Coins from the Excavations of the French School at Athens in Thassos, an Approach (between) Archeology and Economic Policy olivier PiCarD Jean-yves marC Η έρευνα στο μνημειακό κέντρο της Θάσου: Οι νότιες παρυφές της αγοράς 521 Research in the monumental Center of Thassos: The southern Outskirts of the Agora Jean yves-marC Jean-JaCques maffre Offrandes et dédicants dans les sanctuaires thasiens Αναθήματα και αναθέτες στα θασιακά ιερά Votives and Dedicators in Thassian Sanctuaries Jean-Jaques maffre κωνςταντινος βλαςταρης, tony kozelJ, manuela WurCh-kozelJ Des pieds et des croix à Tsigri (Thasos) une aire sacrée ? Πόδια και σταυροί στη θέση Τσιγκρή (Θάσος): ένας ιερός χώρος; Feet and Crosses in Tsigri (Thassos): A sacred area? konstatinos vlastaris, tony kozelJ, manuela WurCh-kozelJ xiv ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 527 539 | 24, 2010 franCine BlonDé, ςταυρουλα ΔαΔακη, tony kozelJ, ζηςης μΠονιας, arthur muller, Dominique mulliez, Πλατων ΠετριΔης, γεωργιος ςανιΔας Η πρωτοβυζαντινή οικία DOmus 5 στη Θάσο 549 The early Byzantine House DOMUS 5 in Thassos franCine BlonDe, stavroula DaDaki, tony koJeli, zisis Bonias, arthur muller, Dominique mulliez, Platon PetriDis, george saniDas Δημητρα μαλαμιΔου, ζηςης μΠονιας Η νέα μόνιμη έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θάσου 557 The New Permanent Exhibition of the Archaeological Museum of Thasos Dimitra malamiDou, ζisis Bonias Petya ilieva, ΔεςΠοινα τςιαφακη, νεςτωρ τςιρλιγκανης, αναςταςιος ςακαλης, νικολαος καζακης G 2-3 Ware από τον βορειοελλαδικό χώρο: η αρχαιομετρική έρευνα 2008 - 2011 565 G 2-3 Ware from the North Aegean Basin: The Archaeometric Research 2008-2011 Petya ilieva, DesPoina tsiafaki, nestor tsirliganis, anastasios sakalis, nikolaos kazakis αννα Παντη Η ανασκαφή του σπηλαίου Μαρώνειας κατά τα έτη 2008-2010 575 The Excavation of the Maroneia Cave during 2008-2010 anna Panti γρηγορης ν. τςοκας, Παναγιωτης τςουρλος, αλεξανΔρος ςταμΠολιΔης, γεωργιος βαργεμεζης, ματθαιος κουτςουμανης, μιΧαηλ βαβελιΔης Γεωφυσική έρευνα σε δύο ταφικούς τύμβους στον νομό Έβρου 583 Geophysical Survey in two burial Mounds in Evros grigoris tsokas, Panayiotis tsourlos, alexanDros stamPoliDis, george vargemezis, mathaios koutsoumanis, miChael vaveliDis ΔεςΠοινα μακροΠουλου Το έργο της 15ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θράκης κατά τα έτη 2008 έως 2010 591 th The work of the 15 Ephorate of Byzantine Antiquities in Thrace during 2008 - 2010 DesPina makroPoulou ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ xv Τύμπανο Πετρωτά ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ Διδυμότειχο F.Y.R.O.M. Σιδηρόκαστρο Πηγάδια Σέρρες Άψαλος Έδεσσα Μίεζα Τούμπα Παιονίας Αρχοντικό Πέλλα Καστοριά Αιανή Αιγαί Πύδνα Κούκκος Μαρώνεια Μάκρη Αμφίπολη Λητή Δρακόντιο Καβαλάρι Θεσσαλονίκη Καραμπουρνάκι Μαυροπηγή Άργος Ποντοκώμη Κλείτος Ορεστικό Κοζάνη Κοιλάδα Γρεβενά Φίλιπποι Ντικιλί Τας Θάσος ΤΟΥΡΚΙΑ Καλίνδοια Σαμοθράκη Ν. Ηράκλεια Ιερισσός Βελβεντό Πηγή Αρτέμιδος Περραιβία Χάρτης των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης που αναφέρονται στο ΑΕΜΘ 24, 2010. Νεκροταφεία Πύδνας: ανασκαφή στο αγροτεμάχιο αριθ. 691 Μακρυγιάλου Ματθαίος Μπέσιος, Αθηνά Αθανασιάδου Τ o αγροτεμάχιο αριθ. 691 στον Μακρύγιαλο Πιερίας βρίσκεται περίπου 800 μ. ΒΔ του οχυρωμένου οικισμού της Πύδνας. Η έρευνα ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 2009 με τη διάνοιξη δοκιμαστικών τομών ύστερα από σχετική αίτηση του ιδιοκτήτη για την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών μονάδων. Ακολούθησε σωστική ανασκαφή που διήρκησε από τον Ιανουάριο ως τον Μάιο του 2010 και η οποία έφερε στο φως σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα. Εντοπίστηκαν τα ορύγματα δύο αρχαίων δρόμων, τάφοι της εποχής του σιδήρου, των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων, καθώς και κατάλοιπα κατοίκησης (Σχ. 1). Από την εποχή του σιδήρου ως και τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. παρατηρείται διαδοχική χρήση της θέσης αυτής ως οικισμού, αλλά και ως νεκροταφείου. Οι τάφοι αναπτύσσονται αριστερά και δεξιά των δύο αρχαίων δρόμων, οι οποίοι ονομάστηκαν Α και Β. Ο δρόμος Α είναι ο αρχαιότερος. Η πορεία του αποτυπώνεται στις παρειές των δοκιμαστικών τομών και φαίνεται ότι διέσχιζε το νοτιοδυτικό τμήμα του αγροτεμαχίου. Είχε κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα Α-ΝΑ και αποτελούσε τμήμα μιας οδικής αρτηρίας που ξεκινούσε από την Πύδνα, διερχόταν από τον οχυρωμένο οικισμό του προφήτη Ηλία Σφενδάμης και διαμέσου πάντα της βόρειας Πιερίας κατέληγε στην Ημαθία, στη σημερινή περιοχή Παλατιτσίων, Βεργίνας. Η χρήση του ξεκινούσε ήδη από την εποχή του χαλκού, όπως μας δείχνουν οι τάφοι που εντοπίστηκαν κατά την ανασκαφή του νεολιθικού οικισμού στη θέση «Αγίασμα» τη δεκαετία του 1990 και οι οποίοι χρονολογούνται στην πρώιμη και ύστερη εποχή του χαλκού αλλά και στους κλασικούς και ρωμαϊκούς χρόνους1. Εξάλλου, όπως φαίνεται και από το τμήμα που ερευνήθηκε 1. Μ. Μπέσιος, ΑΕΜΘ 10, 1996, 234-235. S. Triantaphyllou, A Bioarchaeological Approach to Prehistoric Cemetery Populations from Central and Western Greek Macedonia, BARIntSer 976, 2001, 20, πίν. 3.1. στο αγροτεμάχιο 691 (Σχ. 2), το μεγάλο πλάτος και βάθος του ορύγματος2 και οι αλλεπάλληλες μετατοπίσεις της χάραξής του δεν αφήνουν αμφιβολία για τη μακρόχρονη χρήση του δρόμου. Ο αρχαίος δρόμος Β βρίσκεται αμέσως βόρεια του δρόμου Α και φαίνεται ότι είναι μεταγενέστερος. Είναι αβαθής, σαφώς μικρότερος σε πλάτος και ακολουθεί περίπου την ίδια πορεία από τα Δ προς τα Α-ΝΑ. Στο δυτικό άκρο του αγροτεμαχίου οι δύο δρόμοι ταυτίζονται. Από τους συνολικά 20 τάφους που ερευνήθηκαν δύο χρονολογούνται στην εποχή του σιδήρου (τάφοι 17, 20), δεκατρείς στον 4ο αι. π.Χ. (τάφοι 1-7, 9, 11, 1416, 18), τέσσερις στον 3ο αι. π.Χ. (8, 10, 12, 13) και ένας στον 2ο αι. π.Χ. (19). Οι τάφοι της εποχής του σιδήρου βρίσκονται αμέσως βόρεια του αρχαίου δρόμου Β. Και στις δύο περιπτώσεις ο ενταφιασμός έγινε σε απλό ορθογώνιο λάκκο με περιμετρικό αναβαθμό όπου πατούσε λίθινη κάλυψη, ενώ οι νεκροί είχαν τοποθετηθεί με το κρανίο στα ανατολικά. Στον τάφο 17 ο πυθμένας ήταν στρωμένος με χαλίκι. Ο νεκρός είχε κτεριστεί με ένα σιδερένιο μαχαίρι. Ο τάφος 20 (Εικ. 1) ήταν γυναικείος, όπως υποδεικνύουν τα απλά κοσμήματα που συνόδευαν τη νεκρή: ένας χάλκινος σφηκωτήρας, ένα χάλκινο δαχτυλίδι και δύο σιδερένιες περόνες. Δίπλα στο κρανίο είχε τοποθετηθεί ένα μόνωτο χειροποίητο αγγείο. Οι συγκεκριμένοι τάφοι, ωστόσο, δεν πρέπει να θεωρηθούν ως μεμονωμένα παραδείγματα αυτής της εποχής. Σε αρκετή απόσταση ΒΔ εντοπίστηκε ένας ακόμη τάφος, ο οποίος ήταν σε μεγάλο βαθμό διαταραγμένος. Η χρονολόγησή του στην εποχή του σιδήρου βασίζεται σε μια χάλκινη οκτώσχημη πόρπη που βρέθηκε μαζί με ελάχιστα σκελετικά κατάλοιπα. Η 2. Ο δρόμος Α είχε τα εξής βάθη: Τομή Θ: 2,85 μ., Τομή Ι: 3,40 μ., Τομή ΙΑ: 4,10 μ. ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΠΥΔΝΑΣ: ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟ ΑΓΡΟΤΕΜΑΧΙΟ 691 ΜΑΚΡΥΓΙΑΛΟΥ 127 Σχ. 1. Κάτοψη της ανασκαφής στο αγροτεμάχιο 691. Σχ. 2. Το όρυγμα των δρόμων Α και Β στην τομή Θ. έντονη διάβρωση στην κορυφή του λόφου είχε ως αποτέλεσμα να χαθούν οι περισσότεροι τάφοι της ίδιας περιόδου3. Οι τάφοι του 4ου και 3ου αι. π.Χ. αναπτύσσονται σε δύο παρακείμενες συστάδες στο νοτιοδυτικό άκρο του αγροτεμαχίου, στα νότια του αρχαίου δρόμου Α. Η πλειονότητα των τάφων του 4ου αι. π.Χ. ανήκει στον τύπο του λακκοειδούς με ξύλινη κλίνη. Σε δύο περιπτώσεις απαντά καύση του νεκρού: στον τάφο 7, όπου τα καμένα οστά τοποθετήθηκαν σε χάλκινο τεφροδόχο αγγείο, και στον παιδικό τάφο 16, όπου η καύση του νεκρού έγινε απευθείας μέσα στον λάκκο. Οι λακκοειδείς τάφοι ανήκουν σε εύπορη οικογένεια της Πύδνας. Μερικοί είναι ιδιαίτερα μνημειακοί σε διαστάσεις, ενώ οι περισσότεροι είχαν τα τοιχώματά τους επιχρισμένα με κονίαμα. Το κονίαμα άλλοτε ήταν λευκό και άλλοτε δημιουργούσε δύο διακοσμητικές ζώνες ερυθρού και κίτρινου χρώματος. Σε τρεις τουλάχιστον ταφές υπάρχουν στοιχεία επαναχρησιμοποίησης του θαλάμου, ενώ δεν λείπουν και οι περιπτώσεις σύλησης. Οι ταφές ήταν ανδρικές, γυναικείες και παιδικές. Μερικές ήταν πλούσια κτερισμένες. Σε αρκετές περι- Εικ. 1. Τάφος 20. 128 3. Παρατηρήθηκαν παραμερισμένες σχιστόπλακες στα όρια του αγροτεμαχίου που ήρθαν στο φως με την άροση και αποτελούσαν μέρος της κάλυψης ανάλογων τάφων. ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 24, 2010 πτώσεις οι κλίνες στις οποίες είχαν τοποθετηθεί οι νεκροί ήταν διακοσμημένες με ελεφαντόδοντο, γυάλινους οφθαλμούς και χάλκινες εφηλίδες. Τη διακόσμηση της κλίνης συμπλήρωναν πήλινα επίχρυσα δισκάρια και όρμοι. Τα χάλκινα επίχρυσα στεφάνια που τοποθετούνταν γύρω από τον νεκρό συνέβαλαν στην προσπάθεια εντυπωσιασμού κατά τη διάρκεια της ταφικής τελετουργίας. Οι τάφοι 9 και 14 είναι οι πρωιμότεροι της συστάδας του 4ου αι. π.Χ. Παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, καθώς και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν ενδείξεις επανάχρησης του θαλάμου. Τα σκάμματα είναι ιδιαίτερα μνημειακά σε διαστάσεις και τα ανασκαφικά δεδομένα μαρτυρούν ότι οι ξύλινες κλίνες είχαν τοποθετηθεί μέσα σε μεγάλες ξύλινες σαρκοφάγους4. Στη βόρεια πλευρά τους εντοπίζονται δύο αβαθή ορύγματα με χαρακτηριστική συγκέντρωση λατύπης. Τα ορύγματα αυτά σχετίζονται με την ύπαρξη υπέργειων ταφικών μνημείων, ιδρυμένων δίπλα στον αρχαίο δρόμο, στη βόρεια πλευρά του τύμβου που κάλυπτε τη συστάδα του 4ου αι. π.Χ. Ο τάφος 14 είναι ο πρωιμότερος και μπορεί να χρονολογηθεί στο αʹ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. Κάποιες μεταγενέστερες παρεμβάσεις που εντοπίζονται σε διάφορες πλευρές του σκάμματος, σε συνδυασμό με τα διάσπαρτα οστά που βρέθηκαν στην επίχωση και πιθανόν προέρχονται από προγενέστερη ταφή, μαρτυρούν δεύτερη χρήση του θαλάμου. Στη νοτιοανατολική γωνία ήταν εμφανής ένας λάκκος τυμβωρυχίας, αν και ο σκελετός ήταν αδιατάρακτος και οι όποιες μετατοπίσεις των οστών οφείλονται στην πτώση από την κλίνη. Το πιθανότερο είναι οι τυμβωρύχοι να έψαξαν μόνο στην περιοχή του κρανίου και του θώρακα για να αφαιρέσουν τα κοσμήματα. Το γεγονός ότι ο σκελετός ήταν αδιατάρακτος ενισχύει την άποψη ότι η σύληση του τάφου έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα από τον ενταφιασμό, πριν την πλήρη αποσύνθεση του σώματος της νεκρής. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο στον συγκεκριμένο τάφο όσο και στον τάφο 9, ο οποίος επίσης ήταν συλημένος, η τυμβωρυχία έγινε από την πλευρά του κρανίου. Η ταφή ήταν γυναικεία. Τα κτερίσματα που διέφυγαν της σύλησης ήταν ένα μεγάλο χάλκινο κάτοπτρο, μια πήλινη κοτύλη και ένας πήλινος λύχνος. Δεν αποκλείεται να προέρχονται από την προγενέστερη ταφή5. 4. Το μέγεθος των σαρκοφάγων μπορεί να προσδιοριστεί με βάση το μπάζωμα που υπήρχε περιμετρικά σε κάθε θάλαμο. Στον τάφο 9 η σαρκοφάγος είχε διαστάσεις 2,65 × 1,50 μ. και στον τάφο 14 είχε διαστάσεις 2,60 × 1,30 μ. 5. Ο λύχνος βρέθηκε κάτω από το οστό της λεκάνης. Εικ. 2. Χάλκινο κάτοπτρο από τον τάφο 6. Ο τάφος 9 στην αρχική του φάση είχε περιμετρικό αναβαθμό, το πλάτος του οποίου στη βόρεια πλευρά έφτανε τα 1,70 μ., ενώ στις υπόλοιπες ήταν 0,30 μ. Όπως φαίνεται από τις παρεμβάσεις στο δυτικό τμήμα του βόρειου και νότιου αναβαθμού, για τον ενταφιασμό του μεταγενέστερου νεκρού αποκαλύφθηκε μόνο το δυτικό τμήμα της κάλυψης. Ο τάφος ήταν συλημένος και στο επίπεδο του πυθμένα δεν βρέθηκαν σκελετικά κατάλοιπα, εκτός από ελάχιστα κρανιακά οστά στη δυτική στενή πλευρά. Τα ευρήματα που διέφυγαν της σύλησης ήταν δύο σιδερένιες στλεγγίδες, αστράγαλοι, αλλά και μια ερυθρόμορφη υδρία, η οποία βρέθηκε συνθλιμμένη στη βορειοανατολική γωνία, μέσα στον λάκκο που είχε ανοιχθεί για την προσαρμογή της κλίνης. Πρόκειται για πολύ καλής ποιότητας έργο του αττικού Κεραμεικού. Το κέντρο της κύριας όψης καταλαμβάνει γυναικεία μορφή, η οποία σκύβει μπροστά σε ένα περιρραντήριο και λούζει τα μαλλιά της. Το περιρραντήριο αποδίδεται με λευκό επίθετο χρώμα. Δεξιά ως προς τον θεατή δύο θεραπαινίδες κρατούν τα απαραίτητα για το λουτρό αντικείμενα. Αριστερά ένας Σάτυρος είναι έτοιμος να επιτεθεί στη κεντρική μορφή, αλλά μια ακόμη θεραπαινίδα παρεμβάλλεται για να τον εμποδίσει. Τις άλλες όψεις του σώματος καλύπτει περίτεχνη σύνθεση ανθεμίων. Ο τάφος αυτός μπορεί να χρονολογηθεί τουλάχιστον στο βʹ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. Λίγο μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. τοποθετείται ο τάφος 6. Ήταν αρκετά μνημειακός σε διαστάσεις και ανήκε σε γυναικεία ταφή. Στο κρανίο της νεκρής βρέθηκαν πήλινα επίχρυσα δισκάρια από διάδημα, ένα ζεύγος χρυσών πυραμιδόσχημων ενωτίων και ένα ασημένιο αθηναϊκό νόμισμα. Τα κτερίσματα σχετίζονται με τον γυναικείο καλλωπισμό: ένα χάλκινο κάτοπτρο με εγχάρακτο ανθέμιο (Εικ. 2), μια πήλινη ερυθρόμορφη λεκα- ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΠΥΔΝΑΣ: ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟ ΑΓΡΟΤΕΜΑΧΙΟ 691 ΜΑΚΡΥΓΙΑΛΟΥ 129 νίδα, στο πώμα της οποίας απεικονίζεται γυναικεία προτομή με φρυγικό πίλο ανάμεσα σε δύο γρύπες, ένα πήλινο αρυβαλλοειδές ληκύθιο, γυάλινα αλάβαστρα, οστέινα και χάλκινα στελέχη ξύλινου κιβωτιδίου. Αναμφίβολα το πιο εντυπωσιακό σύνολο ευρημάτων της συγκεκριμένης συστάδας προέρχεται από τον τάφο 15 (Εικ. 3). Πρόκειται για σκάμμα μεγάλων διαστάσεων, με περιμετρικό και έναν επιπλέον αναβαθμό στη νότια μακρά πλευρά και με έγχρωμο κονίαμα στα κάθετα τοιχώματα του θαλάμου. Η κλίνη είχε διακόσμηση από ελεφαντόδοντο. Από τα κοσμήματα που συνόδευαν τη νεκρή εντυπωσιάζει το ζεύγος των χρυσών πυραμιδόσχημων ενωτίων σε ιδιαίτερα μεγάλο μέγεθος, ενώ ξεχωρίζει και ένα περίαπτο από χαλκηδόνιο λίθο. Ένα χάλκινο κάτοπτρο, θαλάσσια χτένια που χρησίμευαν ως παλέτες, ψιμύθια σε κοραλλί και λευκό χρώμα συμπεριλαμβάνονται στα αντικείμενα καλλωπισμού. Τριαντατέσσερα πήλινα αγγεία (Εικ. 4), μια χάλκινη αρύταινα και ένας χάλκινος ηθμός είχαν τοποθετηθεί περιμετρικά στην κλίνη. Ενδεικτικό της πολυτέλειας, αλλά και της προσπάθειας εντυπωσιασμού είναι το γεγονός ότι τα περισσότερα αγγεία ήταν επικασσιτερωμένα. Η ταφή συνοδευόταν από ένα ασημένιο νόμισμα Φιλίππου Βʹ και χρονολογείται στο γʹ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. Εικ. 3. Λεπτομέρεια του τάφου 15. Εικ. 4. Πήλινα αγγεία από τον τάφο 15. 130 ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 24, 2010 Εικ. 5. Χρυσά κοσμήματα από τον τάφο 1. Ο τάφος 1 ανήκε σε κοριτσάκι. Ήταν πλούσια κτερισμένος με ένα ωραίο σύνολο κοσμημάτων (Εικ. 5), διάφορα είδη καλλωπισμού, ειδώλια, αλλά και με μεγάλο αριθμό αγγείων. Εκατέρωθεν του κρανίου βρέθηκε ζεύγος χρυσών ενωτίων με απόληξη λεοντοκεφαλής και στο ύψος των ώμων δύο ομάδες από τέσσερις χρυσές χάντρες που θα ήταν ραμμένες στο ένδυμα. Από τα υπόλοιπα κοσμήματα, τα οποία είχαν τοποθετηθεί δίπλα της, ξεχωρίζουν ένα χρυσό περιδέραιο με περίτεχνο κούμπωμα και ένα χρυσό δαχτυλίδι με στικτή διακόσμηση κισσόφυλλου στη σφενδόνη. Πιθανότατα σε κάποιο κιβωτίδιο ήταν τοποθετημένα μερικά ευτελέστερα κοσμήματα: ένα σιδερένιο δαχτυλίδι, ένας δαχτυλιόλι- Εικ. 6. Πήλινα αγγεία από τον τάφο 1. θος, ένα γυάλινο περίαπτο σε σχήμα αγγείου και ένα περιδέραιο με γυάλινες χάντρες. Δίπλα τους βρέθηκαν αντικείμενα καλλωπισμού (μικρό χάλκινο κάτοπτρο, οστέινη χτένα, πήλινο πλακίδιο), αστράγαλοι και όστρεα. Περιμετρικά του κοριτσιού είχαν τοποθετηθεί εικοσιδύο πήλινα αγγεία (Εικ. 6), μεταξύ των οποίων μια λεβητοειδής πυξίδα με πώμα. Τα αλάβαστρα, που αποτελούν και το μεγαλύτερο ποσοστό, σώζουν ίχνη επικασσιτέρωσης. Από τα ωραιότερα ευρήματα του τάφου είναι το πήλινο θεατρικό προσωπείο στον τύπο του «λαμπαδίου»6, στο οποίο οι λεπτομέρειες τονίζονται με χρώματα και επιχρύσωση. Ένα ασημένιο αθηναϊκό νόμισμα βρέθηκε στο κρανίο. Ο τάφος αυτός χρονολογείται στο τέλος του γʹ τέταρτου του 4ου αι. π.Χ. Ο τάφος 5 (Εικ. 7) είναι λίγο μεταγενέστερος και μπορεί να χρονολογηθεί στη δεκαετία 330-320 π.Χ. Αποτελεί και αυτός ένα τυπικό δείγμα της πολυτέλειας που κυριαρχεί στα ταφικά έθιμα των χρόνων μετά τα μέσα του αιώνα. Η κλίνη έφερε διακόσμηση από ελεφαντόδοντο, ενώ τα διακοσμητικά μοτίβα συμπλήρωναν χάλκινες εφηλίδες και γυάλινοι οφθαλμοί. Ένα εντυπωσιακό σύνολο εικοσιένα αγγείων (Εικ. 8), αλλά και σιδερένιες στλεγγίδες μαζί με σιδερένια χείλη και βάσεις από αρύβαλλους, των οποίων το σώμα ήταν από ξύλο ή δέρμα, συγκαταλέγονται ανάμεσα στα ευρήματα αυτού του τάφου. Επίσης, τρία σιδερένια κωνικά αντικείμενα μάλλον αποτελούσαν απολήξεις από βακτηρίες που είχαν τοποθετηθεί κατά μήκος των μακρών πλευρών. Τα 6. Για τον τύπο βλ. T.B.L. Webster, Monuments illustrating New Comedy, τόμ. I (1995) 49-50. ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΠΥΔΝΑΣ: ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟ ΑΓΡΟΤΕΜΑΧΙΟ 691 ΜΑΚΡΥΓΙΑΛΟΥ 131 αγγεία στην πλειονότητά τους ήταν συμποσιακά σκεύη. Από αυτά ξεχωρίζει ένας πήλινος κάδος με εκροή σε σχήμα λεοντοκεφαλής και μια ανάγλυφη γυναικεία προτομή στη ρίζα της λαβής. Ένα ασημένιο νόμισμα Αλεξάνδρου Γʹ ήταν ο χαρώνειος οβολός. Ο τάφος 3 ήταν παιδικός. Σκελετικά κατάλοιπα δεν σώθηκαν, αλλά το χρυσό νόμισμα κοπής Φιλίππου Βʹ που βρέθηκε στα δυτικά υποδεικνύει τη θέση του κρανίου, ενώ τα κτερίσματα που συνόδευαν τον νεκρό επιβεβαιώνουν το φύλο του. Τα πήλινα επίχρυσα δισκάρια με γοργόνειο στο κέντρο ενός δεκαεξάκτινου αστεριού που βρέθηκαν στο μέσον κάθε στενής πλευράς πιθανότατα κοσμούσαν την κλίνη. Ανάμεσα στα κτερίσματα συγκαταλέγονται δύο σιδερένιες στλεγγίδες, πέντε πήλινα αγγεία, ένα αλάβαστρο από φαγεντιανή, ένα γυάλινο αγγείο που είχε κονιορτοποιηθεί, αστράγαλοι, πήλινα ειδώλια και δύο πήλινα θεατρικά προσωπεία στον τύπο της «παχείας γραός»7 και στον τύπο του «νεανίσκου»8. Ο τάφος χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ. Ο τάφος 4 ήταν συλημένος, όχι όμως ολοκληρωτικά. Η νεκρή είχε τοποθετηθεί σε ξύλινη κλίνη, η οποία έφερε διακόσμηση από ελεφαντόδοντο. Τρεις πήλινες κεφαλές ειδωλίων που βρέθηκαν στην επίχωση του θαλάμου πιθανόν αποτελούσαν μέρος από τη διακόσμηση ανάλογης ξύλινης κλίνης προγενέστερης ταφής. Ο σκελετός ήταν στη θέση του, εκτός από το κρανίο, τμήμα του οποίου βρέθηκε λίγο ψηλότερα από τον πυθμένα, μαζί με ένα ασημένιο νόμισμα Αλεξάνδρου Γʹ. Τα κτερίσματα που διέφυγαν της σύλησης ήταν ένα σιδερένιο ψαλίδι, ένας πήλινος λύχνος και δύο πήλινα σκυφίδια. Και ο τάφος αυτός χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο 4ου αι. π.Χ. Εικ. 7. Λεπτομέρεια του τάφου 5. Ο τάφος 7 αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση χρήσης τεφροδόχου αγγείου, το οποίο είχε τοποθετηθεί σε μικρό τετράγωνο λάκκο με περιμετρικό αναβαθμό για την προσαρμογή ξύλινης κάλυψης (Εικ. 9). Ως τεφροδόχο είχε χρησιμοποιηθεί ένας μεγάλος χάλκινος καλαθόσχημος κάδος με μολύβδινο πώμα. Στις δύο όψεις του διακρίνονται ίχνη συγκόλλησης από τα διακοσμητικά στοιχεία, στα οποία προσαρμόζονταν οι δύο κινητές λαβές9. Στο εσωτερικό του αγγείου εκτός από τα καμένα οστά βρέθηκαν μια σιδερένια περόνη, μια οστέινη χάντρα και θραύσματα από το κέλυφος αυγού. Δεν υπάρχει κάποιο εύρημα που θα μπορούσε να μας βοηθήσει στη χρονολόγηση. Ο συγκεκριμένος τάφος βρίσκεται στο ανατολικό όριο της συστάδας του Εικ. 8. Πήλινα και μετάλλινα αγγεία από τον τάφο 5. 7. Για τον τύπο βλ. T.B.L. Webster, ό.π., 37-8, πίν. 8 (ειδικά το 1ΑΤ58). 8. Για τον τύπο βλ. T.B.L. Webster, ό.π., 16-7, πίν. 6 (ειδικά το 1ΑΤ41). 132 9. Ένας παρόμοιος καλαθόσχημος κάδος έχει βρεθεί στο Dălboki της Βουλγαρίας. Βλ. σχετικά A. Sideris, Les tombes de Derveni: quelques remarques sur la toreutique, RA 2000, 7, 9. ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 24, 2010 Εικ. 9. Τάφος 7 (τεφροδόχο αγγείο). Εικ. 10. Πήλινα αγγεία από τον τάφο 12. 4ου αι. π.Χ., κάτι που μας επιτρέπει να τον χρονολογήσουμε στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα αυτού. Η δεύτερη συστάδα τάφων αναπτύσσεται ανατολικότερα. Πιθανόν είχε δημιουργηθεί μέσα στον προϋπάρχονται τύμβο που κάλυπτε τη συστάδα του 4ου αι. π.Χ., ο οποίος στα μεταγενέστερα χρόνια διαβρώθηκε. Οι τάφοι (10-13) ήταν λακκοειδείς, αλλά με θαλάμους σαφώς μικρότερους σε διαστάσεις. Περιμετρικοί αναβαθμοί δεν ανιχνεύονται, σαφώς όμως θα υπήρχαν. Ο προσανατολισμός τους είναι παρόμοιος και σε όλες τις περιπτώσεις ο ενταφιασμός έγινε επάνω σε ξύλινη κλίνη. Τα κτερίσματά τους είναι σαφώς πιο λιτά. Ο τάφος 11 είναι ο πρωιμότερος της συστάδας αυτής. Με βάση τα ευρήματα μπορεί να τοποθετηθεί ακόμη στον 4ο αι. π.Χ. Και πράγματι διατηρεί κάτι από την πολυτέλεια των προγενέστερων χρόνων. Τα τοιχώματά του ήταν επιχρισμένα με κονίαμα λευκού χρώματος. Στον θώρακα της νεκρής βρέθηκε χρυσή δανάκη, ενώ ένα χρυσό έλασμα βρέθηκε δίπλα στον αριστερό μηρό. Ως κτερίσματα είχαν τοποθετηθεί πέντε πήλινα αγγεία: δύο αρυβαλλοειδή ληκύθια, δύο αλάβαστρα και ένας λύχνος. Τη νεκρή του τάφου 10 συνόδευαν δύο μυροδοχεία, ένα σκυφίδιο, μια γυάλινη φοινικική υδρίσκη και ένα χάλκινο νόμισμα. Ο θάλαμος του τάφου 12 διατηρήθηκε σε μικρό βάθος, η μετατόπιση των οστών όμως μαρτυρεί πτώση από κλίνη. Και σε αυτή την περίπτωση η ταφή ήταν γυναικεία, ενώ τα κτερίσματα πενιχρά (Εικ. 10): ένα μυροδοχείο, το πώμα κυλινδρικής πυξίδας και ένα σκυφίδιο. Τα δύο τελευταία είχαν διακόσμηση του τύπου δυτικής κλιτύος. Χαρακτηριστικό της λιτότητας που επικρατεί στα ταφικά έθιμα αυτής της εποχής είναι ότι από την πυξίδα προσέφεραν μόνο το πώμα, ενώ και το σκυφίδιο ήταν αποσπασματικό. Στο δεξί χέρι βρέθηκε χάλκινο νόμισμα Αντιγόνου Γονατά. Στον τάφο 13 ως κτερίσματα είχαν τοποθετηθεί μια σιδερένια στλεγγίδα, ένα πήλινο σκυφίδιο και ένα πήλινο μυροδοχείο. Στο δεξί χέρι του νεκρού βρέθηκε ένα χάλκινο νόμισμα. Με την έρευνα των δύο αυτών συστάδων γίνεται σαφής η αντίθεση ανάμεσα στον πλούτο και την πολυτέλεια των ταφικών εθίμων του 4ου αι. π.Χ. σε σχέση με τη λιτότητα που επικρατεί τον επόμενο αιώνα, λιτότητα που αφορά τόσο στην κατασκευή των ταφικών μνημείων όσο και στον αριθμό ή την πολυτέλεια των ευρημάτων. Η περίπτωση του τάφου 11 υποδεικνύει ότι η τάση για απλοποίηση στις ταφικές διαδικασίες ξεκινά ήδη από το τέλος του 4ου αι. π.Χ., γεγονός που έχει αποδειχτεί από την έρευνα και άλλων νεκροταφείων στην περιοχή της αρχαίας Πύδνας10. Δύο ακόμη τάφοι ερευνήθηκαν σε μικρή απόσταση από τις συστάδες αυτές, αμέσως βόρεια του αρχαίου δρόμου Β. Πρόκειται για τους τάφους 18 και 19, οι οποίοι χρονολογούνται στον 4ο και 2ο αι. π.Χ. αντίστοιχα. Ο τάφος 18 παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πρόκειται για λακκοειδή τάφο με περιμετρικό αναβαθμό, το πλάτος του οποίου έφτανε τα 0,70 μ. Στη βόρεια μακρά πλευρά υπήρχε ένας επιπλέον αναβαθμός. Τα κάθετα τοιχώματα του θαλάμου ήταν επιχρισμένα με κονίαμα λευκού χρώματος. Για τον ενταφιασμό έγινε χρήση ξύλινης κλίνης, η οποία στις μακρές πλευρές ήταν διακοσμημένη με πήλινες μορφές, που σχημάτι10. Βλ. Μ. Μπέσιος, ΑΕΜΘ 15, 2001, 374. ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ ΠΥΔΝΑΣ: ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΟ ΑΓΡΟΤΕΜΑΧΙΟ 691 ΜΑΚΡΥΓΙΑΛΟΥ 133 ζαν ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο κατά το πρότυπο της Κνιδίας Αφροδίτης. Η θεά, γυμνή από τη μέση και πάνω, στέκεται δίπλα σε κορμό δέντρου, από τον οποίο κρέμεται κάποιο ύφασμα. Τη σκηνή του λουτρού συμπληρώνει μια υδρία. Ορισμένες λεπτομέρειες όπως η κόμμωση, το διάδημα, το ιμάτιο που πέφτει στους γλουτούς της μορφής, αλλά και η υδρία τονίζονται με επιχρύσωση. Την μονοτονία διαταράσσει η στάση της Αφροδίτης, η οποία είτε έχει το δεξί χέρι λυγισμένο προς το κεφάλι, ακουμπώντας το διάδημα ενώ το αριστερό είναι εκτεταμένο είτε το αντίθετο. Αλλά και το κεφάλι της κλίνει άλλοτε προς το λυγισμένο και άλλοτε προς το τεντωμένο χέρι. Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι η μορφή της θεάς αποδίδεται περίοπτα, σε αντίθεση με τους κορμούς και τις υδρίες, η πίσω όψη των οποίων είναι επίπεδη. Τα πόδια της κλίνης κοσμούσαν πήλινα επιχρυσωμένα πλακίδια με τη μορφή της Μέδουσας, καθώς επίσης και πήλινοι οφθαλμοί, οι οποίοι ήταν βαμμένοι με ερυθρό χρώμα. Ο αριθμός των διακοσμητικών στοιχείων ξεπερνά τα σαράντα, χωρίς βέβαια να υπολογίζουμε τους πήλινους οφθαλμούς. Καθώς η συντήρησή τους δεν έχει ολοκληρωθεί δεν είμαστε σε θέση να αναπαραστήσουμε με ακρίβεια τη σειρά με την οποία ήταν τοποθετημένα επάνω στην κλίνη. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι μετά την κατάρρευση της κλίνης οι μορφές είχαν πέσει άτακτα επάνω στον πυθμένα. Επιχειρώντας μια πρώτη ανασύνθεση θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην αρχή και το τέλος κάθε ζώνης υπάρχει μια υδρία, ενώ ο κορμός παρεμβάλλεται ανάμεσα στην Αφροδίτη και το αγγείο. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί ότι στη βόρεια πλευρά της κλίνης, που μάλλον ήταν και η κύρια όψη της, οι μορφές ήταν περισσότερες κατά μια ομάδα σε σχέση με τη νότια. Να σημειωθεί και εδώ ότι έχουμε περίπτωση επανάχρησης του θαλάμου και της κλίνης. Μια χρυσή ψήφος από περιδέραιο, που βρέθηκε δίπλα στο δεξί άκρο πόδι της νεκρής, αλλά και ένας σκύφος bolsal, που ήταν στην επίχωση, δεν αφήνουν περιθώρια για αμφισβήτηση. Στα κτερίσματα του τάφου συγκαταλέγονται τρία χάλκινα επίχρυσα στεφάνια και ένα πήλινο αρυβαλλοειδές ληκύθιο. Ο τάφος 19 βρίσκεται ανατολικά και δίπλα στον τάφο 18. Ανήκει στον ίδιο τύπο του λακκοειδούς με ξύλινη κλίνη. Η ταφή ήταν ανδρική και ο νεκρός φορούσε στο κεφάλι διάδημα διακοσμημένο με χρυσά ελάσματα σε σχήμα φύλλων βελανιδιάς. Ως κτερίσματα είχαν το- 134 ποθετηθεί μια σιδερένια στλεγγίδα με ένα μεγάλο χάλκινο κρίκο για ανάρτηση και τρία πήλινα αγγεία: ένας μακεδονικός αμφορέας, μια λάγυνος και ένας λύχνος κατασκευασμένος με μήτρα. Κατάλοιπα κατοίκησης εντοπίζονται σποραδικά σε όλη την έκταση του αγροτεμαχίου, η έρευνά μας όμως ήταν περιορισμένη. Λίγα στοιχεία έχουν σωθεί στις μέρες μας εξαιτίας των διαβρώσεων, ωστόσο είναι αρκετά ώστε να σχηματίσουμε μια εικόνα σχετικά με την κατοίκηση στον χώρο. Συγκεκριμένα ερευνήθηκαν ένας πιθεώνας, ένα στρώμα καταστροφής, αποθηκευτικοί λάκκοι, αλλά και ένας ημιυπόγειος χώρος, στον οποίο αξίζει να αναφερθούμε ξεχωριστά. Ο χώρος αυτός ήταν ορθογώνιος και προσανατολισμένος στον άξονα Β-Ν. Είχε σωζόμενες διαστάσεις 2,90 × 2,50 μ. Στις τέσσερις γωνίες του εντοπίζονται πασσαλότρυπες για την υποδοχή των ξύλινων πασσάλων που θα στήριζαν την οροφή. Πασσσαλότρυπες επίσης εντοπίζονται και έξω από τη νοτιοδυτική πλευρά του. Στη νότια πλευρά ένα κεκλιμένο επίπεδο όριζε την είσοδο στον χώρο. Στο δάπεδο βρέθηκε στρώμα κεραμιδιών και λίγα όστρακα από αμφορείς. Πάνω από το στρώμα κεραμιδιών εντοπίστηκε ο τάφος 8, ο οποίος διαταράχθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις αλλεπάλληλες αρόσεις. Δίπλα στο νότιο όριο του χώρου εντοπίστηκε ο παιδικός τάφος 16. Στα δυτικά ο ημιυπόγειος χώρος συναντά τον μεγάλο λακκοειδή τάφο 15. Ο ημιυπόγειος χώρος φαίνεται ότι δημιουργήθηκε εντός των ορίων του προϋπάρχοντος τύμβου, ο οποίος κάλυπτε τη συστάδα των τάφων του 4ου αι. π.Χ., ενώ προηγείται χρονικά της συστάδας του 3ου αι. π.Χ. Ο πιθεώνας, ωστόσο, που εντοπίστηκε σε αρκετή απόσταση ΒΔ μπορεί να χρονολογηθεί στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. με βάση τον σκύφο bolsal που βρέθηκε στο εσωτερικό ενός πίθου. Η ύπαρξη των αρχαίων δρόμων καθόρισε και τη συνεχή χρήση του χώρου, ταφική ή οικιστική, σε μεγάλα χρονικά διαστήματα της ζωής του οικισμού. Η έρευνα των συστάδων του 4ου και 3ου αι. π.Χ. επιβεβαίωσε για άλλη μια φορά τη διαφοροποίηση που σημειώνεται στα έθιμα ταφής τους δύο αυτούς αιώνες. Είναι όμως σημαντικό ότι για πρώτη φορά στα νεκροταφεία της Πύδνας συναντάμε μνημειακούς τάφους στο αʹ μισό του 4ου αι. π.Χ. Το γεγονός ότι επιφανείς οικογένειες της τοπικής κοινωνίας επέλεξαν τη θέση αυτή για τον ενταφιασμό των μελών τους μαρτυρεί και τη σπουδαιότητά της. Κατερίνη, ΚΖʹ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 24, 2010